drumi na aruba - azv...8 3 headlines2 10 6 11 12 13 9 15 4 aruba, juni 2018. edicion 36 pulso a yega...

9
8 3 HEADLINES 2 10 6 11 12 13 9 15 4 Aruba, juni 2018. Edicion 36 pulso A yega ora pa bo lanta! S i. Tin hopi cu no ta tribi di papia tocante esaki… pero ta tempo pa habri wowo y realisa cu no ta bon pa sigui riba e remedi di drumi pa eternidad. No! E miho cos ta pa busca ayudo. Bo dokter di cas lo por ta un ayudo pero…mas importante ta... loke bo ta enfrenta y kico bo por haci pa percura pa cuminsa drumi miho of riba bo mes. E constante dependencia na remedi di drumi no ta bon. Bo tabata sa cu esaki tin ora ta causa mas malo cu bon? Laga nos alerta bo cu tin ora ta bon pa bo ta consciente di kico si y kico no. Papiando di kico si of no. Bo tabata sa cu tin un receta secreto? Si. Laga dokter di cas Wouter van Kempen conta bo. Y ora bo ta pensa cu ainda bo no por perde peso…no! Saca e mal pensamento for di bo cabes paso tin hopi cosnan bon y excitante pa haci. Nos ta conta bo, djis tira un bista y lo bo evita hopi dolor di cabes haciendo loke nos ta recomenda bo! Si! Aquafitness y mucho mas. Salud! Cardiologia intervencionista na Aruba mes Un receta secreto? Importancia di e lenga materno Noticianan Internacional E ta dushi e receta di Lucy! A yega ora pa lanta! E actual adiccion na remedi pa drumi na Aruba Adiccion na “Video Games” por ta berdad? Nutricion pa mucha di edad escolar Purple Day 2018 Aquafitness @ Aquawindies “Morning after Pill”

Upload: others

Post on 22-Apr-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: drumi na Aruba - AZV...8 3 HEADLINES2 10 6 11 12 13 9 15 4 Aruba, juni 2018. Edicion 36 pulso A yega ora pa bo lanta! S i. Tin hopi cu no ta tribi di papia tocante esaki… pero ta

83

HEADLINES

2

106

1112

13

9

15

4

Aruba, juni 2018. Edicion 36

pulso

A yega ora pa bo lanta!

Si. Tin hopi

cu no ta tribi di papia tocante esaki…pero ta tempo pa habri wowo y realisa cu no ta bon pa sigui riba e remedi di drumi pa eternidad. No! E miho cos ta pa busca ayudo. Bo dokter di cas lo por ta un ayudo pero…mas importante ta...loke bo ta enfrenta y kico bo por haci pa percura pa cuminsa drumi miho of riba bo mes. E constante dependencia na remedi di drumi no ta bon. Bo tabata sa cu esaki tin ora ta causa mas malo cu bon? Laga nos alerta bo cu tin ora ta bon pa bo ta consciente di kico si y kico no. Papiando di kico si of no. Bo tabata sa cu tin un receta secreto? Si. Laga dokter di cas Wouter van Kempen conta bo. Y ora bo ta pensa cu ainda bo no por perde peso…no! Saca e mal pensamento for di bo cabes paso tin hopi cosnan bon y excitante pa haci. Nos ta conta bo, djis tira un bista y lo bo evita hopi dolor di cabes haciendo loke nos ta recomenda bo! Si! Aquafitness y mucho mas.

Salud!

Cardiologia intervencionista na Aruba mes

Un receta secreto?

Importancia di e lenga materno

Noticianan Internacional

E ta dushi e receta di Lucy!

A yega ora pa lanta!E actual adiccion

na remedi pa drumi na Aruba

Adiccion na “Video Games” por ta berdad?

Nutricion pa mucha di edad escolar

Purple Day 2018

Aquafitness @ Aquawindies

“Morning after Pill”

Page 2: drumi na Aruba - AZV...8 3 HEADLINES2 10 6 11 12 13 9 15 4 Aruba, juni 2018. Edicion 36 pulso A yega ora pa bo lanta! S i. Tin hopi cu no ta tribi di papia tocante esaki… pero ta

2

Mas o menos cuater aña pasa AZV hunto cu Dokter Horacio Oduber Hospitaal a anuncia e proyecto piloto di cardiolo-gia intervencionista na Aruba. E tempo

ey, e pensamento tabata ta cu treciendo cardio-logia intervencionista na Aruba lo logra mehora e calidad di cuido di e pashentnan. Tur cos a cuminsa cu e entousiasmo mes di nos propio cardiologonan (vooral dokter Casper Laclé) cu tabata kier yuda nan pashent y trece e cuido aki na Aruba mes. A haci un proyecto piloto pa asina studia bon kico tur tabata e necesidadnan y a yega na e conclusion cu lo mester organisa e cardiologia intervencionista otro. Esaki lo nifica cu lo mester establece un cuido nobo 24/7 pa loke ta e intervencion di cardiologia. Pues a sinta cu AZV pa combersa y wak di ki forma lo financia esaki. Tambe a busca diferente otro ‘partners’.

MehoracionE pensamento tras di esaki tabata cu e pashent por sinti su mes mas trankil paso e ta den su propio cas y no tin nodi bay exterior mas. Awor e ta un realidad. Despues di hopi preparacion, Dokter Horacio Odu-ber Hospitaal a habri porta di su compleho nobo unda por opera pashentnan cu tin obstruccion of ceramento di ader. Un inverscion grandi pero sigur benificioso pa comunidad di Aruba. Unda antes bo

ta wordo manda cu urgencia pa Colombia pa wordo yuda, awor esaki ta posibel na Aruba mes.

Partidonan a traha hunto Mas cu claro, e partidonan mas clave tabata AZV, Dokter Horacio Oduber Hospital, e cardiologonan y algun ‘partners’ di exterior manera e compania Sie-mens y e institutonan Academisch Medisch Centrum (AMC) y Onze Lieve Vrouwe Gasthuis di Hulanda (OLVG). Hunto cada uno tabata tin nan propio tarea. Por ehempel Siemens a percura pa e compleho nobo cu e aparatonan di mas sofistica y e institutonan AMC y OLVG a percura pa e educacion y guia di dos cardi-ologo local pa asina nan finalisa nan specialisacion. Tambe tin enfermeronan local cu ta wordo specialisa pa por asisti e intervencionnan cardiologico.

Ban sea cautelosoE ta un hecho cu Aruba ta confronta sobrepeso y obes-idad cual ta resulta den problemanan grave, entre otro di curason. AZV su mensahe ta keda semper “miho preveni cu lamenta”. Pero tur hende por ta trankil awor…si acaso algo pasa cu bo curason, na Aruba mes bo por wordo yuda! Segun hospital, lo por yuda mas o menos 150 persona e prome aña. Di parti di AZV nos ta desea hospital hopi exito y cu comunidad di Aruba por ta orguyoso di un compleho nobo y asina sofistica.

Ta parse asina simpel: drumi ta dificil, dus bo ta tuma un pildo di drumi. Ta p’esey e remedi-nan tey toch? E siguiente dia atrobe bo no ta logra pa pega soño. No ta keda nada otro cu

bolbe bebe un remedi pa drumi, ta asina facil. Prome cu bo pensa bo ta simannan largo ta bebiendo re-medi pa drumi y na mes momento bo ta realisa cu diripiente bo no por drumi sin e pildo. Un adiccion a nace. Awor bo ta realisa con dificil e ta pa por drumi sin bebe e pildo prome.

