P Y E T J E T E P Ë R G J I T H S H M E T Ë S Ë D R E J T E S P E N A L E I . N O C I O N E T T H E M E L O R E T Ë S Ë D R E J T E S P E N A L E 1 . N o c i o n i i s ë d r e j t ë s p e n a l eE drejta penale mund të thuhet dhe të shqyrtohet në kuptim të dyfishtë – si degë e së drejtëspozitive juridike dhe si degë e shkencës juridike. Kuptuar mënyrën e parë e drejta penale është sistem i të drejtave dhe rregullave ligjore me të cilin përcaktohen veprat penale dhe sanksionetpenale si dhe kushtet për zbatimin e tyre ndaj kryerësve të veprave penale me qëllim tëmbrojtjes së të mirave materiale të vlerave më të rëndësishme të shoqërisë. Një definicion i atillësipas të cilit e drejta penale është sistem i të gjitha dispozitave ligjore me të cilat një shtet irregullon dhe përcakton sjelljet që konsiderohen vepra penale, dhe cilat dënime dhe sanksione tëtjera penale, dhe në çfarë kushtesh mund të zbatohen ndaj kryerësve të tyre.Nga këto definicione del se nocioni i së drejtës penale përmban elementin formal dhe material.Elementin material, respektivisht përmbajtjen e së drejtës penale e përbëjnë definimi i veprëspenale, përgjegjësisë penale dhe sanksionit penal, me qëllim të realizimit të mbrojtjes –funksionit garantues. Elementi formal na pasqyrohet që vepra penale si dhe sanksioni penalbashkë me kushtin për zbatimin e tyre mund të definohen vetëm me ligj, që do të thotë se edrejta penale është e drejtë ligjore. Pasi që rregullimi juridik është i definuar me një varg ligjeshqë me tërësinë e tyre e përbëjnë legjislacionin e një shteti, dhe se edhe e drejta penale si edrejtë ligjore mund të vështrohet si degë e legjislacionit, respektivisht si degë e së drejtëspozitive të një shteti.Karakteristika materiale e së drejtës penale është e përbërë nga funksioni i tij i mbrojtjes së tëmirave shoqërore dhe e vlerave më të rëndësishme të shtetit të caktuar. Ajo mbrojtje realizohetduke normuar, duke shqiptuar dhe duke i ekzekutuar sanksionet që kanë karakter detyrimi, qëzbatohen ndaj kryerësve të veprave penale me të cilat lëndohet ose rrezikohen vlerat embrojtura. E drejta penale, i shpall disa sjellje të njerëzve si vepra penale duke paraparë përkryerësit e tyre llojin e caktuar të masës së Dënimit ose sanksionit tjetër penal. Nga kjo del edhe qëllimi i kësaj dege të drejtësisë. Dhe se në të vërtetë përbëhet nga ndikimi në sjelljet njerëzoreduke i orientuar se çka është e pa lejueshme dhe e ndaluar të veprohet, a çka jo, që do të thotë,ndikon që njerëzit të sjellën në harmoni me ligjet dhe rregullat juridike. Sipas kësaj, qëllimi i sëdrejtës penale nuk është vetëm në zbatimin e Dënimit ndaj të padëgjueshmëve.Edhe përkundër këtij definicioni materialo-formal të nocionit të së drejtës penale, në teorinë e sëdrejtës penale, na paraqiten definicione të njëanshme formale ose materiale. Definicionetformale e definojnë të drejtën penale si tërësi ligjesh ose norma penale juridike në bazë të sëcilave organet e caktuara shtetërore – gjykatat i shqiptojnë dhe i zbatojnë sanksionet penale ndajkryerësve të veprave të ndaluara. Definicionet materiale megjithatë bazohen në atë se e drejtapenale është degë e drejtësisë me të cilën mbrohen interesat e caktuara, respektivisht të miratmateriale ose vlerat tjera shoqërore.Përzierja e definicioneve formalo – materiale i jep një shprehje universale të drejtës penale, qëbazohet në parimet e përgjithshme të përbashkëta, në shprehjet dhe institutet që e përcaktojnëkarakterin e kësaj të drejte sipas të cilave ajo dallon nga çdo e drejtë tjetër pozitive. Megjithatë edrejta penale e secilit shtet veç e veç i ka karakteristikat e veta që janë pasqyrë e raportevepolitike dhe shoqërore – ekonomike të atij vendi në periudhën e caktuar kohore. Sepse, e drejta1

Të drejtën penale si degë e së drejtës pozitive juridike në Kosovë e përbën Kodi i përkohshëm penal i Kosovës9penale, që shërben si mjet për ruajtjen e të mirave shoqërore dhe vlerave më të rëndësishme tënjë vendi, duhet të jetë e atillë çfarë janë edhe raportet dhe sistemi i vlerave të mbrojtura në atëshoqëri. Nga aty na del dallimi në mes të së drejtës penale dhe shteteve të ndryshmerespektivisht të drejtës penale në atë shtet në periudha të ndryshme kohore.E drejta penale e Kosovës është pjesë përbërëse e sistemit unik – juridik i cili në këtë sistem e kadetyrën e veçantë. Detyra e saj është që ta sigurojë mbrojtjen, përforcimin dhe zhvillimin emarrëdhënieve shoqërore – ekonomike dhe rregullimit shoqëroro – politik të vendit.Në bazë të këtyre karakteristikave e drejta penale e Kosovës mund të definohet si sitem inormave juridike me të cilat definohen veprat penale dhe sankconet penale si dhe kushtetthemelore për zbatimin e sankcioneve penale ndaj kryersve të veprave penale me qëllim tëmbrojtjes së lirive dhe të drjetave themelore të njeriut dhe të drejtave të tjera dhe vleraveshoqërore të garantuara dhe të mbrojtura me të djretën vendore dhe ndërkombëtare.2 . E m r i i s ë d r e j t ë s p e n a l eNë kuptim të emërtimit të kësaj dege të së drejtës pozitive, duhet thënë se sot është ezakonshme që ajo të quhet e drejta penale. Në bazë të këtij emri këtu është edhe nocioniqendror, fajësia.Në shumë vende bashkëkohore për këtë degë të drejtësisë është i zakonshëm edhe emri E drejtan d ë s h k u e s e( s t r a f r ech t – g j e rm . , d ro i t pena l – f r eng j . , p ena l l aw – ang . ) o se nakaza t e lno p ravo (në bu l l ga r i sh t ) . Nga e c i l a na de l s e noc ion i t heme lo r o se i n s t i t u t i në kë to s i s t eme   j u r i d ike ë sh t ë Dën imi ( edhe p se Dën imi nuk ë sh t ë s anks ion i i ve t ëm pena l ) . Në bazë t ëkë ty r e emrave t ë z akonshëm në s i s t eme t ba shkëkohore t ë d r e j t ë s i s ë , në s i s t emin ru s (mëhe rë t sov j e t i k ) k jo degë e d r e j t ë s i s ë ë sh t ë qua j t u rugo lovnoe p r avo .Ky emër r r j edh nga f j a l a go lova – koka , s epse kons ide ron s e dën imi me vdek j e (dmth . Dën imi kap i t a l me t ë c i l i n i me r r e t j e t a d iku j t ) i sh t e dën imi më i r ëndë dhe s anks ion i pena l që shq ip tohe j . Po r , edhe në d r e j t ë s i në t onë , k r ahas t e rmi t e d r e j t a pena l e sh f ry t ëzohe t t e rmi e d r e j t andëshkuese . Ky emër i pë r f sh inë t ë g j i t ha degë t e d r j t ë s i s ë që kanë t ë bë jnë me de l i k t e t pub l i ke – j u r i d ike – vep rën pena l e kundë rva j t j en ekonomike o se gab im ekonomik . Ash tu që noc ion i e d r e j t a ndëshkuese pë r f sh in t ë d r e j t ën pena l e kundë rva j t j en ekonomike o segab imin ekonomik o se t ë d r e j t ën ndëshkuese admin i s t r a t i ve .3 . L ë n d a e s ë d r e j t ë s p e n a l eE drejta penale si e drejtë e legjislacionit të një vendi merret me përcaktimin e veprave penaledhe sankconeve penale si dhe me bazën e kushteve për përgjegjësinë morale dhe zbatimin esanksioneve penale ndaj kryerësve të veprave të atilla. Sipas asaj vepra penale, përgjegjësiapenale, dhe sanksioni penal, na paraqiten si termet themelore dhe institucioni me të cilat merrete drejta penale si degë e legjislacionit pozitiv por edhe si disiplinë shkencore. Me definimin eveprave penale, e drejta penale i mbron vlerat më të

rëndësishme shoqërorepër bazë rregullimin e së drejtës penale.Kjo do të thotë se e drejta penale është degë pozitive e legjislacionit të një vendi që ka për lëndërregullimin e definimit të veprës penale, rregullimin e definimit të sankcionit penal si dhe bazatdhe kushtet për aplikimin e sankcionit penal , e në rend të parë përgjegjësinë penale si bazë përaplikimin e dënimit.Pra, e drejta penale nuk është vetëm degë e legjislacionit, por edhe disciplinë shkencore, degë eshkencës juridike. E drejta penale si degë shkencore merret me hulumtimin e nocioneve dheinstitutit që e përbën rregullativën e tij: veprën penale, përgjegjësinë penale dhe sanksionetpenale. Ky hulumtim është i nevojshëm që këto nocione dhe institute të mund të përdoren nëmënyrën më efikase në rastet konkrete të kryerjes së veprës penale nga ana e një ose mëshumë personave. Por vepra penale, sankcioni penal si dhe institutet tjera të së drejtes penalenuk janë vetem dukuri, para së gjithash ato janë dukuri shoqërore të cilat përmes formës juridike e pasqyrojnë përmbajtën e vet. Ndërsa si dukuri shoqërore u nënshtrohen ndryshimevenë strukturat e zhvillimit të shoqërisë, gjë që kërkon analizë, spjegim dhe interpretim adekuat. Mjtete për mbrojtjen e shoqërisë nga veprat penale si akte të rrezikshme shoqërore me të cilatsulmohen, lëndohen, ose rrezikohen vlerat e mbrojtura janë sankconet penale. Sanksionet penalekanë karakter të detyrueshëm sepse zbatohen përkundër dëshirës së kyerësve të vepravepenale. Ato përbëhën nga kufizimi ose heqja e lirisë dhe të drejtave të kryerësve të vepravepenale të cilat u takojnë si qytetarë në bazë të rregullave juridike. Por për t’ u aplikuar sanksioni,duhen të përcaktohen bazat dhe kushtet që e arsyetojnë zbatimin e saj. Përcaktimi i bazës dhekushteve për zbatimin e sanksionit penal, e në rend të parë përgjegjësisë penale, gjithashtu ka

4 . F u n k s i o n i i s ë d r e j t ë s p e n a l eFunksioni themelor i së drejtës penale është mbrojtja e vlerave më të rëndësishme shoqërorenga kriminaliteti. Ky funksion duhet që të sigurojë ekzistimin e shoqërisë por edhe zhvillimin emëtejshëm të saj. Ky është funksioni i përgjithshëm dhe i përbashkët i së drejtes penale, pamarrë parasyshë shoqërinë ose shtetin konkret që i shërben si mjet mbrojtjeje. Njëkohësishtkëtu është edhe dallimi bazë në mes të së drejtes penale të vendeve të ndryshme. E drejtapenale është për mbrojtjen e rregullimit të caktuar shoqëror dhe ekonomik të një shteti nëshkallën e caktuar të zhvillimit dhe si i atillë është specifik sepse posedon karakteristika sipastë cilave dallon nga e drejta penale e vendeve të tjera. Pra, e drejta penale ka për qëllim realizimin e këtyre dy funksioneve, së pari , mbrojtjen dheruajtjen e të mirave dhe vlerave më të rëndësishme shoqërore nga shkeljet ose rreziku që ukanoset me kryerjen e veprave penale nga personat ose grupet që do të thotë ruajtje eraporteve ekzistuese dhe paraqet funkcion statik. E drejta penale e përcjell dinamikën dhezhvillimin e raporteve shoqërore si dhe është pjesëmarrëse në ndryshimin dhe përparimin etyre. Ky është funksioni dinamik i së drejtës penale.Funksioni mbrojtës i së drejtes penale nuk është gjithëpërfshirës por i pjesërishëm ose parcial.Dmth e drejta penale nuk i mbron të gjitha të mirat dhe vlerat në një shoqëri, por vetëm ato që janë të

