2

Սույն տեղեկատվական փաստաթուղթը մշակվել է «Սոցիալական արդարություն» հասարակական կազմակերպության կողմից: Փաստաթղթի մշակման պատասխանատու՝ փորձագետ Գայանե Հովակիմյան Աշխատանքային խմբի ղեկավար՝ Արշակ Գասպարյան Սոցիալական աշխատողների խմբի ղեկավար՝ Սոնա Առաքելյան Սոցիալական աշխատող՝ Անուշ Դանոյան Սոցիալական աշխատող՝ Էլինե Սանթրոսյան

Սույն տեղեկատվական փաստաթուղթը պատրաստվել և տպագրվել է Եվրո-

պայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության երևանյան գրասենյակի աջակցությամբ:

Սույն հրապարակման մեջ արտահայտված տեսակետները, մեկնաբանություն-ներն ու եզրակացությունները հեղինակներինն են և հնարավոր է, որ չհամընկնեն ԵԱՀԿ-ի տեսակետների հետ:

3

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ ...................................................................................................................... 5

ԳԼՈՒԽ 1 ԸՆՏԱՆԵԿԱՆ ԲՌՆՈՒԹՅԱՆ ԴԵՄ ՊԱՅՔԱՐԻ ԿԱՐԵՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆ

ՈՒ ՄԻՋԿԱՌՈՒՑԱՅԻՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ԱՐՁԱԳԱՆՔԻ

ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ......................................................................................................... 7

1.1. Ընտանեկան բռնությունը` որպես սոցիալ-իրավական երևույթ: Համառոտ

պատմական ակնարկ ................................................................................................................. 7

1.2. Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի մեխանիզմները ............................................. 9

1.3. Համագործակցության մոդելները որպես ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի

արդյունավետ մեխանիզմներ .................................................................................................. 16

1.4. Ոստիկանության դերակատարությունը ընտանեկան բնռության դեմ պայքարի

գործընթացում ............................................................................................................................ 21

ԳԼՈՒԽ 2 ԲԱԶՄԱԿԱՌՈՒՅՑ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄՈԴԵԼՆԵՐԻ

ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ............ 31

2.1. Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի պրակտիկան Հայաստանի

Հանրապետությունում .............................................................................................................. 31

2.2. Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի արդյունավետ մոդելների կիրառման

հեռանկարները .......................................................................................................................... 34

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ...................................................................................................... 51

4

Հապավումների ցանկ ՀԿ Հասարակական կազմակերպություն ԸԲ ՊՈԱԿ

Ընտանեկան բռնություն Պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն

ԽՀՀ

Խնամակալության և հոգաբարձության հանձ-նաժողով

ՀՕՖ

Հայ Օգնության Ֆոնդ

ՏԻՄ

Տեղական ինքնակառավարման մարմին

ԸԿԵԻՊԲ

Ընտանիքի, կանանց և երեխաների իրավունք-ների պաշտպանության բաժին

ՍԾՏԳ

Սոցիալական Ծառայության տարածքային գործակալություն

ՍԾՏԲ Սոցիալական ծառայության տարածքային բա-ժին

ՀՍԾՏԿ Համալիր սոցիալական ծառայությունների տա-րածքային կենտրոն

ՀԿԱՎ

Հասարակական կարգի ապահովման վար-չություն

ԱԳԲ

Անչափահասների գործերով բաժանմունք

ԱԱ Անվտանգության ապահովում

ԱԱՄ Անվտանգության ապահովման միջոցառում

5

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ Ընտանեկան բռնության ընկալումը` որպես սոցիալական դեստրուկտիվ երևույ-

թի, ձևակերպվել և զարգացում է ստացել մարդու իրավունքների պաշտպանության, կանանց և երեխաների իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմների և գործիք-ների զարգացման համատեքստում, որպես նաև քրեական արդարադատության գործիքների և մարդու իրավունքների համաչափ արձագանքում պահանջող երևույթ: Լինելով հասարակական լուրջ հիմնախնդիր այն ուսումնասիրվել և հետազոտվել է տարբեր ոլորտների տեսաբան և պրակտիկ մասնագետների կողմից, որոնց շրջա-նակում են իրավաբանները, սոցիալական աշխատողները, հոգեբաններն ու քրեա-բանները: Այս առումով, ընտանեկան բռնությունը պահանջում է ոչ միայն համակար-գային մոտեցում, այլև մասնագիտական խմբերի կողմից ուշադրություն և համապա-տասխան ինստիտուցիոնալ և բազմամասնագիտական միջամտություն:

Ելնելով խնդրի կարևորությունից՝ «Սոցիալական արդարություն» հասարակա-կան կազմակերպությունը ԵԱՀԿ երևանյան գրասենյակի աջակցությամբ իրակա-նացրեց ընտանեկան բռնության հարցերով Ոստիկանության (գործընկեր՝ «Անչա-փահասների իրավունքների պաշտպանության և ընտանեկան բռնության դեմ պայ-քարի» վարչություն) համագործակցային մեխանիզմի ստեղծման պիլոտային ծրագի-րը, որի նպատակը ոստիկանության և համայնքում գործող այլ շահագրգիռ պետա-կան ու ոչ պետական կառույցների միջև համագործակցային աշխատանքի մոդել ձևավորելն էր՝ որպես ընտանեկան բռնության դեպքերին արձագանքման մեխա-նիզմ:

Նշված պիլոտային ծրագիրն իրականացվել է Երևան քաղաքի Քանաքեռ-Զեյ-թուն, Ավան,Նոր Նորք համայնքներում և Լոռու մարզում (ք. Վանաձոր):

Ծրագրի ընթացքում, համայնքներում խնդրով շահագրգիռ պետական ու ոչ պե-տական կառույցների ներգրավմամբ ու համագործակցությամբ իրականացված ավե-լի քան 70 հանդիպումների ընթացքում Ոստիկանության և նշված այլ կառույցների աշխատակիցների ներգրավվածությամբ ու աջակցությամբ ձևավորվեց ընտանեկան բռնության արձագանքման պրակտիկայի վրա հիմնված հնարավորինս կիրառելի մեխանիզմ, որը սույն փաստաթղթով ներկայացվում է ընթերցողի ուշադրությանը:

Սույն տեղեկատվական բնույթի փաստաթուղթը նպատակ է հետապնդում ևս մեկ քայլ կատարել Հայաստանի Հանրապետությունում ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի իրազեկման գործում` շեշտադրելով հատկապես տարբեր կառույցների և մասնագետների միջև համագործակցության զարգացման խնդիրը` որպես բռնութ-յան նվազեցման ուղղությամբ իրականացվող աշխատանքների արդյունավետության կարևոր երաշխիք, շահագրգիռ անձանց, մասնագետներին ու հասարակության լայն շերտերին ներկայացնել խնդրի պատմական զարգացման ու կարևորման ժամանա-կահատվածների միջազգային պրակտիկան, ինչպես նաև Հայաստանի Հանրապե-տությունում (առնվազն Ծրագրում ներգրավված պիլոտային համայնքների օրինա-կով) ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի արձագանքման բազմամասնագիտա-կան մոտեցումների հեռանկարները:

Սույն փաստաթղթի մշակման պատասխանատուները հույս են հայտնում, որ պրակտիկայում առկա խնդիրների ու համայնքներում առկա իրավիճակի ուսումնա-

6

սիրության վրա հիմնված և սույն փաստաթղթում տեղ գտած մոդելը(ները) կյանքի կկոչվեն՝ ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի բազմակողմանի արձագանքի հա-մատեքստում:

7

ԳԼՈՒԽ 1

ԸՆՏԱՆԵԿԱՆ ԲՌՆՈՒԹՅԱՆ ԴԵՄ ՊԱՅՔԱՐԻ ԿԱՐԵՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ՄԻՋԿԱՌՈՒՑԱՅԻՆ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ԱՐՁԱԳԱՆՔԻ

ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ «...Ընտանեկան բռնությունը լռություն է. լռություն, որովհետև շատ անձնական

է, և արդյոք պետությունը պետք է միջամտի քաղաքացու անձնական գործերին: Սա-կայն, ընտանեկան բռնությունն առնչվում է ընտանիքին, որը պետության հիմնա-

քարն է: Այն առնչվում է կանանց և երեխաներին»: 1.1. Ընտանեկան բռնությունը` որպես սոցիալ-իրավական երևույթ: Համա-

ռոտ պատմական ակնարկ Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի միջազգային և ազգային կարգավորում-

ների և մեխանիզմների ուսումնասիրությունը ենթադրում է խնդրի բարձրաձայնման, հանրայնացման, միջազգային և ներպետական հարթակներում դրա դեմ պայքարի գործընթացների վերլուծություն: Անշուշտ, խնդիրն առկա է եղել մարդկության պատ-մական զարգացման ողջ ընթացքում, սակայն մինչև 20-րդ դարի 60-ական թվա-կանները, ընտանեկան բռնությունը դիտարկվել է որպես մարդու անձնական կյան-քի մակարդակում տեղի ունեցող գործընթաց, առանձին անհատների ու ընտանիք-ների պաթոլոգիա կամ դժբախտություն: Ընտանեկան բռնության ընկալումը որպես սոցիալական դեստրուկտիվ երևույթի` հասարակական հիմնախնդրի ձևակերպվել և զարգացում է ստացել մարդու իրավունքների պաշտպանության, մասնավորապես` կանանց և երեխաների իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմների և գործիք-ների զարգացման համատեքստում` մարդու իրավունքների պաշտպանության համար անհրաժեշտ նոր միջոցների ներդրմամբ և զարգացմամբ: Միևնույն ժամա-նակ այն դարձել է նաև գիտական ուսումնասիրությունների առարկա: Առաջին տե-սական վերլուծություններից է 1979թ. հոգեբան Լենոր Ուոլքերի ուսումնասիրությու-նը, որի շրջանակներում 1500 բռնության ենթարկված կանանց հարցազրույցների հիման վրա վերլուծաբանն առաջ քաշեց «ծեծված կնոջ համախտանիշ» հասկացութ-յունը, և գիտական հարթակ բերեց ընտանեկան բռնության զոհերի հետ աշխատան-քը1:

Զոհերին անհրաժեշտ պաշտպանություն տրամադրելու և հիմնավորող վերլու-ծությունները հիմնականում կատարվում էին ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում որպես միմ-յանց փոխլրացնող ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի միջոցների և քաղաքակա-նության, պետական միջազգային մասշտաբներով ահազանգման առաջին ազդակ-ներ, որոնք քաղաքական օրակարգ էին բերում հետևյալ հիմնախնդիրները` զոհերի անվտանգություն, իրավախախտի հաշվետվողականություն, հասարակական և մշա-կութային փոփոխություններ:

1 “Psychology and violence against women”. By Walker, Lenore E. American Psychologist, Vol 44(4), Apr 1989, 695-702.

8

Այսպիսով, եվրոպական երկրներում (Ավստրիա, Մեծ Բրիտանիա, Գերմանիա), նաև ԱՄՆ-ում ձևավորվեցին ենթակառուցվածքներ, ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի ինստիտուտներ և մշակվեց նպատակային քաղաքականություն: Ինստի-տուցիոնալ զարգացումները, որպես կանոն, արդյունք էին ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին գործոնների ու ազդակների ազդեցության: Մի կողմից հասարակության մեջ առկա խնդիրների նորովի ընկալման հասարակական պահանջը, մյուս կողմից միջազգային կազմակերպությունների գործիքները և մեխանիզմները ձևավորեցին ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի զարգացման ընթացքը:

Կանանց շարժումները միավորող հասարակական կազմակերպությունների ջանքերով արդեն իսկ 1970-ականներից ձևավորվեցին ընտանեկան բռնության զո-հերին ուղղված որոշակի ծառայություններ, որոնք հետագայում հիմք հանդիսացան ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի գործուն մեխանիզմների ձևավորման համար: Ստեղծվեցին ապաստարաններ, գործարկվեցին թեժ գծեր, խորհրդատվական ծա-ռայություններ: Եվրոպայում առաջին ապաստարանը բացվեց Լոնդոնում 1972թ.-ին, ապա Բեռլինում՝ 1976թ.-ին և Ավստրիայում՝ 1978թ.-ին: Միաժամանակ, ընտանեկան բռնությանն արձագանքման մեխանիզմների մեջ էական նշանակություն, զարգա-ցում ստացան կանխարգելիչ միջոցառումները՝ կրթության ճանապարհով, իրազեկ-վածության բարձրացմամբ, հաշվետվողականության ապահովմամբ: Աստիճանա-բար տեղի ունեցավ ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի ինստիտուցիոնալացում. ընդունվեցին իրավական կարգավորումներ, ստեղծվեցին համապատասխան ենթա-կառուցվածքներ կենտրոնական և համանքային մակարդակներում և այլն:

Մասնավորապես` Ավստրիայում` Վիեննայում 1993թ.-ին անցկացված ՄԱԿ-ի հովանու ներքո համաժողովը2` նվիրված կանանց իրավունքների պաշտպանությա-նը, կարևոր խթան հանդիսացավ երկրում քաղաքացիական հասարակության շար-ժումների զարգացման և խնդրի բարձրաձայնման համար: 1994թ.–ին արդեն իսկ Ավստրիայի կառավարությունը ստեղծեց միջգերատեսչական կոմիտե ընտանեկան բռնության ենթարկված զոհերի պաշտպանության խնդիրը կարգավորելու համար:

Արձագանքման ինստիտուցիոնալ մեխանիզմները տարբեր երկրներում ստա-ցան տարբեր իրավական կարգավորումներ` պայմանավորված երկրի օրենսդրական դաշտի, կառավարման համակարգի, ինչպես նաև սոցիալ-մշակութային առանձնա-հատկություններով: Ընդհանրացնելով Եվրոպայում ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի իրավական կարգավորումների փորձը՝ կարելի է առանձնացնել ընտանե-կան բռնության իրավական արձագանքման երկու տիպային փորձ.

Երկրներ, որտեղ ընտանեկան բռնության վերաբերյալ խնդիրները օրենս-դրության մեջ կարգավորված են կոնկրետ իրավական ակտերով (օրինակ՝ ընտանե-կան բռնության մասին օրենք): Օրենսդրությամբ սահմանված է ընտանեկան բռնության սահմանումը, օրենսդրական կարգավորումներն առավել հստակեցված են ենթաօրենսդրական, հիմնականում գերատեսչական ակտերով` ծառայելով որ-պես առանձին գերատեսչությունների գործողությունների իրավական հիմք:

Երկրներ, որտեղ օրենսդրությունը միահյուսված է, առանձին իրավական նորմեր չկան ընտանեկան բռնության վերաբերյալ: Բռնությունը կարգավորվում է

2http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/(Symbol)/A.CONF.157.23.En?OpenDocument

9

տարբեր իրավական ակտերում տրված սահմանումներով, որոնք ներառում են ըն-տանեկան բռնության առանձին տարրերը և դրսևորումները: Գերատեսչական մար-մինների գործունեությունը կանոնակարգող իրավական ակտերում ևս առկա են ըն-տանեկան բռնության առանձին ձևերի վերաբերյալ կարգավորումներ:

Պետք է նշել, որ այնուամենայնիվ, ելնելով խնդրի կարևորությունից, նկատվում է ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի կարգավորումները հստակ իրավական ակ-տերով սահմանելու միտում: Այս առումով, առաջնային նշանակություն են ստանում միջազգային կարգավորումները և դրանց հիման վրա գործող մեխանիզմները: Ըն-տանեկան բռնությունը մարդու հիմնարար իրավունքների ոտնահարում է, որի պաշտպանությունը կարգավորվում է մարդու իրավունքների պաշտպանության մի-ջազգային օրենսդրությամբ՝ հռչակագրերով, խարտիաներով, կոնվենցիաներով, ո-րոնք ընդունվել են ՄԱԿ-ի, Եվրոպայի Խորհրդի կողմից: Դրանց մեջ առաջնային են.

«Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիր»-ը, «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության

մասին եվրոպական կոնվենցիա»-ն «Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների միջազգային դաշնա-

գիր»-ը «Տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների միջազգային

դաշնագիր»-ը «Կանանց նկատմամբ խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին

կոնվենցիա»-ն «Կանանց նկատմամբ բռնության և ընտանեկան բռնության կանխարգել-

ման և դրա դեմ պայքարի մասին կոնվենցիա»-ն և այլն: Միջազգային իրավական կարգավորումները և դրանց շրջանակում պետութ-

յուններին տրվող հանձնարարականները հստակ սահմանում են ազգային մեխա-նիզմների շրջանակը, որոնց անդրադարձ կարվի ստորև:

1.2. Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի մեխանիզմները Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի մեխանիզմը ներառում է ընտանեկան

բռնության կանխարգելման, միջամտության և արդյունավետ իրավական պաշտպա-նության հարցերը, որոնք ամփոփվում են երեք հիմնական մեխանիզմների մեջ.