Ficcion of adiccion?Na Hulanda tin 3.4% di e pashentnan cu ta bishita dokter di cas pa motibo di problema cu drumimen-to. Pa logra cu un persona cu tin problema pa drumi por pega soño facil of por drumi henter anochi, e dokter di cas tin ora ta prescribi remedi di drumi. E mayoria remedinan di drumi ta wordo prescribi pa un periode cortico. Esaki tin di haber cu despues di un par di siman e curpa ta custuma cu e remedi. Pa haya e mesun efecto (esta pa por pega soño lihe of drumi algun ora tras di otro) mester hisa e dosis. Esaki tin consecuencia, esta cu e curpa ta bira dependiente di e remedi pa drumi, e curpa ta custuma y ta core

riesgo pa un sobredosis. Mescos cu humamento, bebemento di remedi pa drumi ta masha adictivo mes y mayoria biaha mesun dificil pa kick af.

Diferente sortoAwendia tin diferente sorto di remedi pa drumi dis-ponibel, di cual e remedi hopi prescribi na Aruba ta yama ‘Dormicum’. Lamentablemente AZV mester constata cu ‘dormicum’ ta wordo prescribi hopi door di nos dokternan, sin embargo e remedi ‘dormicum’ den principio no ta e miho (of prome) escogencia di remedi. Asina mes e (‘dormicum’) ta wordo prescribi hopi door di e dokternan di cas y ta wordo duna door di e boticarionan. Den un intento pa mehora e situa-cion aki, AZV no solamente a papia cu e dunadonan di cuido pero tambe AZV a referi bek na e liñanan di guia (y instruccion) di e “Nederlandse Huisartsen Genootschap” (NHG, esta e Asociacion Hulandes di Dokternan di cas) unda e actual recomendacion ta pa opta den prome instante pa e remedinan zolpi-dem, zopiclon y temazepam. Ariba e potret bo ta wak e remedi dor-micum of nomber ge-nerico cu ta midazolam.

Problema actualAdiccion na remedi di drumi ta un problema actual cu na Aruba tambe ta merece di haya su debido atencion. E remedi di drumi den e caso aki ta pio cu e problema mes. E efectonan positivo cu e per-sona ta experiencia -esta pega soño y sigui drumi pa algun ora sigui- ta efectivo, sin embargo esaki ta efectonan positivo pa un periodo cortico so. Alcon-trario, e efectonan secundario y negativo -manera bira suf, haya biramento di stoma, dolor di cabez y draaimento di cabez- si ta efectonan di largo plazo y por ta hopi grave.

Efecto riba e celebroE uzo di remedi di drumi por resulta den un reaccion y concentracion menos lihe di e persona den su bida diario. Por ehempel den trafico e por hay’e confronta cu problema di concentracion. Esaki ta un riesgo pa su persona mes pero tambe pa e trafico. Tambe e riesgo di cay t’ey por ehempel pa hende grandi uzan-do remedi di drumi.

Sea consciente y cautelosoP’esey ta hopi importante pa ta consciente di esaki. Esaki ta conta tanto pa e dokter, e boticario y e pash-ent mes. Personanan cu pa algun tempo caba a logra stop di uza e remedi di drumi, ta sinti nan mes mucho mas miho cu tempo cu nan tabata uza e remedi di drumi diariamente. E stopmento di e uzo di e remedi di drumi ta bay mucho mas miho ora e persona ta bon prepara y ora e persona sa cu kico e por haya su mes enfrenta ora e stop di bebe e remedi di drumi. Aki ta importante pa enfatisa cu un parti di e prob-lema pa pega soño of drumi lo mester por wordo guia y como persona bo mes mester wak kico otro bo mes tambe por haci pa yuda bo mes. A bira tempo pa lanta for di soño y ta mas cauteloso cu uzamento di remedi di drumi. Wake up and smell the coffee!

door di Solange Tchong

door di drs. Utra Marapin, farmaceutico

Cardiologia intervencionista na Aruba mes

A yega ora pa lanta!E actual adiccion na remedi pa

drumi na Aruba

3

Page 3: drumi na Aruba - AZV...8 3 HEADLINES2 10 6 11 12 13 9 15 4 Aruba, juni 2018. Edicion 36 pulso A yega ora pa bo lanta! S i. Tin hopi cu no ta tribi di papia tocante esaki… pero ta

4 5

Epilepsia

Mi nomber ta EpiMi fam ta LepsiaMi nomber completo ta EpilepsiaTin hopi hende cu no conoce miMi ta un malesa Cu ta ataca homber y muheMucha jong y hende grandi

Epilepsia Un malesa cu ta bibaDen hende su celebroDe bes en cuandoEpilepsia ta haci hende maloE por laga e hendeBay leu ayaDen su pensamentoTin bes e hende ta bay fo’i tinoTin biaha e ta benta e hende riba vloerY e persona ta cuminsa batiTin hende ta hari y chercheAlgun hende te hasta ta core bayShon, para un ratoSi, abo mesEduca bo mesEpilepsia ta pidi comprension y respetEpilepsia ta algo cu un persona no por controlaNi maske cuanto e ta deseaTa algo cu ta bin dimes

Felis Si felis ta e persona Cu ta sufri di EpilepsiaY tin abo como amigo

Amigo cu e por confiaCu no ta hari ni chercheAmigo cu ta respeta EpilepsiaAmigo cu ta yud’e y comprond’eDanki Danki pa ta amigo di curason Amigo di berdad

Jane van der Linde – de Kort26 maart 2018SPO ST. CRUZ

Stichting Epilepsie Aruba (SEA) a celebra Pur-ple Day 2018 na Skol Profesional pa Ofishi na Santa Cruz. Gustosamente SEA kier com-parti e poesia cu Juffrouw Jane a dedica na

tur persona cu tin epilepsia.

Celebracion ‘Purple day’ na Skol pa Ofishi Santa Cruz 2018

Na prome luga ta acepta e diagnose y despues compronde kico kiermen epi-lepsia. E meta ta pa sigui un bida normal aunke bo sa cu cualkier momento bo por

haya un atake di epilepsia. Epilepsia tin un efecto grandi riba e bida social. Despues di e diagnostico, ken bo lo pone altura? Epilepsia ta causa tristeza, emocion, frustracion y rabia. Pa compronde un per-sona cu tin epilepsia, SEA ta comparti 3 testimonio.

Testimonio di un mamaMi ta mayor di un hoben di 14 aña cu a haya su prome ataca aña pasa cu su 13 aña. E prome biaha ora e la hay’e mainta preparando pa bay school. Nos no tabata sa kico e ta. Mi a yama ambulance mesora y na hospitaal nan a informa mi por ta e ta un ataca di epilepsia. Mi a keda asombra. Despues di testnan di EEG a wordo indica cu ta ataca di epilepsia. Di e mo-mento ey, mi a spanta y a busca tur informacion via dokternan y via google/internet. Mi yui tabata hay’e cada 3 luna, despues cada 2 luna y awor cada luna. El a cuminsa bebe 2 tipo di remedi cu e no a bay bon cune y a dun’e un alergische uitslag. Awor e ta bebe otro 3 diferente pildo cu ta en totaal 10 pa dia.