rëndësishme për personin si njeri, si qytetar dhe shoqërinë si bashkësi njerëzore. Me fjalëtë tjera, mbrohen të mirat dhe vlerat pa të cilat nuk do të jetë e mundur ekzistenca dhezhvillimi as i njeriut e as i shoqërisë së caktuar si bashkësi e veçantë njerëzore.Në kuptimin e kësaj mbrojtjeje dallohen dy lloje vlerash, që janë, së pari ato vlera dhe të mirashoqërore për ruajtjën e të cilave veçanërisht angazhohet pjesa e caktuar e shoqërisë(strukturat e pushtetit), dhe së dyti, janë ato vlera dhe të mira shoqërore të cilat kanë rëndësiuniversale të pëgjithshme njerëzore, që mbrohen në të gjitha shoqëritë dhe në të gjitha fazat ezhvillimit pa marrë parasysh formën e organizimit shoqëror. Madje, edhe këtyre të mirave dhevlerave, e drejta penale nuk u ofron mbrojtje të plotë por mbrojtje të pjesërishme – parciale, qëdmth mbrojtje me karater fragmentar e që kufizohet në mbrojtje nga sulmet e caktuara qëparaqesin rrezik të veçantë për të mirat respektivisht për vlerat që mbrohen: nga dhuna, ngaarbitrarizmi, nga shkelja e kushtetutshmërisë dhe nga veprat e tjera të rrezikshme përshoqërinë. Funksoni i mbrojtjes, i definuar në këtë mënyrë, të drejtës penale i jep karakterutilitarist.Kjo mbrojtje e fragmentizuar jo vetëm që është e arsyeshme por është edhe e vetmja mbrojtjee mundshme, sepse mbrojtja totale – gjithëpërfshirëse do të shkaktonte negacionin e lirisë dhe  11pamundësinë e zhvillimit që do të thotë negacionin e arsyes së mbrojtjes. Mbrojtja e këtyrevlerave shoqërore nuk reallizohet vetëm përmes së drejtës penale por edhe përmes degëve tëtjera të drejtësisë, dmth. me tërë sisitemin juridik. Mbrojtja që realizohet përmes degëve të tjeratë drejtësisë ka karakter primar dhe të përgjithshëm, ndërsa mbrojtja juridiko-penale kakarakter special, karakter sekundar dhe karakter subsidiar. Mekanizmi i mbrojtjes juridiko-penaletë vlerave të caktuara shoqërore hyn në veprim vetëm atëherë kur konstatohet se mekanizmi imbrojtejs së një dege tjetër të drejtësisë nuk është në gjendje t’ i sigurojë ato të mira ose atovlera. Në atë kuptim këtu na paraqitet siu l t i m a r a t i oe sistemit juridik, si siguruesi ose roja mëe rëndësishme dhe e fundit për te.Edhe pse mbrojtja juridiko-penale e vlerave shoqërore realizohet kryesisht përmes Dënimit sisankcioni më i rëndësishëm dhe për këtë shkak i jepet edhe karakteri represiv dhe retributiv.Dënimi nuk realizohet vetëm përmes retribucionit dhe hakmarrjes por gjithashtu edhe sipreventivë ndaj kriminalitetit me resocializimin dhe përmirësimin e kryerësve të veprave penale.Megjithatë, qëllimi i së drejtës penale është që në mënyrë edukative të ndikojë në sjelljen enjerëzve që ata të përmbahen nga shkelja e dispozitave, veprimi dhe sjelljet që për shoqërinë janë të rrezikshme dhe me ligj të definuara si vepra penale. Kjo na jep të kuptojmë se qëlimikryesor i së drejtës penale nuk është zbatimi i sanksioneve penale – represionit.Roli i së drejtës penale i definuar kështu, realizohet me përcaktimin e veprave që paraqesin veprapenale, përcaktimi i dënimit dhe sankcioneve të tjera penale për ato vepra si dhe shqiptimi isanksioneve kryerësve të veprave penale në procedurën e caktuar me ligj.Mbrojtja juridiko-penale e këtyre vlerave shoqërore është specifike. E drejta penale nuk irregullon raportet shoqërore në mënyrë të drejtëpërdrejtë, dmth ajo nuk i përcakton rregullat esijelljes, por vetëm i përcakton sanksionet për mosrespektimin e normave ekzistuese e para sëgjithash normave juridike të sjelljes. Me fjalë të tjera ruajtja e atyre vlerave realizohet në atëmënyrë që përcaktohen sjelljet e rrezikshme shoqërore të cilat paraqesin vepra penale dhe se përato sjellje janë të

përcaktuara sanksionet penale për kryerësit e tyre me qëllim të pengimit

tëkriminalitetit.Dmth mbrojtja juridiko-penale realizohet post-faktu, atëherë kur e mira e mbrojtur është edëmtuar ose e rrezikuar. Për këtë fakt duket që funksioni mbrojtës, që më së shpeshti realizohetme zbatimin e dënimit shpeshherë ka karakter represiv. Përmes dënimit, krahas represionit,realizohet edhe preventiva individuale dhe e përgjithshme.5 . N d a r j a e s ë d r e j t ë s p e n a l eEdhe pse e drejta penale na paraqet degë të veçantë të së drejtës pozitive, por varësisht ngakriteret e ndryshme mund të shihen ndarje të ndryshme të kësaj dege të drejtësisë. Ndarjathemelore e së drejtës penale në të drejtën materiale, drejtën procesore dhe të drejtënekzekutive.E drejta meteriale paraqet sistem të dispozitave ligjore judiike me të cilat përcaktohen nocionidhe karakteristikat e veprave penale, sistemi i sankcioneve penale si dhe bazat dhe kushtet përpërcaktimin e përgjejgësisë penale dhe denueshmërisë. Kjo mund të manifestohet, dhe realizohetvetëm me ndërmjetësimin e së drejtës së procedurës penale.Megjithatë e drejta e procedurës penale si sistem i dispozitave ligjore – juridike i përcaktonllojet e subjektit të procesit, parimet e procesit, arcitektoniken dhe rrejedhën e procedurëspenale.E drejta ekzekutive penale e përcakton procedurën, mënyrën dhe kushtet e ekzekutimit tësankcioneve penale të shqiptua nga ana e gjykatës penale.  12 E drejta penale – materijale, mund të ndahet edhe në të drejtën e përgjithshme dhe tëpërveçshme. Por këto dy pjesë janë të ndërlidhura dhe e kushtëzojnë njera tjetrën. Kjo ndarjeështë në bazë të strukturës së ligjeve dhe kodeve bashkëkohore penale.Pjesa e përgjithshme e së drejtës penale – materiale i përcakton nocionet themelore dheinstitutin e së drejtës penale, e përgjithshmja i prëcakton: veprën penale, përgjegjësinë penaledhe sankcionet penale.Ndërsa pjesa e veçantë e së drejtës penale – materiale i përcakton nocionin dhekarakteristikat themelore dhe format e privilegjuara të kvalifikimit të pasqyrimit të disa vepravepenale.Mvarësisht nga burimi e drejta penale ndahet në të drejtën penale nacionale (interne) dhendërkombëtare. Burimi i së drejtës penale nacionale është ligji penal vendor i shtetit të caktuar(momentalisht në Kosovë kodi i përkohshëm penal, në tekstin e mëtejmë KPP, ndërsa burim i sëdrejtës ndërkombëtare penale janë aktet juridike ndërkombëtare (Statuti i Tribunalit të Hagës;Statuti i Tribunalit për: Ruandën, Sierra Leone, Timorin Lindor, Irakun respektivisht satuti ipërhershëm i Romës i Gjykatës Penale Ndërkombëtare).E drejta penale (nacionale), mëtej mund të ndahet edhe në të drejtën themelore dhe plotësuese.E drejta penale është e përfshirë në kondin penal, ndërsa plotësuesja, është ndihmëse ose edorës së dytë. Të drejtën penale e përbëjnë dispozitat juridiko-penale të prëfshira në ligje të tjeratë cilat i rregullojnë raportet në lëmitë tjera të drejtësisë.2 . R A P O R T E T E S Ë D R E J T E S P E N A L E N D A J D E G Ë V E T Ë T J E R A T Ë D R E J T Ë S I S ËEdhe pse e drejta penale është degë e pa varur, autonome e drejtësisë që ka karakter dhemënyrë specifike të rregullimit , ajo njëkohësisht është edhe pjesë unike e sistemit

juridik. Sipjesë e atij sistemi juridik ka raporte të caktuara me degët e tjera të drejtësisë si në mënyrën erregullimit ashtu edhe në maradhëniet shoqërore dhe dokuritë që i rregullon. Prandaj eksisitonnevoja që të përcaktohet raporti ndaj këtyre degëve të së drejtës.1 . E d r e j t a p e n a l e d h e e d r e j t a k u s h t e t u e s eRaportet në mes të së drejtës penale dhe të drejtës kushtetuese dalin nga raporti në mes të ligjitpenal dhe Kushtetutës. Në sistemet juridike të atyre vendeve që akti kushtetues është akti bazë ishkruar, të gjitha ligjet duhet të dalin nga Kushtetuta, dmth. duhet të jenë të hartuar nëparimet e proklamuara në kushtetutë. Kushtetuta si akti themelor rigjor i përcakton bazat erregullimit shoqëror ekonomik dhe shtetëror si she i përcakton dhe i garanton liritë dhe të drejtatqytetare, i proklamon parimet e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë, parimet e punës sëgjykatave dhe prokurorive si dhe kryerjen e funkcioneve të tjera publike.Kushtetutat, përmbajnë edhe disa parime themelore të së drejtës sonë penale, si dhe normatkushtetutare në lidhje me mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe qytetarit. Kusthetutapërcaktaon që personit mund ti hiqet liria në bazë të vendimit të gjykatave por vetëm për rastete përcaktuara me ligj, dhe se veprat dhe sankcionet penale mund të caktohen vetëm me ligj.Askush nuk mund të gjykohet për vepër penale para se të ishte e përcaktuar me ligj si vepërpenale dhe për të cilën nuk ishte i paraparë sankcioni penal (parimi i ligjshmërisë së veprës dhedënimit penal). Ato edhe më tej i parashofin edhe një varg veprimesh të cilat në realitet,paraqesin vepra të veçanta penale kundër lirive themelore dhe të drejtave të njeriut dheqytetarit.Sipas kësaj, e drejta kushetuese është burim juridik për të drejtën penale. Ajo i përcakton bazat  13e politikës ndëshkimore dhe i përcakton vlerat mbrojtëse. E drejta penale e realizon mbrojtjen eatyre vlerave duke i përcaktuar veprat penale dhe sankcionet. Në atë mënyrë e drejta penale naparaqitet si mjet për mbrojtjen e rregullimit kushtetutar. E drejta kushtetuese përmbanë ndormadeklarative dhe se detyrueshmëria e tyre realizohet me mjete politike dhe me normat e degëvetë tjera të drejtësisë, deri sa e drejta penale përmbanë ndorma imperative që realizimin e tëcilave e siguron aplikimi i sankcionit.2 . E d r e j t a p e n a l e d h e e d r e j t a c i v i l eE drejta penale dhe e drejta civile i rregullojnë raportet shoqërore. Derisa e drejta penale irregullon vetëm ato raporte që krijohen me rastin e veprës penale në mes të shoqërisë,respektivisht organeve të saja dhe personave të dëmtuar nga një anë, dhe kryersit të veprëspenale në anën tjetër, e drejta civile i rregullon raportet që krijohen në mes të personave dhepersonave juridik.Krahas kësaj e drejta civile rregullon një varg çështjesh siç janë: nocioni, llojet dhe krijimi ipasurisë, trashëgimin, karakterin zyrtarë, pengun, nocionin dhe llojet e kontratave , aftësinë juridike dhe dhe afariste të subjekteve të së drejtës etj. Vëllimi i marrëdhënieve që i rregullon edrejta civile është dukshëm më i madhë se sa vëllimi i marrëdhënieve që i rregullon e drejtapenale.Por dallimi nuk është vetëm në vëllimin e raporteve që i rregullojnë këto dy degë të drejtësisëpor edhe në mënyrën e rregullimit të tyre. Raportet civile juridike themelohen dhe ndërpriten medëshirë, me dispozitat e palëve. Nëse në ato raporte ndodhin konflikte në mes palësh p.sh. përmos kryerjen e obligimeve të kontrakturara, shkaktimit të dëmeve për shkak të kryerjes sëobligimeve me vonesë, për shkak të ndërprerjes së njëanshme të kontratës etj. Intervenimi igjykatës mvaret gjithashtu nga vullneti i palës së dëmtuar. Më në fund edhe vetë kontesti paragjykatës mund të jetë i përfunduar me vullnetin e palëve (p.sh. me