1. իրավական մեխանիզմներ, այդ թվում՝ քրեական, քաղաքացիական և վար-չական

2. պաշտպանական և աջակցության միջոցներ 3. կանխարգելիչ միջոցներ Ստորև ներկայացվում է նշված երեք մեխանիզմների նկարագիրը և կիրառման

առանձնահատկությունները:

10

ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐ Ներպետական իրավական դաշտը ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի իրա-

վական կարգավորման հիմնական երաշխիքն է: ՄԱԿ-ի ընտանեկան բռնության մո-դելային օրենսդրության շրջանակում 1996 թվականին ընդունված հատուկ զեկույցը սահմանում է ազգային օրենսդրության հետևյալ չափորոշիչները`

1. ազգային օրենսդրությամբ նախատեսված իրավական ակտերը պետք է համապատասխանեն ընտանեկան բռնության միջազգային չափորոշիչներին և նոր-մերին

2. սահմանեն ընտանեկան բռնությունը որպես մարդու և հասարակության դեմ ուղղված հանցագործություն

3. ստեղծեն արագ արձագանքող և համալիր միջոցներ 4. ապահովեն զոհերի անվտանգությունը և պաշտպանությունը 5. ստեղծեն կառույցներ, ծրագրեր, ծառայություններ, սահմանեն պարտակա-

նություններ բռնության զոհերի պաշտպանության համար 6. ապահովեն պատժի և հարկադրանքի այլ միջոցների կիրառումը բռնություն

գործադրած անձանց նկատմամբ 7. ընդարձակեն իրավապահ մարմինների գործունեության շրջանակները ըն-

տանեկան բռնության դեպքերը բացահայտելու, հաշվառելու, հետագայում դրանք կանխելու նպատակներով

8. հատուկ վերապատրաստումներ ապահովեն դատավորների համար խնդրին և ոլորտին իրազեկ պահելու համար

9. ապահովեն խորհրդատվություն և վերապատրաստումներ ոստիկանության համար

10. ապահովեն ընտանեկան բռնության կանխարգելման նպատակով հանրա-յին իրազեկման և համայնքների ներգրավվածության զարգացումները3:

Միջազգային չափորոշիչների հետ համադրության դեպքում ընտանեկան բռնության ազգային օրենսդրության վերլուծությունը կարելի է կատարել՝ ելնելով հետևյալ հարցադրումներից.

1. արդյոք ընտանեկան բռնությունը ներպետական օրենսդրությամբ դիտարկ-վում է որպես մարդու իրավունքների ոտնահարում և կա հղում միջազգային համա-պատասխան իրավական ակտերին

2. կա արդյոք ներպետական օրենսդրությամբ տրված ընտանեկան բռնության սահմանում

3. ընտանեկան բռնությանն առնչվող որ հարաբերություններն են կարգավոր-վում օրենքով

4. արդյոք օրենսդրությունը նախատեսում է տուժողներին ծառայությունների հասանելիություն մինչդատական և դատական գործընթացներում

5. արդյոք օրենսդրությամբ սահմանված է ընտանեկան բռնության արձա-գանքման համակարգի մեխանիզմը

6. արդյոք օրենսդրությունը նախատեսում է հաշտեցման, հետագա բռնու- թյունների կանխարգելման ծառայություններ

3 http://www1.umn.edu/humanrts/commission/thematic52/53-wom.htm

11

7. արդյոք պետությունը ստանձնել է պարտավորություն լիազոր մարմիննե-րին, համապատասխան հաստատությունների ներկայացուցիչներին ապահովել անհրաժեշտ վերապատրաստումներով

8. արդյոք օրենսդրությամբ սահմանված է ընտանեկան բռնության դեմ պայ-քարի գործող մեխանիզմի ազդեցության կամ արդյունավետության գնահատումը և մշտադիտարկումը:

Վերը նշված մոդելային օրենսդրության հիման վրա տրված չափորոշիչները նախանշում են ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի հետևյալ քրեաիրավական միջոցները.

պատժամիջոցներ սահմանված քրեական օրենսդրությամբ խափանման միջոցներ(քրեական դատավարության օրենսգրքում ընտանե-

կան բռնության դեպքերի վերաբերյալ հստակ դրույթներ) պարտադիր ձերբակալում (անկախ մասնավոր մեղադրանքի առկայությու-

նից) պարտադիր քրեական հետապնդում (անկախ մասնավոր մեղադրանքի առ-

կայությունից) տուժողին անհրաժեշտ պաշտպանության միջոցներ քրեադատավարական

գործընթացում պարտադիր խորհրդատվություն բռնարարներին: Ընտանեկան բռնությունը որպես հանցագործություն դիտարկելը հնարավո-

րություն է տալիս արձագանքել` կատարելով համապատասխան հետաքննություն՝ ապահովելով տուժողի անվտանգությունը: Ընտանեկան բռնությամբ կատարվող հանցագործությունների դեպքում շատ հաճախ համապատասխան մարմինները հնարավորություն չեն ունենում միջոցներ ձեռնարկել և ընթացք տալ դեպքի քննու- թյանը զոհի կողմից գրավոր բողոքի բացակայության դեպքում: Զոհերը հաճախ խու-սափում են ոստիկանություն դիմել, վախենում են բռնարարից, գրավոր դիմում չեն ներկայացնում կամ հետ են վերցնում իրենց դիմումը` բռնարարի կողմից հնարավոր սպառնալիքներից խուսափելու համար: Նշված քրեաիրավական ներգործության մի-ջոցները հնարավորություն են տալիս անկախ զոհի դիմումից իրականացնել քրեա-դատավարական գործընթացներ՝ միաժամանակ ապահովելով տուժողի անվտան-գությունը ողջ գործընթացում:

Ներկայում շատ պետություններ կիրառում են պարտադիր կալանավորումը որ-պես խափանման միջոց բոլոր այն դեպքերում, երբ կա ընտանեկան բռնություն: Այս կարգավորումը հնարավորություն է տալիս առավել մեծ թվով անվտանգության մի-ջոցներ ձեռնարկել և դադարեցնել բռնության հետագա զարգացումը` բռնարարի նկատմամբ կիրառելով համապատասխան ազդեցության միջոցներ:

Քրեաիրավական միջոցներին զուգահեռ՝ կիրառելի են նաև վարչական կամ քաղաքացիական միջոցները, որոնք ներառում են.

կանխարգելիչ միջոցներ (պաշտպանության միջոցներ, բնակարանի հատ-կացման միջոցներ)

վնասի փոխհատուցման միջոցներ (հասցված վնասի՝ առողջությանը, գույ-քին, բարոյական վնասի հատուցման օրենսդրությամբ սահմանված միջոցներ)

12

այլ փոխկապված միջոցներ, ինչպես նաև այլընտրանքային՝ արտադատա-կան միջոցներ:

Կանխարգելիչ պաշտպանիչ միջոցները դատարանի կողմից նշանակված պայ-մաններ են բռնարարի նկատմամբ՝ սահմանափակող կամ արգելող նրա որոշակի գործունեությունը կամ որոշակի գործողության պարտավորեցումը, որոնք հիմնակա-նում ուղղված են զոհի ֆիզիկական անվտանգության և պաշտպանության ապահով-մանը: Որոշ երկրներում նման միջոցների կիրառման և դրանց մասին որոշում կա-յացնելու լիազորություն ունեն ոստիկանության մարմինները: Նրանք լիազորված են սահմանափակել կամ արգելել բռնարարի մուտքը որոշակի տարածք կամ բռնարա-րին բնակության վայրից վտարման որոշումներ կայացնել: Հիմնականում ոստիկա-նության որոշմամբ իրականացվող միջոցները կանխարգելիչ նպատակ ունեն և տևում են երկու շաբաթ, իսկ դատարանի վճռով տրված սահմանափակումներն ա-ռավել պաշտպանության միջոցներ են և կարող են սահմանել մինչև երեք ամիս ժամ-կետ: Այս միջոցների կիրառումը իրականացվում է և որպես այլընտրանք և որպես համատեղ ձեռնարկված միջոցներ՝ քրեադատավարական գործին զուգահեռ: Այս-պես, Ավստրիայում ընտանեկան բռնության վերաբերյալ գործող օրենսդրությամբ՝ զոհը կարող է մնալ տանը ապահով, քանի որ բռնարարի նկատմամբ կարող է կի-րառվել վտարման պահանջ, իսկ վարչական իրավախախտումների օրենսգրքով` մինչև երեք ամիս հեռացում` զոհի անվտանգության ապահովման նպատակով: Այս մեխանիզմն ապահովում է, որպեսզի ընտանեկան բռնության դեպքերը, նույնիսկ, երբ դեռ առկա չէ, քրեորեն պատժելի արարք, համապատասխան կարգավորում ու միջամտություն ստանան իրավապահ մարմինների, մասնավորապես` ոստիկանու- թյան կողմից, որովհետև մի կողմից ոստիկանությունը լիազորված է բոլոր տեսակի իրավունքներով՝ (այդ թվում կիրառել սանկցիաներ, վերահսկել սանկցիաների կա-տարումը, տեղեկացնել երկու կողմերին, կապ պահպանել դատարանի հետ, տեղե-կացնել միջամտության կենտրոնին և երեխաների պաշտպանության բաժնին զոհե-րի մասին, անարգել մուտք գործել բնակարան), մյուս կողմից՝ ընտանիքը ստանում է խորհրդատվական աջակցություն և անհրաժեշտ ծառայություններ:

Զոհին հասցված վնասի փոխհատուցման միջոցները կիրառվում են հիմնակա-նում նաև այլ միջոցների հետ զուգահեռ: Այլընտրանքային միջոցները հիմնականում ներառում են արտադատական հաշտեցման, մինչ դատական գործընթացի սկսվելը վեճերի լուծման մեխանիզմի հնարավորությունը:

Ընդհանուր առմամբ, բռնությունների զարգացումը կանխելու առումով օրենս- դրությամբ սահմանված միջոցների կիրառումը հնարավորություն է տալիս կանխել բռնությամբ ուղղորդվող հանցագործությունները, արձագանքել ընտանեկան բռնութ-յան դեպքերին այն ժամանակ, երբ հանցագործություն դեռևս առկա չէ:

13

ՊԱՇՏՊԱՆԱԿԱՆ ԵՎ ԱՋԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐ Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի հաջորդ կարևոր բաղադրիչը զոհերի

պաշտպանությանը և աջակցությանն ուղղված ծառայությունների համալիրն է, որը ներառում է պետական և հասարակական ջանքերի համադրմամբ ծառայությունների մատուցումը ընտանեկան բռնության զոհերին: Հիմնականում զոհերի աջակցության ծառայությունները կանանց և երեխաներին տրվող ծառայություններ են, չնայած վերջին տարիներին առաջ է քաշվել նաև այլ հատուկ խմբերի, ինչպես օրինակ՝ ըն-տանեկան բռնության ենթարկված ծերերի, մտավոր խնդիրներ ունեցող անձանց համար նախատեսված ծառայությունների զարգացման անհրաժեշտությունը:

Ընդհանուր առմամբ ընտանեկան բռնության դեպքերում կարող են մատուցվել տարբեր ծառայություններ, այդ թվում.

ծառայություններ զոհերին (խորհրդատվություն, ուղղորդում, ապաստա-րան, բնակարան)

ծառայություններ բռնարարներին (խորհրդատվություն, հոգեկան առող-ջության վերականգնում)

երկարաժամկետ վերականգնողական ծառայություններ զոհերին (վերա-պատրաստում, կարողությունների զարգացում, հզորացում):

Որպես կանոն, զոհերին տրվող ծառայությունները դասակարգվում են ըստ ար-ձագանքման աստիճանի` առաջնային (ճգնաժամային) և երկարաժամկետ ծառա-յությունների: Այս դասակարգումը հնարավորություն է տալիս տարբերակել իրավի-ճակները և զոհերին տրամադրել անհրաժեշտ ծառայություններ՝ ըստ նրանց կարիք-ների: Ճգնաժամային իրավիճակներում հրատապ ծառայությունները հիմնականում ապահովվում են 72 ժամվա ընթացքում: Դրանք ներառում են անմիջապես տեղափո-խումը զոհին դեպքի վայրից ապաստարան կամ բժշկական կենտրոն, առաջնային բուժօգնության կազմակերպում, իրավական խորհրդատվություն, ուղղորդումներ, ճգնաժամային խորհրդատվություն, ապահովության հավաստիացում: Երկարաժամ-կետ արձագանքման ծառայությունները հիմնականում ուղղված են զոհերի սոցիալա-կան վերականգնմանը և ներառում են խորհրդատվություն, թերապիա, մասնագի-տական ուսուցում և այլն:

Ներկայացնենք ծառայություններն ըստ կոնկրետ տեսակների: Թեժ գծեր Ընդհանուր առմամբ, զոհերին տրվող հրատապ արձագանքման ծառայություն-

ները նախ և առաջ թեժ գծերն են: Թեժ գծերի գործարկումը հիմնականում լինում է ըստ համայքների, որն ապահովում է տարածքային մատչելիությունը, դեպքերին ար-ձագանքելու ժամանակի կորուստը, միաժամանակ հեշտացնում համայնքներում թեժ գծի առկայության վերաբերյալ տեղեկատվության արագ տարածումը և հասանե-լիությունը ողջ բնակչությանը: Մի շարք պետություններում թեժ գծերը գործում են ոստիկանության բաժանմունքներում, սակայն ոստիկանության թեժ գծին զուգահեռ գործում են նաև հասարակական կազմակերպություների կողմից գործարկվող թեժ գծի ծառայություններ: Թեժ գծերի ծառայության նպատակը զոհերի անվտանգու- թյան ապահովման, նախնական խորհրդատվության և առաջնային արձագանքնման հնարավորության ապահովումն է:

14

Ապաստարաններ Ապաստարաններն ընտանեկան բռնության զոհերին անվտանգության ապա-

հովման տեսանկյունից կարևորագույն նշանակություն ունեն: Ընդհանուր առմամբ Եվրոպայի փորձագետների կողմից մշակվել է յուրաքանչյուր պետության համար անհրաժեշտ ընտանեկան բռնության զոհերի համար կացարանների հետևյալ միջին ցուցանիշը՝ մեկ տեղ 7500 բնակչի հաշվով, ինչը նշվում է որպես օպտիմալ ցուցանիշ զոհերին համապատասխան աջակցությամբ ապահովելու համար: Որոշ պետություն-ներում ապաստարանները տրամադրում են բնակության, կենցաղի, կենսագործու-նեության պայմաններ, մի շարք պետություններում ապաստարանները ունեն նաև լրացուցիչ ծառայություններ` խորհրդատվություն, զոհերի կարողությունների հզորա-ցում, մասնագիտական դասընթացներ և այլն: Ապաստարանները հիմնականում ու-նեն բնակության ժամանակային սահմանափակում (հիմնականում մինչև 90 օր), որը շատ կարևոր է զոհի հետ աշխատանքներ իրականացնելու համար: Նշված ժամա-նակահատվածը այսպես կոչված անցումային շրջան է հիմնական կենսագործու-նեությանը առավել բարենպաստ և հզորացած վերադառնալու համար: Կացարան-ների գտնվելու մասին տեղեկատվությունը հրապարակային չէ: Հիմնականում դրանք տեղակայված են հանրության համար չիրազեկված վայրում:

Ապահով տներ Ապահով տները ապաստարանի գործառույթն իրականացնող բնակարաններ

են, որոնք ևս նախատեսված են զոհերի համար, սակայն ի տարբերություն ապաս-տարանների դրանք ավելի շատ զուտ բնակության՝ տանիքի և կեցության խնդիր են լուծում և շատ հաճախ նախատեսված են ընտանիքի մի քանի անդամների համար: Մասնագիտացված ծառայություններ այս տիպի ապաստարաններում չկան, դրանք փոխարինում են զոհի բնակարանին, մինչև վերջինիս անվտանգության խնդիրը կլուծվի: Որոշ պետություններում նման տները գործում են եկեղեցու հովանավորու- թյամբ, հիմնականում կանանց և երեխաների համար:

Աջակցության կենտրոններ Այս կենտրոններն ընտանեկան բռնության դեպքերի համար ստեղծված մաս-

նագիտական կենտրոններ են, որոնք տարբեր երկրներում տարբեր անվանումներ ունեն՝ մատնանշելով դրանց մեջ առավել առանցքային ծառայությունը: Այսպիսով, այս տեսանկյունից կարող ենք առանձնացնել ճգնաժամային, խորհրդատվական, միջամտության(ինտերվենցիոն), վերականգնողական կենտրոններ: Կենտրոնները հիմնականում գործարկվում են հասարակական կազմակերպությունների կողմից, պետական աջակցությամբ և ուղղորդմամբ: Կենտրոնների մի մասն իր վրա է վերց-նում ծառայությունների ամբողջական ծավալը իրականացնելու, այդ թվում` կարիք-ները գնահատելու և դրանց համապատասխան աջակցության աշխատանքները կազմակերպելու գործառույթը, մյուս մասը հրատապ աջակցություն է տրամադրում, մինչ լիազոր մարմինների կողմից այլ մարմիններին կատարվող հիմնական ուղղոր-դումները, այդ թվում՝ երկարաժամկետ վերականգնողական աշխատանքի ստանձ-նումը: Ինչպես նշվել է, զոհերին տրվող ծառայությունների մի մասն անձի հետ աշ-խատանքի, նրա կյանքի որակի բարելավման, հզորացման և կարողությունների զարգացման աշխատանքներ են և առավել խորքային և երկարաժամկետ աջակ-ցություն են զոհերին: Դրանք կարող են տրամադրվել հենց վերը նշված կառույցների

15

կողմից՝ կարող են նաև տրամադրվել այլ մասնագիտացված կառույցների կողմից, որոնց ուղղորդումներ հիմնականում կատարում են պետական լիազոր մարմինները: Ընդհանուր առմամբ բռնության ենթարկված անձի հետ աշխատանքը բավականին երկար գործընթաց է, քանի որ, որպես կանոն, բռնությունը, հատկապես երկար տա-րիներ տևած բռնությունը զոհի մոտ թողնում է առողջական, սոցիալ-հոգեբանական հետևանքներ, և դրանց վերականգնումը լուրջ մասնագիտական միջամտություն պահանջող աշխատանք է: Շատ ծառայություններ իրենց մեջ ներառում են այս բա-ղադրատարրը, մի շարք կենտրոններ առանձին հենց միտված են զոհի ռեսուրսների զարգացմանը: Ընդ որում, հաճախ առաջնային միջամտությունների ընթացքում դեռևս առկա չէ զոհի կողմից նման աջակցության գիտակցումը և ցանկությունը, ինչն աշխատանքի արդյունավետության կարևոր պայման է: Այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է, որ հենց այս փուլում զոհի հետ աշխատող մարմինները կարևորեն մասնագիտական ծառայությունների դերակատարությունը:

Ընդհանուր առմամբ ծառայություններին անդրադառնալիս պետք է առանձ-նացնել զոհերի դիտանկյունից դրանց հասանելիության և մատչելիության երեք կարևոր պայման.

