Хичээлийн сэдэв: Монгол үндэсний мах эвдэх, хадгалах аргаХичээлийн агуулга:

1. Хэрэглээний зориулалтаар махан хүнс бэлтгэх арга 2. Хэрэглээний зориулалтаар мах хадгалах аргууд3. Борц хийх 4. Хатаах 5. Хөлдөөх /үүцлэх/6. Шуузлах 7. Утах

Хичээлийн зорилго: Монгол малын махыг уламжлалт аргаар эвдэх, хэсэглэх, нэрлэх, хадгалах

аргуудын талаар мэдлэг олгох

1. Хэрэглээний зориулалтаар махан хүнс бэлтгэх аргаМонголчууд эрт дээр үеэс махан хүнсний зүйлийг цаг улиралын онцлогт болон

аж ахуйн шаардлагад тохируулан хэрэглэдэг нарийн дэг, ёс журамтай. Монголчууд малын тарга тэвээрэг ид гүйцсэн үед хүйтний улиралд турж доройтохоос нь урьдхан, тэрчлэн махыг хөлдөөн удаан хугацаагаар хадгалах боломж бүхий өвлийн эхэн сард мал нядлан хүнс тэжээлд хэрэглэх махаа бэлтгэх бөгөөд үүнийг <<идэш идэх>> гэж нэрлэдэг.

Малыг өрцлөн нядлах арга нь бог малын биологийн онцлог тогтолцоог харгалзаж

1. богино хугацааны “клиник” үхлийг үйлдэх, 2. бэлтгэх маханд цус үлдэхгүйгээр бүрэн шавхагдаж, хойшид тэр мах

хадгалах хугацаанд чанараа алдахгүй байх, 3. биологийн үнэт түүхий эд болох цусыг хүнсэнд “ариун” байдлаар нь

хүнсний зориулалтаар бүрэн ашиглах бололцоо бүрдүүлдэг . Харин бод малыг нугаслах буюу зүрхний ховдлыг нээж цуслах аргаар

нядалдаг. Махаа эвдэхдээ үеэр нь өөх, мах тэнцүү хуваадаг. Махыг голдуу 4 цаг

загсааж байгаад эвддэг. Хэрэглэхдээ тааруулж эвдэх боловч ерөнхий журам нь бүхэл бүтэн гулууз махыг эвдэхэд эхлээд өвчүүг нь ханчирын /хормойн/ хамтаар хадаж авахаас эхлэнэ.

Ийнхүү малыг зовоолгүйгээр төхөөрч, улмаар түүний нэг ч ясыг хугалахгүйгээр долоон хөл болгон мөчлөн хувааж, мөчилсөн махаа үе үеэр нугалж хэрэгцээндээ тохируулан хоолны тодорхой төрөл зүйлийг бий болгож чаддагт монголчуудын гайхамшиг оршино.

Малын тураг махыг хэмжээ, чанарын хувьд ойролцоо долоон хэсэг болгохыг долоон хөл болгох гэнэ. Бог малын гулууз махыг 2 гуя, 2 хаа, хүзүү-сээр, харцага ууц, өвчүү-сүвээ гэж долоон хөл болгоно.

Монгол аргаар малын махыг жижиглэн эвдэж мөчлөн эвдэхэд толгой 3, хүзүү-сээр 13, нуруу 6, ууц 1, хойд хөлийн үе сүүжнээс тагалцаг хүртэл 9, хойд 2 хөл 18, урд 2 хөлийн үе 18, хавирга 13, адуунд 18, малын сүүлний яс 8-19, өвчүү нь цээж, бөгс, бүдэрхий гэж 3 хуваагдахаас гадна 10 ширхэг хуруутай бүгд 13 хэсгээс бүрдэнэ. Ийнхүү нэг хэвэгч малын мах үе нугалам 113, адууных 123 болж хуваагддаг.

Үүнээс гадна монголчууд малын ясыг толгойны, нүүрний, эрүүний, хамрын, хацрын, гавлын, магнайн, зулайны, дагзны, хүзүүний /аман, эмээл, ахар, бүдүүн, мухай хүзүүний/, сээрний /мухар буюу хар сээр, зохицол сээр, өндөр, богино сээр/, нурууны /нарийн, харцага, зохицол харцагат хоёр нуруу/, урт харцагат гурван нуруу, мухай харцага, тотгон нуруу, асуух нуруу, сүүлний яс, хавирганы яс /хавтрганы толгой, аргүй, артай, богино, буян хавирга, дөрвөн өндөр, гурван сүврэг, сүврэгдэс/, өвчүүний /бүдэрхий, хуруу, сүврэгдэс/, далны яс /маяга, хамар, баяр магнай, далан хаж, мөгөөрс, тогоо, далны харь тал, халуун тал, ир/, атгаал чөмөг, богт чөмөг, шилбэ, сүүж, шаант, тойг гэх мэт 121 зүйлийн нэрээр байрлал, зориулалтаар нь тайлбарладаг.

Бог малын эрхтэнийг толгойн хэсгийг 33, цээжний хэсгийг 12, нурууны хэсгийг 12, хааны хэсгийг 13, гуяны хэсгийг 15, дотор эрхтэнийг 32, махны зүйлийг 9, өөхний зүйлийг 6, гэх мэтчилэн бүгд 250 гаруй зүйлээр тайлбарладаг нь монголчуудын малын анатомийн өргөн мэдлэгээс гадна монгол хэлний үгийн баялаг сайтайг нотолж байна. Мөн малд 22 хөндий, 16 хонгил, 11 судал байдгийг монголчууд тогтоож тус тусад нь нэр өгсөн.