tërheqjen e aktakuzës, memarrëveshje ose në mënyrë tjetër), dhe me atë rast intervenimi i gjykatës bëhet i pa lëndë. Tëgjitha këto flasin për karakterin dispozitiv të së drejtës civile, ku palët j i zotrojnë raportet e veta.Kjo është e kuptueshme sepse kemi të bëjmë me raportet private juridike.Përkundër karakterit dispozitiv të së drejtës civile, është edhe karakteri inhibidor imperativ i sëdrejtës penale. Raportet penalo juridike janë raporte publike juridike. Kjo do të thotë se inicimidhe rrjedha e procedurës penale nuk varen nga vullneti i palëve por nga normat imperative që edetyrojnë inicimin e procedurës kur kemi të bëjmë me veprat penale, që ndiqen sipas detyrëszyrtare. Të tilla janë një numër më i madhë i veprave penale. Një numër shumë i vogël iveprave penale janë ku inicimi i procedurës varet nga vullneti i paditësit privat. Ndikim edhe mëtë vogël ka pëlqimi i të lënduarit – dëmtuarit në përfundimin e procedurës penale dhe nxjerrjessë vendimit.Megjithatë edhe krahas këtyre ndryshimeve në karakterin e këtyre degëve të drejtësisë dalin ngaraportet e ndryshme që i rregullojnë e drejta penale dhe e drejta civile, kanë disa ngjashmëri.Të dy këto degë të drejtësisë i njohin insistucionet juridike siç janë: delikti, vepra, pasoja, lidhjashkaktare, përgjegjësia dhe zbatimi i sanksionit për deliktin, dëmi dhe kompenzimi i dëmit. Mefjalë të tjera e drejta civile e njeh zbatimin e sanksionit për deliktin në parimin e përgjegjësisë.Por sanksionet qytetare juridike nuk kanë karakter represiv. Në bazë të asaj në rastet e deliktevetë rënda të cilat dalin nga raportet civile juridike, ato mund të jenë të pamjfatueshme përmbrojtjen e rendit juridik. Në ato raste ndodh që të aplikohet e drejta penale dhe sanksionet esaja. Sipas kësaj e drejta penale mund të na paraqitet si mjet për sigurimin dhe detyrimin eekzekutimit të obligimeve që janë krijuar nga marrëdhëniet civile juridike.Më në fund, me kryerjen e veprës penale shumë herë shkaktohet dëm material dhe se për këtë   34 Ekzistojnë dy lloje të objekteve të mbrojtura: objekti i mbrojtës i përgjithshëm dhe gruporObjekt i përgjithshëm mbrojtës në të drejtën tonë penale e përbëjnë: 1) njeriu (liria dhe edrejta e tij personale) dhe 2) shoqëria (të drejtat dhe vlerat shoqërore të garantuar me kushtetutë, tëdrejtën ndërkombëtare, përkatësisht me rendin juridik), të shikuara në unitetin e tyre. Qytetarët dheshoqëria mbrohen nga të gjitha veprat penale, ngase të gjitha veprat penale konsiderohen si sulm aporrezikim të qytetarit ose bashkësisë shoqërore në tërësi.Objektin mbrojtës grupor e përbëjnë vlerat që sulmohen nga grupi i veprave penale.Domethënë, grupet e veçanta të veprave penale, në pjesën e veçantë të ligjit penal, janë të orientuarkundër vlerave të caktuara që i takojnë njeriut dhe bashkësisë shoqërore. Radhitja e këtyre grupeve tëveprave penale është bërë sipas rëndësisë të vlerave të sulmuara që mbrohen. Kështu për shembull, jeta dhe trupi i njeriut, prona, ekonomia, detyra zyrtare,... paraqesin objekte grupore të mbrojtura. Nëobjektin grupor të mbrojtur bëjnë pjesë edhe objektet edhe veprat penale individuale. Kjo do të thotëse objekti i mbrojtës i grupit të veprave penale njëkohësisht paraqet objektin të mbrojtjes të çdo veprepenale.Por, ekzistojnë edhe veprat e tilla penale, që sipas natyrës dhe përbërjes janë të tilla dhe kanëmë shumë objekte të mbrojtjes ( plaçkitja dhe vjedhja plaçkitëse janë të drejtuara kundër pronës, poredhe kundër lirisë dhe të drejtave qytetare). Këto vepra radhiten në kapituj të ndryshëm të veprës sëcaktuar të ligjit penal, duke marrë parasysh se cili është objekti më i rëndësishëm, veçantë, prevalentsipas vlerësimit të ligjvënësve. Kështu që plaçkitja dhe vjedhja plaçkitëse janë klasifikuar në veprapenale kundër pasurisë, sepse sulmi në integritetin trupor ose liri bëhet për shkak të rrëmbimit tëgjësendeve.O b j e k t i i v e p r ë sKy është objekti ndaj të cilit kryhet akti i veprës penale. Për të shkaktuar lëndim objektit tëmbrojtur është e nevojshme të ndërmerret akti i kryerjes ndaj objektit të caktuar që i takon këtijobjekti. Te çdo vepër penale, akti realizohet në ndonjë objekt dhe ai paraqet elementin qenësor tëveprës penale. Objekti i veprës mund të jetë i sulmuar dhe gramatikor.Objekti i sulmuar është objekt kundër të cilit është drejtuar akti i veprës penale, kurse objektigramatikor është lëndë mbi të cilën kryhet akti. Kështu, tek vjedhja objekti i mbrojtur është prona,objekti i sulmuar është pronësia, kurse objekt gramatikor është gjësendi i huaj i luajtshëm. Tek

disavepra penale, objektet e sulmuara dhe gramatikore përputhen. Kështu te vrasja, jeta e njeriut ështëobjekt i sulmuar mbrojtës dhe gramatikor.2 . s u b j e k t i i v e p r ë s p e n a l eNë teorinë juridike dallojnë dy lloje të subjekteve të veprës penale: subjekti aktiv dhepasiv.Subjekti aktiv i veprës penale është personi që me veprimin e vet realizon pasojën eveprës penale. Ky është kryes i veprës penale ( kryesi dhe bashkëpjesëmarrësit). Sipas rregullës, çdoperson mund të jetë kryes i veprës penale me kusht se i ka mbushur 14 vjet, por te disa vepra penaleligji kërkon karakteristika të veçanta personale, marrëdhëniet ose rrethanat e personit që mund të jetëkryes i veprës –delicta proprija(veprat penale me subjekt të veçantë special p.sh. Veprat penalezyrtare apo ushtarake).Nga nocioni objektiv i veprës penale nënkuptohet se si kryes (subjekt aktiv) mund të paraqitetedhe personi i papërgjegjshëm, personi juridik dhe i mituri. Kjo do të thotë se mund të bëhet dallimindërmjet nocioneve: kryesi dhe fajtori. Kështu kryesi i veprës penale mund të jetë çdo person që e  35kryen aktin e veprës të parashikuar me ligj, si element qenësor i asaj vepre, ndërsabashkëpjesëmarrës, përveç kryesit është çdo person që me veprimtari të vet kontribuon për realizimine veprës, ndërsa fajtor është ai kryes që është i moshës së caktuar, përgjegjësi penale dhe dashjen.Përveç personit fizik, në kushte të caktuara, si subjekt aktiv mund të paraqitet edhe personi juridik.Subjekti aktiv i veprës penale mund të realizohet si vepër penale e kryer apo e tentuar. Ligjetpenale dallojnë kryesit, duke marrë parasysh moshën, përshtatshmëria për përgjegjësi dhe a ka qenëmë herët i dënuar. Sipas moshës, kryesit ndahen në të mitur (më të ri apo më të vjetër), të moshës sëre madhore dhe moshës madhore. Sipas përshtatshmërisë për përgjegjësi dallohen: me përgjegjësipenale, pa përgjegjësi penale dhe ata kryes me përgjegjësi penale dukshëm të zvogëluar, ndërsaduke marrë parasysh dënimin e mëhershëm dallojmë: personat e padënuar (delikuent primar)recidivistë(ata që e përsërisin veprën penale). Gjinia dhe mosha nuk janë të rëndësishme për kryesit .Kryesi mund të jetë person që vet e ndërmerr aktin e veprës penale (kryes

i drejtpërdrejtë) ose mundta shfrytëzojë personin tjetër si mjet për të ndërmarr akte të veprës penale ( kryes jo i drejtpërdrejtë).Më në fund në rolin e kryesit mund të paraqitet një apo më shumë persona (bashkëpjesëmarrës).Subjekti pasiv i veprës penaleështë person që i është shkaktuar lëndim apo është edëmtuar me vepër penale, përkatësisht viktimë e veprës penale. Cilësia e subjektit pasiv nuk karolin e njëjtë në të Drejtën Penale, siç është rasti me subjektin aktiv. Cilësia e subjektit pasiv irëndësishëm për aplikimin e instituteve të veçanta të drejtës penale: mbrojtja e domosdoshme,nevoja ekstreme, pajtueshmëria e të lënduarit, vetëlëndimi. Përcaktimi i subjektit pasivndonjëherë shkakton vështirësi për shkak se më shumë persona, për një vepër, mund tëparaqiten si persona të lënduar apo të dëmtuar. Kështu te vrasjet, përveç të vrarit, që ështëviktimë e veprës së kryer, si subjekt pasiv mund të paraqiten edhe të afërmit e tij, prindërit osefëmijët e të vrarit. Për shkak të vështirësive rreth përcaktimit të personave, që mund tëparaqiten si subjekt pasiv merret se këta janë persona, që janë bartës të së drejtave dheinteresave, që janë shkelur me aktin e veprës penale.Subjekt pasiv mund të jetë çdo person fizik. Për ekzistimin e subjektivitetit pasiv nuk është enevojshme që personi fizik të jetë i aftë për afarizëm, madje as juridikisht i aftë. Ashtu siç nëaktin e veprës penale mund të paraqiten më shumë subjekte (bashkëpjesëmarrës), ashtu mundtë paraqitet numri më i madh i subjekteve pasive (të lënduar). Në disa raste objekti i veprëspenale dhe subjekti pasiv nuk përputhen, për shembull te vrasja dhe lëndimi trupor.

I I I K R Y E R J A E V E P R Ë S P E N A L E 1 . A k t i i v e p r ë s p e n a l e Elementi themelor pa të cilin nuk ekziston vepra penale, si dukuri në botën e jashtme është akti.Për nocionin dhe karakteristikat e aktit të veprës penale në teorinë juridike ekzistojnë shumëkuptime. Këto janë: objektive, objektive-subjektive dhe kuptimi final. Sipas kuptimitobjektiv-subjektiv,akti i veprës penale është sjellja e vetëdijshme dhe evullnetshme e njeriut të cilin realizohet vepra penale. Sjellja që nuk është e vullnetshme (nëseështë shkaktuar me procesin fiziologjik të – teshtimës , ëndrrës, ose veprimit të fuqisë së jashtme – me rrëshqitje në akull, nuk mund të konsiderohet vepër në kuptimin penalo-juridik.Nuk është e mjaftueshme që sjellja të jetë e vetëdijshme dhe e vullnetshme, por duhet tëmanifestohet në botën e jashtme. Kjo do të thotë që procesi psikik: mendimi, dëshira, vendimidhe qëllimi që të kryhet vepra penale, nuk mund të kenë karakter të aktit në kuptimin penalo- juridik, derisa të mos e marrin pamjen materiale dhe fizike në botën e jashtme.Sipas kuptimitobjektiv, akti i veprës penale paraqet ndërmarrjen e lëvizjes trupore osemungesën e lëvizjes trupore, pa marrë parasysh mungesën e lëvizjes trupore, pa marrë  36parasysh nëse ndërmarrja ose mungesa janë realizuar me vullnet apo jo. Kështu që akti i kryernë gjendje të pavetëdijes ose nën ndikimin e fuqisë mbinatyrore, përkatësisht në kundërshtimme vullnetin e kryesit, konsiderohet akt i veprës penale. Idhtari më i njohur i këtij kuptimi është,Toma Zhivanoviq.Sipas kuptimit finalist (synimi), që u formua në Gjermani, pas luftës së dytë botërore ështëveprimtaria finaliste, veprimtari që është ndërmarr me qëllim të realizimit të pasojës, që nëdispozitat juridike-penale është e ndaluar. Domethënë për aktin e veprës penale nuk është imjaftueshëm ekzistimi i vetëdijes dhe vullnetit, por duhet të ekzistojë qëllimi për ta ndërmarrë,përkatësisht orientimi.Akti është element themelor i veprës penale. Pa akt nuk mund të realizohet vepra penale. Nëteori mund të gjenden mendimet, sipas të cilëve ekzistojnë veprat penale pa manifestimin esjelljeve. Këto janë vepra penale të qëndrimit (p.sh. Përvetësimi i gjësendeve, që janë tëharruara në banesën e kryesit të veprës, kur akti nuk është i dukshëm, nga se nuk përbëhet ngalëvizja trupore. Megjithatë, këtu ekziston sjellja e reflektuar në qëndrimin e kryesit ndaj atijgjësendi, dhe ky është raporti i tij ndaj gjësendi si të ishte i vetë).Akti i veprës penale mund të kryhet në dy mënyra: me veprim apo mosveprim. Me veprimnënkuptohet sjellja e vetëdijshme dhe e vullnetshme e lëvizjes trupore, ndërsa me mosveprimlëshim të lëvizjes trupore. Sipas rregullës, akti kryhet me lëvizjet e trupit dhe me gjymtyrë, parasë gjithash me lëvizjet e duarve. Por kjo mund të realizohet edhe me shqiptimin e fjalëve (p.sh.te deliktet verbale), si edhe ndonjë mënyrë të tjetër të sjelljes (simbole ose veprim konkret). Aktimund të përbëhet nga një lëvizje, një veprimtarie që përfshinë disa lëvizje trupore ose me mëshumë veprime. (p.sh. Plaçkitja e banesës së huaj dhe rrëmbimi i gjësendeve tek vjedhjet erënda). Kjo do të thotë që akti mund të jetë i thjeshtë dhe ndërlikuar.