1. Ֆիզիկական հասանելիության պայման: Կախված ծառայության գտնվելու վայրից` զոհը կարող է դիմել կամ չդիմել ծառայությանը: Այս տեսանկյունից, ցանկա-լի է, որ համայնքներում լինեն բնակիչներին հասանելի ծառայություններ:

2. Իրազեկվածության պայման: Զոհը պետք է իրազեկված լինի ծառայություն-ների մասին, դրանց առկայության, ծավալի, որակի, իր կարիքների համապատաս-խանության վերաբերյալ:

3. Անվճար և ոչ պարտադիր լինելու պայման: Ծառայությունները պետք է տրամադրվեն անվճար, լինեն ոչ հարկադիր, և հնարավորություն ընձեռեն զոհին հզորացման, վերականգնման և որոշումներ կայացնելու ունակությունների զարգաց-ման: Իհարկե այստեղ կա նախնական խորհդրատվության տրամադրման կարևո-րության հարց: Որպես կանոն, տևական ժամանակ բռնության ենթարկված զոհերը միանգամից չեն ընդունում առաջարկվող ծառայությունները, ինչը պահանջում է զո-հի հետ որոշակի նախապատրաստական աշխատանք, խորհրդատվություն՝ իր կա-րիքները և խնդիրները գիտակցելու, դրանց լուծման համար ծառայություններից օգտվելու որոշում կայացնելու հարցում:

ԿԱՆԽԱՐԳԵԼԻՉ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐ Ընտանեկան բռնության կանխարգելման ռազմավարությունները հիմնականում

ներառում են առաջնային՝ ընդհանուր կանխարգելմանն ուղղված քայլեր, և երկրոր-դային՝ թիրախային ընտանիքներին ուղղված քայլեր:

Առաջնային կանխարգելման շրջանակում էական նշանակություն ունի կրթու- թյունը, հատկապես հանրակրթական դպրոցներում բռնության կանխարգելման վե-րաբերյալ դասընթացների իրականացումը, կոնֆլիկտների այլընտրանքային լուծ-ման գիտելիքի և հմտությունների ուսուցանումը, բռնության դեմ պայքարի հանրա-յին իրազեկումը:

Ընդ որում, առաջնային ուշադրություն դարձնելով դպրոցին՝ խնդիրը միայն կրթության ոլորտի վրա չի դրվում, այլ նաև այն բոլոր կառույցների, որոնք դերակա-

16

տարություն ունեն անչափահասների սոցիալականացման, հատկապես իրավական սոցիալականացման հարցում:

Հանրային իրազեկման միջոցառումների ազդեցության հարցում կարևորվում է դրանց շարունակականությունը, զանգվածային լրատվամիջոցներով լուսաբանումը, բնակչության լայն շերտերին բռնության դեմ պայքարի պատասխանատու մարմին-ների գործունեության ներկայացումը:

1.3. Համագործակցության մոդելները որպես ընտանեկան բռնության դեմ

պայքարի արդյունավետ մեխանիզմներ Տարբեր կառույցների միջև համագործակցությունը ընտանեկան բռնության ար-

ձագանքման նախապայման է՝ տրված միջազգային չափորոշիչներով: Ընտանեկան բռնության ՄԱԿ-ի մոդելային օրենսդրությունը4, որը ուղեցույց է անդամ պետություն-ների համար ընտանեկան բռնության ներպետական օրենսդրության ստեղծման հարցում, առանձնակի ուշադրություն է դարձնում համալիր աջակցության համա-կարգերի ձևավորմանը, միջգերատեսչական իրավական ակտերի, ընտանեկան բռնության հարցերով մասնագիտացված կառույցների, այդ թվում` դատարանների, ոստիկանության բաժինների ստեղծմանը: Անշուշտ յուրաքանչյուր պետության մեջ օրենսդրությունը և իրավակիրառ պրակտիկան ձևավորվում են՝ հաշվի առնելով լո-կալ սոցիալ-մշակութային, իրավական և քաղաքական առանձնահատկությունները: Միևնույն ժամանակ այն հիմնարար կանոններն ու սկզբունքները, որոնք սահմանում են միջազգային իրավական ակտերը և դրանց հիման վրա տրվող հանձնարարա-կանները, համապատասխան ոլորտները զարգացնելու ուղենիշային ճանապարհ են: Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի հարցում շատ վճռորոշ է այդ համակարգա-յին մոտեցման սկզբունքի պահպանումը, որը ենթադրում է միասնական, համա-կարգված աշխատանք հետևյալ ոլորտներում.

քրեական արդարադատության ոլորտում` ոստիկանություն, դատարաններ, պրոբացիայի ծառայություն, բանտեր, դատախազություն

առողջապահության ոլորտում` առաջնային բուժօգնության կետեր, ամբու-լատոր բժշկական կենտրոններ

սոցիալական պաշտպանության ոլորտում` երեխաների պաշտպանության բաժիններ, սոցիալական ծառայություններ, ապաստարաններ, թեժ գծեր, խորհր-դատվական կենտրոններ, ընտանեկան կենտրոններ

կրթության ոլորտում` դպրոցներ, միջին մասնագիտական և բուհական ու-սումնական հաստատություններ, այլ կրթական կենտրոններ:

Ընդ որում, ոլորտային բաժանումը չի ենթադրում միայն պետական հանրային ծառայություններ, այլ նաև նշված ոլորտներում համայնքային ծառայություններ, քա-ղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների կողմից մատուցվող ծառա-յություններ:

Համագործակցված աշխատանքը պետական լիազոր մարմինների, քաղաքա-ցիական հասարակության կառույցների, ներկայացուցիչների ընդգրկմամբ իրավա- 4 United Nations, 1996 United Nations Report of the Special Rapporteur on violence against women, its causes and consequences, a

framework for model legislation on domestic violence, 1996, E/CN.4/1996/53/Add.2 (abbreviated as UN Model Framework)

17

կան, պաշտպանական, կանխարգելիչ մեխանիզմներ/մոդելներ մշակելու, գործադ-րելու և զարգացնելու համակարգ է:

Միասնական համագործակցված աշխատանքը ընտանեկան բռնության դեմ համալիր պայքարի հիմնական երաշխիքն է, որը հնարավորություն է տալիս`

1. փոխանակել տեղեկատվություն ռիսկի տակ գտնվող անձանց ապահովու- թյան, գտնվելու վայրի և վիճակի վերաբերյալ

2. գնահատել բռնարարի վտանգավորության աստիճանը, միասին աշխատել ռիսկի գնահատման պլան մշակելու և արդյունավետ իրականացնելու համար՝ հնա-րավորինս կանխելու այն ռիսկերը, որոնք կարող են վտանգավոր լինել զոհի կյանքի ու առողջության համար

3. կանխել կրկնակի զոհ դառնալու վտանգը 4. բարելավել հաստատությունների հաշվետվողականությունը 5. բարելավել ընտանեկան բռնության դեպքերում ներգրավված մասնագետ-

ներին տրվող աջակցությունը: Որպես համակարգ այն ունի ենթամասեր և ներառում է այն բոլոր մակարդակ-

ները, որոնց շրջանակում անհրաժեշտ է այդ գործընկերությունը և համատեղ աշխա-տանքը: Որպես կանոն առանձնացվում է երեք հիմնական մակարդակ.

1. ռազմավարական` կառավարման մակարդակ, երբ համագործակցությունը ենթադրում է ընտանեկան բռնության դեմ ազգային քաղաքականության մշակումը և ծրագրի սահմանումը

2. գործառնական` ենթակառուցվածքների մակարդակ, որը ենթադրում է ծա-ռայությունների միջև աշխատանքի բաժանումը և համատեղ իրականացումը

3. անհատական դեպքի մակարդակ, որը ենթադրում է կոնկրետ դեպքի հետ աշխատող մասնագետի և շահառու միջև դեպքի արդյունավետ կառավարման հա-մար համապատասխան այլ մասնագետների ներգրավումը:

Եթե խոսում ենք ազգային ռազմավարության մակարդակով գործող մարմնի մասին, ապա այստեղ առաջնային դերակատարություն է վերապահված պետական մարմիններին, որոնք և կարող են ստեղծել հանձնաժողով, ազգային խորհուրդ, դրա միջոցով վերահսկել հետագա մակարդակներում գործընթացների իրականաց-ման կարգը, մշակել համապատասխան քաղաքականությունն ու խթանել դրա կա-տարմանն ուղղված օրենսդրության ընդունումը:

Գործառնական մակարդակում հիմնականում ծառայությունները և գործառույթ-ները իրականացվում են ըստ ազգային ծրագրի, սակայն այս մակարդակում պակաս կարևոր չէ համագործակցության ձևերի ճշգրտումը: Ընդ որում համագործակցու- թյան ենթակա խնդիրներն են հաղորդակցությունը, լիազորությունները և դրանց բաշխումը, ռեսուրսները և դրանց արդյունավետ բաշխումը:

Երրորդ մակարդակում համագործակցությունը աշխատող մասնագետների և շահառուների արդյունավետ համագործակցությունն է:

Յուրաքանչյուր մակարդակում համագործակցության մոդելը մշակելու համար առաջնային է հաշվի առնել հետևյալ գործոնները.

1. գոյություն ունեցող կառույցները և դրանց մասնակցության հնարավորու- թյունը և պատրաստակամությունը

18

2. գոյություն ունեցող ենթակառուցվածքները և դրանց գործընկերության ձևե-րը, ռեսուրսները` այդ թվում մասնագիտական, ֆինանսական, տեխնիկական, տա-րածքային բաշխվածությունը

3. ծառայությունների հասանելիությունը և որակը, համապատասխանությունը շահառուի կարիքներին, ծառայությունների ուղղորդումը դեպք վարողի կողմից այլ մասնագետների և հետադարձ կապը:

Ընտանեկան բռնության արձագանքումը բազմամասնագիտական և միջհամա-կարգային խնդիր է, որը պահանջում է կարողությունների և հմտությունների շարու-նակական բարելավում, հաշվետվողականության բարձրացում, խնդիրների լուծման հասցեականություն: Սրանց կարելի է հասնել հիմնարար վերապատրաստումների՝ ընտանեկան բռնության վերաբերյալ անհրաժեշտ հիմնական գիտելիքների և հմտությունների ձեռքբերման, ապա և շարունակական վերապատրաստումների մի-ջոցով:

Այսպիսով, ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի կազմակերպման անհրա-ժեշտ պայմաններն են.

1. հասարակական կառույցների ներգրավվածությունը պետական քաղաքա-կանության մշակմանը և իրականացմանը

2. բոլոր շահագրգիռ և լիազոր մարմինների ներգրավվածությունը և միասնա-կան աշխատանքը

3. շարունակական և համակարգային վերապատրաստումները` ընդգրկվելով ուղղահայաց և հորիզոնական մակարդակները

4. իրավական կարգավորումները և դրանց թափանցիկությունը 5. հանրային իրազեկվածությունը և տեղեկացվածությունը: Պետք է նշել, որ ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի մեխանիզմների զար-

գացման վերջին միտումները հանգել են հենց բազմակառույց համագործակցային մոդելների գործարկմանը: Հասկացությունը շրջանառության մեջ է դրվել վերջին տասնամյակում միջազգային պրակտիկայում տարբեր պետություններում առկա փորձերի համադրման հիման վրա: Այս մոդելներում կարևոր է, որպեսզի հստակ սահմանված լինի յուրաքանչյուր հաստատության մարմնի, գերատեսչության լիազո-րությունները և պարտականությունները: Միևնույն ժամանակ, որպես ստեղծվող կամ արդեն գործարկվող մոդելի գնահատման գործիք առանձնացվում են հետևյալ չափորոշիչները.

1. արդյունավետություն` ընտանեկան բռնության դեպքերով հանցագործու- թյունների և մասնավորապես՝ ծանր հանցագործությունների թվի նվազում

2. ճկունություն` մոդելը մի համայնքից մեկ այլ համայնք տեղափոխելու, համե-մատելու և զարգացնելու հնարավորություն

3. կայունություն 4. նորարարություն 5. պետական և ոչ պետական հատվածի համար համատեղ գործողություններ: Հիմնվելով վերը նշված չափորոշիչների վրա՝ միջազգային պրակտիկայում որ-

պես առավել արդյունավետ և ուղենիշային են համարվում հիմնականում հետևյալ մոդելները.

1. համայնքային կենտրոնացված արձագանքման մոդելներ

19

2. քրեական արդարադատության դերը շեշտադրող մոդելներ 3. վերականգնողական ծառայությունների դերը շեշտադրող մոդելներ: Առաջին տիպի փորձի՝ համայնքային կենտրոնացված արձագանքման մոդելնե-

րի, հիմնական բնութագիրն է. տարբեր մարմինների ընդգրկմամբ ֆորում, համակարգող խորհուրդ, միջ-

գերատեսչական մարմնի ստեղծում կառույցների միջև տեղեկատվության փոխանակման համակարգ կառույցների միջև միասնական գործողությունների վերաբերյալ արձանագ-

րություններ անվտանգության և զոհերի պաշտպանության միջոցների միջև հավասա-

րակշռվածություն: Այս տիպի մոդելների զարգացման հիմք է հանդիսացել ընտանեկան բռնության

դեմ պայքարի «Դուլութ» մոդելը5, որն, իրականացվելով ԱՄՆ Միննեսոտա նահան-գում, հետագայում իր տարածումն է գտել նաև շատ այլ երկրներում: Ավելին, այն ծա-ռայել է որպես հաջողված փորձառություն տարբեր երկրներում գործուն և արդյունա-վետ մեխանիզմներ ստեղծելու համար:

Եթե դիտարկենք մոդելի ձևավորման պատմությունը, ապա այն սկիզբ առավ որպես հակազդեցություն այն մոտեցման, որ «չկա տեսանելի զոհ, չկա բռնություն», որովհետև իրավապահ մարմինները որպես կանոն արձագանքում էին միայն արդեն կատարված փաստերին: Ընտանեկան բռնության դեպքերը գրանցվում էին արդեն որպես ծանր հանցագործություններ` հիմնականում սպանություններ: Ոստիկանու- թյան կանխարգելման գործառույթը չէր կատարվում: Սա լուրջ խնդիր էր համայնքի և ոստիկանության համար, որոնք միավորվեցին մեկ միասնական կանխարգելիչ ու արդյունավետ ծրագիր իրականացնելու ուղղությամբ, որն էլ հետագայում դարձավ օ-րինակելի հետևյալ ուղենիշային չափորոշիչներով.

Ոստիկանները, տեսուչները, դատախազները, պրոբացիայի ծառայողները, ապաստարան տրամադրողները միմյանց փոխկապված են արձանագրություննե-րով, միջգերատեսչական իրավական ակտերով, որոնցով համակարգվում է նրանց աշխատանքը:

Ոստիկանության կողմից իրականացվող քննչական և քրեադատավարա-կան գործողությունների ձևաչափը համապատասխանեցված է ընտանեկան բռնութ-յան դեպքերի համար մշակված ձևաթղթերին, որտեղ լրացվող տեղեկատվությունը ավելի լայն է ու միջմասնագիտական՝ բացի զուտ քրեական գործի համար պահանջ-վող տեղեկատվությունից: Մասնավորապես, զոհին վերաբերող տեղեկատվությունը, երեխաների մասնակցությունը, բռնության պատմությունը, բռնության զարգացումնե-րը, անվտանգության պլանները և այլն: Եթե ընտանիքում կան երեխաներ, ապա անպայման այս զեկույցը փոխանցվում է երեխաների պաշտպանության բաժիններ նրանց կողմից առաջարկությունների և լրացումների համար:

Ընտանեկան բռնության դեպքերի քրեական դատավարության ընթացքում պրոբացիայի ծառայողները դատարանին ներկայացնում են դատավճռի վերաբերյալ

5 http://www.theduluthmodel.org/

20

առաջարկություններ, որոնք համալրվում են ոստիկանությունից, զոհերի փաստա-բաններից, քաղաքացիական հաստատություններից ստացված տեղեկատվությամբ, որպեսզի դատավորը ունենա բռնության ամբողջական նկարագիրը:

Ընտանեկան բռնության համար դատապարտված և կրկին հանցագործութ-յուն կատարած անձանց նկատմամբ կիրառվում են առավել խիստ քրեական պա-տիժներ:

Մոդելի հիմնական թիրախային խնդիրներն են. ձևավորել նոր մոտեցում ընտանեկան բռնության վերաբերյալ` կարևորելով

զոհերի պաշտպանության միջոցների ստեղծումը հաշվի առնել և համադրել տարբեր գերատեսչությունների կամ մարմիննե-

րի փորձը նվազեցնել համալիր արձագանքման մեջ հատվածայնությունը, հնարավո-

րինս ապահովել շարունակականություն ստեղծել տվյալների գրանցման և վերահսկողության համակարգ զարգացնել աջակցող համայնքային ենթակառուցվածքներ աշխատել նաև բռնարարների հետ նվազեցնել/կասեցնել երեխաներին և կանանց հասցվելիք վնասը գնահատել արձագանքման արդյունավետությունը զոհի տեսանկյունից: Եթե ամփոփենք մոդելի հիմնական հատկանիշները` ապա այն հավասարա-

կշռված արձագանքման համակարգ է, որը գործում է կոլեգիալության սկզբունքով, առկա է հավասարակշված արձագանքում և համակարգում սոցիալական ծառայու- թյունների և իրավապահ մարմինների կողմից:

Քրեական արդարադատության դերի շեշտադրմամբ մոդելները բնութագրվում են հետևյալ հատկանիշներով.