DiagnosticoNa e momentonan aki e tin 14 aña di edad. Dokter ta wak e cada luna y e bon ta cu mi yui no tin nada grave den su celebro. E tin Epilepsia Primaria Generalizada / Primary Generalized Epilepsy cu segun dokter ta algo hereditario di famia, pero nos tin fe cu e lo bay pronto. Ta dificil pa awor e bay school door di tanto remedi cu ta pone drumi sin gana pero pronto su curpa lo custumbra cu ne y lo por baha e cantidad di pildo. E por hiba un bida normal cu control di dokter of neurologo. Si e bay lama e mester bay cu un hende cu sa cu e tin epilepsia pa por yude. E mester drumi bon, mas cu 8 ora, y no mag biba den stress. Ta hopi importante pa e come bon y na ora, vooral cu e ta bebe hopi pildo. SEA a haci un bishita

cerca e famia aki na cas pa duna informacion. E famia recientemente a participa na e encuentro social di Stichting Epilepsie Aruba. E skol a haya informacion y e presentacion “Sera conoci cu Epilepsia”.

Testimonio di un persona hoben cu tin epilepsiaTempo mi a wordo diagnostica cu epilepsia, tabata un etapa hopi duro den mi bida. Den mi hubentud tur cos tabata masha normal te dia cu mi a haya mi prome ataka di epilepsia.Na prome instante, mi mayornan ainda no tawata sa kico exactamente a pasa. Pero desde e dia ey, mi a pasa un trayectoria di mas o menos 3 aña, di dokter pa dokter, pa specialista, pa exterior, y pa mi bon suerte, mi a haya un persona pa guia mi spiri-tual- y mentalmente. El a tuma mi mayornan y famia tempo pa siña di epilepsia, pa ahusta y deal cu mi enfermedad. E no ta un experiencia agradabel pa ningun hende, pero tanten bo tin otronan rond di bo pa compro-nde, sostene y guiabo, bo por tin un bida normal sin mucho preocupacion. No kere cu pasobra bo tin epi-lepsia esaki ta bay stroba bo den bo bida, alcontrario, busca sosten y bo por logra tur loke ABO kier.

Testimonio di Leo VrolijkAunque mi a haya epilepsia cu mi 14 aña, mi a logra biba un bida normaal pa 45 aña caba.Mi nomber ta Leo Vrolijk y mi ta un persona cu tin epilepsia pa 45 aña caba. Cu mi 14 aña mi mester a haci un operacion grandi na Corsow pa saca un tu-

mor grandi na mi cabes. A operami 5 biaha. No tabata tin tempo pa opera otro caminda y despues di operacion mi a keda 31 dia den

coma, hasta a dunami santa oleo. Mi a keda interna 4 luna den hospitaal. E mesun aña di operación, prepa-rando pa bay scol, mi a haya mi prome ataca di epi-lepsia. Ma cuminsa bati y ma perde conocemento. Mi mayornan ni ami no tabata sa kico tabata pasando.

Test y resultadoDespues di un serie di test a bin descubri cu ta epilep-sia mi tin -cu segun e dokternan- a wordu causa door di e operacionnan. Mientras tanto, e atacanan tabata sigui…hincando mi den un desesperacion pasobra na e edad hoben ey mi no tabata compronde kico ta epilepsia. Mi a kere cu ta un condicion di salud cu un dia lo cura. Cu tempo mi a realisa cu mi mester a sigui biba cune. E condicion di salud a cambia mi estilo di bida completo. Mi no por a bay discoteca unda tin luznan briyante y mi no por a bay lama mi so mas, pasobra bo no sa ki ora bo ta bolbe haya un ataca. Mi mester a conta mi amigonan y famia cu mi tin epli-lepsia y kico pa haci ora mi haya un ataca.

Cambio di bidaEpilepsia a cambia henter mi bida. Como nos tabata 8 ruman y mi tabata tin mester di trankilidad, mi a bay biba cerca mi wela, separa di mi ruman- y mayor-nan y mi no por a practica deporte mas. Cu tempo mi a siña cu mi mester adapta mi mes na e condicion di salud, pasobra de lo contrario nunca mi lo por avansa den bida. E atacanan a bira menos ora cu e pildoy dosis adecuado tabata wordo uza y mi a realisa cu epilepsia no ta fin di mundo, cu mi tin un bida ainda mi dilanti. Mi a siña biba cune, bebiendo mi pildo na tempo, drumi suficiente y no bebe alcohol. Aworaki mi tin 15 aña sin haya un ataca.

Conoce SEAMi a bin den contacto cu e Stichting di Epilepsia na 2008 ora mi a bay filma un evento na un skol na Paradera. Durante e evento ey mi a mira con un mama danki na e informacion cu el a ricibi, e momento ey, a haya sa cu ta epilepsia su yiu chikito tin. Mi a sinti cu mi caso por yuda otronan y mi a dicidi di hiba palabra y splica con mi a cuminsa sufri di e condicion di salud

aki na un edad hoben y con mi a cambia mi bida pa por haci tur locual mi a logra te aworaki. Y desde e evento ey na Paradera

mi a cuminsa brinda mi ayudo na e Stichting Epilepsie Aruba. Di e tempo ey mi ta duna informacion na studi-

ante- y maestro-nan riba e tema di epilepsia.

door di Sticting Epilepsie Arubadoor di Sticting Epilepsie Aruba

Purple Day 2018 Efecto di epilepsia riba e famia

Page 4: drumi na Aruba - AZV...8 3 HEADLINES2 10 6 11 12 13 9 15 4 Aruba, juni 2018. Edicion 36 pulso A yega ora pa bo lanta! S i. Tin hopi cu no ta tribi di papia tocante esaki… pero ta

6 7

Un receta secreto?

Den mi buki ‘De dokter, de duif en de am-bulance’, henter un capitulo ta dedica na ‘bira bieu’. Mi ta hay’e hopi intrigante cu algun hende tin hopi problema di salud,

mientras cu otro hende ta dispone di un condicion di hero. Dicon? Tin un receta secreto?

Si bo ta traha cu hende bieu, casi bo ta bira di mes un contado di storia. Poco tempo pasa un señora a cumpli 100 aña den mi oficina. Casi nunca e no a bishita dokter y e no tabata uza ningun remedi! Esaki ta un caso unico.

Tin biaha remedi ta haci door di nan contradi-cionnan (efectonan) mas malo cu bon. E señora cu mi ta describi den mi storia ‘Un resucitacion’ ta un bon ehempel! El a recupera enormemente despu-es di a stop cu su 16 pildernan pa dia! Esey ta fas-tioso pa tur protocol y guia obligatorio cu dokter di cas mester mantene nan mes na dje awor.

Esey por nifica tambe e ora cu abo como dokter di cas ta keda hopi den background.

Den e storia akibou ‘Scapa di nos cuido’ mi ta de-

scribi cu tin biaha no lo tabata asina co’i kens si e dokter di cas no mete, specialmente no cu e salud di e hendenan di edad halto. E hendenan aki no asina asina a bira asina bieu. Nan a demostra caba cu nan tin un condicion di hero.

Scapa di nos cuido…. En general mi no ta un hende cu ta hiba trabou cas. Casi semper mi ta drumi masha bon mes tambe. Mi ta soña hopi si y tin biaha mi ta corda mainta ainda loke mi a soña.

Asina algun dia pasa mi a spierta cu un imagen hopi cla di un pashent di basta edad di mi oficina. Mi tabata sorpresa, ya cu pa casi un aña y mey mi no a tende nada di e señora aki. Y di esaki exacta-mente mi soño a bay. Algo no tabata cuadra. E senora ey tin 96 aña anto e ta masha straño si un dokter di cas no tin contacto cu ne durante un aña y mey!