V e p r a t p e n a l e t ë v e p r i m i t d h e t ë m o s v e p r i m i t  Duke marrë parasysh mënyrën për të ndërmarr aktin të gjitha veprat penale ndahen nëveprat penale të veprimit dhe veprat penale të mosveprimit. Veprat penale të veprimit apokomisive janëveprat tek të cilat akti i kryer përbëhet nga sjellja pozitive, aktive, përkatësit ngatë ndërmarrët e sjelljeve trupore të vetëdijshme dhe të vullnetshme. Numri më i madh i vepravepenale i takon këtij grupi.Veprat penale të mosveprimit oseomisive, janë vepra te të cilat akti i veprimit përbëhet ngasjellja negative, pasive, përkatësisht me vetëdije dhe vullnet e lëshojnë lëvizjen trupore. Vepraështë kryer me mosveprim kur kryesi që ishte juridikisht i obliguar për të penguar fillimin epasojës të përshkruar me ligj e ka lëshuar ta bëj këtë, ndërsa sjellje e tillë me veprim të vetë dherëndësi është e njëjtë me veprën penale të veprimit.Lidhur me veprat penale të mosveprimit në teorinë praktike parashtrohet pyetja: kurmosveprimi mund të konsiderohet si shkaktar i pasojës, përkatësisht aktin e veprimit të veprëspenale. Në përgjithësi është e pranuar pikëpamja se moskryerja mund të ketë karakter të aktitpenalo-juridik, vetëm atëherë kur ekziston detyrimi, përkatësisht obligimi për mosveprim kështuqë me moskryerjen e këtij obligimi mund të bëhet vepra penale, me ç’rast ky lëshim sipasveprimit dhe rëndësisë së vet barazohet me veprim. Detyrimi për veprim mund të kuptohet: 1)Nga dispozitat juridike ( ligji); 2) Nga punët juridike që rrjedhin nga marrëveshjet apomarrëdhëniet e punës ( psh. Personi që është i obliguar me kontratë për tu kujdesur gjatë tërë jetës për ndonjë person të moshuar dhe të pafuqishëm, është i detyruar që këtë ta bëjë në bazëtë dispozitave sipas kontratës); 3) Nga veprimi i mëhershëm me të cilin është krijuar rreziku përnjerëzit e tjerë ekziston detyrimi që ky rrezik të eliminohet me veprimin e mëtejshëm ( tek   44përcaktues është vëllimi dhe intensiteti i pasojës e cila është realizuar ose e cila ka qenë emundur. Ndikim te posaçëm ne intensitetin e pasojës , e më ketë dhe ne rrezikun shoqëror teveprës mund të kanë mënyra, mjeti, vendi dhe koha e veprës se kryer.Kur ligjdhënësi bënë shkallëzimin e rrezikut shoqëror, ai niset prej vlerësimit të rëndësisëshoqërore të te pasurive, dhe prej vlerësimit abstrakt të vëllimit të mundshëm dhe intensitetitmesatar të pasojës, deri sa gjykata përcakton vëllimin dhe intensitetin e secilës vepër penale nerastin konkret, gjegjësisht rizikun e tij te vërtet shoqëror . Me shkallëzimin e rrezikut shoqërorpërcaktohet pesha e veprës penale. Nëse është vepra e rrezikut me të madh shoqëror atëherëështë edhe pesha e veprës më e madhe dhe anasjelltas. Pesha e veprës pasqyrohet nesanksionin penal, gjegjësisht, ne llojin dhe masën e dënimit. Për vepra më te rënda penaleparashikohet lloji më i rënd i dënimit. Do me thënë se intensiteti i rrezikut shoqëror i veprëspenale fiton shprehjen e vet në peshën e dënimit sipas llojit dhe masës.K ë s h t u d a l l o h e n d y l l o j e t ë r r e z i k u t s h o q ë r o r : i p ë r g j i t h s h ë m d h e v e ç a n t ë .Rreziku i përgjithshëm shoqëror i veprës është rreziku të cilin e posedon një vepër penale nëraport me veprën tjetër penale si pr. sh: spiunazhi, hajnia, falsifikimi i të hollave, dhe tj. Vepratpenale kanë rrezik te ndryshëm për shoqëri, duke marr parasysh se janë te drejtuara ne të mirate vlerave te ndryshme për bashkësinë shoqërore. Sipas rrezikut të

përgjithshëm shoqërorligjdhënësi përcakton llojin dhe masën e dënimit për secilën vepër penale në pjesën e posaçme teligjit penal. Do me thënë atë e përcakton ligjdhënësi në bazë te vlerësimit abstrakt të rëndësisësë objektit të mbrojtjes dhe vëllimit dhe intensitetit të mundshëm të pasojës.Rreziku i veçantë shoqëror ekziston te format konkrete te paraqitjes së veprës së njëjtëpenale. Rrezikun e veçantë shoqëror e përcakton gjykata në secilin rast konkret në bazë tëpasojave reale dhe të shkaktuara në mënyrë direkt. Rëndësia e rrezikut të veçantë shoqërorpasqyrohet në atë se ai tregon ne diferencat të cilat ekzistojnë ne mes te me shumë veprave tekryera të kualifikimit të njëjtë ( gjegjësisht, llojit te njëjtë si pr. sh: vrasje, hajni osepërvetësim). Rreziku i veçantë shoqëror është i rëndësishëm për peshimin ( matjen)e dënimit, e vetëm në raste te jashtëzakonshme për ekzistimin e veprës penale.3 . K u n d ë r l i g j s h m ë r i aKundërligjshmëria e veprës penale është në kundërshtim me normën e cila është epërfshirë ne çfarëdo dispozitë e cila është në fuqi, të një shteti të caktuar. Norma të cilës ikundërshton vepra penale nuk duhet te jetë e përfshirë në dispozitë penale juridike, po nëçfarëdo dispozitë te sistemit pozitiv juridik te shtetit. Sipas rregullës, këtë norma gjenden nëdegët tjera te drejtësisë, dhe shërbejnë si bazë për inkriminimin e veprave te rrezikshmeshoqërore.: prej kësaj rrjedh se kundërligjshmëria paraqet bazë juridike për përcaktimin e veprëspenale.Përmes kundërligjshmërisë shoqëria përcakton qëndrimin e vet ndaj sjelljeve të individit me tecilat ai shkel ndonjë urdhër te tij, gjegjësisht ndalesë. Ajo është veç element i veprës penale qëdo të thotë qe nuk ka vepër penale e cila nuk është kundër ligjore.Por, në teorinë juridike ekzistojnë dhe qëndrimet tjera për nocionin e kundërligjshmërisë.Kështu Bildingi tregoj i pari për diferencën e cila ekziston mes normave dhe dispozitave penale- juridike. Me norma urdhërohen dhe ndalohen disa gjëra, deri sa me dispozita penalo-juridikepërcaktohen sanksionet për shkeljen e normave. Normat, sipas Bindingut, nuk janë të përfshira  45në dispozitat penalo-juridike, po ne dispozitat e drejtës publike dhe rrjedhin prej normave tehershme në të cilat bazohet e drejta e pa shkruar. Dhe mu për shkak të kësaj diference, mevepër penale nuk cenohen dispozitat penale-juridike , po cenohen normat. Duke kryer vepërpenale kryesi nuk cenon dispozitë penale-juridike në të cilën është përshkruar vepra, se ai vepronnë pajtim me atë, po shkel normën e cila është jashtë dispozitës.Disa autor bëjnë dallimin mes kundërligjshmërisë formale dhe materiale. Kështu sipasListit, në mënyrë formale është e kundërligjshme ajo vepër e cila paraqitet si kundërvajtje e njëfarë norme shtetërore, gjegjësisht i një farë urdhrit ose ndalesës se rendit juridik.Kundërligjshmëria materiale paraqitet si vepër e dëmshme shoqërore, dhe sjellje asociale. SipasMezgerit, kundërligjshmëria formale shënon ndalueshmerinë e veprës, e kundërligjshmëriamateriale shënon cenimin ose ekspozimin e interesave të caktuara shoqërore ndaj rrezikut. SipasZhivanoviqit kundërligjshmëria në kuptim formal është kundërshtim i njëfarë dispozitë juridike, ,gjegjësisht normës, në formë te sulmit ndaj ndonjë te mire penale, e ne kuptimin material kjoështë kundërshtim i një farë dispozite juridike, gjegjësisht norme në formë te sulmit në njëfarënevoje individuale, penalo-juridike dhe kolektive të ekzistimit të shoqërisë, shtetit.Nga e cekura më lart del se rreziku shoqëror dhe kundërligjshmëria paraqesin dy elemente tepërgjithshme te veprës penale: njëri i natyrës materiale, e tjetri i natyrës formale, por të cilit janë mes veti te

ndërlidhur. Në numër me te madh te rasteve vepra e rrezikshme shoqëroreështë ne te njëjtën kohë dhe e kundërligjshme. Por është e mundur që ndonjë vepër te jetëvepër e rrezikshme shoqërore e te mos jetë e kundërligjshme. Ky rast paraqitet te krijimiveprave te reja te rrezikshme shoqërore, te cilat ende nuk janë juridikisht te rregulluara,gjegjësisht nuk janë te ndaluara. Dhe anasjelltas, mund te ekzistojnë veprat te cilat janë tekundërligjshme , por te cilat nuk janë te rrezikshme për shoqëri, në rast se një vepër e cila ështëe paraparë me kohë ne ligj si vepër penale, për shkak te rrethanave te

ndryshuara shoqërore e humb karakterin e veprës se rrezikshme shoqërore, por e mban

ende karakterin kundërligjor.Kundërligjshmëria si element i përgjithshëm i veprës penale futet ne përshkrimin eligjshëm te veprës. Domethënë, ekziston supozimi që çdo vepër penale është e kundërligjshme,se ndryshe nuk kishte mundur të jetë vepër penale. Por te disa vepra penale ligjdhënësi përfshinveçanërisht elementin e kundërligjshmërisë në përshkrimin e veprës penale si element i qenies sëtij. Kjo është bërë për të bërë dallimin mes rasteve kur veprimtaria e caktuar është zakonisht elejuar dhe e bazuar ne dispozita, nga rastet kur e njëjta vepër është vepër e kundërligjshme, metë cilën realizohet vepra penale. Gjithashtu, ligjdhënësi fut kundërligjshmërinë në përshkrimin edisa veprave penale, që të nënvizoj karakterin specifik te tyre, sipas të cilit dallohen nga veprate ngjashme penale.Futja e elementit te kundërligjshmërisë në qenien e disa veprave penale nuk do të thotëse veprat tjera penale te cilat nuk e kanë ketë element në qenien e tyre, nuk janë tekundërligjshme. Përkundrazi , kundërligjshmëria është karakteristik e te gjitha veprave, vetëm sene këto raste ,ajo është futur, për shkak te nevojave praktike, ne menyrë te veçantë ne qenien eveprës penale. Ky dallimi i përshkrimeve te veprave penale, se a është futur elementi ikundërligjshmërisë ose jo, është i rëndësishëm edhe nga aspekti i fajësisë, se paramendimi ikryesit të veprës penale me element te e kundërligjshmërisë, kërkon që kryesi gjatë kryerjes seveprimin te tillë, te jetë i vetëdijshëm për kundërligjshmërinë, e kësaj vepre.4 . P ë r c a k t u e s h m ë r i a e v e p r ë s n ë l i g jQë një vepër të jetë vepër penale është e nevojshme që pos ekzistimit të rrezikutshoqëror dhe kundërligjshmërisë te jetë e parashikuar me ligj si vepër penale. Pa u parashikuar  46me ligj as një vepër nuk mund te konsiderohet si vepër penale. Duke marr parasysh sekundërligjshmëria dhe parashikueshmeria e veprës në ligj janë elemente formale juridikeshtrohet pyetja si mund te ekzistojnë dy elemente krahas dhe çfarë është raporti mes tyre.Kundërligjshmëria është kundërshtim i normave, gjegjësisht urdhrit ose ndalesës sëkoncentruar ne çfarëdo dispozitë ligjore. Përcaktueshmëria e veprës në ligj, domethënë se veprapenale gjegjësisht sanksioni penal për kryesin e saj mund te jetë e parashikuar vetëm me ligj e jo dhe me dispozita tjera nënligjore. Në praktik mund të ndodh që të kryhet vepra e cila ështëkundërligjore por e cila nuk është përcaktuar në ligj si vepër penale. Nga ana tjetër , një vepërmund të jetë parashikuar më ligj si vepër penale, por ne rastin konkret nuk është ekundërligjshme për shkak te ekzistimit te ndonjë nga bazat të cilat përjashtojnë veprën penale (mbrojtja e nevojshme dhe nevoja ekstreme). Mos

ekzistimi i elementit të kundërligjshmërisë nëkëtë rast do te përjashton ekzistimin e veprës penale. Në këto raste ekziston papajtueshmëria nemes te kundërligjshmërisë dhe përcaktueshmërisë se veprës në ligj.Përcaktueshmëria e veprës në ligj , domethënë paraqet elementin e përgjithshëm formal tenocionit te veprës penale. Ajo ne teori njihet edhe si element ligjor i veprës penale. Sipas këtijelementi vepra penale dallohet prej veprave te tjera të cilat janë te ndëshkueshme. Pasi veprapenale mund te përcaktohet vetëm me ligj, ashtu dhe drejta penale është e drejtë ekskluzivishtligjore.Parimi i legalitetit në drejtën penale pikërisht shprehet përmes përcaktueshmërisë se veprëspenale dhe dënimit ne ligj, e cili shënohet me sentencën “nullum crimen nula poena sine lege “.Ky parim është futur në te drejtën penale, me ndikimin e mësimeve të shkollës klasike. Parimi ilegalitetit ose ligjshmerisë se veprës penale dhe dënimit paraqet parimin themelor te të drejtëspenale e cila del prej nenit 1 te LP i cili thotë: Veprat penale , sanksionet penale dhe masat etrajtimit të domosdoshëm, përcaktohen vetëm me ligj. Askujt nuk mund ti shqiptohet sanksionipenal as masa e trajtimit të domosdoshëm për vepër e cila , nuk ka qenë e përcaktuar me ligj sivepër penale, para se që është e kryer, dhe për te cilin nuk ka qenë i përcaktuar sanksioni penalose masa e trajtimit të nevojshëm’’.Nga parimi i legalitetit rrjedhin konkluzionet siç vijon: 1) as një vepër nuk mund te jetëvepër penale para se që është e përcaktuar ne ligj si vepër penale. 2) për një vepër penale e cilaështë përcaktuar në ligjin penal, para kryerjes së saj ,mund te shqiptohet vetëm ajë dënim i ciliështë përcaktuar në ligj për at vepër, gjegjësisht sankcioni tjetër i cili është përcaktuar me ligj,dhe i cili mund te shqiptohet ne rastin konkret. 3) vepra e cila është përcaktuar me ligj si vepërpenale duhet te përcaktohet ne atë mënyrë që te janë te dukshme karakteristikat e saj të cilat epërbejnë qenien e tij.Parimi i legalitetit ka rendësi shoqëroro- politike dhe juridike.Rëndësia shoqëroro –politike e këtij parimi i jep mbrojtje dhe siguri qytetareve nga arbitraritetidhe keqpërdorimi i organeve te represionit penalo-juridik, ne pikëpamje te ndjekjes penale dhendëshkimit me çka mbrohen te drejtat dhe lirit e tyre. Nga ana tjetër, përmes përcaktueshmërisëse veprës dhe dënimit jo vetëm që garantohet liria e qytetarëve ashtu që nuk mund te dënohenpër vepër e cila, para kryerjes nuk ka qenë e parashikuar si vepër penale, veç se përmes këtijparimi siguron barazinë e qytetarëve para ligjit penal. Parimi i ligjshmërisë rivendos sundimin ete drejtës ndaj egoizmit, dhe paraqet një prej postulateve themelore te shtetit juridik. Sjelljen ecila është sjellje e rrezikshme dhe e ndëshkueshme shoqërore, e përcakton ligjdhënësi përmes elementeve të veprës së përshkruar me ligj, dhe jashtë këtyre përshkrimeve nuk ka sjellje tendëshkueshme. Më në fund , me aplikimin e parimit të ligjshmërisë realizohet funksioni(mbrojtja) i drejtës penale.Rëndësia juridike e këtij parimi përbehet ajo qe vepra penale mund te përcaktohen vetëmme ligj e jo dhe me akte tjera nënligjore. Sipas kësaj, është përjashtuar mundësia që gjykata ose  47çfarë do organi tjetër shtetëror (organet e pushtetit) mund te krijon vepra penale. Kjo drejtë ipërket vetëm trupave ligjore. Parimi i ligjshmërisë përjashton aplikimin e të drejtës zakonore dheanalogjisë. Siguria juridike varet nga realizimi i parimit te ligjshmërisë, e realizimi i këtij pariminga qartësia dhe preciziteti i dispozitave me të cilat përcaktohen elementet e veprave penale.