քրեական հետապնդման, պարտադիր ձերբակալման, կալանավորման մի-ջոցների առկայություն

մասնագիտացված դատարաններ այլընտրանքային՝ զոհի և բռնարարի հաշտեցման, արտադատարանական

միջոցներ՝ մեդիացիա: Այս մոդելները հիմնականում կիրառվում են այն երկրներում, որտեղ առաջնա-

յին է դիտարկվում բռնարարի նկատմամբ տարբեր պատժամիջոցների, իրավական ներգործության այլ միջոցների կիրառման խնդիրը բռնության հետագա նվազեցման համատեքստում: Հատկապես այն պետությունները, որտեղ իրավապահ կառույցնե-րում, մասնավորապես ոստիկանության համակարգում, նոր են ձևավորվում ընտա-նեկան խնդիրներին արձագանքող մասնագիտացված ստորաբաժանումները, շատ կարևոր է նշված ստորաբաժանումների հզորացումը, բռնարարի նկատմամբ գոր-ծուն միջոցների կիրառման լիազորությունների սահմանումը: Մոդելին բնորոշ է նաև ընտանեկան գործերի քննությամբ զբաղվող մասնագիտացված դատարանների և դատախազական մարմինների ստեղծում, կախված յուրաքանչյուր երկրի պետաի-րավական համակարգից, ռեսուրսներից և օրենսդրությունից:

Եթե ամփոփենք մոդելի հատկանիշները, ապա այն ոստիկանության համա-կարգմամբ, բռնության նկատմամբ կանխարգելիչ մոտեցման հզորացմամբ գործող համակարգ է:

21

Վերականգնողական ծառայությունների վրա կենտրոնացմամբ մոդելներին բնորոշ է.

կացարանի ապահովման հատուկ ծառայությունների, վերականգնողական կենտրոնների ցանցի առկայությունը

առողջապահական ծառայությունների զարգացումը և մասնագիտացումը («Դիլասսա» մոդել):

Հատկապես սկանդինավյան պետություններում էական նշանակություն է տրվում պետության կողմից աջակցություն ստացող վերականգնողական ծառայու- թյունների գործառնությանը, որոնք ապահովվում են հիմնականում հասարակական կազմակերպությունների կողմից՝ պետական ֆինանսավորմամբ: Պետությունը նաև հետամուտ է լինում այս ծառայությունների շարունակական գնահատմանը և բարե-փոխմանը: Հնդկաստանում գործող մոդելի՝ «Դիլասսա» մոդելի յուրահատկությունը կայանում է նրանում, որ մասնագիտացված ծառայությունների շեշտադրումը կա-տարվում է առողջապահական կառույցների հենքի վրա՝ ապահովելով հատուկ վե-րականգնողական մոտեցումներ բռնության զոհերին: Այս մոդելները բնորոշ են հատկապես ցածր հանցավորություն ունեցող, ընտանեկան բռնության դեմ պայքա-րի կայուն զարգացում անցած և ենթակառուցվածքներ ստեղծած պետություններին:

Ընդհանուր առմամբ, մոդելների տարբերակումը չի բացառում միևնույն հատ-կանիշի կամ հատկանիշների առկայությունը մեկ այլ մոդելում, այլ ավելի շատ բնու-թագրում է պետության կողմից ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի համատեքս-տում խնդիրների և դրանց լուծման ուղիների առաջնայնությունը: Միևնույն ժամա-նակ յուրաքանչյուր պետություն բռնության դեմ պայքարի քաղաքականության տար-բեր ժամանակահատվածներում կարող է ունենալ տարբեր առաջնայնություններ` ել-նելով բռնության նվազեցման համար տվյալ իրավիճակում առավել արդյունավետ միջոցներից:

Հատկապես կարևոր է, որ այն երկրներում, որտեղ ստեղծվում են ընտանեկան բռնության արձագանքման և պայքարի մեխանիզմներ, դրանք չիրականացվեն բա-ցառապես մեկ գերատեսչության շրջանակում, քանի որ այդ պարագայում կլինեն մասնակի լուծումներ, սակայն որպես ամբողջական միավոր` արձագանքման համա-կարգը չի գործի: Բացի այդ, կարևոր է նաև մոդելների կենսունակությունը՝ դրանց գործունակության, կիրառելիության և արդյունավետության խնդիրների համադրումը տվյալ ժամանակահատվածում կարճատև և երկարաժամկետ նպատակների սահ-մանման և դրանց հասնելու քաղաքականության համատեքստում:

1.4. Ոստիկանության դերակատարությունը ընտանեկան բռնության դեմ

պայքարի գործընթացում Ընդհանուր առմամբ, ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում ոստիկանության

միջամտության և դերակատարության վերաբերյալ լուծումներն անցել են որոշակի ի-րավակիրառ փորձառնության ճանապարհով, որպեսզի մի կողմից պահպանվի մար-դու անձնական կյանքին և ընտանեկան կյանքին չմիջամտելու իրավունքը, մյուս կողմից իրականացվի քաղաքացու պաշտպանությունը, ինչը ոստիկանության ա-ռաջնային խնդիրն է: Իրապես հարցը երկընտրանքային է, և եթե նայենք լուծումնե-

22

րին, ապա դրանք անընդհատ իրենց հիմքում ունեցել են երկընտրանքները լուծելու փորձը:

Տարբեր երկներում ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում ոստիկանության գործունեության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ ոստիկանությունը հաճախ որևէ լծակ, միջոց, գործիք չի ունեցել ընտանեկան բռնության դեպքերին արձագան-քելու, միջամտելու համար, մինչև առկա չի եղել հանցագործության փաստը: Իրա-պես, ոստիկանության գործունեությունը բավականին բարդ է ընտանեկան բռնու- թյան պարագայում: Շատ հաճախ ոստիկանները խուսափում են գործ ունենալ ըն-տանեկան բռնության դեպքերի հետ, որովհետև դրանք ներառում են բավականին համալիր միջոցառումներ, երկընտրանքային իրավիճակներ. հաճախ զոհին աջակ-ցելով և տվյալ իրավիճակում փրկելով՝ հաջորդ պահին ոստիկանի միջամտությունը նույն զոհի կողմից համարվում է անցանկալի: Ելնելով ընտանեկան բռնության ա-ռանձնահատկությունից՝ զոհի և բռնարարի միջև առկա ընտանեկան կապից, որպես կանոն զոհերը, տարիներ շարունակ բռնության ենթարկվելով, խուսափում են դիմել ոստիկանություն, քանի որ բռնարարի նկատմամբ կարող են կիրառվել տարբեր պատժամիջոցներ6: Հաճախ կանայք դիմում են, հարուցվում է գործ, սակայն հետա-գայում հրաժարվում են ցուցմունք տալ: Քրեադատավարական միջոցներն այս դեպ-քերում լայն շրջանակի համար կիրառելի չեն:

Գործնականում ընտանեկան բռնության զոհերի հետ ոստիկանության աշխա-տանքում շատ կարևոր է վստահությունը: Շատ խնդրահարույց է, եթե ընտանեկան բռնության զոհերը չեն վստահում, չեն ցանկանում զանգահարել կամ դիմել ոստիկա-նին: Հատկապես այն երկրներում, որտեղ ոստիկանության համակարգում աշխա-տում են հիմնականում տղամարդիկ, անվստահությունը փոխկապված է նաև սեռա-յին ընկալումներով: 1999թ. Շնայդերի կողմից կատարված հետազոտությունը ցույց տվեց, որ կին զոհերը հաճախ համապատասխան խորհրդատվություն չեն ստանում տղամարդ ոստիկանների կողմից և շատ կարևոր է այս խնդրի հաղթահարումը տարբեր միջոցներով, հատկապես այն միջոցներով, որոնք ուղղված են վստահութ-յան ստեղծմանը և ամրապնդմանը, մասնագիտական մոտեցմանը, զոհի նկատմամբ ուշադրությանը և մասնագիտական հոգածությանը: Վստահության խնդրի լուծման ուղղությամբ առաջատար եվրոպական երկրներում և ԱՄՆ-ում աստիճանաբար ձևավորվել և զարգացում են ստացել ոստիկանության համակարգում մասնագի-տացված ծառայություններ՝ ընտանեկան բռնության խնդիրներով զբաղվող միավոր-ներ՝ վարչություններ, բաժիններ, բաժանմունքներ:

Ընդհանրացված և պատկերավոր ձևով՝ ոստիկանության մասնագիտացված միավորների ստեղծման պատմությունը տարբեր երկրներում անցել է հետևյալ ու-ղիով.

6 Հասարակական կարծիքի հարցում ընտանեկան բռնության վերաբերյալ, «Պրոակտիվ հասարակություն» հասարակական

կազմակերպություն, ԵԱՀԿ երևանյան գրասենյակ, Երևան 2011

23

Մասնագիտացված միավորների կամ բաժինների անհրաժեշտությունը հիմնա-

վորվում է հետևյալ փաստարկներով. ընտանեկան բռնության դեպքերին տրվում է առավել հատուկ, թիրախային

և արդյունավետ արձագանք ընտանեկան բռնության զոհերը հիմնականում հանդիպում են կոնկրետ ոս-

տիկանի, որը նրանց հետ մասնակցում է դեպքի քննության ընթացքին, ապա անհ-րաժեշտ միջոցառումների իրականացմանը, ինչը նվազեցնում է զոհերի՝ տարբեր ոս-տիկաններին հանդիպելու, տարբեր գործողությունների ժամանակ կրկնակի անգամ վիկտիմիզացիայի ենթարկվելու, վստահություն չունենալու հետ կապված խնդիրնե-րը

ընտանեկան բռնության դեպքերի ամբողջականության և շարունակակա-նության ապահովում, արդյունքների ապահովում, տեղեկատվական շտեմարանների ձևավորում, անհրաժեշտության վիճակագրության և վերլուծության կատարում հե-տագա քաղաքականության մշակման համար:

Մասնագիտացված ծառայությունները, ոստիկանության այլ ստորաբաժանում-ների հետ համատեղ ապահովում են բավականին լուրջ դերակատարություն ընտա-նեկան բռնության դեմ պայքարի ազգային համակարգում:

Ոստիկանության արձագանքի համատեքստում առանձացվում են հետևյալ հիմ-նական կարևոր խնդիրները.

1. կանխարգելում 2. բացահայտում 3. գնահատում 4. քննչական գործողություններ 5. բռնարարի նկատմամբ հարկադիր միջոցների կիրառում, դրանց կիրառ-

ման միջնորդություն 6. աջակցություն զոհերին 7. ուղղորդում 8. համակարգում և հետադարձ կապ:

24

Այսպիսով, եթե դիտարկենք ոստիկանության համակարգում այս խնդիրների լուծմանը մասնակից ստորաբաժանումներին, պետք է առանձնացնել երկու հիմնա-կան ծառայություններ.

ընտանեկան բռնության արձագանքման մասնագիտացված ծառայություն-ներ, որոնք առկա են շատ երկրներում

հասարակական կարգի պահպանման ծառայություններ, որոնք ապահո-վում են համայնքային ոստիկանության կամ տեղամասային տեսուչի հիմնական դե-րակատարությունը:

Եթե տարանջատենք ոստիկանության այս երկու ծառայությունների գործա-ռույթները ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի հարցում, պետք է ելնել հետևյալ սկզբունքներից.

որ ստորաբաժանման վրա են դրված խնդիրները ինչպես է կատարվում ոստիկանության ներսում համագործակցությունը ինչպես է ապահովվում այլ կառույցների հետ համագործակցությունը ինչպես են այս երկու ծառայությունները լրացնում և փոխկապակցում

խնդիրների լուծումն այնպես, որպեսզի մի կողմից չլինի դեպքի բացթողում, մյուս կողմից՝ գործողությունների կրկնություն:

Միջազգային պրակտիկան ցույց է տալիս, որ համայնքային ոստիկանները հիմ-նականում իրականացնում են ընտանեկան բռնության կանխարգելիչ գործառույթը: Մասնավորապես, համայքի բնակիչների, ընտանիքների հետ մշտական կապի շնոր-հիվ նրանք կարողանում են առավել վաղ կանխարգելում իրականացնել, կատարել խնդիրներ ունեցող, ռիսկային ընտանիքների հաշվառում, կախվածություն ունեցող անձանց հաշվառում և այլն: Որպես կանոն նրանց վրա է դրված նաև նշված դեպքե-րը հայտնաբերելու և մասնագիտացված ստորաբաժանում ուղղորդելու գործառույթը: Նշված դեպքերը ուղղորդվում են ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի ստորաբա-ժանումներ: Վերջիններս, լինելով մասնագիտացված նշված գործառույթների մեջ, կարողանում են առավել արագ արձագանքել դեպքին՝ ապահովել զոհի անվտան-գությունը և իրականացնել բռնարարի նկատմամբ համապատասխան քննչական գործողություններ: Նախ և առաջ նրանք իրականացնում են գնահատում: Որոշ երկրներում գնահատումն իրականացվում է հատուկ մշակված ռիսկի գնահատման և դեպքի բացահայտման ուղեցույցերի հիման վրա: Մի շարք պետություններում իրա-վական կարգավորումներն առանձին լուծումներ են ապահովում նաև ըստ ռիսկի աս-տիճանի առանձնացված դեպքերի համար՝ հստակ առանձնացնելով բարձր ռիսկայ-նության դեպքերի համար համալիր գործողությունների ընթացակարգը (Մեծ Բրի-տանիա7): Եթե ոստիկանությունը չունի համապատասխան իրավական կարգավո-րումեր՝ պարզելու առկա է ընտանեկան բռնություն թե ոչ, և ինչ աստիճանի ռիսկայ-նություն կա, ապա այս գործառույթը կարող է իրականացվել առավել մասնագիտաց-ված քաղաքացիական կառույցների հետ համատեղ: Օրինակ, երեխայի հանդեպ բռնության փաստը հասկանալու համար կարող է դեպքի վերաբերյալ գնահատման միջնորդություն ստանալու համար գրություն ուղարկվել երեխաների պաշտպանու- թյան տարածքային մարմին: Այն դեպքում, երբ առկա է կասկած, հանցագործության

7 https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/116536/horr55-summary.pdf

25

վերաբերյալ գրավոր բողոք, հարուցվում է նաև քրեական գործ և իրականացվում են համապատասխան քննչական գործողություններ: Բացի քրեադատավարական մի-ջոցներից, ոստիկանությունը կարող է կիրառել նաև այսպես կոչված պաշտպանա-կան միջոցներ՝ հիմնականում վարչական սանկցիաներ: Ներկայում ոստիկանությա-նը այս լիազորությունը տալու միտում է նկատվում բազմաթիվ պետություններում, ինչը հնարավորություն է տալիս առանց դատավարական գործընթացների որոշակի պարտավորություններ դնել բռնարարի վրա:

Քննչական գործողություններին զուգահեռ, այլ մարմինների հետ համագոր-ծակցելու, դեպքի վերաբերյալ համապատասխան ծառայություններ հայտնելու գոր-ծառույթը ևս վերապահված է այս ստորաբաժանումներին: Նրանք իրազեկ են հա-մայնքում առկա բոլոր ծառայություններին, որոնք կարող են ապահովել աջակցութ-յուն զոհերին՝ ըստ նրանց կարիքների: Մասնագիտացված ստորաբաժանման ծառա-յողները ունեն նաև առաջնային խորհրդատվություն տալու գործառույթ: Կան պե-տություններ, որտեղ ստորաբաժանման մեջ աշխատակիցները բաշխված են որպես խորհրդատուներ և սերժանտներ: Մասնագիտացված ստորաբաժանման կողմից դեպքի արձագանքման մեխանիզմը որպես կանոն ներառում է ճգնաժամային իրա-վիճակի կայունացում, զոհին ապահով բնակության վայր գտնելու հարցում աջակ-ցություն, պաշտպանության միջոցների վերաբերյալ հրահանգներ, առաջնային ան-հրաժեշտ պարագաների տրամադրում, տեղափոխում բժշկական հաստատություն-ներ, այլ հաստատություններ ուղղորդումներ և հետադարձ կապ:

Զոհին աջակցությունը ներառում է նաև համապատասխան անվտանգության միջոցների պլանավորումը (safety planning): Այս պլանավորումը պետք է ներառի ոս-տիկանության համապատասխան անվտանգության, օպերատիվ ձեռնարկումները և սոցիալական ծառայությունների հետ համատեղ խորհրդատվությունը: Ընդ որում պետք է հատկապես շեշտադրել այն փաստը, որ անվտանգության պլանավորումը մեկանգամյա գործողություն չէ: Եթե ընտանիքում պարբերաբար տեղի է ունենում բռնություն, ապա զոհի հետ պետք է քննարկել ոչ միայն այդ պահի կամ օրվա ան- վտանգության հարցը, այլ առավել երկարաժամկետ անվտանգության խնդիրը, հատկապես երբ զոհը ցանկանում է վերադառնալ ընտանիք:

Ընդ որում, եթե ընտանիքը բազմանդամ է, կան երեխաներ, անհրաժեշտ է մի-ջոցներ ձեռնարկել ոչ միայն անմիջական զոհի, այլ նաև այլ անդամների՝ մասնավո-րապես երեխաների ապահովությունը և անվտանգությունը ապահովելու համար: Ոս-տիկանների շփումը երեխաների հետ դիտվում է աշխատանքի կարևոր մաս, որը հիմնավորվում է հետևյալ փաստարկներով.