Antes al contrario mi tabatin hopi contacto cu ne, pero e tempo ey su casa tabata na bida ainda. Mi tabata bishita nan sigur un biaha pa luna. Nos ta-batin un contacto amistoso y nos tabata yama otro na nomber. Despues cu Piet a muri na edad di 92 aña, mi a bishita Truus algun biaha ainda, pero e no tabata sinti malo y no tabatin pregunta.

Otro pashent tabata mester di mi atencion y mi a lubida e señora aki completamente. Despues di e soño straño aki, mi a bay su manece mes den mi computer. Y tabata berdad. E ultimo contacto ta-bata un aña y mey pasa. Mi a wak bon un biaha mas y mi a ripara pa mi susto cu e no a pidi su re-medi contra presion halto durante henter un aña! Y e presion semper tabata te top.

Mi a cuminsa preocupa. E lo ta na bida si ainda? E lo tabata benta morto den su cas tur e tempo ey? Mi a yam’e na telefon, pero e no a contesta telefon. Awor mi tabata kier sa tambe. Mi a dicidi di yama un di su yui hombernan. E tabata contento cu mi a yama. “No, mama ta na bida ainda y e ta biba na cas ainda y a ta haci tur cos su mes! Pero ta mas dificil si cada biaha. Nos a inscribi mama awor si pa un cas di anciano. “Si mama ta bebe pilder ainda si mi no sa.”

Asina mi a keda un tiki mas trankil. E yiu homber a bisa mi cu si mi kier bishita su mama mi mester yama prome y bay despues di un ora. Asina e tin tempo pa habri porta.

Awe pues ta e dia. Mi a yam’e cuat’or di atardi y pa cinc’or mi a pasa. Pa motibo cu e ta sordo mi a hiba un trechter pa horea…..’. Un slang cu un trechter.

Truus a habri porta y tabata contento di mira mi. Cu e slang den su horea robes nos por a papia trankil. Por cierto e tabata mustra bon. Bon cuida tambe. Truus no tabatin ningun keho, el a bisa. E mes taba-ta haci compra chikito ainda y e tabata cushina su mes ainda tambe. E cuminda tabata smaak dushi. “Tur cos ta drenta y sali bon.” Mi a puntr’e pa e re-medinan pa presion. El a wak mi cu un cara di mala mucha y el a bisa: “Ay Wouter, ora bo haci 96 aña e pildernan ta menos importante; mi no tin miedo di muri. Mesora mi a pensa: bo tin rason, Truus, esta un sabiduria. Toch mi no por a keda sin tuma su presion. RR 160/95 pols 70. Anto un aña caba sin medicamento. Un aña sin ningun dokter ta mete henter ora, ni asistente di dokter ni boticario. Esta un bendicion! Laga nos duna hendenan manera Truus chance pa scapa di nos cuido cu tin biaha ta mucho metiche.

door di Wouter van Kempen, dokter di cas na Hulanda y na Aruba

Page 5: drumi na Aruba - AZV...8 3 HEADLINES2 10 6 11 12 13 9 15 4 Aruba, juni 2018. Edicion 36 pulso A yega ora pa bo lanta! S i. Tin hopi cu no ta tribi di papia tocante esaki… pero ta

8 9

Den e edicion aki di Pulso, Famia Planea Aruba kier a para keto riba e pilder di emergencia miho conoci como “Morn-ing after Pill”, of “Emergency Contra-

ceptive”. Conoce den e edicion aki kico e producto ta, con e producto ta traha y dicon ta importante pa laga e producto aki solamente pa casonan di emergencia.

Morning after PillE pilder di emergencia, “Morning after Pill” ta un producto cu ta preveni fertilisacion despues cu a tene relacion sexual sin proteccion y of cu e meto-do di proteccion a kibra of faya. Dunando asina e ser femenino e opcion di escogencia pa planea si e kier bira mama awo of mas despues. E pilder di emergencia ta un metodo di emergencia sos-teni pa IPPF (“International Plannend Parenthood Federation” y tambe door di e Comision di “United Nations” cu ta para pa productonan basico di bida pa e ser femenino. Sin lubida cu esaki ta forma parti di e derechonan sexual y escogencia di cada un persona, incluyendo e ser femenino. Pa agrega riba e parti aki ta di menciona cu organisacionnan internacional y Famia Planea Aruba ta para pa un mundo y comunidad unda cu tur embaraso ta uno desea. Pa asina na final di dia por cumpli cu e derecho di tur mucha di por wordo lanta cu un fundeshi solido, unda cu norma y balornan ta

wordo inculca den e mucha y cu e ta ricibi e aten-cion, proteccion y amor debido.

Con e ta traha?E pilder di emergencia conoci como “Morning after Pill” of “Plan B” ta un pilder cu por wordo bebi pa asina preveni un embaraso. Esaki ta mas cu claro si e ser femenino no ta riba un producto anticoncep-tivo caba. E pilder aki di emergencia ta un pilder cu e ser femenino mester bebe mas pronto cu ta posibel despues di a tene relacion sexual sin pro-teccion of unda cu e proteccion por a faya, pa asina por preveni un embaraso. E pilder di emergencia ta contene 1.5 (mg) milligram di e hormoon yama Levonorgestrel cu ora esaki drenta den bo sistema e lo percura pa preveni of retrasa bo ovulacion y of interveni e fertilisacion di un webo. Cu otro pa-labra esaki ta haci cu dificilmente e ser femenino por sali embarasa. Ta importante pa menciona cu e pilder di emergencia no ta un pilder abortivo. Tam-be ta recomendabel pa no haci uzo di e producto aki consecuentemente, ya cu e no ta un producto anticonceptivo y ta contene un dosis halto di hor-moon. E pilder aki ta obtenibel na Famia Planea Aruba pa solamente 10,- florin.

Con e tin cu wordo uza?E pilder di emergencia mester wordo tuma mas lihe cu ta posibel despues di a tene relacion sex-

ual sin proteccion y of cu e metodo di proteccion por a kibra of faya. E ser femenino tin te cu 3 dia (72 ora) pa por tuma e pilder pa asina e producto por traha y asina preveni e fertilisacion/ embara-so. Mas lihe e persona bebe esaki, mas halto e efectividad di e pilder di emergencia ta. Tene na cuenta cu e producto por tin efectonan secundar-io, manera dolor di cabes, biramento di stoma y por haya manchamento inespera. Ta importante pa menciona cu si ya e persona aki ta na estado e pilder di emergencia lo no tin ningun efecto mas riba e curpa. Ta bon pa trece dilanti cu mamanan cu ta dunando pecho no por haci uzo di e produc-to aki, ya cu e por afecta e lechi di pecho como tambe e baby. Corda semper cu e pilder aki NO ta un pilder abortivo!Por ultimo corda cu si bo persona ta sexualmente activo tin diferente metodonan anticonceptivo cu bo por scoge. Papia cu bo dokter di cas y abase di bo estilo di bida y historia medico lo reco-mendabo y recetabo e producto corecto.