V B A Z A T T E C I L A T E P Ë R J A S H T O J N Ë V E P R Ë N P E N A L ENëse kundërligjshmëria paraqet ndalueshmerinë e një sjelljeje për shkak se është e kundërtme ndonjë normë juridike, ne sistemin juridik te ndonjë shoqëri, kjo do të thotë se nuk kakundërligjshmëri nëse nuk ka ndalesë ose nëse ajo është e përjashtuar në rast konkret .Përjashtimi i kundërligjshmërisë ekziston atëherë kur me normë te veçantë gjegjësishtspeciale është lejuar një sjellje në rast te caktuar, i cili është zakonisht i ndaluar dhe paraqetvepër penale. Normat me te cilat lejohet sjellja e ndaluar në rastin konkret përjashtonkundërligjshmërinë kështu qe në këtë rast nuk ka vepër penale.Rrethanat te cilat përjashtojnë kundërligjshmërinë mund te jenë te koncentruara nëndonjë dispozitë juridike e cila i numëron prerazi, por mund te rrjedhin edhe nga parimetthemelore te sistemit juridik te shtetit. Në drejtën penale ekzistojnë dy lloje të këtyre bazave.Këto janë: bazat e përgjithshme dhe te veçanta . Bazat e veçanta te cilat e përjashtojnëveprën penale (për shkak te mungesës së kundërligjshmërisë ose për shkak te rrezikutshoqëror ose te dy elementeve se bashku) janë prerazi te përcaktuara me ligj dhe mund teparaqiten te secili ose bar te numri më i madh i veprave penale dhe kryesit. Këto janë:vepra te parëndësishme, mbrojtja e nevojshme dhe nevoja ekstreme. Bazat e veçanta nuk janë prerazi te përcaktuara me ligj. Ato janë prodhim i teorisë juridike dhe praktikes segjykatës dhe mund te paraqiten vetëm te veprat e caktuara penale dhe kryesit e tyre.1. V e p r a e r ë n d ë s i s ë s ë v o g ë lRreziku shoqëror në forma konkrete te paraqitjes se veprës penale në situatat e përditshme jetësore mund te paraqitet ne shkallë te ndryshme dhe kështu pesha e veprës penale varetnga intensiteti i paraqitjes konkrete te rrezikut shoqëror. E intensiteti i rrezikut shoqërorvaret nga rëndësia shoqërore te objektit të atakuar, vëllimit dhe intensitetit te pasojës sëshkaktuar. Vepra e tillë penale e cila ka rrezikun e përgjithshëm dhe te caktuar (për te cilinligji parasheh llojin e caktuar dhe masën ndëshkimore) mund te tregon shkallen e ndryshmete rrezikut te veçantë në varg te realizimeve konkrete . Këtë rrezik te veçantë shoqërorpërcakton gjykata duke pasur parasysh rrethanat objektive dhe subjektive te veprës penalekonkretisht te kryera dhe kryesit e tij. Ne raste te veçanta intensiteti i rrezikut shoqëror mundte jetë aq i vogël sa që ekzistimi i saj te jetë gati i pa rëndësishëm, mezi i dukshëm. Ne rastete tilla ekziston vepra e rëndësisë se vogël.Që te mos vihet deri te ndëshkimi i kryesve te tillë ligjdhënësi ka parashikuar në nenin 7te LP se nuk është vepër penale ajo vepër e cila përmban forma ligjore te veprës penale, porte rëndësisë se vogël. Si vepër e rëndësisë se vogël konsiderohet vepra e cila paraqetrrezikun e parëndësishëm për shkak te llojit dhe peshës se veprës, mungesës ose parëndësisëse pasojave te dëmshme , rrethanave ne të cilat është kryer, shkallës se vogël tepërgjegjësisë penale të kryesit ose mundësive personale te tij. Vepra është e rëndësisë sëvogël nëse në te tregojnë natyra e tij, pesha rrethanat në te cilat është kryer, shkala e ultë epërgjegjësisë penale te kryesit ose rrethanat personale te tij.Vepra është e rëndësisë së vogël nëse me to nuk sulmohet ndonjë e mirë e cila ka vlerëme te madhe ose rrëndësi me te madhe për shoqëri. Kështu për sh. veprat penale kundër jetës dhe trupit nuk janë vepra te rëndësisë së vogël. Ato përbëjnë sasinë e konsiderueshmete rrezikut shoqëror pa te cilin ato nuk mund te ekzistojnë. Kjo do te thotë se disa veprapenale nuk mund te konsiderohen si vepra te rëndësisë së vogël për shkak te natyrës se tyre,  

70bashkëkohor mjekësor mund te shërohet. Këto janë sëmundje të cilat shpien deri te dhimbjet eshkurta pas së cilave vjen te shërimi. Këto sëmundje do të ishin ato sëmundje të cilat krijojnëgjendje delirante, d.m.th deri te dukuritë e halucionit të sistemizuar. Në këtë grup të sëmundjevebëjnë pjesë helmimet e ndryshme.Çrregullimet shpirtërore të përkohshme janë ato sëmundje të cilat paraqiten në intervale kohore jo të barabarta si gjendje delirante. Këto sëmundje janë: dipsomania (pije pa kontroll), deliriumtremens (çmenduri e pirjes së alkoolit pa kontroll), halucinacionet dhe xhelozi alkoolike, gjendjae errët e të sëmureve nga epilepsia etj. Çrregullimet shpirtërore periodike janë ato sëmundje tëcilat paraqiten në periudhën kohore përafërsisht të barabarta në mes të cilave ekzistojnëintervale të lira, d.m.th intervale të shëndetit mendor. Këto sëmundje janë mania dhemelankolia. Mania dhe melankolia mund të jenë të lidhura në atë mënyrë që intervalet ësëmundjes dhe gjendjes së shëndoshë ndërrohen: gjendja manie- intervali i lirë-gjendjadepresive melankolia - intervale të lira.Pa marrë parasysh shkakun, çrregullimet shpirtërore ndahen në ekzogjene dhe endogjene.Çrregullimet shpirtërore ekzogjene të cilat nxisin faktoret te jashtëm, të cilat nga jashtë veprojnënë organizëm dhe ndikimi i tyre mund të përcaktohet, janë organikisht te kushtëzuara (p.shpsikoza traumatike pas lëndimit të trurit, paraliza progresive, epilepsia). Sëmundjet psikikeendogjene janë ato sëmundje të cilat nxisin shkaktarët e brendshëm siç janë: paranoja,shizofrenia, psikoza, depresioni -manik, ose ciklotimia.2). Çrregullimet shpirtërore te përkohshme paraqesin paaftësinë ë përkohshme të shumicës sëfunksioneve psikike të arsyes, të cilat ekzistojnë deri sa zgjatë ndikimi i shkaktareve endogjen tëkësaj paaftësie ose zgjat deri sa nuk shkurtohet gjendja me ndihmën mjekësore. Çrregulliminshpirtëror të përkohshme sipas Jeftiqit mund ta shkaktojnë këto gjendje:1). gjendja reaktivepsikopatike, posaçërisht e përzier me afekte patologjike siç janë: reaksionet patologjike në jetëne përditshme, reaksionet patologjike në luftë, induksione psikike dhe epidemia, gjendja ehipnozës, atrofi morale dhe reaksione psikopatike të mbyllura; 2). psikopatia e kombinuar meafekte patologjike ose e përcjellur me instinkte prindërore dhe instinkte mbrojtës ;3). psikopatiaseksuale e kombinuar me afekte patologjike siç është rasti te homoseksualët, transvestëtegzbicionistët, fetishet, sodomoistët dhe 4). Alkoolizimi akut, dipsomania, gjendja e përkohshmepatofizike te alkoolistët, gjendja e përkohshme te narkomanët, gjendja e përkohshme patofizikesi shkaktore e helmimit dhe asfiksonit për shkak të sëmundjes të trurit, tumoreve dhe lëndimeveetj. (Jeftiq, 1960: 488)Përveç gjendjeve të përmendura, çrregullimet shpirtërore të përkohshme mund te nxisin edhegjendjet afektive te intensitetit të madh të cilat nuk janë të karakterit patologjik, por të cilat janënë gjendje që plotësisht ta ndërprenë procesin psikik, d.m.th të vjen deri te shoku. Nga gjendjetpatologjike të cilat paraqesin paaftësinë psikike të përkohshme duhet përmendur dhesomnabulizimin ( personi që ngrihet dhe ecën nëpër gjumë).3 ) . P e n g e s a t ( p r a p a m b e t j e t) te zhvillimit shpirtërore ose oligofrenija paraqet mos zhvilliminpsikik i cili është i shkaktuar nga atrofia e sistemit qendror nervor (para se gjithash trurit dheshqisave), jonormalitetit te gjëndrave endokrine ose sjellje jo normale në mjedisin social. Nëpengesat e zhvillimit shpirtëror bëjnë pjesë: idiotizmi, imbiciliteti dhe debilizmi (oligofrenisëcerebrale) pastaj kretenizmi dhe infantilizmi ( oligofrenia endokrine ), çmenduri morale ose

  71mungesë shqisave morale me çka nënkuptohet paaftësia e lindur për të vepruar në pajtim memoral, dhe në fund, mungesa e shqisave te dëgjimit te individët të cilët mund të ndikojnë nedukurit dhe ndodhit në mjedis siç janë: mungesa e dëgjimit dhe të pamurit dhe mungesa edëgjimit dhe të folurit.Pengesat (prapambetjet) e zhvillimit shpirtërore kryesisht janë të e karakterit patologjik.Shkaktar të kësaj gjendje mund të jenë të shumtë dhe të ndryshëm. Disa nga ata paraqiten gjatëkohës të fillimit të shtatzënisë, disa gjatë shtatzënisë, e disa gjatë kohës së lindjes dhe paslindjes gjatë viteve të para të zhvillimit të fëmis. Prapambetja e zhvillimit shpirtërore psikik siforme çrregullimit shpirtërore mund të matet me shkallë ne testet psikologjike për matjen einteligjencës. Kështu mund të

dallojmë:1). prapambetja te lehtë (kur koeficienti i inteligjencës eindividit te testuar