երեխաների մոտ ամրապնդել վստահության և ապահովության զգացումը, վստահեցնել, որ երկու ծնողն էլ ապահով են և լավ, նույնիսկ եթե կա ձերբակալման, ապա կալանավորման փաստ

երեխաներին ընդգրկել խնդրի լուծման գործընթացին: Երեխաները ոստի-կանին կարող են դիտարկել որպես ընտանեկան բռնությունը դադարեցնող և ծնող-ներին հաշտեցնող, այլ ոչ որպես լուծումներ հարկադրող աշխատակիցներ

որոշել երեխաների նկատմամբ կատարված բռնության չափը մշակել նրանց անվտանգության և ապահովության հարցերը նրանց հետ

համատեղ

26

ուղղորդել երեխաներին՝ նրանց իրազեկելով առկա ծառայությունների մա-սին

առկա տեղեկատվությունը փոխանցել և փոխանակել երեխաների պաշտ-պանության համապատասխան բաժինների հետ:

Որպես կանոն, առկա տեղեկատվությունն օգնում է հետագայում կանխարգելել դեպքերը, անհրաժեշտության դեպքում՝ կատարել նոր գործողություններ: Միաժա-մանակ, միասնական տեղեկատվական համակարգը նաև հնարավորություն է տա-լիս խուսափել ամեն անգամ զոհի հետ կատարվածը նրա կողմից վերապրելու և յու-րաքանչյուր ծառայողին կամ աշխատակցին նորից պատմելու բարդությունից, ինչը իրապես վնասում է բռնության զոհերին: Ցանկալի է, որպեսզի միմյանց հետ համա-գործակցող կառույցները համաձայնության գան միմյանց փոխանցվող տեղեկատ-վության ծավալը, ձևաչափը և այլ հանգամանքները միասնական դարձնելու հար-ցում:

Համակարգման խնդիրը շատ պետություններում լուծվում է շնորհիվ կոլեգիալ մարմնի, այդ թվում՝ ինչպես ոստիկանության համակարգի ներսում, այնպես էլ տար-բեր գերատեսչությունների, մարմինների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ գոր-ծող մարմնի: Այն երկրները, որոնք չունեն օրենսդրությամբ նախատեսված համա-կարգող մարմին, համակարգման գործառույթը կարող է իրականացվել ոստիկա-նության կողմից, եթե ոստիկանության համակարգում կան մասնագիտացված ըն-տանեկան բռնության դեմ պայքարի բաժիններ: Եթե այդպիսիք չկան, ապա հա-մայնքային ոստիկանները դեպքերը ուղղորդում են սոցիալական ծառայություններ, հաշտեցնող վերականգնողական և այլ ծառայություններ: Սոցիալական ծառայու- թյան համակարգում տարբեր ընտանիքների հետ աշխատող մարմինները ևս կարող են հայտնաբերել դեպքերը և համապատասխանաբար ուղղորդել ոստիկանություն: Ընդհանուր առմամբ ուղղորդումը բազմակողմ գործընթաց է, սակայն կարևոր է, որ հստակ լինի ուղղորդման նպատակը, հետադարձ կապը և վերջնական արդյունքը, որն էլ հիմնականում իրականացնում և ամփոփում է այն մարմինը, որը հանդես է գալիս որպես համակարգող: Ստորև ներկայացվում է ոստիկանության դերակատա-րության ամփոփ նկարագիրը նշված գործընթացում.

Ընտանեկան բռնության արձագանքման սխեմաԹիրախ խումբը

Արձագանքման ժամանակահատվածը

Նպատակը Ոստիկանության դերը

Այլ գերատեսչութ-յուններ, կազմակերպու-թյուններ

Ռիսկային ընտանիքներ

Մինչ միջադեպերի տեղի ունենալը

Կանխարգելում

Ահազանգում, իրազեկում, հնարավոր զոհերին և հնարավոր բռնարարներին

Դպրոցներ, հանրային առողջապահության մարմիններ, խնդրով զբաղվող հասարակական կառույցներ

Թիրախ անձանց ընկերներ, հարևաններ

Դեպքի տեղի ունենալու ժամանակահատված

Խթանել անհրաժեշտիրավիճակներում ոստիկանական մարմիններին դիմելու

Համայնքիշրջանակներում իրազեկումը և կրթումը

Դպրոցներ, խնդրովզբաղվող հասարակական կառույցներ

27

պրակտիկան ընտանեկանբռնության դեպքերը ոստիկանությանը հայտնելու վերաբերյալ

Վնասված կանայք, տղամարդիկ, երեխաներ

Բժշկական օգնություն ցուցաբերելու և դրա հրատապության ընթացքը

Ուսումնասիրել տուժողին, ցուցաբերել առաջնային օգնություն

Անմիջապես ահազանգել համապատասխան բժշկական ծառայություններ

Առողջապահական մարմիններ

Անհատական միջադեպի մասնակիցներ

Բռնության ընթացք

Բռնության ընդհատումը հետաքննություն

Բռնության ընդհատումը, անմիջական բռնարարի առանձնացումը, բռնության հետաքննությունը

Առողջապահական կառույցներ

Միջադեպի մասնակից ընտանիքի անդամները, տուժողները

Բռնությունից հետո ժամանակահատված

Կանխել կրկնակի վիկտիմիզացիան

Աջակցել զոհիապահովությանը, մշակել պլան վտանգը և ռիսկը նվազեցնելու համար, երաշխավորել համապատասխան ծառայությունների ապահովումը, շարունակական վերահսկողություն ընտանիքին դեպքից հետո

Զոհերի համար առկա ծառայություններ, խորհրդատվական կենտրոններ, ապաստարաններ, ընտանիքի մերձավորներ

Նշված աղյուսակի շրջանակում, որը ներկայացնում է տարբեր պետությունների

փորձի գործառութային նկարագիրը, տրված են համագործակցության հետևյալ կարևոր գործառույթները.

1. Ընտանեկան բռնության հարցով մասնագիտացված և պատասխանատու ծառայողը պետք է համագործակցի առողջապահական մարմինների հետ: Ֆիզիկա-կան և սեռական բռնության ենթարկված անձին անմիջապես գրավոր ձևով ուղղոր-դի տարածքի բուժհաստատություն, անհրաժեշտության դեպքում` նաև ուղեկցի, որ-պեսզի ապահովի անվտանգությունը և համոզված լինի, որ զոհն այցելել է: Հիմնա-կանում դեպքը տեղի ունենալուց հետո 72 ժամը համարվում է առավելագույն ժամա-նակահատվածը, որի ընթացքում ոստիկանը պետք է իրականացնի այս գործողու- թյունը:

2. Ընտանիքից հեռացած կամ փախուստի դիմած անձին, մասնավորապես` կնոջը և երեխաներին ուղղորդի տարածքում առկա ապաստարան, եթե այդպիսին չկա ընդհանրապես, զոհի հետ քննարկի հնարավոր գնալու վայրը և ուղեկցի նրան

28

այնտեղ: Ցանկալի է որպեսզի ոստիկանը նաև իրականացնի անվտանգության պահպանում այդ բնակարանի տարածքում առնվազն 1 շաբաթ, միաժամանակ տե-ղեկատվություն հավաքի հնարավոր վտանգի և ռիսկերի վերաբերյալ:

3. Սոցիալ-հոգեբանական աջակցության կարիք ունեցող անձանց ուղղորդի համայնքում նման ծառայություններ մատուցող կառույցներին՝ համապատասխան ա-ռաջնային խորհրդատվություն ստանալու համար:

4. Սոցիալ-տնտեսական, զբաղվածության, ուսուցման ծառայությունների ան- հրաժեշտության դեպքում բռնության ենթարկված անձանց ուղղորդի զբաղվածու- թյան ապահովման մարմիններ:

5. Իրավական խորհրդատվության, անհրաժեշտության դեպքում զոհին ուղ-ղորդի փաստաբանի/հանրային պաշտպանի ծառայություն:

Ոստիկանության կողմից զոհին ուղղորդման սկզբունքները Ընտանեկան բռնության առանձնահատկություններից ելնելով՝ անհրաժեշտ է

առանձնացնել զոհերի հետ աշխատանքի հետևյալ սկզբունքները, որոնք պետք է պահպանվեն դեպքի հետ աշխատող բոլոր մարմինների և մասնագետների կողմից.

1. կոնֆիդենցիալություն` անձնական տեղեկատվության գաղտնիության պահ-պանման սկզբունքը և դրա պահպանման պահանջն ու պայմանը գործընկեր կա-ռույցներից

2. զոհի համաձայնությունը օգտվելու առաջարկվող ծառայություններից՝ բա-ցառությամբ առողջության հետ կապված ծառայությունների

3. ուղղորդման գրավոր հիմքեր` դիմում, արձանագրություն, հաշվառում, զե-կուցագիր և այլն

4. անվտանգության ապահովում ողջ գործընթացի ընթացքում, եթե առկա է դրա անհրաժեշտությունը (անհրաժեշտության վերաբերյալ գնահատումը իրակա-նացնում է ոստիկանը՝ հաշվի առնելով նաև զոհի կարծիքը)

5. հետադարձ կապ և հաշվետվողականություն: Ուղղորդման եղանակներն ըստ տեխնիկական բնութագրի Ուղղորդման հիմնական ձևը գրավոր նամակն է գործընկեր կազմակերպությա-

նը կամ կառույցին՝ անկախ նրանից այն պետական, համայնքային, թե հասարակա-կան կազմակերպություն է: Նամակում պետք է նշվի հակիրճ տեղեկատվություն դեպքի վերաբերյալ և ուղղորդման նպատակը (օրինակ բուժծառայությանն ուղղված դիմումի մեջ` խնդրում եմ իրականացնել «____» հետազոտությունները և արդյունք-ները ներկայացնել ոստիկանություն): Այն դեպքերում, երբ գործընկեր կառույցները լիազորված կամ պարտավոր չեն մատուցել ծառայություններ, ոստիկանը կարող է բանավոր, օրինակ` հեռախոսային խոսակցության միջոցով պարզել` արդյոք տվյալ կազմակերպությունը կարող է ծառայություն մատուցել և ապա նաև դիմել գրավոր: Բանավոր բանակցություններն ու աշխատանքային ուղղորդումները նաև իրակա-նացվում են շատ անհետաձգելի դեպքերում, երբ առաջնային աջակցությունը ուղղա-կի անհետաձգելի է և կարող է զոհի կյանքի և առողջության համար էական նշանա-կություն ունենալ: Ընդհանուր առմամբ, բոլոր այն դեպքերում, երբ առկա է անվտան-

29

գության և զոհի պաշտպանության հրատապ խնդիր, ոստիկանը նաև ֆիզիկապես ուղեկցում է զոհին տվյալ ծառայություն:

Այն դեպքերում, երբ զոհը հրաժարվում է ոստիկանի կողմից առաջարկվող ծա-ռայություններից (բացառությամբ այն պարտադիր դեպքի, երբ զոհի առողջությանը վտանգ է հասցվել և բժշկական ծառայությունը անհրաժեշտ է), ոստիկանն իր կող-մից կազմված արձանագրության վրա պետք է ստանա զոհի գրավոր հավաստիա-ցումը առաջարկվող ծառայություններից հրաժարվելու վերաբերյալ:

Ուղղորդման կազմակերպաիրավական ձևերը Ուղղորդման մեխանիզմները տարբեր պետություններում տարբեր կերպ են

գործում՝ կախված ընտանեկան բռնության խնդրի պետաիրավական կարգավորման ձևից: Ըստ այդմ կարելի է առանձնացնել.

1. Հանձնաժողովի կամ համակարգող խորհուրդի դեպքում, յուրաքանչյուր համայնքում դեպքերի ուղղորդումը քննարկվում է այդ մարմնի նիստի ժամանակ և որոշվում է յուրաքանչյուր կառույցի գործողությունների շրջանակը: Նիստերը իրա-կանացվում են սովորաբար ամիսը մեկ անգամ, սակայն անհրաժեշտության դեպ-քում կարող են հրավիրվել նաև հրատապ նիստեր:

2. Համակարգող մարմնի բացակայության դեպքում, ոստիկանության ներսում առկա ծառայություններից հիմնականում մասնագիտացված ստորաբաժանումները կամ մասնագիտացված ծառայողները դառնում են դեպքի առաջնային ուղղորդող: Բոլոր դեպքերում, երբ դեպքը ոստիկանությունում է գրանցվում, այսինքն՝ առկա է դիմում, ահազանգ, որպես դեպքի պատասխանատու մարմին, հանդես է գալիս ոս-տիկանությունը:

Համագործակցության խնդիրները և հնարավոր սխալները Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում բազմակողմ համագործակցությունը

ենթադրում է մասնագիտացված մարմինների անընդհատյա աշխատանք՝ հիմնված փոխադարձ վստահության, կարողությունների զարգացման և գործող մեխանիզմնե-րը առավել արդյունավետ դարձնելու համընդհանուր քաղաքականության հենքի վրա:

Համագործակցությունը չի ենթադրում միայն գործողություններ, այլ մի շարք կարևոր նախապայմաններ, որոնց պահպանումը անհրաժեշտ է հնարավոր խնդիր-ներից և սխալներից խուսափելու համար, մասնավորապես ոստիկանության և այլ կառույցների համագործակցության համատեքստում:

Ստորև ներկայացվում են այն պայմանները, որոնք համալրում ու ամբողջաց-նում են բազմակառույց համագործակցության գործընթացը.

1. Դիրքորոշումների և մոտեցումների նախապայմաններ: Ինչպիսի դիրքորո-շում կա պոտենցիալ գործընկեր կազմակերպությունների շրջանակում, ինչպիսի սպասումներ ունեն ոստիկանությունից, ակնկալիքներ, կարծատիպեր, որոնք կարող են ազդել համագործակցության վրա: Ինչպիսի մոտեցումներ կան այլ կառույցների նկատմամբ ոստիկանության աշխատակիցների մոտ, ինչպիսին է ոստիկանության արձագանքը գործընկեր կառույցների նկատմամբ, արդյոք կա պատրաստակամութ-յուն և ցանկություն համագործակցելու: Այս նախապայմանները ապահովելու համար

30

անհրաժեշտ է ոստիկանության մարմինների և գործընկեր կազմակերպությունների կարողությունների զարգացում քննարկումների, դասընթացների միջոցով:

2. Դերերի հստակ բաշխման և դրանց կատարման պայման: Ոստիկանության և այլ մարմինների միջև համագործակցության վրա կարևոր ազդեցոթյուն ունի դերե-րի հստակ կարգավորումը, նույն դերը կամ գործառույթը բացառելու նպատակով, երբ մի մարմին փորձում է գործողությունների ամբողջ ծավալը վերցնել իր վրա կամ յուրաքանչյուր մարմին անցնում է նախատեսված սահմանից:

3. Չմիջամտելու պայման: Կատարվող սխալներից է նաև անհարկի միջա- մտությունը այլ կառույցի գործերին: Մասնավորապես երբեմն սոցիալական ծառա-յությունները կամ հասարակական կազմակերպությունները միջամտում են ոստիկա-նի գործողություններին: Կարող է լինել նաև վստահության չարաշահում, գործողու- թյունների վերաբերյալ անհարկի տեղեկատվության պահանջում և այլն: Այս առու-մով անհրաժեշտ է միմյանց փոխանցվող տեղեկատվության ձևի և ծավալի հստակ սահմանումը, միմյանց գործերին չմիջամտելու և խոչընդոտելու համար:

4. Ծառայությունների ամբողջականության ապահովման պայման: Ընտանե-կան բռնության համալիր և տարբեր մարմինների կողմից իրականացվելիք աշխա-տանք պահանջող դեպքի վարումը հաճախ հատվածային է դառնում բուն զոհի հա-մար, որովհետև հստակ պատասխանատու անձը բացակայում է: Ոստիկանության ո-րոշ ծառայություններ պատասխանատու են գործի քննության համար, սոցիալական ծառայությունները իրականացնում են զոհի աջակցության հետ կապված հարցեր: Դրա համար շատ կարևոր է հստակ մարմնի սահմանումը, ով հանդես է գալիս որ-պես ընտանեկան բռնության դեպքի պատասխանատու, համակարգող, բազմակա-ռույց համագործակցության շրջանակում:

31

ԳԼՈՒԽ 2 ԲԱԶՄԱԿԱՌՈՒՅՑ ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄՈԴԵԼՆԵՐԻ ՆԵՐԴՐՄԱՆ

ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ 2.1. Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի պրակտիկան Հայաստանի Հան-

րապետությունում Ընդհանուր առմամբ, ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի պրակտիկայի

վերլուծությունը ենթադրում է ոլորտի պատասխանատու կառույցների և մարմիննե-րի, համապատասխան օրենսդրական դաշտի, ծառայությունների առկայություն, դրանց գործառնության արդյունավետության վերլուծություն, զարգացման դինամի-կա և այլն:

Հաշվի առնելով Հայաստանի Հանրապետությունում երևույթի իրավական սահմանման ու իրավական կարգավորումների բացակայությունը, գործող պրակտի-կայի վերլուծությունը դառնում է բավականին բարդ խնդիր, հատկապես որ պե-տական կառույցների պարտականությունների և լիազորությունների շրջանակում ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի գործընթացը ուղղակիորեն ներառված չէ, այլ կարող է ածանցվել այլ գործառույթներից: Կազմակերպության կողմից սույն ծրագրի շրջանակներում իրականացված հետազոտությունը դիտարկում է խնդիրը՝ հիմնվե-լով երեք համայնքներում գործող ոստիկանության և պետական ու ոչ պետական կա-ռույցների միջև համագործակցության առկա վիճակի և առանձնահատկությունների ուսումնասիրության արդյունքների հիման վրա: Թեև հետազոտության շրջանակը ներառում է երեք համայնք (Ավան, Նոր Նորք, Քանաքեռ-Զեյթուն և Վանաձոր քա-ղաք), այնուամենայնիվ ստացված տվյալները ներկայացնում են որոշակի պատկեր՝ ընտանեկան բռնության դեպքերին, ընդհանուր առմամբ ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի պրակտիկայի վերաբերյալ8:

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ փաստաթղթի սույն գլուխը նվիրված է Հայաստանի Հանրապետությունում ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի բազմա-կառույց համագործակցության հնարավորություններին՝ նպատակահարմար է դի-տարկվում կիրառել սույն հետազոտության տվյալները առաջարկվող մոդելների կի-րառելիությունն ու յուրահատկությունները ընկալելի դարձնելու համար:

Այսպիսով, վերը նշված հետազոտության արդյունքները վկայում են, որ Հայաս-տանում ընտանեկան բռնության և դրա դեմ պայքարի հարցերով պատասխանատու առանձին պետական կառույց չի գործել մինչ 2013 թվականը: Խնդիրը մասնակիո-րեն լուծվեց, երբ 2013թ. փետրվար ամսից ՀՀ Ոստիկանության Անչափահասների գործերով բաժինը վերակառուցվեց և վերանվանվեց «Անչափահասների իրավունք-ների պաշտպանության և ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի» վարչություն (այ-սուհետ՝ Վարչություն): Ըստ այդմ, նվազագույնը անվանման տեսակետից, ենթադր-վում է, որ մեր երկրում ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի գործառույթ դրված է ՀՀ Ոստիկանության վերոնշյալ Վարչության վրա (Վարչության գործունեության ոլոր-տը կարգավորող գործող իրավական դեռևս չեն կատարվել համապատասխան փո- 8 Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում Ոստիկանության եվ համայնքային այլ կառույցների միջև համագործակցության առկա

իրավիճակ. Հետազոտություն: «Սոցիալական արդարություն» ՀԿ, Երևան, 2014թ.