Эрт дээр үеэсээ мал нядлаач хүний <<Дархан хүн>> гэж нэрлэдэг бөгөөд идэш идэх үед айл бүхэн үхэр, адуу оролцуулан нядалж төгсгөлд нь <<дархан хурим>> гэж нэрлэдэг ёслол хийдэг байсан. Энэ ёслолын үед гэр мах /сээр, хавирга, бөөр, зүрх, чихлүүр, элэг, сэмж тус бүрээс нэгийг оролцуулан төрөл бүрийн махны дээж/ чанаж айл хотынхондоо амсуулан үхийн махан хүзүүг тусгайлан зан үйлийн зориулалттайгаар мал нядлаач дархан хүнд чанаж өгдөг байсан. Тэр хүн махыг нь идэж ясыг нь мөлжөөд нүхэнд нь өөх тос чихэж өвс хатгах мэтээр чимэглэн гэрийн баруун хатавчны үзүүрийн ханын толгойд олгох буюу эсвэл ханын нүхэнд хавчуулна.

Ингээд 3 хоносны дараах өглөө тэр айл тавагтай идээ засаж цай чанаж хот айлынхнаа цуглуулан өнөөх аман хүзүүг хундага архины хамт <<дархан хүн>>-д барихад аман хүзүүний ерөөл хэлж хундагатай архинд уруул хэргээд аман хүзүүн дээр асгаж гал дээр нар зөв 3 тойруулаад галд өргөдөг. Ингээд гэрт цугларагсад тавагтай идээг нар зөв тойруулан амсаж цай ууцгаан бяцхан цайллагын ёслол болдог.

Энэ ёслолыг аливаа амьтны сүнс аман хүзүүндээ байдаг бөгөөд уг амьтан үхсэн ч гэсэн амин сүнс нь үлддэг гэсэн эртний хүмүүсийн бөө мөргөлийн ойлголттой холбоотой гэж үздэг.

2. Хэрэглээний зориулалтаар махан нөөшлөх аргууд

Мах хөлдөхөөр болмогц бог, бод малаасаа заазалж идэш болгон өвөл хаврын улиралд хэрэглэх мах хүнсээ бэлтгэдэг нь манай аль ч нутагт түгээмэл бөгөөд махыг хамгийн удаан хадгалах арга нь борцлох арга юм.

3. Борц хийхМахыг бэлтгэх. Цул махыг шөрмөс, хальс, өөхнөөс нь салган, 2-5 см зузаан,

20-30 см урттайгаар булчингийн ширхгийн дагуу зүснэ. Хөлдөөх. -20-иос доошгүй хэмийн хүйтэнд махыг хооронд нь

наалдуулахгүйгээр тавьж хөлдөөнө. Уринд өгөх. Хөлдсөн махыг даавуун уутанд хийж, цэвэрхэн газар тавих буюу

өлгөж, 20-26 хэмийн хүйтэн, 12м/сек-ээс багагүй хурдтай салхины урсгалд 5-6 сар байлгах замаар мөсийг ууршуулна.

Хадгалах. Борцыг цэвэрхэн даавуун уутанд хийж, харанхуй сэрүүн газар хадгална. Борцны сайн тал

Монгол аргаар бэлтгэсэн борцыг 1-3 жил хүртэл хадгалж хэрэглэхэд чанараа алдахгүй, ястай махнаас 4 дахин хөнгөн, бага зай эзлэх тул тээвэрлэх, хадгалахад эдийн засгийн талаар ашигтайн дээр махыг борцолж хэрэглэснээр хавар, зуны цагт туранхай мах идэх, халуун цагт мал нядалж махыг муутгах буюу муутгахгүйн тулд хэмжээ хязгааргүй хэрэглэх явдлыг багасгадгаараа эдийн засгийн төдийгүй эрүүл ахуйн ач холбогдолтой.

Үхрийн 3 жил болсон борцыг чанаж шөл гарган уухад сульдаа, ядаргаа өвчин тайлагддаг байна.

4. Хатаах

5. Хөлдөөх /үүцлэх/

Үүцийг 11-р сарын 15-наас дараа оны 2-р сарын 15ны дотор хийж бэлтгэнэ. Хонь, үхрийн махан үүцийг дараа оны 5-р сар, харин адууны махаар хийсэн 3-р сар хүртэл хадгалж задлан хүнсэнд хэрэглэнэ.

6. Утах1. Мал төхөөрөх2. Махыг сэврээх 3. Хөргөх явцдаа хүйтэн утаагаар утна \Утааны дөл маханд ойр байж болохгүй\

Мөн энэ аргаар казакууд адууны махыг утаж боловсруулан каз, карта, шужук зэрэг хүнс бэлтгэж удаан хугацаагаар хүнсэндээ хэрэглэдэг.

7. ШуузлахМахыг сэврээх. Малыг төхөөрсний дараа махыг сэврээнэ. Шулах, хэрчих. Сэврээсэн махыг жигд хэмжээтэй жижиглэж хэрчинэ. Давсалж хуурах. Хэрчсэн махан дээр шорвог амт ортол давс нэмээд

шүүсгүй болтол хуурна. Хадгалах. Хуурсан махыг хөргөөд цэвэрхэн саванд эсвэл гүзээнд хийж

сэрүүн газар 45 хүртэл хоног хадгална.

Махыг зуны улиралд удаан хугацаагаар хадгалах зорилгоор энэ аргыг хэрэглэнэ. Энэ арга нь махыг давслан муутгахгүй, нойтноор хэрэглэх арга бөгөөд сайн хийсэн шуузыг зуны улиралд сар илүү хугацаагаар хадгалан хэрэглэж болдог.