është në mes të 70 dhe 85) 2). prapambetja e mesme (kurkoeficienti lëvizë nga 50 deri në 70)dhe 3). prapambetja e rëndë (kur koeficienti lëvizë nga 0deri 50).Prapambetja e zhvillimi shpirtëror si formë e çrregullimet shpirtërore duhet dalluar nga zhvillimi jo i plotë psikik te individit, i cili e ka kaluar kufirin e moshës madhore, por ende plotësisht nukështë i zhvilluar psikik për shakë të disa cilësive individuale, por edhe për shkak të disandikimeve të jashtme. Kështu individët në moshë madhore më të re mund të jenë plotësisht tëpazhvilluar psikik, përkatësisht zhvillimi psikik i tyre mund të jetë i njëjtë me individët të cilët janë në moshë të mitur. Por, kjo gjendje nuk i përgjigjet zhvillimit shpirtërore të prapambetur sibazë e cila përjashton aftësinë mendore. 3 . 5 . M u n d ë s i a e g j y k i m i t d h e m a r r j e s s e v e n d i m i tKur vërtetohet se një person ka të meta shpirtërorë, nuk do te thotë që ai person në të njëjtënkohë është dhe i paaftë mendërisht. Çrregullimi psikik nuk shpije automatikisht deri te paaftësiapsikike. Për të qenë ky individ i paaftë mendërisht, është i domosdoshëm konstatimi që ai përshakë të çrregullimit psikik nuk ka mundur të gjykoj ose te vendos. Sipas kësaj nëse personiështë i çrregulluar shpirtërisht (d.m.th person i cili përherë ose përkohësisht është i sëmurëpsikik, përkohësisht i çrregulluar psikik ose zhvillim psikik te prapambetur) edhe nëse për shkaktë çrregullimit nuk është ne mundësi të gjykoj ose vendos, atëherë ai person është i paaftëmendor.Pamundësia e gjykimit e kryesit të veprës penale d.m.th pamundësia e kuptimit të rëndësisë sëveprës së vet, pamundësi e vendosjes, pamundësi e tij për te udhëheq me veprimet e vetasipas mendjes. Pamundësia e kuptimit të rëndësisë së veprimit të ti paraqet pamundësiintelektuale të një personi të kuptoj rëndësinë veprimit të vërtetë (real) shoqëror. Kjo d.m.th qëkryesi i veprës penale në kohën e kryerjes së veprës nuk ka qenë në mundësi të kuptoj veprimindhe pasojën e veprimit si dhe rrethanat te cilat paraqesin tipare te elementit qenësor të këtijveprimi. Pamundësia e kuptimit të veprimit të rëndësisë shoqërore, d.m.th nuk ekzistonmundësia mendore e personit të kuptoj që veprimi i ti është asocial, d.m.th i dëmshëm dhe irrezikshëm për shoqërinë.Në teorinë juridike, rrallë, paraqitet kuptimi sipas të cilit për ekzistimin e paaftësisë mendore,përveç pamundësisë, është i domosdoshme dhe ekzistimi i pamundësisë së kuptimit të rëndësisësë veprimit të vërtetë, përkatësisht pamundësisë së kuptimit te kundërligjshëm, përkatësishtveprimit të ndaluar.Mundësia e marrjes së

vendimit paraqet aftësinë e personit te udhëheq me veprimet e veta sipasmendjes. Kjo do thotë që mundësia e marrjes së vendimit është e lidhur me mundësinë egjykimit. Nga kjo del se mundësia e marrjes së vendimit nuk do të testohet nëse vërtetohet që  72personi i çrregulluar shpirtërisht është i aftë për gjykim d.m.th mundësia e marrjes së vendimitsupozon ekzistimin e mundësisë së gjykimit dhe e kundërta. Pasi që të vërtetohet ekzistimi imundësisë së gjykimit duhet të vërtetohet edhe ekzistimi i mundësisë së marrjes së vendimit.Mundësia e marrjes së vendimit paraqet kryerjen e punës së dëshiruar. Ky është proces ikomplikuar i cili përbëhet nga aftësia për tejkalimin e pengesave dhe vështirësive te brendshmedhe të jashtme. Veshtërsit e brendshme paraqesin luftë te motiveve (nga të cilat disa veprojnënë drejtim të kryerjes së veprimit, e të tjerët në drejtim të mos kryerjes te veprimit), ndjenjat (ngulfatjen dhe përvetësimin e afsheve dhe afekteve), për deri sa vështërsit e jashtme shfaqengjatë eliminimit te pengesave të ndryshme objektive, siç janë: mbledhja e mjeteve për kryerjene veprës, gjetja e bashkëpjesëmarrësve etj. Sipas kësaj, veprimi i dëshiruar përcaktohet nga dynivele: 1) niveli i parë pragjet vetëdije te paraparë për synimin dhe kuptim e aksionit (gjykimit tëmundësive të ndryshme, përzgjedhja e motiveve të drejtimit, mënyra dhe rruga e të vepruaritetj) dhe 2) niveli i dytë paraqet kryerjen e vendimit të marrë.Paaftësia mendore në veprën penale përcaktohet me ndihmën e mjekut-psikiatrit i cili konstatonekzistimin e gjendjes të çrregulluar shpirtërore dhe mendimin rreth mundësisë, përkatësishtpamundësisë së gjykimit dhe marrjes së vendimit. Në bazë të konstatimeve dhe mendimeve ngaana e mjekut-psikiatrit, gjyqi nxjerr vendimin përfundimtar lidhur me paaftësinë mentale, tëzvogëluar mentale ose aftësisë mentale të kryerësit të veprës penale.4 . A f t ë s i a e z v o g ë l u a r m e n d o r eAftësia e zvogëluar mendore është aftësi e zvogëluar mendore të kryesit i veprës penale përgjykim ose vendosje te veprimeve te veta për shkak të ekzistimit të gjendjes të çrregulluarshpirtërore: çrregullime shëndetësore të përhershme ose të përkohshme, çrregullimeshpirtërore ose pengesa në zhvillimin shpirtëror. Shëndeti shpirtëror bazohet ne aftësinëmendore dhe çrregullimit shpirtëror te cilat sjellin deri te paaftësia mendore. Ekzistojnë shumëgjendje kaluese te cilat sjellin deri te gjendja në të cilin kryesi nuk është as i aftë mendërisht as ipaaftë. Ky kufizim i aftësisë mendore, i cili në të njëjtën kohë paraqitet si kufizim i paaftësisëmendore, dhe i cili sipas formës së vet dhe intensitetit mund të paraqitet në shkallë të ndryshme,përcaktohet si aftësia e zvogëluar mendore, dhe si pjesë e veçantë ka hyrë në legjislacion penalne ndikim me qellim te mësimit të shkollës sociale në bazë të arriturave psikiatrike. Futja e kësajlëmie e mundëson individualizmin sipas kryesit të veprës penale duke pasur parasyshkonstatimin bio -psikologjik.Aftësinë e zvogëluar mendore e shkakton gjendja e njëjte e çrregullimit shpirtëror e cila eshkakton dhe paaftësinë mendore. Nuk ekziston gjendja shpirtërore e veçantë e cila do të ishtespecifike për aftësinë e zvogëluar mendore. Sipas kësaj, a do të ekzistoj paaftësia mendore oseaftësia e zvogëluar mendore gjatë ekzistimit të gjendjes së çrregulluar shpirtërore(sëmundjetpsikike të përkohshme ose të përhershme, çrregullimi shpirtëror ose ngecja ne zhvilliminshpirtëror) varet nga fuqia e ndikimit te kësaj gjendje në fuqinë e gjykimit dhe marrjes sevendimit.Sipas rregullave sëmundjet shpirtërore sjellin deri te paaftësia mendore. Por, ato mund tëmanifestohen në forma të ndryshme kështu që format më të lehta të sëmundjes kanë për pasojaftësinë e zvogëluar mendore. Përveç kësaj, ne

raporti me disa vepra penale sëmundjashpirtërore e njëjtë mund të ketë për pasojë paaftësinë mendore, e ne raport me vepra te tjera  73penale, aftësinë e zvogëluar mendore. Sëmundjet shpirtërore të përkohshme, përkatësisht ato tëcilat paraqiten si sëmundje te përkohshme kur janë në gjendje të qetësisë, mund të veprojnë sishkaktar te aftësisë së zvogëluar mendore. Si shkaktar te aftësisë se zvogëluar mendoreparaqiten:psikopatia, alkoolizmi, narkomania, neuroza, çrregullim në dëshira , ndjenjat, instinkti(posaçërisht seksual) afekte si dhe disa gjendje fiziologjike siç janë: seniliteti (pleqëria), psikozae burgosjes,shtatzënia, lindja, klimakteriumi ( mosha kritike) dhe të ngjashme.Përcaktimi i aftësisë së zvogëluar mendore kryhet me metodë të njëjtë me të cilën përcaktohetdhe paaftësia mendore.Kodi penal i përkohshëm i Kosoves ( neni 12. paragrafi 2 ) e pranon aftësinë e zvogëluarmendore. Në këtë neni shkruan se personi i cili e ka kryer veprën penale dhe ka aftësi tezvogëluar mendore, nëse, ne kohen e kryerjes se veprës penale aftësia e ti qe te kupton osekontrollon veprat e kryera ose te pakryera ka qen e zvogëluar për shkak te çrregullimit mendor.Kjo do te thotë qe çdo zvogëlim i aftësisë për te gjykuar dhe vendosur nuk shpije deri te aftësiamendore, por vetëm zvogëlon vetëdijen ose dëshirën. Do te thotë, te ndonjë kryes i veprëspenale mund te ekzistoj aftësia e zvogëluar për gjykim ose vendosje, por aj mund jetë i aftëmendërisht. Për tu konsideruar ky kryes si person me aftësi te zvogëluar mendore, është edomosdoshme qe aftësia e gjykimit ose vendimit te jetë e paraqitur ne shkallë te caktuar,kështu qe ai nuk mund te konsiderohet i aftë mendërisht. Termi aftësia e zvogëluar mendore përte gjykuar dhe vendosur paraqet kufirin ne mes te aftësisë se zvogëluar mendore dhe pa aftësisëmendore, ne anën tjetër.Mos zhvillimi i pamjaftueshëm shpirtëror tek te miturit ose personat madhor ma te ri nuk mundte paraqet bazë për ekzistimin e aftësisë se zvogëluar mendore. Aftësia e zvogëluar mendorenuk përfshin mos zhvillimin e mjaftueshëm shpirtërorë dhe për këtë instituti i drejtës penale nukka te bëjë me personat e mitur, përkatësisht personat madhor

ma te ri te cilat nuk janë mjaft tezhvilluar shpirtërisht.Përcaktimi i aftësisë se zvogëluar

mendore kryhet ne raport me veprën konkrete te kryer sipaskryerjes se veprimit. Ekzistimi i aftësisë se zvogëluar mendore para kryerjes ose pas kryerjes seveprës penale irelevante përjashton përgjegjësin penale ( dhe dënimin për kryesin e veprës),sepse aftësia e zvogëluar mendore nuk është bazë për përjashtimin e përgjegjëses penale, porvetëm bazë për dënim më te lehtë.Aftësia e zvogëluar mendore ne disa legjislacione është e obliguar, por ne disa te tjera ështëbazë fakultative për dënim më te lehtë. Kështu disa legjislacione autorizojnë gjyqet qedënimin ta zbusin ne masë te pakufizuar ndaj kryesit te veprës penale me aftësi te zvogëluarmendore, përderisa legjislacione te tjera parashohin zbutjen e dënimit deri ne masë te caktuar, d.m.th. dënim më i lehtë, por ne kufirin e rregullave për zbutjen e dënimeve te parapara meligj. Sipas legjislacionit tonë, aftësia e zvogëluar mendore është bazë fakultative për zbutjen edënimit.5 . K r y e r j a e v e p r ë s p e n a l e n e g j e n d j e t e d e h u r ( A c t i o n e s l i b e r a e i n c a u s a )

Kryesi nuk është përgjegjës penal nëse ne kohen e ndërmarrjes se veprimit dhe kryerjes seveprës penale ka qen i paaftë mendërisht. Nga kjo rregull ekziston përjashtimi, kurrë kryesi v vetsillet ne gjendje te paaftësisë mendore dhe kryen veprën penale. Në ketë rast, kryesi përgjigjet   101 Elementet thelbësore të bashkëkryerjes janë kur disa persona së bashku e kryejnëveprën penale. Ndërsa kjo kryerje e përbashkët realizohet në atë mënyrë që disa pjesëmarrëse demonstrojnë veprimin e kryerjes të dhënë dhe të përshkruar si element qenësor i veprëspenale, ndërsa të tjerët marrin pjesë “në një mënyrë tjetër vendim marrëse”. Kjo pjesëmarrje “në mënyrë tjetër të vendimmarrjes me të cilin i kontribuohet kryerjes së veprës penale” do tëthotë se do të konsiderohen bashkëkryerës dhe personat të cilët kryejnë një veprim të tillëbëjnë pjesë në fushën e ndihmëtarëve, por të cilët në mënyrë funksionale janë të lidhurngushtë me veprimin e kryerjes dhe me këtë përbëjnë një tërësi.Bashkëpjesëmarrja si vepër e vetëdijshme dhe pjesëmarrje e vullnetshme e përbashkëte disa personave në kryerjen e veprës penale mund të ekzistoj përafërsisht gati te të gjithaveprat penale. Mirëpo ekzistojnë edhe vepra të tilla penale te të cilat kjo nuk është e mundur.Këto janë delicta propria dhe veprat penale autoriale.Te delikti propria ose te veprat penale me subjektivitet të posaçëm, bashkëpjesëmarrjamund të ekzistojë vetëm atëherë kur në kryerjen e saj marrin pjesë disa persona të cilët kanëcilësi të posaçme të cilat sipas ligjit kërkohen për kryerësin e një vepre të tillë. Ky është rastite veprat penale pikërisht zyrtare dhe veprave penale ushtarake, posaçërisht të atyre te tëcilat kërkohet cilësia e urdhërdhënësit apo te personit komandues. Bashkëkryerja nuk është emundur as te veprat penale autoriale, që do të thotë veprave të tilla të cilat mund t’i kryejëvetëm personi i caktuar dhe këtë vetëm ai personalisht. Kështu që te vepra penale e dhëniessë argumenteve të rrejshme nuk është e mundshme bashkëkryerja, meqë dëshmimi i rrejshëmme marrëveshje nuk e konstituon bashkëkryerjen meqë gjithsecili e jep provën në mënyrë tëmëvetësishme. I ngjashëm është rasti edhe me fëmijën të cilin

mund ta lindë vetëm nëna efëmijën.Teoria juridike dallon disa lloje të bashkëkryerjes,

e këto janë: e dukshme, sukcesivedhe bashkëkryerja e domosdoshme.E dukshme, jo drejtpërdrejtë ose bashkëkryerja paralele ekziston kur disa personamarrin pjesë në kryerjen e veprës penale, por pa vendim për ndërmarrjen e përbashkët tëveprimeve, kështu që çdo njëri paraqitet si kryerës i pavarur. Ky do të jetë rasti kur dy osemë shumë persona në ndonjë objekt, gjithsecili për vete, kryen vjedhjen në të njëjtën kohëose kur për shkak të mosrespektimit të normave nga ana e dy apo më shumë ngarsëve tëveturave vjen te rrezikimi i komunikacionit (aksidenti zinxhiror). Në të dy këto raste nuk kabashkëkryerës, meqë nuk ka elemente subjektive, çka do të thotë vetëdije dhe dëshirë apovetëm dëshirë që vepra të kryhet bashkërisht.Ekziston bashkëkryerja sukcesive apo bashkëkryerja e ndërkohëshme kur në kryerjen eveprës penale marrin pjesë disa persona të cilët ndërrohen kohë pas kohe në kryerjen eveprimit, përkatësisht kur është fjala për kryerjen e veprës në etapa apo me ndërrime, ose kurnjë personi, i cili ka filluar kryerjen e veprës, i bashkohen edhe personat tjerë para se të kryhetveprimi për përmbarimin e kryerjes së veprës, atëherë ekziston bashkëkryerja suksesive. Nëkëtë rast në praktikën

gjyqësore mund të paraqitet pyetja se a mund të përgjigjetbashkëkryerësi i ndërkohshëm për veprimet e kryera (përkatësisht për pasojat e shkaktuara)para ndërlidhjes së tij në procesin e kryerjes së veprës apo vetëm për atë pjesë të veprimit,përkatësisht veprimeve në të cilat ka marrë pjesë drejtpërdrejtë. Për dhënien e përgjigjes nëkëtë çështje praktika gjyqësore nuk ka përgjigje unike. 5 . 6 B a s h k ë k r y e r j a e d o m o s d o s h m e