32

փոխություններ կամ լրացումներ նշված գործառույթի կանոնակարգման համար, Վարչության տարածքային բաժանմունքները դեռևս նույնանուն անվանական փոփո-խության չեն ենթարկվել): Միաժամանակ հետազոտության և ընդհանուր առմամբ սույն ծրագրի շրջանակում կատարված աշխատանքները ցույց են տվել, որ ՀՀ Ոս-տիկանության համակարգում, բացի վերը նշված Վարչության և համապատասխան կառուցվածքային ստորաբաժանումների աշխատակիցներից, ընտանեկան բռնութ-յան խնդրին առնչվում են նաև Ոստիկանության Հասարակական կարգի ապահով-ման վարչության (ՀԿԱՎ) և համապատասխան ստորաբաժանումների համայնքային ոստիկանները:

Ավելին, այդ աշխատանքներն ունեն որոշակի հստակ կանոնակարգումներ և ի-րավական կարգավորումներ9: Տարվա ընթացքում երկու և ավելի ահազանգի առկա-յության դեպքում, տվյալ ընտանիքը վերցվում է հաշվառման որպես «անհաշտ ըն-տանիք», գրանցվում է համապատասխան մատյանում և մեկ տարի գտնվում է հա-մայնքային ոստիկանների հսկողության տակ: Որպես կանոն, մեկ տարի ահազանգ չլինելու դեպքում տվյալ ընտանիքը համապատասխան զեկուցագրով հանվում է հաշվառումից10: Երբ նշված անհաշտ ընտանիքում կա անչափահաս, գործը զեկու-ցագրի հիման վրա փոխանցվում է Անչափահասների գործերով բաժանմունք, որից հետո աշխատանքներն իրականացնում է այս ստորաբաժանումը: Սակայն, կարևոր է նաև փաստել այն հանգամանքը, որ հաշվառվող անհաշտ ընտանիքներից բոլորը չեն, որ կարելի է որակել որպես ընտանեկան բռնություն: Պարզապես կարելի է փաստել, որ ընտանիքում տեղի ունեցող բազմաբնույթ կենցաղային խնդիրներն ու կոնֆլիկտները հայտնվում են ոստիկանության ուշադրության տիրույթում11, և դրանց մեջ առկա են նաև ընտանեկան բռնության դեպքեր:

Իրավական կարգավորումների, ինչպես նաև դրանցից բխող հստակ չափորո-շիչների ու գործիքակազմի բացակայության պատճառով, պրոֆիլակտիկ աշխա-տանքներից բացի, Ոստիկանության համակարգում որևէ աջակցող, զարգացնող ծառայություն չի տրամադրվում թե՛ բռնարարին, և թե՛ զոհին: Համայնքային ոստի-կաններն անհաշտ ընտանիքների հետ աշխատանքի ընթացքում, անհրաժեշտու- թյան դեպքում, բռնություն գործադրողին «պարտավորեցնում են» այլևս բռնություն չգործադրել՝ նրանից համապատասխան պարտավորագիր վերցնելով: Սակայն, ոս-տիկանության ներկայացուցիչները փաստում էին, որ նշված պարտավորագրի բո-վանդակությունը չկատարելու դեպքում առկա չեն որևէ իրավական լծակներ պատ-ժիչ միջոցներ կիրառելու համար:

Ընտանեկան բռնության խնդրին առնչվող, բռնության դեպքերի հայտնաբեր-ման, կանխարգելման և միջամտության փուլերում գործող կամ ծառայություն մատու-ցող որևէ այլ կառույց, անմիջականորեն խնդրին ուղղված գործառույթներով, առկա չէ: Խնդրով (հատկապես զոհերի աջակցության ծրագրերով) զբաղվում են ոլորտա-

9 ՀՀ Կառավարության որոշումը ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկանությունում տեղամասային տեսուչների

աշխատանքների կազմակերպման կարգը հաստատելու մասին, կետ 18-ի «դ» ենթակետով սահմանված «ընտանեկան-

կենցաղային հարաբերությունների ոլորտում պարբերաբար և շարունակական բնույթ կրող իրավախախտումներ» եզրույթը

դիտարկվում է որպես «անհաշտ ընտանիք»: 10 ՀՀ Ոստիկանապետի 02.12.2011թ. թիվ 3535-Ա Հրաման, 10-րդ կետի 8-րդ ենթակետ 11 Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում Ոստիկանության եվ համայնքային այլ կառույցների միջեվ համագործակցության

առկա իրավիճակ. Հետազոտություն: «Սոցիալական արդարություն» ՀԿ, Երևան, 2014թ.

33

յին հասարակական կազմակերպությունները, որոնց գործունեությունը հիմնականում ուղղված է ընտանեկան բռնության զոհերի աջակցության ապահովմանը:

Ուսումնասիրված գրեթե բոլոր համայնքներում գործող պետական և ոչ պետա-կան կառույցները ևս ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի աշխատանքներն իրա-կանացնում են արդեն միջամտության փուլում: Միջամտությունն արագ և առավել արդյունավետ իրականացվում է, երբ ընտանեկան բռնության զոհը կամ ականատե-սը երեխան է: Այս դեպքում, ներգրավվում են երեխաների իրավունքների պաշտպա-նությամբ զբաղվող կառույցները՝ հատկապես ԽՀՀ, ԸԿԵԻՊԲ և ՀԿ-ներ: Ընտանե-կան բռնության զոհ հանդիսացող կանանց դեպքում խնդրով զբաղվում են վերը ա-ռանձնացված և Հանրապետության ողջ տարածքով գործող ՀԿ-ները, իսկ բռնու- թյան ենթարկված տղամարդկանց և տարեցների դեպքում ծառայությունները նվազ են կամ բացակայում են:

Ընտանեկան բռնության դեպքերի հիմնական հայտնաբերող ու կանխարգելող մարմինը կրկին մնում է ոստիկանությունը, որն էլ նշում է, որ իրավական սահմանա-փակումների պատճառով միշտ չէ, որ կարողանում է բացայտել բռնությունը կամ ցուցաբերել անհրաժեշտ միջամտություն12 և հիմնականում կարողանում է դեպքին ընթացք տալ այն ժամանակ, երբ կա որևէ կողմից ահազանգ, դիմում-բողոք:

Այսպիսով կարելի է եզրակացնել, որ ընտանեկան բռնության հարցում համա-գործակցության ընդհանուր, միասնական մեխանիզմ բացակայում է, և չնայած այս հետազոտությունը և ծրագիրը իրականացվել են նշված երեք համայնքներում, այնո-ւամենայնիվ, հիմնարար եզրակացությունները վերաբերում են ընդհանուր խնդրին Հայաստանի Հանրապետությունում: Հնարավոր մեխանիզմների ներդրման, մի-ջազգային փորձի հետ ուսումնասիրության հիման վրա պիլոտային գործակցություն սկսելու խնդրի լուծման համար ծրագրի շրջանակներում նշված համայնքներում ի-րականացվել են ավելի քան 70 հանդիպումներ, կլոր սեղաններ, որոնց ընթացքում համայնքի և ոլորտի շահագրգիռ պետական ու ոչ պետական կառույցների ներկայա-ցուցիչների մասնակցությամբ համատեղ քննարկվել են ընտանեկան բռնության դեպքերին արձագանքման հնարավոր մեխանիզմներն ու գործառույթները: Նշված քննարկումները հստակեցվել են փաստացի կոնկրետ դեպքերի աշխատանքով, ինչի արդյունքում իրականացվել են մասնակից կառույցների կողմից ուղղորդումներ, արձագանքման գործողություններ: Այսպիսով, Հայաստանում ընտանեկան բռնութ-յան դեմ պայքարում բազմակառույց համագործակցության հեռանկարները, դրանց շրջանակում ներկայացվող մեխանիզմները և մոդելները կառուցված են միջազգա-յին փորձի վերլուծության և սույն ծրագրի շրջանակներում իրականացված հետազո-տության և աշխատանքների հիման վրա:

12 Խոսքը գնում է բնակարան մուտք գործելու խնդրի մասին, երբ բռնության վերաբերյալ տեղեկատվության կամ կասկածի

դեպքում ոստիկանի կողմից բնակարան մուտք գործելու անհրաժեշտության համար քաղաքացու կողմից համաձայնություն

կարող է չտրվել:

34

2.2. Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի արդյունավետ մոդելների կիրառման հեռանկարները

Ելնելով միջազգային պրակտիկայից, տարբեր երկրներում առկա մոդելների ա-

ռանձնահատկությունների ուսումնասիրությունից, հաշվի առնելով ծրագրի շրջանա-կում իրականացված հետազոտության արդյունքները, ինչպես նաև՝ շահագրգիռ տարբեր կառույցների մասնակցությամբ բազմաթիվ հանդիպումները, քննարկումնե-րը, ընտանեկան բռնության կոնկրետ դեպքերին արձագանքելու համար իրակա-նացված կլոր սեղանները, ստորև ներկայացվում է Հայաստանի Հանրապետությու-նում ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի արդյունավետ կազմակերպման և իրա-կանացման մոդելների շրջանակը՝ ըստ ոստիկանության, սոցիալական ծառայութ-յունների, վերականգնողական կենտրոնների և պետական ու ոչ պետական այլ կա-ռույցների դերակատարության բաշխման:

Մոդելների ընդհանուր հատկանիշները Ներկայացվող մոդելները դիտարկում են ընտանեկան բռնության դեմ պայ-

քարը և բռնության դեպքերի վարման ընթացքը բազմակառույց համագործակցու- թյան համատեքստում, մասնավորապես` ՀՀ ոստիկանության, ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի, ՀՀ Կրթության և գիտության, ՀՀ տարածքային կառավար-ման նախարարությունների, ՀՀ առողջապահության նախարարության, և այլ շա-հագրգիռ պետական ու ոչ պետական կառույցների, հասարակական կազմակեր-պությունների ներգրավմամբ:

Յուրաքանչյուր մոդել առանձնացնում է դեպքի պատասխանատու, համակար-գող մարմնի դերը՝ այդ գործառույթը դնելով տվյալ մոդելի առավել նպատակահար-մար և արդյունավետ դիտարկվող կառույցի վրա: Միաժամանակ նաև մոդելները ներկայացնում են Ոստիկանության ներսում տարբեր ծառայությունների միջև ընտա-նեկան բռնության դեմ պայքարի հստակ դերակատարությունը և համատեղ աշխա-տանքը:

Ըստ ոստիկանության դերակատարության՝ երեք մոդելներն էլ նախատեսում են ոստիկանության կազմում համայնքային ոստիկանների և ընտանեկան բռնության հարցերով մասնագիտացված ոստիկանների մասնակցությունը:

Ներկայացվող բոլոր մոդելներում ընտանեկան բռնության գնահատման և վեր-ջինիս մասնագիտական արձագանքման հիմնական մարմին է դիտարկվում մասնա-գիտացված ստորաբաժանումը կամ վերապատրաստում անցած աշխատակիցների խումբը՝ անկախ դեպքի հայտնաբերման և տեղեկացվածության եղանակներից (ա-հազանգ, զոհի անմիջական դիմում, համայնքից ստացված տեղեկատվություն և այլն)

Հաշվի առնելով, որ ներկայումս ընտանեկան բռնության կանխարգելման գոր-ծառույթն արդեն իսկ դրված է Ոստիկանության ՔՀԳՎ «Անչափահասների իրա-վունքների պաշտպանության և ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի» վարչության վրա, սույն մոդելներում դիտարկվում է մասնագիտացված ոստիկաններով համա- լրումը, առկա աշխատակիցների խորքային վերապատրաստումները կամ հատուկ մասնագիտացված բաժանմունքի ստեղծումը նշված Վարչության ենթակայությամբ գործող համապատասխան տարածքային բաժանմունքներում (ԱԳԲ):

35

Մոդելների առանձնահատկությունները ՄՈԴԵԼ 1. «Ինտեգրված սոցիալական ծառայությունների համակարգմամբ

մոդել»13 Մոդելը նախատեսում է Հայաստանի Հանրապետությունում ընտանեկան

բռնության դեմ պայքարում Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության ենթակայությամբ նախատեսվող ինտեգրված սոցիալական ծառայությունների շրջա-նակում դեպք վարողի ինստիտուտի կողմից ընտանեկան բռնության դեպքերի վա-րումը, համակարգումը և վիճակագրության ամփոփումը: Ըստ այս մոդելի՝ նշված մարմինը հանդես է գալիս ընտանեկան բռնության դեպքի հետ աշխատանքի, ինչ-պես նաև տարբեր մարմինների կողմից իրականացվող աշխատանքների ուղղորդ-ման պատասխանատու՝ միևնույն ժամանակ ամփոփում են ընդհանուր տեղեկատ-վությունը:

Ոստիկանության շրջանակում ընտանեկան բռնության դեպքերում համայնքա-յին ոստիկանության բաժանմունքի աշխատակիցները հայտնաբերում են համայն-քում առկա ընտանեկան խնդիրներ ունեցող դեպքերը (գործող կարգի համաձայն ներկայումս դա համարվում է ընտանեկենցաղային ոլորտում պարբերաբար և շարու-նակական իրավախախտումներ թույլ տված անձանց հայտնաբերում և հաշվառում14), կատարում են համապատասխան հաշվառում, և ընտանեկան բռնության փաստի կասկածի դեպքում, դեպքը զեկուցագրի հիման վրա փոխանցում ոստիկանության անչափահասների գործերով բաժանմունքի մասնագիտացված ստորաբաժանման ծառայողին(ներին):

Նշված աշխատակիցները, դեպքը ստանալուց հետո, իրականացնում են բռնության գնահատում՝ պարզելու համար արդյոք տվյալ անհաշտ ընտանիքի դեպ-քը հանդիսանում է ընտանեկան բռնություն և կարիք կա համապատասխան մաս-նագիտական աշխատանքի (ԸԲ գնահատման չափորոշիչները հետագայում պետք է հստակ սահմանվեն անհրաժեշտ իրավական ակտերում): Ընտանեկան բռնության փաստը հաստատվելուց հետո, մասնագիտացված ստորաբաժանումը տեղեկացնում է դեպքը հայտնաբերած համայնքային ոստիկանության ստորաբաժանմանը, որի կապակցությամբ ՀՈԲ-ում նշված ընտանիքի դեպքը կարող է ժամանակավորապես կասեցվել:

Այնուհետև, մասնագիտացված ոստիկանի կողմից բռնության փաստը հաստա-տելու դեպքում, դեպքը համապատասխան առանձնացված մատյանում հաշվառվում է որպես ընտանեկան բռնության դեպք, որից հետո ուղղորդվում է ինտեգրված սո-ցիալական ծառայության համայնքային կենտրոն՝ նշված ծառայության դեպք վարո-ղին, ըստ կարիքների ընտանիքի հետ աշխատանքը կազմակերպելու և համակար-գելու նպատակով: Միաժամանակ բռնության հետագա զարգացումը կանխելու նպատակով, անվտանգության նկատառումներից ելնելով՝ կարող է կատարվել հսկո-ղության ուժեղացում սույն ընտանիքի նկատմամբ: Մասնագիտացված ոստիկաննե-րը համայնքային ոստիկանների հետ համատեղ կատարում են համապատասխան

13 Մոդելների անունները խիստ պայմանական են ընտրված՝ ներկայացնելու համար տվյալ մոդելի առանցքային

յուրահատկությունը 14 ՀՀ Ոստիկանապետի 02.12.2011թ. թիվ 3535-Ա Հրաման

36

անվտանգության միջոցառումներ, որոնք ներառում են, բայց չեն սահմանափակվում ընտանիքի անդամների հետ զրույցներով, զոհերին/հնարավոր զոհերին պաշտպա-նության վերաբերյալ խորհրդատվություն տրամադրելով, բռնարարին համապա-տասխան նախազգուշացումներ կատարելով և այլն (նշված նախազգուշացումները և այլ միջոցները ենթական են Օրենքով հստակ սահմանման):

Այն դեպքերում, երբ տեղի ունեցած դեպքի առթիվ օրենսդրությամբ սահման-ված կարգով հարուցվում է նաև քրեական գործ, այնուամենայնիվ զոհերի աջակ-ցությունը շարունակվում է իրականացվել ինտեգրված սոցիալական ծառայության դեպք վարողի կողմից, իսկ զոհերի անվտանգության խնդիրները` ոստիկանների կողմից: Ինտեգրված սոցիալական ծառայության սոցիալական աշխատող-դեպք վա-րողը իրականացնում է կարիքների գնահատում, որի հիման վրա մշակում է միջամ-տության պլան և քայլ առ քայլ իրականացնում պլանով նախատեսված գործողութ-յունները, այդ թվում՝ ուղղորդումներ զոհին աջակցություն ցուցաբերող համապա-տասխան կառույցներ:

Ընթացիկ աշխատանքերի արդյունքների վերաբերյալ դեպք վարողը տեղե-կատվություն է ներկայացնում ոստիկանության մասնագիտացված բաժին, որը հիմն-վելով արդյունքների վրա կարող է դեպքը փակել և հաշվառումից հանել (տեղեկատ-վության տրամադրման ժամանակահատվածը, կարգն ու պայմանները ևս անհրա-ժեշտ է սահմանել համապատասպան իրավական ակտերում):

Այս մոդելի շրջանակում ենթադրվում է համայնքային ոստիկանության կողմից բռնության հավանականություն ունեցող անհաշտ ընտանիքների հայտնաբերում և ուղղորդում մասնագիտացված ոստիկանին, վերջինիս կողմից՝ դեպքի ուղղորդում ինտեգրված սոցիալական ծառայություն: Իրականացված աշխատանքների արդ-յունքների հիման վրա, մասնագիտացված ոստիկանն իրականացնում է տվյալների վերագրանցում կամ դեպքը հանում է հաշվառումից և հայտնում համայնքային ոս-տիկանին: Համայնքային ոստիկանը, կախված դեպքից, հետագա անհաշտության ռիսկից և այլ գործոններից շարունակում կամ դադարեցնում է որպես անհաշտ ըն-տանիք հաշվառումը: Եթե դեպքը չի հայտնաբերվել համայնքային ոստիկանի կող-մից և որպես անհաշտ ընտանիք հաշվառում իրականացված չէ, այլ ահազանգի հի-ման վրա ուղղորդվել է միանգամից ոստիկանության մասնագիտացված ոստիկան-ներին, ապա համայնքային ոստիկանները տեղեկացվում են` կրկնակի հաշվառումից խուսափելու համար:

Մոդելի կիրառման հեռանկարը վերլուծելիս, պետք է այն դիտարկել Հայաս-տանի Հանրապետությունում իրականացվող սոցիալական քաղաքականության, ին-տեգրված սոցիալական ծառայությունների ներդրման և զարգացման, դեպք վարողի ինստիտուտի կայացման համատեքստում: Հաշվի առնելով, որ ներկայումս, նշված ինստիտուտը դեռևս առկա չէ բոլոր համայնքներում, միաժամանակ, այն հանգա-մանքը, որ դեպք վարողի ինստիտուտը չի նախատեսում հատուկ ընտանեկան բռնության խնդրով մասնագիտացված սոցիալական աշխատող (քանի որ վերջինս կրելու է նաև բազում այլ բնույթի դեպքերի վարման գործառույթներ), ապա ընտանե-կան բռնության դեմ պայքարի խթանման այս փուլում (ընտանեկան բռնության օ-րենսդրության ստեղծման, տարբեր մարմինների միջև փոխգործակցող համակարգի ձևավորման, բռնության նվազեցման և կանխարգելման առաջնահերթ խնդիրներ և

37

այլն), նոր ձևավորվող և բազմագործառութային լայն շրջանակ ունեցող ինտեգրված սոցիալական ծառայության դեպք վարողի կողմից ընտանեկան բռնության դեպքերի աշխատանքի համակարգման գործառույթի նախատեսումը նվազ իրատեսական և արդյունավետ է դիտարկվում ներկա ժամանակահատվածում:

Առավել երկարատև ժամանակահատվածում, ինտեգրված սոցիալական ծառա-յության զարգացման, դեպք վարողի ինստիտուտի կայացման պարագայում, նպա-տակահարմար է բռնության դեպքերի հետ աշխատանքի կոորդինացումը վերապա-հել այս մարմնին՝ ոստիկանության, ինչպես նաև այլ շահագրգիռ կառույցների հետ միասնական համագործակցությամբ: Հեռանկարում, այս մոդելին անցում կատարե-լու դեպքում, ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի աշխատանքները հստակ կտա-րանջատվեն՝ հավասարապես հասցեագրելով անվտանգության և զոհերի պաշտ-պանության գործառույթը Ոստիկանությանը, զոհերի աջակցության և ընտանիքի կարիքների բավարարման գործառույթը՝ Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նա-խարարության ենթակայությամբ գործող ինտեգրված սոցիալական ծառայություննե-րին:

Ոստիկանության ծառայողների մանրամասն գործառութային նկարագիրն

ըստ այս մոդելի: Համայնքային ոստիկան. 1. ընտանեկան բռնության դեպքերի կանխարգելում 2. անհաշտ և ռիսկային ընտանիքների վաղ հայտնաբերում 3. ընտանեկան բռնության դեպքերի հայտնաբերում (կասկած) և ուղղորդում

մասնագիտացված ստորաբաժանում 4. ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում մասսայական միջոցառումների,

հանրային իրազեկման միջոցառումներին մասնակցություն, նման միջոցառումների նախաձեռնում:

Մասնագիտացված ոստիկան. 1. ընտանեկան բռնության դեպքի վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքում և

հաշվառում 2. ընտանեկան բռնության նախնական մասնագիտական գնահատում 3. ընտանեկան բռնության դեպքի/ընտանիքի հաշվառում 4. դեպքի ուղղորդում ինտեգրված սոցիալական ծառայություն 5. անվտանգության ապահովման միջոցառումների իրականացում 6. անվտանգության վերաբերյալ խորհրդատվության տրամադրում զոհերին/

հնարավոր զոհերին 7. բռնարարի նկատմամբ նախազգուշացնող միջոցների կիրառում, նախա-

զգուշացումների իրականացում (կախված օրենսդրությունից՝ կարող է հնարավոր լի-նել նաև կիրառել վարչական սանկցիաներ)

8. անվտանգության նկատառումներից ելնելով՝ ինտեգրված սոցիալական ծա-ռայության աշխատակցի (դեպք վարողի, սոցիալական աշխատողի) հետ տնայցի ի-րականացում

9. իրականացված աշխատանքների արդյունքների հիման վրա դեպքի հաշ-վառումից հանում և արդյունքների փոխանցում համայնքային ոստիկանին

38

10. ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում մասսայական միջոցառումների, հանրային իրազեկման միջոցառումներին մասնակցություն, նման միջոցառումների նախաձեռնում:

Մոդելի հնարավոր առավելություններ Սույն մոդելի արդյունավետ ներդրման և կիրառման տեսակետից, հնարավոր

առավելություններ են դիտարկվում նվազագույնը հետևյալ գործոնները. ԸԲ ուղղությամբ վերապատրաստված ոստիկանների, ինչպես նաև պետա-

կան այլ ծառայողների առկայություն ԸԲ դեմ պայքարում զոհի կամ ընտանիքի անվտանգության ապահովման և

նրանց սոցիալական և/կամ այլ բնույթի աջակցություն ցուցաբերող կառույցների հասցեական տարանջատված գործառույթներ, գործողությունների կրկնության բա-ցակայություն կամ խիստ նվազ կրկնություններ

ԸԲ հիմնահարցի կարևորում սոցիալական քաղաքականության ոլորտում և ինտեգրված սոցիալական ծառայության դեպք վարողների նեղ մասնագիտացման հնարավորությունների ընդլայնում

ԸԲ զոհերին աջակցություն ցուցաբերող մասնագիտացված պետական ու ոչ պետական կառույցների մասնագիտական որակի աճ:

Մոդելի հնարավոր ռիսկեր Սույն մոդելի արդյունավետ ներդրման և կիրառման տեսակետից, հնարավոր

ռիսկեր են դիտարկվում նվազագույնը հետևյալ գործոնները. ինտեգրված սոցիալական ծառայության դեպք վարողների համալրման

դժվարությունը մասնագետ (համապատասխան կրթությամբ) սոցիալական աշխա-տողներով և նրանց՝ ԸԲ ուղղությամբ նեղ մասնագիտացման հնարավոր դժվարու- թյուններ

նշված դեպք վարողների հաստիքների սակավություն՝ ողջ համայնքին սպասարկելու տեսակետից

ԸԲ դեպքի հետ աշխատելու, ուղղորդումների թվաքանակի տեսակետից՝ զոհի հետ աշխատող մասնագետների հնարավոր մեծ թիվը, ուղղորդումների ժամա-նակահատվածում զոհի կարգավիճակի վատթարացման հնարավարությունը

ԸԲ դեպքի չափորոշիչների ոչ հստակ սահմանումների կամ այլ գործոնների ազդեցության արդյունքում համայնքային ոստիկանության կողմից բոլոր «անհաշտ ընտանիքների» գործերի փոխանցումը ԸԲ ուղղությամբ մասնագիտացված խմբին կամ ստորաբաժանմանը

ինտեգրված սոցիալական ծառայության կողմից ուղղորդված զոհի աջակ-ցության կազմակերպությունների (հատկապես՝ հասարակական) անհամաձայնու- թյունը կամ չկանոնակարգված փոխգործակցությունը՝ տվյալ ժամանակահատվա-ծում զոհին աջակցություն ցուցաբերելու հարցերում:

Ստորև ներկայացվում է առաջին մոդելի գրաֆիկական գծապատկերը.

39

ՀՈԲ

Կանխարգելում

Հայտ

նաբե

րում

ԱԱ

միջո

ցառումներ

ԱԳԲ

Կանխարգելում

Հայտ

նաբե

րում

Նախնական

գնահատում

ԸԲ

հաշվ

առում

Ինտեգրված

Սոց.

ծառայութ

յուն

Դեպքի

վարում

Կառույց

1

ԸԲ

կասկածի

դեպքում

զեկուցագրի

հիման

վրա

փոխանցո

ւմ Ա

ԳԲ

Զոհի

ուղղորդում

Հաշվ

ետվութ

յուն

–

հետադարձ

կապ

Կառույց

2

Կառույց

7,8,

…n

40

ՄՈԴԵԼ 2. «Վերականգնողական ծառայությունների շեշտադրմամբ մոդել» Առաջարկվող երկրորդ մոդելը նախատեսում է զոհերի աջակցության ծառա-

յության ցանցի հզորացում՝ ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում համագործակ-ցության մեխանիզմի ձևավորման համատեքստում: Ոստիկանության դերակատա-րությունը հիմնականում ուղղված է դեպքերի կանխարգելմանը և հայտնաբերմանը: Մասնավորապես, համայնքային ոստիկանի կողմից հայտնաբերվում են անհաշտ, ռիսկային ընտանիքները և բռնության խնդիր ունեցող դեպքերն ուղղորդվում են մասնագիտացված ոստիկանին: Վերջինս կատարում է գնահատում՝ որակելու բռնության առկայությունը, կատարվում է հաշվառում մասնագիտացված ոստիկանի կողմից, որպես ընտանեկան բռնության ռիսկայնության դեպք: Այցելություն է կա-տարվում ընտանիք, ընտանիքի անդամներին տրամադրվում է նախնական խորհր-դատվություն, միաժամանակ պարզվում է զոհերի խնդիրները: Վերջինների վերա-բերյալ ոստիկանը տեղեկատվություն է տրամադրում համայնքային մասնագիտաց-ված կենտրոնին: Այս մոդելը ենթադրում է, որ հեռահար քաղաքականության մեջ պետք է ստեղծվեն վերականգնողական (ճգնաժամային, մասնագիտացված միջա- մտության) համայնքային կենտրոններ, որտեղ ընտանիքին, մասնավորապես ընտա-նեկան բռնության զոհերին տրամադրվում են համալիր ծառայություններ, և զոհերը կարիք չունեն տարբեր ծառայությունների համար դիմելու առանձին մարմիններ: Կենտրոնի հետ համատեղ՝ մասնագիտացված ոստիկանը կարող է նաև մշակել անվտանգության միջոցառումներ՝ պարբերական հսկողություն, եթե կա դրա ան- հրաժեշտությունը: Կատարված աշխատանքի վերաբերյալ կենտրոնի կողմից համա-պատասխան տեղեկատվություն է ներկայացվում Ոստիկանությանը:

Մոդելի կիրառման հեռանկարը պետք է դիտարկել մարզերում մասնագիտա-կան կենտրոնների ստեղծման և գործարկման հնարավորության, կենտրոնների հա-մար անհրաժեշտ մասնագիտական, ֆինանսական, ենթակառուցվածքային ռեսուրս-ների հայթայթման, կառավարման խնդիրների հնարավորության համատեքստում: Ներկայումս այս խնդիրների հասցեագրումը իրատեսական չէ և չի կարող դրվել ըն-տանեկան բռնության դեմ պայքարի մեխանիզմի հիմքում՝ որպես առաջնային անհ-րաժեշտ, իրատեսական խնդիր: Միևնույն ժամանակ, հաշվի առնելով մասնագիտա-կան կենտրոնների գործունեության միջազգային առաջավոր պրակտիկան և արդյու-նավետությունը՝ (հատկապես զոհերի հետ աշխատանքում անհրաժեշտ ծառայութ-յունները միասնական տրամադրելու փորձի առավելությունից) անհրաժեշտ է փոր-ձարկել նման կենտրոնների ստեղծման պիլոտային ծրագրեր առավել լայն հեռան-կարում մասնագիտացված փորձը զարգացնելու, ինտեգրված սոցիալական ծառա-յությունների հետ համատեղ այն ողջ հանրապետությունում տարածելու հեռահար նպատակով:

41

Ոստիկանության ծառայողների մանրամասն գործառութային նկարագիրն ըստ այս մոդելի

Համայնքային ոստիկան. 1. անհաշտ և ռիսկային ընտանիքների հայտնաբերում 2. ընտանեկան բռնության դեպքերի հայտնաբերում և ուղղորդում մասնագի-

տացված ստորաբաժանում 3. համայնքում ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի իրազեկման կանխարգե-

լիչ աշխատանքների իրականացում: Մասնագիտացված ոստիկան. 1. ընտանեկան բռնության դեպքի որակում/գնահատում և հաշվառում 2. այցելություն ընտանիք և նախնական խորհրդատվության տրամադրում 3. ըստ ընտանիքի ցանկության դեպքի ուղղորդում մասնագիտացված կենտ-

րոն 4. պարբերաբար կենտրոնի հետ դեպքի քննարկում 5. անհրաժեշտության դեպքում անվտանգության միջոցառումների ձեռնար-

կում 6. բռնարարի նկատմամբ նախազգուշական միջոցների կիրառում, ըստ օ-

րենսդրության՝ սանկցիաների կիրառում 7. դեպքի ամփոփում ըստ կենտրոնի եզրակացության և հաշվառումից հանում 8. արդյունքների վերաբերյալ հայտնում համայնքային ոստիկանին 11. ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում մասսայական միջոցառումների,

հանրային իրազեկման միջոցառումներին մասնակցություն, նման միջոցառումների նախաձեռնում:

Մոդելի հնարավոր առավելություններ Սույն մոդելի արդյունավետ ներդրման և կիրառման տեսակետից, հնարավոր

առավելություններ են դիտարկվում նվազագույնը հետևյալ գործոնները. ԸԲ ուղղությամբ վերապատրաստված ոստիկանների առկայություն ԸԲ դեմ պայքարում զոհի կամ ընտանիքի անվտանգության ապահովման և

նրանց սոցիալական և/կամ այլ բնույթի աջակցություն ցուցաբերող կառույցների հասցեական տարանջատված գործառույթներ, գործողությունների կրկնության բա-ցակայություն

ԸԲ զոհին և/կամ ընտանիքին ամբողջական աջակցություն ցուցաբերող միասնական կառույցի առկայություն, զոհի՝ ավելորդ «քաշքշուկներից» ձերբազա-տում

Մոդելի հնարավոր ռիսկեր Սույն մոդելի արդյունավետ ներդրման և կիրառման տեսակետից, հնարավոր

ռիսկեր են դիտարկվում նվազագույնը հետևյալ գործոնները. նման կենտրոնների ներդրման համար անհրաժեշտ պետական ֆինանսա-

կան միջոցների սակավություն կամ անբավարարություն այս կենտրոնների մասնագիտացված կադրերի ընտրության և դերաբաշխ-

ման դժվարություններ

42

ներկայումս գործող մասնագիտացված կառույցների (հատկապես ոլորտա-յին ՀԿ-ների) հետ գործողությունների կրկնություն և/կամ համաձայնեցված աշխա-տանքի կարգավորումների պակաս և այլն:

Ստորև ներկայացվում է երկրորդ մոդելի գրաֆիկական գծապատկերը.