Pa mas informacion por pasa of yama libremente na oficina di Famia Planea Aruba situa na Bilderdijkstraat 16 Unit 4 Oranjestad for di dialuna pa diabierna di 8or am te cu 4or pm, telefon 588-9591. Tambe por manda mail na [email protected] of bishita nos website www.famiaplanea.org of Facebook www.facebook.com/famiaplanea

Riba un diabierna merdia bastante solea, Pulso ta-bata tin e placer di bishita Aquawindies unda a topa cu señora Windie y señora Monica pa papia di e servicionan cu nan ta ofrece e comunidad di

Aruba, specificamente nan programa di aquafitness. Aquafitness ta un estilo di haci movecion den awa. E tin un sin fin di benificio pa e curpa. No solamente e ta lagabo haci masha hopi mes pa motibo cu den awa bo no ta sinti e peso (of sobrepeso) di bo curpa, pero e ta hasta bon pa hende cu tin limitacion paso bo por toch haci masha hopi cos mes. Aquafitness no ta peligroso, bo wesonan (‘jointsnan’) no ta sufri y e ta apto pa tur edad. E ta bon pa e circulacion di sanger y sigur super bon ora bo kier mantena bo curason y arterianan saludabel. Tambe bo ta haya mas energia, e ta tonifica bo musculonan, e ta haci bo musculonan mas fuerte, e ta yuda bo baha peso y ta lago sinti ‘nobo nobo’.

NobatoE persona cu nunca no a haci aquafitness y kier purba esaki ta bay wak cu esaki por. Tin les special pa nobato y tambe pa hende cu ta recuperando di por ehempel un cva (un atake cerebral). E lesnan aki ta wordo duna door di e profesionalnan na Aquawindies. Semper lo laga e persona purba prome y despues cu custuma poco poco ta hisa e intensidad. Les ta wordo duna 3 biaha pa siman riba di-aluna, diaranson y diabierna mainta 9:30. E ta un ‘workout’ completo di 45 minuut. E instructornan Windie y Monica ta recomenda pa haci aquafitness minimo 2 biaha pa siman, pero mas biaha cu esey ta miho. Y…loke ta bon pa sa ta cu semper Aquawindies ta recomenda e cliente pa puntra prome cerca bo dokter of fisioterapista ki tipo di movecion bo mag of no mag pa asina nan por tene cuenta cu esaki.

Programa noboInteresante ta cu Aquawindies a introduci un programa nobo. E ta un programa di 12 siman unda bo ta haci aquafit-ness y ta haya guia di un instructor specialmente riba e parti di nutricion. Bo ta siña tur kico bo mester haci pa asina haci e cambio den bo estilo di bida. Na Aquawindies lo inven-tarisa prome tur kico e persona ta come pa despues duna conseho y guia den nutricion. Tambe lo pisa e persona pa asina por monitoria e desaroyo durante e programa. Den caso cu ta necesario, señora Monica lo pone hasta extra ses-sion pa asina sigura cu e persona ta riba e bon caminda pa un bida mas saludabel.

Otro actividadnanOtro actividadnan cu ta wordo ofreci na Aquawindies ta aqua terapia, aqua bootcamp, aqua hidrobike y lesnan di landamento pa mucha y adulto. Tur e actividadnan aki tin e beneficio cu nan ta wordo ofreci den un ambiente ‘safe’, ta bon pa bo circulacion di sanger, no tin impacto riba bo wesonan y ta mehora e mobilidad y coordinacion. E ambi-ente ta dushi unda ta pone musica pa alegra e ambiente. Ta ofrece cada actividad den diferente nivel di intensidad.

ContactoAquawindies ta ofrece un sin fin di actividad. Nan ta duna lesnan di landamento, snorkeling y diving. Tur esaki na Dokter Horacio Oduber Hospitaal 4. Si bo ta interesa pa participa na e programa di aquafitness of cualkier otro ac-tividad, por comunica cu Aquawindies na 5835669 of na email [email protected]. Tambe por bishita nan website www.aquawindies.com

un pilder di emergencia y NO un metodo anticonceptivo!

“Morning after Pill”:Aquafitness @ Aquawindies

door di Famia Planea Aruba

door di Solange Tchong

Page 6: drumi na Aruba - AZV...8 3 HEADLINES2 10 6 11 12 13 9 15 4 Aruba, juni 2018. Edicion 36 pulso A yega ora pa bo lanta! S i. Tin hopi cu no ta tribi di papia tocante esaki… pero ta

10 11

Importancia di e lenga materno

door di Fundacion Siñami Paso pa Paso Aruba

Lenga materno ta e prome lenga of idi-oma cu un persona ta siña y ta identifica su mes for di e bariga di e mama. Aruba ta pertenece na un di regionan unda tin

mas cu 1 lenga materno, otro luganan cu tambe ta conta cu mas di 1 lenga materno ta Canada, Belgica y España entre otro. E lenga materno tin un validez universal, ta un liña social, socializado-ra intimo, personal y afectivo di cada ser humano

Hopi famia, diferente lengaNa Aruba tin hopi famia cu tin mas di un lenga / idioma, cada mayor tin su mesun lenga materno ya sea esaki ta Papiamento – Spaño of Papiamen-to – Hulandes of Papiamento – Ingles of otro com-binacion. Estudionan haci door di diferente uni-versidadnan na Merca, Europa y Latinoamerica a demostra cu; durante embarazo e feto ta conta cu un sistema auditivo desaroya pa ricibi e prome es-timulonan sonoro di e mama cu ta e zonido di su

curason y stem. Tambe mester remarca cu e oido tin madurez den e 25 simannan di gestacion. Benificio grandiNa e momento di e nacemento, e baby ta reconoce e stem di su mama y despues di algun siman e ta reconoce e stem di su tata y famia mas cercano. Tambe e estudionan haci a yega na e conclusion cu un bon dominio di e lenga materno ta un pilar fun-damental den e enseñanza, seguridad, identidad y autoestima di un mucha como tambe lo yud’e den e introduccion den un di dos of di tres lenga (idioma). Otro punto cu a bin dilanti den e estudionan ta cu ora un mucha tin deficiencia of discapacidad ta mas recomendabel pa e haya su guia y ayudo profesion-al den su mesun lenga (idioma materno) ya cu esey lo yud’e bay dilanti den su desaroyo.

UNESCONa aña 2000, UNESCO a declara 21 di februari como

dia internacional di lenga materno. Den 2018 Aruba ta celebra e aña di Papiamento como idioma oficial y lenga materno ta di hopi importancia pa stimul’e y dun’e e balor cu e merece! Si ta desea di haya mas informacion en cuanto e articulo aki, por tuma contacto libremente cu: Fundacion Siñami Paso pa Paso Aruba Adress : Van Leeuwenhoekstraat 2. Oranjestad, Aruba, San Pedro di Verona ( Ex Hospital ), Afdeling Cayena Tel : 297-7471267 – 297-5681946 Email : [email protected] : Fundacion Siñami Paso pa Paso Aruba

Ora scucha e nomber adiccion, nos ta pensa mesora ariba droga of alcohol, sin pensa ariba e diferente formanan di adiccion.