  102 Te numri më i madh të veprave penale bashkëkryerja është institut i natyrësfakultative çka do të thotë se mundet, por nuk do të thotë se duhet të ekzistojë. Mirëpoekzistojnë vepra të konsiderueshme penale të cilat nuk mund të kryhen vetëm nga ana e njëpersoni, por është e nevojshme që në kryerjen e tyre të marrin pjesë dy apo më shumëpersona. Atëherë ekziston bashkëkryerja e domosdoshme.Te disa vepra penale të bashkëkryerjes së domosdoshme të veprimeve të cilat indërmarrin bashkëkryerësit e domosdoshëm, zhvillohen njëra kundrejt tjetrës, çka do të thotëse takohen. Këto janë të ashtuquajturat vepra penale të takimeve (dy palë bashkëshortësia,gjaktrazimi – me rastin e marrëdhënieve seksuale midis të armëve nga gjaku). Grupin tjetër tëveprave penale të kryerësve të domosdoshëm e përbëjnë veprat te të cilat veprimet ebashkëkryerjes sillen në të njëjtin drejtim, dhe bashkohen Këto janë të ashtuquajtura veprakoincidentale ose veprat penale konvergjente (rebelimi i armatosur, rebelimi i personave tëprivuar nga liria). Dhe më në fund, grupin e tretë e përbëjnë veprat penale te të cilat interesate pjesëmarrësve janë në konflikt. Këto janë të ashtuquajturat vepra penale divergjente(pjesëmarrja në rrahje).Nga bashkëkryerja e domosdoshme duhet dalluar vepra penale në kryerjen e së cilësduhet të marrin pjesë dy persona, por dënohet vetëm njëra, ndërsa tjetra mbrohet. Në veprate tilla penale bëjnë pjesë për shembull: ndërprerja e kundërligjshme e shtatzënësisë. Këtu ,ndonëse marrin pjesë dy persona në shkaktimin e veprës penale, nuk ka bashkëkryerës.P ë r g j e g j ë s i a e b a s h k ë k r y e r ë s v eBashkëkryerësi përgjigjet penalisht në kufijtë e paramendimit të tij apo të pakujdesisë.Ndonëse bashkëkryerja, sipas rregullës është e vullnetshme, do të thotë me marrëveshje apokryerje e përbashkët marrëveshtore e veprës penale, çka do të thotë me paramendim, kjo nukdo të thotë se nuk është e mundshme edhe bashkëkryerja nga pakujdesia. Bashkëkryerja ngapakujdesia është e mundshme jo vetëm në krahasim me pasojat e veprës si dhe rrethanatkualifikuese, por edhe në raport me bazën e pasojave. Përgjegjësia në kufijtë eparamendimit, përkatësisht të pakujdesisë, do të thotë se një bashkëkryerës nuk përgjigjetpër eksesin e bashkëkryerësit tjetër, e as për veprën të cilën ai e kryen kundër marrëveshjes.Përgjegjësia e pakujdesisë mund të ekzistojë vetëm atëherë kur me ligj është paraparë përveprën në fjalë.Përgjegjësia penale e bashkëkryerësit është e pavarur. Përgjegjësia e një bashkëkryerësinuk është e varur nga përgjegjësia e bashkëkryerësve tjerë. Te të gjithë bashkëkryerësitnuk duhet të ekzistoj e njëjta formë e fajësisë, çka do të thotë se në kryerjen e veprës sënjëjtë penale disa nga bashkëkryerësit veprojnë me paramendim, ndërsa të tjerët ngapakujdesia. Te çdo bashkëkryerës fajësia mund të përcaktohet në mënyrë të pavarur. Kjo dotë thotë se për çdo bashkëkryerës duhet të konstatohet forma dhe shkalla e përgjegjësisë.Marrëdhëniet personale, cilësitë dhe rrethanat mund të shfrytëzohen ose t’i mbrohenvetëm atij

bashkëkryerësit te i cili ekzistojnë, por jo edhe te bashkëkryerësit tjerë. Kështu qëbashkëkryerësi i cili vullnetarisht e pengon kryerjen e veprës penale, mund edhe të lirohet ngadënimi i përcaktuar me ligj.6 . S h t y t j aShtytja është nxitja e paramenduar e personit tjetër për kryerjen e veprës së caktuar  103penale. Veprimi i shtytësit duhet të jetë i drejtuar në atë mënyrë që te personi tjetër tëshkaktojë apo të përforcojë vendimin që të ndërmarrë veprim me të cilin do të shkaktohetpasoja e veprës penale çka do të thotë, nuk ka shtytje në qoftë se te kryerësi ka ekzistuarvendim i fortë për kryerjen e veprës. Mirëpo, nëse te ai ka ekzistuar vendimi por jo në masëtë mjaftueshme i fuqishëm, do të thotë i luhatshëm, kështu që vendimi i tillë përforcohet,atëherë ekziston shtytja. Nga pikëpamja e shkaktarit të shtytjes paraqitet si vendim ishkaktuar te kryerësi që të ndërmerr veprim për kryerje dhe të realizojë pasojën e veprëspenale. Mirëpo, në qoftë se shtytja është shkas i vendimit ai me këtë nuk është edhe shkas ipasojës. Shkaku i pasojës është veprimi i kryerjes, kështu që shtytja paraqitet në krahasimme pasojën si kusht i saj.Veprimi i shtytjes përbëhet në ndërmarrjen e veprimit me të cilin ndikohet në vullnetine personit tjetër me qëllim që ai të vendosi për kryerjen e veprës penale. Veprimet me të cilatkryhet shtytja mund të jenë të ndryshme. Kështu që shtytja mund të kryhet: me përfolje, meparaqitjen e dobisë, dhënien e dhuratave dhe të premtimeve, keqpërdorimin pozitës aporaportit të posaçëm ndaj personit i cili shtytet, duke sjellur në lajthim ose duke mbajtur nëlajthitje, me kërcënim, me frikësim, duke e sjellur në situatë e cila mund të jetë epafavorshme për personin i cili shtytet në qoftë se nuk e kryen veprën e tj. Nganjëherështytja mund të bëhet edhe me refuzimin e dukshëm nga ndërmarrja e veprimit të kryerjes,por në atë mënyrë me të cilën në të vërtetë bëhen shtytjet për ndërmarrjen e saj.Shtytja është veprim aktiv, kështu që mund të kryhet vetëm me kryerjen e saj. Ajomund të kryhet me fjalë (me shkrim apo me gojë), me gjeste, me shenja, me mimikë dhe meveprime konkluduese. Për të ekzistuar shtytja apo nxitja duhet të ekzistojë raport i caktuarnë mes të shtytësit dhe të personit i cili shtytet, si dhe në mes të shtytësit dhe veprës penalepër të cilën nxitet.Shtytja për kryerjen e veprës penale duhet të jetë e drejtuar ndaj një personi të caktuarapo për një rreth të caktuar të personave, duke pasur parasysh se me shtytjen shkaktohet osepërforcohet vendimi te personi tjetër, kështu që shtytësi duhet të ketë mundësi që meveprimin e tij të ndikojë në një vendim të tillë. Ndërsa ai këtë mundësi mund ta ketë nëse vjennë kontakt me personin e caktuar ose me rrethin e caktuar të personave. Prandaj, është edomosdoshme që shtytësi saktësisht ta njeh personin i cili do ta kryejë veprën penale për tëcilën ai e nxitë, por është e mjaftueshme që ta dijë se edhe nga rrethi i caktuar i personavenjeri prej tyre, dhe ky i cili do qoftë do ta kryejë këtë vepër penale. Përkundrazi, nuk ka shtytjenëse thirrja për kryerjen e një vepre penale i është dërguar një numri të pacaktuar të rrethittë personave, p.sh. përmes ndonjë mbishkrimi. Një shtytje e tillë mund të ketë karakter tëpavarur të veprës penale, apo të propagandës por në këtë rast kjo nuk mund të hyjë nënocionin e bashkëkryerjes.Shtytja mund të jetë e drejtuar për kryerjen e ndonjë vepre të caktuar penale. Nuk kashtytje në qoftë se synimi ka të bëjë me kryerjen e ndonjë vepre të papërcaktuar penale.Atëherë mund të ekzistojë vepra penale e propagandës, por jo edhe e shtytjes si formë ebashkëkryerjes.Më në fund, për ekzistimin e shtytjes është e nevojshme që shtytja e ndonjë personi përkryerjen e ndonjë vepre të

caktuar penale të kryhet me paramendim. Kjo do të thotë se shtytjae pakujdesshme, e cila mund të ekzistojë në praktikë, nuk i nënshtrohet përgjegjësisë penale.L l o j e t e s h t y t j e v eShtytja mund të jetë jo e drejtpërdrejtë dhe e drejtpërdrejtë. Shtytja e   148personit të caktuar dhe lidhur me veprën e caktuar penale. Veprimet procesore janë ato veprimeqë i ndërmarrin organet ose personat e autorizuar (subjektet në proces) me qëllim të inicimit, tëkohëzgjatjes ose të përfundimit të procedurës penale.2) Parashkrimi ndërpritet kur kryerësi në kohën derisa rrjedh afati i parashkrimit kryen vepër tënjëjtë të rëndë ose vepër penale më të rëndë. Për vlerësimin e peshës së veprave penale merëndësi është përcaktuar dënimi në ligj. Nëse në veprën penale kanë marrë pjesë më shumëpersona, ndërprerja e parashkrimit ekziston vetëm lidhur me atë person kundër të cilit ështëndërmarrë veprimi ligjor i organit kompetent d.m.th. që në kohën e afatit të parashkrimit kakryer vepër gjithashtu të rëndë ose vepër penale më të rëndë. Me çdo ndërprerje, parashkrimifillon të rrjedhë përsëri.P a r a s h k r i m i a b s o l u tParashkrimi absolut do të thotë pamundësia e ndjekjes penale kur kalon koha e caktuar paskryerjes së veprës penale pa marrë parasysh pezullimet dhe ndërprerjet e parashkrimit. Sipasnenit 91 alineja 6 parashkrimi absolut paraqitet kur kalon dy herë aq kohë sa kërkohet sipasligjit për parashkrimin e ndjekjes penale.2. P a r a s h k r i m i i e k z e k u t i m i t t ë d ë n i m i tParashkrimi i ekzekutimit të dënimit do të thotë që pas kalimit të kohës së caktuar nga dita eplotfuqishmërisë së aktgjykimit dënimi i shqiptuar nuk mund të ekzekutohet. Për paraqitjen ekëtij parashkrimi është e nevojshme që gjykata të ketë shqiptuar dënimin por për shkak tëparaqitjes së rrethanave të caktuara nuk i është qasur ekzekutimit ose ekzekutimi për shkak tëatyre rrethanave është ndërprerë. Afati i parashkrimit të ekzekutimit të dënimit llogaritet sipasllojit dhe lartësisë së dënimit të shqiptuar me aktgjykimin e formës së prerë.Këto afate sipas nenit 92 të LP të Kosovës janë:1) Tridhjetepesë vjet nga gjykimi me dënim burgimi afatgjatë,2) Pesëmbëdhjetë vjet nga gjykimi me burgim më të gjatë se dhjetë vjet.3) Dhjetë vjet nga gjykimi me burgim më të gjatë se pesë vjet.4) Pesë vjet nga gjykimi me burgim më të gjatë se tri vjet.5) Tri vjet nga gjykimi me burgim më të gjatë se një vit.6) Dy vjet nga gjykimi me burgim deri në një vit ose me dënim me gjobë.E k z e k u t i m i i d ë n i m i t m e g j o b ë ( s i d ë n i m a k s e s o r ) p a r a s h k r u h e t k u r k a l o j n ë d y v j e t n g a p l o t f u q i s h m ë r i a e a k t g j y k i m i t m e t ë c i l i n ë s h t ë s h q i p t u a r a i d ë n i m .Parashkrimi i ekzekutimit të dënimit fillon të rrjedhë nga dita e plotfuqishmërisë sëaktgjykimit me të cilin është shqiptuar përveç në rastin e revokimit të dënimit me kusht kur afatii parashkrimit fillon të rrjedhë prej ditës kur vendimi mbi revokimin është bërë i plotfuqishëm.P e z u l l i m i d h e n d ë r p r e r j a e p a r a s h k r i m i t t ë e k z e k u t i m i t t ë d ë n i m i t

Sipas nenit 93 të LP të Kosovës parashkrimi i dënimit nuk rrjedhë gjatë kohës për të cilënsipas ligjit nuk mund të ndërmerret ekzekutimi i dënimit. Pengesat për shkak të të cilave nukmund të ndërmerret ekzekutimi i dënimit mund të jenë të natyrës reale dhe juridike. Ndërprerjae parashkrimit të ekzekutimit të dënimit paraqitet me ndërmarrjen e veprimit të organitkompetent shtetëror për ekzekutimin e dënimit, siç janë: ftesa e personit të gjykuar që tëparaqitet për mbajtjen e dënimit, shpallja e fletarrestit për personin e ikur të dënuar etj.P a r a s h k r i m i i e k z e k u t i m i t t ë d ë n i m e v e p l o t ë s u e s e d h e t ë m a s a v e t ë  149t r a j t i m i t t ë d e t y r u e s h ë mSipas nenit 93 të LP të Kosovës parashkrimi i ekzekutimit të dënimeve të shqiptuaraplotësuese me gjobë paraqitet pas dy vjetësh prej ditës së plotfuqishmërisë së aktgjykimit metë cilin është caktuar ai dënim. Pastaj, parashkrimi i ekzekutimit të dënimeve të tjera plotësueseparaqitet pas kalimit të pesë vjetëve prej ditës së plotfuqishmërisë së aktgjykimit me të cilin janë caktuar. Dhe, më në fund, parashkrimi i masës së trajtimit të detyrueshëm paraqitet paskalimit të tri vjetëve prej ditës së plotfuqishmërisë së aktgjykimit me të cilin është caktuar ajomasë.P a r a s h k r i m i i e k z e k u t i m i t t ë m a s ë s s ë k o n f i s k i m i t t ë d o b i s ë p a s u r o r e t ë s i g u r u a r m e a n ë t ë v e p r ë s p e n a l eNë aspektin e parashkrimit të ekzekutimit të kësaj mase pasurore ligji nuk fletë asgjë,prandaj duke pasur parasysh mendimet juridike të të drejtës pasurore merret se kjo kërkesëparashkruhet në kufijtë e afatit të përgjithshëm të parashkrimit të të gjitha kërkesave obligativetë përcaktuara me vendimin gjyqësor, e ky është afati prej 10 vjetësh prej ditës kur ështëpërcaktuar detyrimi pasuror.P a r a s h k r i m i a b s o l u t i e k z e k u t i m i t t ë d ë n i m e v e d h e t ë m a s a v e t ë s i g u r i s ëTë gjitha ligjet shprehimisht caktojnë që me kalimin dy herë të asaj kohe që kërkohetsipas ligjit për paraqitjen e parashkrimit të ekzekutimit të dënimit ose të masave të sigurisë,paraqitet parashkrimi absolut i ekzekutimit të tyre, që do të thotë se sanksionet e shqiptuarapenale nuk mund të ekzekutohen në asnjë rast.3. M o s p a r a s h k r i m i i n d j e k j e s p e n a l e d h e i e k z e k u t i m i t t ë d ë n i m i tParashkrimi i ndjekjes penale dhe i ekzekutimit të dënimit dhe të sanksioneve të tjerapenale janë institute të përgjithshme të së drejtës penale, prandaj aplikohen lidhur me çdo vepërtë kryer penale ndaj çdo kryerësi dhe lidhur me çdo sanksion të shqiptuar. Nga kjo rregullekziston përjashtimi. Kështu, në nenin 95 të LP të Kosovës është përcaktuar që ndjekja penaledhe ekzekutimi i dënimit nuk parashkruhet për veprat penale të gjenocidit, të krimit kundërnjerëzimit, të krimeve të luftës dhe për veprat penale për të cilat parashkrimi nuk mund tëparaqitet sipas të drejtës ndërkombëtare. Zgjidhja e këtillë mbështetet në aplikimin e Konventësndërkombëtare mbi mosaplikimin e parashkrimit ligjor për krimet e luftës dhe krimet kundërnjerëzimit që e ka miratuar OKB më 1968.

X . A M N I S T I A D H E F A L J A E D Ë N I M I T 1. A m n i s t i aAmnistia konsiston në faljen e dënimit të kryerësit të veprës penale që jepet me anë tëakteve të organeve më të larta të pushtetit. Duke pasur parasysh veprimin dallohen dy lloje tëamnistisë: 1) falja e dënimit që është shqiptuar në formë të prerë (amnistia në kuptim tëngushtë) dhe 2) lirimi nga ndjekja penale dhe dënimi (amnisti në kuptimin e gjerë ose anulimi).Ajo paraqet bazë të përgjithshme për shuarjen e sanksionit penal sepse ka të bëjë me të gjithaveprat penale, të gjithë kryerësit dhe të gjitha dënimet e shqiptuara. Kjo shuarje e dënimit mundtë jetë e plotë ose e pjesërishme, varësisht nga ajo se dënimi a është falur në tërësi osepjesërisht.Amnistia në të vërtetë do të thotë harresë (amnistia – greq. harrim) i fajit të ndonjë  150personi ose falje e dënimit që e tërheq faji. Aplikimi i tij është përjashtim nga rregulla se ështëe drejtë që çdo kryerës i veprës penale të marrë dënimin e merituar. Në këtë mënyrë ajoparaqitet dhe vepron më fuqishëm se vetë ligji (i cili përcakton dënimin për veprën e kryerpenale) edhe nga vetë vendimi gjyqësor (me të cilën është shqiptuar ky dënim). Amnistia ështëinstitucion i vjetër që është njohur qysh në të drejtën romake dhe të mesjetës. Përkundërvërejtjeve të shumta, aplikimin e saj e arsyetojnë një varg arsyesh: 1) gjithmonë ekzistonmundësia që në disa raste gjykata të marrë aktgjykim të gabueshëm të mbështetur në lajthimmbi rrethanat ose në bazë të dëshmive të rrejshme të pjesëmarrësve në procedurë, prandajamnistia paraqitet si mjet i jashtëzakonshëm korrektues për mënjanimin e dënimit të padrejtë,2) është e mundur që për shkak të kushteve dhe të rrethanave të ndryshuara shoqërore veprapenale të humbë rrezikshmërinë e vet shoqërore, prandaj do të ishte e padrejtë të dënohetkryerësi i veprës së tillë, 3) arsyet e humanitetit ose arsyet shoqërore, shtetërore dhe politikemund të kërkojnë që disa personave t’u falet dënimi për veprat që i kanë kryer dhe 4) amnistiaështë mjet i jashtëzakonshëm nxitës për sjellje të mirë dhe vetedukim të të dënuarve, prandajështë shpërblim i llojit të veçantë për sjellje shembullore të të dënuarve.Me dhënien e amnistisë nuk cenohen të drejtat e personave të tretë që mbështeten nëgjykim. Personat e dëmtuar me veprën penale kanë të drejtë të kërkojnë kompensim të dëmittë gjykuar, kthimin e gjësendit që i është marrë. Mirëpo tek anulimi pasi që nuk ekziston dënimii shqiptuar për veprën penale, në teorinë praktike me të drejtë parashtrohet pyetja se me këtë acenohen të drejtat e personave të tretë, që dalin nga vepra e kryer penale.Amnistia është akt në formë të ligjit me të cilin një numri të pacaktuar personash u jepetlirimi nga ndjekja penale, lirimi i plotë ose i pjesërishëm nga ekzekutimi i dënimit, zëvendësohendënimet e shqiptuara në dënim më të butë ose bëhet shlyerja e dënimit (neni 96 e LP tëKosovës).Janë tri elemente themelore të amnistisë: 1) akt i organit më të lartë përfaqësues, 2) katë bëjë me një numër individualisht të pacaktuar personash dhe 3) konsiston në lirimin ngandjekja penale, lirimin e pjesërishëm ose të plotë nga ekzekutimi i dënimit, zëvendësimin edënimit të shqiptuar me dënim më të butë, shlyerjen e dënimit ose suprimimin e pasojave tëcaktuara juridike të dënimit.Amnistinë e jep organi më i lartë përfaqësues – Kuvendi i Kosovës. Caktimi i personaveme të cilët ka të bëjë amnistia mund të bëhet në disa mënyra: 1) mund të ceken vepra penaleme kryerësit e të cilave ka të bëjë amnistia, 2) mund të jepet amnistia me caktimin e llojit dhetë lartësisë së dënimit të shqiptuar dhe 3) amnistia mund

të jepet duke pasur parasysh veprëne caktuar penale dhe kohëzgjatjen e caktuar të dënimit të shqiptuar.Lirimi nga ndjekja penale (anulimi) pamundëson fillimin ose vazhdimin e procedurëspenale. Në rast të marrjes së aktit mbi anulimin, procedura penale pezullohet nëse ka filluar,kurse personat që përfshihen me anulim lirohen nga paraburgimi në liri. Anulimi nuk mund të jepet në të gjitha fazat e procedurës deri në plotfuqishmërinë e aktgjykimit. Veprimi i tij ështëmë i fuqishmi, sepse nuk bëhet dënimi kështu që kryerësi i veprës nuk bart kurrfarë pasojash juridike, dhe vepra për të cilën jepet anulimi nuk mund të merret si bazë për recidivizëm.Me anë të amnistisë mund të jepet lirimi i plotë ose i pjesërishëm nga dënimi. Lirimi iplotë nga ekzekutimi i dënimit përfshin të gjitha dënimet (kryesore dhe aksesore). Lirimi ipjesërishëm nga dënimi përfshin vetëm disa prej dënimeve dhe sjell zvogëlimin e dënimit. Meanë të amnistisë mund të zëvendësohet dënimi i shqiptuar me një lloj më të butë të dënimit, pordënimi i pa kusht nuk mund të zëvendësohet me dënimin me kusht. Më në fund, amnistia ka tëbëjë me shlyerjen e dënimit ose suprimimin e pasojave të caktuara juridike të dënimit kështuqë personat i fitojnë të gjitha të drejtat që i u janë marrë me dënim sipas fuqisë ligjore.  1512. F a l j a e d ë n i m i tBaza e fundit e përgjithshme për shuarjen e sanksionit penal është falja. Ky është akt nëformë të vendimit (aktvendimit) që e merr organi më i lartë i pushtetit – sovrani – Kryetari, metë cilin personave të caktuar me emër u jepet lirimi nga ndjekja penale, lirimi i plotë ose ipjesërishëm nga ekzekutimi i dënimit, u zëvendësohet dënimi i shqiptuar me dënim më të butëose u caktohet shlyerja e dënimit (neni 97 i LP të Kosovës).Janë tri elemente themelore të faljes: 1) e jep organi më i lartë i pushtetit i caktuar meligj, 2) ka të bëjë me personat e caktuar me emër dhe 3) përmbajtja e faljes konsiston në liriminnga ndjekja penale, lirimin e plotë ose të pjesërishëm nga ekzekutimi i dënimit, zëvendësimin edënimit të shqiptuar me dënim tjetër ose shlyerjen e dënimit.Veprimi i faljes është më i fuqishëm se vetë vendimi gjyqësor (aktgjykimi me të cilin ështëshqiptuar sanksioni penal) madje edhe nga vetë ligji pasi që anulon dhe derogon dispozitat e tijmbi dënimin e kryerësit të veprës penale. Me aplikimin e këtij instituti ndryshohet vendimigjyqësor, por nuk cenohet fuqia e tij juridike, aftësia juridike, ligjshmëria e tij, pohimi sepersoni i caktuar ka kryer veprën penale. Pasi që ka të bëjë me persona të caktuar , ky është aktindividual, personal, e jo akt normativ me të cilin krijohet që më parë situata për numrin epacaktuar të personave.Procedura për faljen e dënimit iniciohet sipas detyrës zyrtare ose në bazë të lutjes sëpersonit të dënuar, përkatësisht të personave të tjerë të cekur saktësisht me ligj. Sipas detyrëszyrtare iniciohet procedura për anulim, por mund të jepet falja e dënimit edhe kur nuk ështëzbatuar procedura për dhënien e faljes së dënimit. Falja e dënimit ka të bëjë me çdo vepërpenale pa marrë parasysh a ndiqet a jo sipas detyrës zyrtare ose sipas padisë private. Me anë tësaj mund të përfshihet çdo dënim i shqiptuar kryerësit të veprës penale, por nuk ka të bëjëedhe me masat edukative. Me ligj shprehimisht nuk parashihet që me anë të faljes i denuarimund të lirohet nga dënimi me kusht, edhe pse kjo do të ishte e logjikshme kur tashmë mekëtë akt kryerësit mund t’i jepet lirimi i plotë ose i pjesërishëm nga dënimi. Me falje mund tëcaktohet suprimimi ose kohëzgjatja më e shkurtër e masës së sigurisë, ndalimi i ushtrimit tëprofesionit, të

veprimtarisë ose të detyrës. Me dhënien e faljes nuk cenohen të drejtat epersonave të tretë që mbështeten në gjykim. Veprimi juridik i faljes është më i gjerë se veprimii amnistisë: 1) me anë të amnistisë nuk mund të zëvendësohet dënimi me gjykimin me kushtgjë që është e mundur me anë të faljes dhe 2) me anë të amnistisë vetëm suprimohen pasojat juridike të dënimit, por nuk mund të shkurtohet kohëzgjatja e tyre gjë që është e mundur meanë të fa