Adiccion ta wordo defini como un dependencia fisi-cio y psicologico di substancia cu ta altera e kimica di celebro. E ta e uzo frecuente di un substancia, ob-heto of actividad, apesar di consecuencianan nega-tivo asocia na dje.Adiccion na “video games”, y adiccion en general tin efectonan biologico y tambe psicologico. E compo-nentenan biologico ta loke adictonan na e wega ta libera, esaki ta e dopamina den e celebro, e ta un kimica cu ta regula e estado di animo. “Video gaming” ta un actividad cu ta recompensa, stimula y motiva nos y nos celebro ta atento di esaki. E ta yega na un punto ora un cantidad mas halto ta necesario pa experiencia e efectonan aki. E adiccion ta cuminsa consumi e bida di e persona, y ta tuma prioridad sobre famia, amistadnan, trabou, scol y mas. E fuente adictivo ta bira un necesidad y ta sumamente importante pa e persona sobrevivi na banda di come of drumi.Psicologicamente, e persona ta scapa realidad door di hinca su mes den e mundo virtual, similair na e manera cu un adicto lo uza un droga pa scapa for di un situacion emocional y doloroso. Hopi di e weganan moderno ta ofrece e opcion pa personalisa y traha bo mes un caracter, for di car-

acteristicanan personal na caracteristicanan fisico. E tipo di control aki ariba un caracter ta anima e per-sona pa integra su mes den e mundo virtual.E sorto di “video games” di mas popular ta e “Mas-sive Multi-user Online Role-Playing Games (MMOR-PG’S), esakinan ta wega manera World of Warcraft of Tera. Esaki ta door cu nan ta mescla e caracter-nan personalisa den un mundo virtual hunto cu otro hungadornan. E socialisacion entre e persona y otro caracternan personalisa cu ta wordo controla door di otro hende rond mundo, ta reemplasa e so-cialisacion den bida real. Esnan cu autoestima baho, anciedad social of otro inseguridad lo haya comodi-dad den nan identidad nobo. E persona lo sacrifica drumi, come y participacion den contacto fisico y social pa hunga “video games”. Nan lo hunga 10 pa 20 ora, perdiendo e concepto di ora y realidad. Uzo excesivo di “video games” por causa problema cu formacion social, salud mental, higiena, y cuido personal. Hungando wega pa or-anan largo, por tin consecuencianan negativo y ta forma peliger pa muchanan y adolescentenan. E

por causa problema cu nan tarea, bida social, forma-cion, y por yega na irritabilidad, anciedad, y depre-sion. Pa adulto, e por bira problematico pa trabou, relacionnan, y bida familiar. E por tin daño fisico manera dolor di lomba, dolor di wowo, perdida di peso, y daño na aparencia. Pa muchanan, efecto fisico di hunga “video games” excesivo ta raporta di ta sacudimento di curpa, curason ta bati lihe, respira lihe, y nan oido y vision ta bira skerpi.Mescos cu tur otro adiccion, ora di ta sospecha e posibilidad di adiccion cerca un persona, ta impor-tante pa no solamente considera cuanto tempo e persona ta hunga e wega pero tambe e motibonan dicon y ki funcion e ta sirbi e persona. Ainda “video gaming” no ta wordo reconoci como un adiccion, pero si hungando excesivamente ta in-terumpi cu e bida diario of ta afectando un persona su bienestar na un manera negativo, ta recomenda-bel pa busca ayudo pa asina haci esaki menos.

Si ta desea di haya mas informacion en cuanto e articulo aki, por tuma contacto libremente cu: Pa mas informacion por tuma contact cu F.A.D.A. na number di telefon 583-2999 of 584-7377

Fuente di informacion:https://psychcentral.com/

https://www.verywellmind.com/

Adiccion na “Video Games” por ta berdad?

door di FADA

Page 7: drumi na Aruba - AZV...8 3 HEADLINES2 10 6 11 12 13 9 15 4 Aruba, juni 2018. Edicion 36 pulso A yega ora pa bo lanta! S i. Tin hopi cu no ta tribi di papia tocante esaki… pero ta

12 13

E ta dushi e receta di Lucy!

Na varios ocasion mi ta haya e pregunta: “kico mi por come pa desayuno cu no ta pan cu beleg?”Wel, e opcionnan ta hopi y hasta facil pa haci. Asina ta cu den e edicion di Pulso aki mi ta regala boso algun opcion dushi, lihe y saludabel pa henter famia disfruta.

Opcion 1 Un bowl di quinoa y dark chocolate (pa 3-4 persona)Ingrediente:• 1 cup di quinoa curo• 1 cup almond milk sin sucu (preferiblemente ‘sin careen-

geen’)• 1 cup coconut milk (por uza di bleki of di paki carton)• Masha tiki sea salt• 2 cuchara di poeiro di cocoa• Por uza stevia na gusto, stevia ta un sucu natural (por uza

maple syrup of coconut palmsugar tambe)• Si ta desea tambe por pone ½ telep di extracto di vanilia• Chuculati puro (dark chocolate) corta chikito • Blackberry y Strawberry• Bacoba

Preparacion:1. Pone e quinoa den un colado y labe.2. Keinta un planchi ariba candela mediano y agrega e quinoa

y has’e pa 3 minuut te ora e awa a seca y e quinoa a hasa un poco.

3. Agrega almond milk, coconut milk, e salo y mix nan hunto. Baha e candela y lag’e cushina pa mas o menos 25 minuut. Rato rato ta draai e p’e no pega.

4. Ora cu e quinoa ta moli y mayoria di e lechi a absorba, ta kita e planchi for di candela y ta agrega e poeiro di cocoa, e stevia y vanilia. Mix nan hunto.

5. Por purba un tiki pa wak si e smaak ta na gusto. Por agrega mas almond milk si ta mira cu e ta mucho diki.

6. Pone den un bowl y strooi e dark chocolate y e fruta nan riba dje.

Opcion 2 Whole wheat wrap cu webo y berdura, 2 personaIngrediente:• 100 gram broccolli, si no tin un weegschaal chikito por pone

e cantidad cu ta desea.• 200 gram cherry tomato, si no tin un weegschaal chikito por

pone e cantidad cu ta desea.• Ciboyo corta chikito• 1 teenchi chikito di knoflook• 4 webo• 2 wrap• 2 telep di sesame seeds• Un poco azeta dushi• Sea salt, black pepper y chilli flakes si ta desea.

Preparacion:Herbe e brocolli un poco, wak pa e no bira mucho moli y pa evita cu e ta perde su nutrientenan. Despues hasa e brocolli hunto cu e tomati, ciboyo y knoflook.E webonan nos ta ‘pouch’ nan. Con pa pouch un webo? Ta herbe awa y ora e awa a herbe ta kit’e for di e candela. Kibra e webo den un bowl chikito, draai e awa den e weya y despues baha e webo di biaha den e awa cayente y lag’e pa 3 minuut (e mester keda completo). Cu un cuchara grandi ta saka e webo for di e weya.Pone e wrap den un tayo y pone e berdura ariba pa despues pone e webo ariba. Strooi salo, pepper y chilli flakes.

Nutricion pa mucha

di edad escolardoor di Kidneys297

E desaroyo y crecemento optimal di mucha di edad escolar (6 – 12 aña) cu ta bay scol primario ta relaciona cu su estado nutricional. Mucha di e

edad aki ta sigui den nan crecemento fisico cu un ritmo stabiel pero e desaroyo di punto di bista cognitivo (mental), emocional y social ta enorme. Durante e etapa aki e mucha ta prepara pa e rekerimentonan fisico y mental cual ta necesario pa e siguiente fase di crece-mento: e fase di adolescencia. Personanan rond di e mucha manera famia, docentenan y otro, ta fungi como modelo di e comporta-cion alimentario saludabel.

Un alimentacion balansa den e etapa aki tin influencia riba e salud na edad adulto. Hopi di e malesanan cronico cu hende ta haya na edad adulto ta debi na un mal nutricion tem-po di ta mucha. P’esey tambe ta importante pa come saludabel como famia pa e mucha siña bon habitonan alimentario di chikito.

Desaroyo y importanciaMucha di e edad aki mester di un alimenta-cion adecua pa e por crece, desaroya, tin de-fensa contra malesa y suficiente energia pa studia y ta fisicamente activo. E alimentacion mester ta completo, varia, balansa y suficien-te pa e mucha su rekerimentonan.

Ta importante cu e cuminda ta consisti di tur componente pa asina percura cu e ta con-tene tur nutriente necesario. Ta recomenda pa come den transcurso di dia alimentonan di cada grupo di nutriente esencial y den nan cantidad adecua. Esakinan ta: awa, car-bohidrato (integral pa e contenido di fibra), proteina, vet saludabel y fruta cu berdura pa nan contenido di mineral cu vitamina. Tur e nutrientenan aki ta forma parti di un dieta ba-lansa. Asina ta evita tambe e riesgo di malnu-tricion, sobrepeso y insuficiencia alimentaria.

Sobrepeso, obesidad y mucho masE cantidad di cuminda no mester pasa e

limite. Alimentacion di mas ta manifesta su mes den sobrepeso y obesidad. Tambe e can-tidad dimas di cuminda por causa diabetes, malesanan cardiovascular y otro problema di salud na edad adulto. Hopi biaha mucha ta come cantidadnan grandi di alimento halto den energia pero cu poco cantidad di otro nu-triente fundamental; por ehempel bebida cu hopi sucu manera refresco y juice of alimento di hariña cu ta hasa. Den caso asina ta impor-tante pa mehora e calidad di e alimentacion y motiva e mucha pa haci mas ehercicio y of actividad fisico. Mayoria biaha e mucha mes por indica ora cu el a come suficiente y no ta necesario pa e come un cantidad grandi. Esey kiermen cu no ta necesario pa e mucha caba di come ful su tayo ora e ta yen caba. Asina ta evita e consumo excesivo di cuminda.

Importancia di awaAwa tin su funcion indespensabel pa e or-ganismo y ta recomenda pa e mucha bebe por lo menos 6 pa 8 glas di awa tur dia. No ta necesario complementa esaki cu otro bebida manera juice. Tambe ta importante pa come na oranan fiho durante e dia. Esaki ta mas o menos cada 3 ora pa un total di 5 pa 6 biaha pa dia. Di lo cual 3 ta cuminda grandi y 2 pa 3 ta un snack saludabel. E periodo di edad escolar ta di suma importancia pa e mucha pasobra durante e fase aki e mucha ta forma e custumbernan alimentario pa resto di su bida. Mayornan y scolnan tin un responsabili-dad pa guia e mucha durante e fase aki.

Pa mas informacion y guia tocante un ali-mentacion saludabel pa mucha di e edad 4 pa 19 aña por tuma contacto cu Departamento di Salud Publico seccion Cuido Hubenil na 5224200.

Page 8: drumi na Aruba - AZV...8 3 HEADLINES2 10 6 11 12 13 9 15 4 Aruba, juni 2018. Edicion 36 pulso A yega ora pa bo lanta! S i. Tin hopi cu no ta tribi di papia tocante esaki… pero ta

14 15

Podo OrthoCare Arubadoor di Joost van de Kamp

Den luna di maart a cuminsa un provedor nobo di sapato orto-pedico. Podo OrthoCare Aruba, di señora Kimberly de Groot

(Podiatra - Podotherapeut), ta brinda solu-cionan profesional y personal pa un vari-acion grandi di problemanan di pia.

AZV a cera un contrato cu Podo OrthoCare Aruba pa sapatonan na midi:• sapato semi ortopedico• sapato ortopedico• OVAC (adaptacion ortopedico di sapato)

Pa suministracion di sapato (semi-)orto-pedico tin mester di un indicacion y ref-erencia previo di un specialista medico, den mayoria di caso esaki ta un dokter di revalidacion of un ciruhano (ortopedico). Mester tene cuenta cu ta existi un aporte propio di 125 florin pa adulto y 62,50 pa muchanan bou di 16 aña. Si bo tin djies un pregunta of kier un con-seho por pasa Podo OrthoCare Aruba sin carta di referencia.Banda di suministracion di sapato na midi, Podo OrthoCare Aruba tambe ta suministra sapato normal y plantia ortopedico. Por lo demas Kimberly de Groot tambe ta duna tratamento podoterapeutico, pero esaki-nan no ta wordo cubri door di AZV.

Podo OrthoCare Aruba T: +297 6900 500 / 743 0738E: [email protected] 1, Oranjestad

Vakantie = subi peso?door di Sheryl Croes-Arends

E temporada di vakantie sin duda ta uno pla-centero despues di un periodo druk den nos bida. Nos tin cu disfruta di e tempo liber y relaha nos mente. Nos no kier pensa mucho

riba caloria den cuminda, pero si nos por haci es-cogencia mas consciente relaciona cu nos alimen-tacion. E tendencia di come afo na p.e. restaurant ta bira mas hopi pasobra nos no kier cushina. Door di diferente opcion menos saludabel di cuminda riba menu, nos escogencia ta bira mas dificil pa tuma un decision saludabel. Manera tur cos den nos bida nos mester purba balansa. P’esey nos di Instituto Biba Sa-ludabel y Activo (IBiSA) a bin cu algun sugerencia pa haci bo vakantie un poco mas saludabel.

EnergiaNos curpa mester di en-ergia pa fun-ciona; pa haci movecion, pa digestion y pa e mente traha optimal. Ener-gia ta drenta den nos curpa via nos alimen-tacion. Energia cu no wordo uza ta wordo warda den nos

curpa den forma di vet. Si esaki sosode pa un tempo-rada largo nos ta subi di peso. Ta importante pa nos ta consciente cu nos alimentacion mester keda den un balansa pa nos no aumenta di peso. Nos ta subi di peso na momento cu e totalidad di energia cu nos ta come y e actividad fisico ta for di balansa.

Come afoMayoria biaha e porcion cu restaurant ta sirbi ta demasiado grandi, cu ta haci nos come mas cu ta necesario. Ultimo tempo hopi hende a cuminsa pidi un porcion mas chikito di cuminda of comparti nan tayo cu famia of amistad. Tambe bo por opta pa hiba e resto di cuminda cas y come na un otro momento.Pa duna e cuminda su sabor e coki ta uza condimen-tonan cu salo, pa baha e cantidad di salo den cum-inda por opta pa pidi un cuminda sin saus of puntra un opcion sin salo p.e. batata hasa sin salo.

Pa ‘dessert’ por scoge mitar di e porcion (½ cup) di fru-ta of yogurt light. Si scoge pa un ‘dessert’ menos salu-dabel manera ijscream, tuma un porcion mas chikito. Of por laga ‘dessert’ pa un otro momento den dia.

Un buffet ta bira mas dificil pa tene cuenta cu e por-cion. Naturalmente bo kier purba un tiki di cada cuminda. Pa scapa un poco caloria, nos ta sugeri lo siguiente: come loke bo ta gusta pero den un porcion mas chikito y rasonabel. Come te ora bo ta satisfecho y no ora bo ta demasiado yen. E ben-eficio di un buffet ta cu bo mes por traha bo tayo saludabel. E particion di tayo ta ¼ carbohidrato, preferibel integral + ¼ carni, pisca, galiña y subsi-tuto di proteina + ½ berdura/salada. Ta consehabel pa cuminsa cu un aperitivo yena cu salada colorido. Por pone algun noten y simia den e salada pa satisface e stoma cu vet saludabel. Scohe mas tanto cuminda fresco.

Haci movecionDen vakantie hopi biaha bo ta cana mas, p.e. ora di haci compras, keiro den naturalesa of haci activi-dad fisico den forma di deporte. Movecion ta bon pa kima e energia/caloria cu nos ta come y ta tene e curpa saludabel.Probecha di e tempo liber pa haci mas actividad fisico p.e. landa den pool, cana riba santo di lama, haci de-porte recreativo cu famia, ora di haci compras subi trapi en bes di tuma lift. Asina balansa e comemento extra cu extra movecion.

P’esey ta hopi importante pa ta consciente ora di haci escogencia di alimentacion. Balansa ta e yabi pa mantene nos peso saludabel.

CaloriesConsumed

CaloriesConsumed

CaloriesConsumed

CaloriesBurned

CaloriesBurned

CaloriesBurned

No Change

Weight Gain

Weight Loss

1/4 Starch

1/4 Protein

1/2 Vegetables

Salud – Santé – Gezondheid

•Noticianan Internacional•Sint MaartenMEHORA COMMUNICACION ENTRE DUNADONAN DI CUIDO: Dokter di Cas Radha Raghosing lo cuminsa traha pa mehora e communicacion entre dunadonan di cuido pa Caribe Hulandes, Colombia y Guadeloupe. E tareanan di dokter Raghosing lo encera entre otro pa guia y yuda specialistanan y otro dunadonan di cuido pa asina por laga e mandamento afor di pashentnan bay den bon caminda. Tambe e lo yuda y supervisa e mandamento di file di e pashentnan. www.versgeperst.com

HulandaCANCER DI PULMON: Na Hulanda e cantidad di hende muhe cu ta haya cancer di pulmon a bira dobbel den e ultimo 10 añanan aki. Esaki e Koninging Wilhelmina Fonds di Hulanda ta raporta. E estadistica aki ta pone cu e organisacion aki kier traha mas duro pa laga Hulanda liber di tur humamento. Si ningun hende ta huma na Hulanda, e cantidad di hende cu ta muri di cancer di pulmon ta baha cu 30%. www.zorgportaal.nl

IndiaGRIEP DI PARHA NA INDIA: Na e estadio indio di Odisha, na e ciudad Bhubaneswar a detecta griep di parha den e e galiñanan. E director di e departamento di salud, Benudhar Dash a bisa cu na a haci un investigacion despues cu varios galiña a muri repentinamente. A constata griep di parha na otro distritonan di e estado aki. www.timesofindia.com

ChileHANTAVIRUS TA PONE CHILE NA ALERTA: E departamento di salud na Chile a constata cu djaka a pasa e ‘hantavirus’ pa hendenan na e capital Santiago. E djakanan ta mas den contacto cu hende door e candela di bosque a causa cu e animalnan aki a busca refugio cerca hende. E hantavirus no ta wordo pasa di hende pa hende, pero nan ta wordo contagia ora cu nan ta bin den contacto cu urina y sushi di djaca. En total tin tres hende a muri door di e virus aki. www.kansascity.com

CanadaEMBEJECIMENTO Y SEGURO DI SALUD NACIONAL: Canada ta ofrece un seguro di salud nacional. E agencia nacional di estadistica ta adverti cu e cantidad di hende grandi ta pone e beneficionan di e seguro nacional na peliger. Un porciento di e poblacion di Canada ta consumi 50% di e fondonan di e seguro nacional. Un sugerencia cu a wordo haci ta pa centraliza cuido medico pa hendenan cu tin malesanan cronico. Na Toronto, por ehempel, un hospital a habri un centro cu ta duna hende cu tin mas cu un malesa cuido integral. www.theglobeandmail.com

AustraliaPAGO PA DOKTERNAN DEN INTERIOR DI PAIS: E organisacion di dokternan Australiano ta bisa cu pa sigura cu dokternan ta keda den e interior di pais, leu di tur ciudad, mester paga nan mas placa. Na e momentonan aki, e dokternan cu ta den area aki ta dokternan cu ta di otro pais. E presidente di e organisacion ta bisa cu nan ta masha agradecido na e servicio cu e dokternan aki ta duna, pero pa e situacion keda bon mester di dokternan Australiano cu a bay universidad Australiano. www.theaustralian.com.au

Reino UniBO CELEBRO Y ADDICCION: Na Reino Uni a establece un impuesto riba sucu. Tur producto cu tin un cantidad di sucu como ingrediente riba un cierto limite ta wordo someti na un impuesto mas halto. E impuesto aki a wordo introduci pa yuda combati obesidad bou di hendenan hoben den e pais aki. Como reaccion di e impuesto aki y pa evita cu nan producto subi di prijs, companianan manera Coca Cola a reformula e ingredientenan di algun di nan productonan. E supermarcadonan Tesco, Asda y mas a dicidi di tambe reformula nan productonan. E departamento di impuesto a indica cu e reformulacionnan ta causa cu e entradanan spera di e impuesto aki lo baha cu mas cu 50% di locual a wordo premira. www.bbc.co.uk

MercaSINTOMANAN STRAÑO NA UN SCOL: Den e ciudad Le Roy na e estado New York, un dozijn di mucha a haya sintomanan cu ta parce mescos cu nan a haya un atake di nervio. Dokternan a diagnostica cu mayoria di e muchanan y un adulto ta haya e sintomanan aki pa via di histeria den grupo grandi. Mayornan di e muchanan ta teme cu e sintomanan ta wordo causa door di un derame di productonan kimico y toxico na añanan 70. Segun e directiva di e scol, despues di a consulta cu experto, e derame no ta causa di e sintomanan aki. www.cnn.com

compila door di Diandra Alders

Page 9: drumi na Aruba - AZV...8 3 HEADLINES2 10 6 11 12 13 9 15 4 Aruba, juni 2018. Edicion 36 pulso A yega ora pa bo lanta! S i. Tin hopi cu no ta tribi di papia tocante esaki… pero ta

16

Colofon:“Pulso” ta un proyecto di departamento di Informacion & Comunicacion di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba nan seguro AZV. Tambe e tin como meta pa informacion yega na e aseguradonan tocante diferente topico di salud na Aruba y internacionalmente.

Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia?

Comunica cu nos na:[email protected]

Tambe bo por yama nos na:Organo Ehecutivo AZVRumbastraat 21Tel. (297) 5279900

Pa mas informacion bo por bay:www.azv.aw

Redaccion:Diandra AldersJoost van de KampLucy Lacle-Strijdhaftig

Solange TchongMagaly Tobel

Colaborado:Fundacion Anti Droga Aruba (FADA)Famia Planea Aruba (FPA)Fundacion Siñami Paso pa Paso Aruba (F.S.P.P.A)Fundacion Epilepsie Aruba (SEA)Kidneys 297Dr. Wouter van KempenSheryl Croes-ArendsDrs. Utra Marapin

Redaccion final:Solange Tchong

Fotografo:Contribucion di e fundacionnanJoost van de KampSolange Tchong

Diseñador:Gerardo Perdomo

Imprenta:Interprint N.V.Van Leeuwenhoekstraat 26OranjestadAruba

Siguiente edicion:14 di september 2018

Derecho di autor Tur derecho reserva. Ningun parti di e edicion aki por wordo multiplica, copia y/of publica sin e aprobacion previo y por escrito di e redaccion di Pulso. Aunke e edicion aki a wordo compila cu hopi cautela, e redaccion di Pulso y colaboradonan, no ta acepta responsabilidad pa daño causa pa motibo di eror y/of imperfeccion den e edicion aki. Opinionnan vocifera den e articulonan no necesariamente ta refleha e opinion di gerencia di AZV.

COMING SOONwww.azv.aw