43

ՀՈԲ

Կանխարգելում

Հայտ

նաբե

րում

ԱԱ

միջո

ցառումներ

ԱԳԲ

Հայտ

նաբե

րում

Գնահատում

ԸԲ

հաշվ

առում

Նախնական

խորհրդատվութ

յուն

ՄԱՍՆԱԳԻՏԱՑՎԱԾ

ՀԱՄԱՅՆՔԱՅԻՆ

ԿԵՆՏՐՈՆ

Կարիքների

գնահատում

Աջա

կցո

ւթյուն

Ամբո

ղջա

կան

ծառայութ

յունների

մատուցում

Անվտանգութ

յան

ապահովման

մշա

կում

ԸԲ

կասկածի

դեպքում

զեկուցագրի

հիման

վրա

փոխանցո

ւմ Ա

ԳԲ

Զոհի

ուղղորդում

44

ՄՈԴԵԼ 3. «Դեպք վարող ոստիկանի շեշտադրմամբ մոդել» Այս մոդելը ենթադրում է ընտանեկան բռնության դեպքերի մասնագիտական

արձագանքում Ոստիկանությունում ձևավորված մասնագիտական բաժանմունքի կամ ներկայումս գործող անչափահասների գործերով բաժանմունքից ընտրված և խորքային վերապատրաստում անցած աշխատակիցների համակարգմամբ: Սույն մոդելի շրջանակներում ենթադրվում է վերապատրաստում անցած նվազագույնը 2 աշխատակից (կախված տվյալ բաժանմունքի առկա հաստիքակազմից և ծանրա-բեռնվածությունից): Հաշվի առնելով ընտանեկան բռնության յուրահատկությունները (բռնության ենթարկված երեխաների, կանանց հոգեվիճակներ, նրանց հետ զրույց վարելու յուրահատուկ պահանջներ և այլն), ինչպես նաև կարևորելով այս ոլորտում միջազգային առաջավոր փորձը՝ առաջարկվում է ԸԲ դեպքերին արձագանքող վերը նշված մասնագիտացված նվազագույնը 2 աշխատակիցների երկսեռ կազմ (տղա-մարդ և կին):

Համաձայն առաջարկվող երրորդ մոդելի՝ համայնքային ոստիկանությունն ի-րականացնում է ներկայումս համապատասխան կարգով սահմանված գործառույթ-ներ՝ հաշվառելով անհաշտ ընտանիքներին: Այնուհետև անհաշտ ընտանիքներից նախնական գնահատման հիման վրա բռնության կասկած պարունակող դեպքերն ուղղորդում է մասնագիտացված ծառայողին: Որպես ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի մասնագիտացված բաժնի ծառայող՝ մասնագիտացված ոստիկանների կողմից դեպքը գրանցվում է, կատարվում է գնահատում: Այն դեպքերում, երբ հաս-տատվում է բռնության փաստը այս բաժնի մասնագետի կողմից, դեպքը հաշվառ-վում է որպես ընտանեկան բռնության ռիսկ ունեցող ընտանիք: Ի տարբերություն ա-ռաջին մոդելի՝ առաջարկվող այս մոդելում մասնագիտացված ոստիկանի գործա-ռույթները չեն բավարարվում սոսկ ռիսկի կամ ընտանեկան բռնության առկայության գնահատմամբ: Ավելին, սույն մոդելի առանցքային առանձնահատկությունը մասնա-գիտացված ոստիկանին ինտեգրված սոցիալական ծառայության դեպք վարողին բնորոշ որոշ գործառույթներով օժտելն է, մասնագիտացված ոստիկանին որպես «դեպք վարող» դիտարկելը: Այսպես, որպես ընտանեկան բռնության դեպք արձա-նագրելուց հետո, մասնագիտացված ոստիկանների կողմից կատարվում է այց ըն-տանիք, անհրաժեշտության դեպքում, ոստիկանության բաժանմունքի երկու մասնա-գիտացված ոստիկաններն ընտանիքին կամ զոհին տրամադրում են առաջնային ճգնաժամային խորհրդատվություն, ինչպես նաև մշակվում է անհրաժեշտ անվտան-գության ապահովման պլան (հասկացությունների սահմանումները տե՛ս սույն տեքս-տին կից հասկացությունների մեկնաբանություններում): Տնայց կատարելու կամ զո-հին ոստիկանության բաժին հրավիրելու ընթացքում իրականացվում է նաև զոհի և ընտանիքի (նաև երկրորդային զոհերի) կարիքների և ռիսկերի խորքային գնահա-տում: Կարիքների և ռիսկերի գնահատման արդյունքում կազմված եզրակացության հիման վրա ոստիկանության աշխատակցի կողմից կատարվում են ըստ կարիքների և աջակցության ոլորտների համապատասխան թիրախային ուղղորդումներ (սոցիա-լական կամ այլ բնույթի աջակցություն կամ միջամտություն ցուցաբերող պետական ու ոչ պետական կառույցներ, մասնագիտացված ՀԿ-ներ և այլն): Համագործակցու-թյան այս հենքի վրա նպատակահարմար է ստեղծվել նաև համայնքային հանձնա-

45

ժողովներ՝ որպես ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի մասնագիտացված մար-միններ: Ստողծելով կենտրոնական գերատեսչությունների կողմից սահմանված ընդհանուր կարգի հիման վրա՝ հանձնաժողովները կիրականացնեն առավել բարդ, անվտանգության տեսանկյունից բարձր ռիսկային, երկարաժամկետ միջամտություն պահանջող դեպքերի վարման նիստեր՝ ապահովելով բազմամասնագիտական մոտեցում աշխատանքի բոլոր փուլերում, հատկապես ռիսկերի գնահատման և դրան համապատասխան տարբեր մարմինների միջև առավել համագործակցված աշխատանքների իրականացման հարցում:

Այսպիսով, ոստիկանության մասնագիտացված բաժանմունքի ծառայողները կարող են դիմել բոլոր այն մարմիններին, որոնք կարող են այս կամ այն աջակցու- թյուն տրամադրել զոհերին: Գործընկեր կառույցները հետադարձ կապ ապահովելու նպատակով՝ կատարված աշխատանքների վերաբերյալ տեղեկատվություն են տրա-մադրում ոստիկանության համապատասխան բաժանմունքի մասնագիտացված ոս-տիկաններին:

Զոհերին տրամադրվող աջակցությունը չի բացառում, որ ոստիկանության եր-կու բաժիններն իրականացնեն նաև անվտանգության ապահովման գործառույթներ: Համայնքային ոստիկանի հետ համատեղ մասնագիտացված ոստիկանները իրակա-նացնում են անվտանգության միջոցառումներ՝ զգուշացումներ, պարբերական այ-ցեր, հսկողություն, իրավիճակի ռիսկայնության գնահատումներ և այլն: Դեպքը հա-մարվում է փակված, երբ դեպք վարող մասնագիտացված ոստիկանը կամ ոստի-կանները գնահատում են, որ ընտանեկան բռնության ռիսկայնությունը նվազ է, ա-ջակցության կարիք ունեցող ընտանիքի անդամների կարիքները հասցեագրված են: Դեպքը փակելուց հետո մասնագիտացված ոստիկանի եզրակացությունը ուղարկ-վում է համայնքային ոստիկանին՝ դեպքը նաև որպես անհաշտ ընտանիք հաշվառու-մից հանելու նպատակով:

Ոստիկանության ծառայողների մանրամասն գործառութային նկարագիրն

ըստ այս մոդելի. Համայնքային ոստիկան. 1. ռիսկային ընտանիքների և անհաշտ ընտանիքների հայտնաբերում, և կան-

խարգելիչ աշխատանք 2. ընտանեկան բռնության ռիսկային ընտանիքների հայտնաբերում, ընտանե-

կան բռնության ռիսկի գնահատում և ուղղորդում մասնագիտացված ստորաբաժա-նում

3. համայնքում բռնության դեմ պայքարի ընդհանուր բնույթի իրազեկման և կանխարգելիչ աշխատանքների իրականացում:

Մասնագիտացված ոստիկան. 1. ընտանեկան բռնության դեպքին առնչվող տեղեկատվության հավաքում,

տնայցերի կատարում, հապատասխան ձևաղթերի լրացում, դեպքի հաշվառում 2. զոհի և ընտանիքի կարիքների և ռիսկերի գնահատում 3. զոհերին խորհրդատվության տրամադրում 4. քրեական գործի հարուցման դեպքում՝ զոհերին ընթացիկ աջակցության

աշխատանքների կազմակերպում

46

5. ըստ գնահատված կարիքի՝ ուղղորդումների իրականացում համապատաս-խան մարմիններ

6. համայնքային ոստիկանի հետ միասին անվտանգության միջոցների ձեռ-նարկում

7. բռնարարի նկատմամբ նախազգուշական աշխատանքների իրականացում (օրենսդրության փոփոխության դեպքում՝ համապատասխան պարտականություննե-րի սահմանում բռնարարի նկատմամբ և դրանց կատարման հսկողություն)

8. այլ կառույցներից ստացված տեղեկատվության ամփոփում 9. ըստ կատարված աշխատանքի դեպքի հանում հաշվառումից 10. շարունակական վերահսկողության իրականացում անհրաժեշտ ժամկետ-

ներում 11. համայնքում բռնության դեմ պայքարի ընդհանուր բնույթի իրազեկման և

կանխարգելիչ աշխատանքների իրականացում: Ընտրված մոդելի հակիրճ հիմնավորումներ Այս մոդելի կիրառման արդյունավետությունը և հիմնավորվածությունը պետք է

դիտարկել՝ հաշվի առնելով հետևյալ հանգամանքները. 1. Ներկայումս պետական լիազոր մարմինների կողմից ընտանեկան բռնութ-

յանն արձագանքի գործառույթ՝ ուղղակիորեն սահմանելով նշված հասկացությունը, տրված է ոստիկանությանը՝ համապատասխան վարչության վերանվանման հետ կապված այդ գործառույթի ստանձնման հնարավորության հեռանկարով: Սա ի ցույց է դնում ոստիկանության պատասխանատու պաշտոնյաների մոտեցումը, քաղաքա-կանությունը ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում ոստիկանության արձագանքը զարգացնելու ուղղությամբ: Որդեգրված մոտեցումը կարևոր է ընտանեկան բռնութ-յան պայքարի մեխանիզմը ձևավորելու հարցում, և այս միտումը խթան կհանդիսա-նա նաև այլ մարմինների կողմից խնդրին առավել ուշադրություն դարձնելու, ինչպես նաև մասնագիտացված ստորաբաժանումներ ձևավորելու համար:

2. Համայնքային ոստիկանների կողմից առկա է անհաշտ ընտանիքների հայտնաբերման, հաշվառման, և նրանց հետ աշխատանքների իրականացման պրակտիկան, որն ուղղակիորեն կապ ունի ընտանեկան բռնության դեպքերի հայտ-նաբերման հետ: Այս դրական փորձն էական նշանակություն ունի բռնությունը կան-խարգելելու և դեպքերին առավել արագ արձագանքելու գործում, երբ դեռևս առկա չէ հանցագործություն: Միևնույն ժամանակ, հաշվի առնելով, որ ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի խթանման պրակտիկան համայնքի շահերից բխող, հա-մայնքային ոստիկանի գործունեության շրջանակներում ներառվող խնդիր է, այն կխթանի նաև համայնքային ոստիկանության մոտեցումների զարգացումը Հայաս-տանում՝ ամրապնդելով բնակչության կողմից ոստիկանության մարմինների նկատ-մամբ վստահությունը:

3. Ընտանեկան բռնության դեպքերին արձագանքումը Հայաստանում դեռևս բավականին ռիսկային է և պահանջում է անվտանգության միջոցառումներ, զոհին առավել չվնասելու ռիսկերի դիտարկում, ինչը հավաստվեց նաև մեր ուսումնասի-րություններով: Այս դեպքերում, ոստիկանության միջամտությունը աշխատանքների կազմակերպման և վերահսկման ընթացքին դիտարկվում է որպես առաջին անհրա-

47

ժեշտ քայլ, որը նպաստում է այլ մասնագետների (սոցիալական աշխատողներ, հո-գեբաններ) առավել անվտանգ միջամտությանը, հուսալիություն է ստեղծում զոհի մոտ, ինչպես նաև կանխարգելիչ և զսպող ազդեցություն է ունենում բռնարարների վրա:

4. Մեր կողմից կատարված հետազոտության արդյունքները փաստում են, որ ընտանեկան բռնության ընկալումը և դրա կանխարգելմանն ուղղված աշխատանք-ներն և առավել արդյունավետ են, երբ ԸԲ դեպքում ներգրավված են երեխաներ կամ բռնությունն իրագործվել է հենց երեխաների կողմից: Այս ենթատեքստում ևս հիմնա-վորվում է Ոստիկանության բաժիններում հատկապես անչափահասների գործերով բաժանմունքների աշխատակիցների վերապատրաստումը որպես ԸԲ դեպքերի ար-ձագանքման պատասխանատուներ:

5. Հաշվի առնելով վերը նշված հետազոտության արդյունքները՝ պետք է փաս-տել նաև, որ համայնքներում առավել ակտիվ համագործակցություն է ձևավորվում բոլոր այն խնդիրների շուրջ, որտեղ ևս ներգրավված են երեխաներ (ներռայալ՝ դպրոցներում գործող ոստիկան տեսուչներ, ԽՀՀ-ներում ընդգրկված ոստիկանութ-յան ներկայացուցիչներ և այլ դեպքեր): Ուստի, կարևորելով մեր կողմից առաջարկ-վող մոդելի՝ ԸԲ դեպքերին բազմակառուցային արձագանքման յուրահատկությունը, ինչպես նաև տարբեր մարմինների ու կառույցների հետ համագործակցության փոր-ձը, նորից հիմնավորվում է ԱԳ բաժանմունքների ընդարձակման և/կամ այս ստորա-բաժանումների աշխատակիցների վերապատրաստման խնդիրը:

6. Վերջին, բայց ոչ անկարևոր հիմնավորում կարող է հանդիսանալ նաև այն հանգամանքը, որ Ոստիկանության հատկապես այս ստորաբաժանումներն առավել համալրված են կին աշխատակիցներով, ինչը կնպաստի ԸԲ դեպքերի մասնագիտա-կան արձագանքմանը երկսեռ կազմով:

Այսպիսով, սույն ծրագրի շրջանակներում կատարված, ուսումնասիրությունների և համայնքներում իրականացված դեպքերի քննարկումների արդյունքում նպատա-կահարմար և առավել արդյունավետ է դիտարկվում ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի բազմակառույց համագործակցության նշված մոդելի կիրառումը՝ ոստիկա-նությանը կոորդինացման և տեղեկատվության ամփոփման գործառույթի տրամա-դրմամբ: ԸԲ դեպքերի արձագանքման և աշխատանքների համակարգման առա-ջարկվող մոդելի ներդրումը կնպաստի ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի գոր-ծունակ համակարգի զարգացմանը՝ ոստիկանությունում ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի կարողությունների զարգացման, այլ մարմինների կողմից աշխա-տանքները հնարավոր և անվտանգ դարձնելու, ինչպես նաև բռնարարների նկատ-մամբ կանխարգելիչ ազդեցությունը մեծացնելու համատեքստում: Մոդելի կիրառման արդյունքում ՀՀ-ում ինտեգրված սոցիալական ծառայությունների ամբողջական գոր-ծառնության և զարգացման դեպքում, կարող է անցում կատարվել առաջին մոդելին՝ ունենալով ոստիկանության կայացած արձագանք ընտանեկան բռնության դեպքե-րին:

Ստորև ներկայացվում է երրորդ մոդելի գրաֆիկական գծապատկերը.

48

Հետադա

րձ կապ

-

հա

շվետ

վութ

յուն

ՀՈԲ

Կանխարգելում

Հայտ

նաբե

րում

ԱԱ

միջո

ցառումներ

ԱԳԲ

-ԴԵՊՔ

ՎԱՐՈՂ

Կանխարգելում

Հայտ

նաբե

րում

ԸԲ

հաշվ

առում

Դեպքի

վարում

Կառույց

9,10

,....n

Կառույց

2

Կառույց

1

ԸԲ

կասկածի

դեպքում

զեկուցագրի

հիման

վրա

փոխանցո

ւմ Ա

ԳԲ

49

ՍՈՒՅՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹՈՒՄ ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՄՓՈՓ ՆԿԱՐԱԳԻՐ15

Սոցիալական աջակցություն` կյանքի դժվարին իրավիճակում հայտնված ան-

ձանց, կյանքի դժվարությունները հաղթահարելու կամ մեղմելու, նրանց հիմնական պահանջմունքները բավարարելու, հաuարակության մեջ ինտեգրվելու, ինչպեu նաև կյանքի դժվարին իրավիճակը կանխարգելելու նպատակով ընտանիքին տրամա- դրվող uոցիալական ծառայությունների ամբողջություն:

Ուղղորդում՝ մասնագիտական գործունեության ընթացքում կիրառվող տեխնի-կա, որը սոցիալական աջակցություն ստանալաու նպատակով զոհին համապատաս-խան կառույցներ մատնանշելն է և ամբողջական տեղեկատվություն տրամադրելը, իսկ անհրաժեշտության դեպքում նաև ուղեկցելը:

Առաջնային խորհրդատվություն՝ զոհի համար վստահելի և պաշտպանված միջավայրի ստեղծումն է, որը ներառում է նրան հասկանալի լեզվով իրավիճակը մեկնաբանելը, զոհին օգնելը` կառավարել հույզերը, իրավիճակը ավելի հստակ ձևա-կերպելը, ուշադրությունը կենտրոնացելը խնդրի վրա, որը կնպաստի նրա որոշում-ների կայացմանը:

Խորհրդատվություն՝ աջակցության հնարավոր ձևերի մասին զոհին տեղե-կատվություն տրամադրելն է, հիմնախնդիրները քննարկելը և դեպի դրանց լուծման ցանկալի տարբերակները կողմնորոշելը/մոտիվացնելը:

Շարունակական վերահսկողություն՝ դեպքի փակումից հետո ոստիկանի կող-մից աշխատանքի արդյունքը գնահատելու և բռնության նոր դեպքերը կանխարգելե-լու նպատակով հանդիպման, տունայցի կամ այլ միջոցներով պարբերաբար ինֆոր-մացիայի ստացում ԸԲ զոհի իրավիճակի մասին:

Անվտանգության ռիսկի գնահատում՝ հատուկ մշակված գործիքի օգնությամբ գնահատել բռնության կրկնվելու և զարգանալու հավանականությունը, ինչպես նաև բռնության վտանգավորության աստիճանը՝ այդ թվում զոհի կյանքին սպառնացող անմիջական վտանգի առկայությունը:

Անվտանգության պլանի մշակում՝ զոհի հետ համատեղ անհատական անվ-տանգության ծրագրի մշակումն է վերջինիս անվտանգությունը ապահովելու համար՝ բռնարարի հետ համատեղ ապրելու կամ բռնարարից հեռանալու դեպքերում:

Կարիքի գնահատում՝ անհատի հիմնական կարիքները, պահանջմունքները և դրանց բավարարման համար անհրաժեշտ ռեսուրսների առկայությունը կամ բացա-կայությունը բացահայտելն է: Գնահատման ընթացքում նաև բացահայտվում են այ-ցելուի սոցիալական աջակցության ցանցի հնարավորությունները: Գնահատումը են-թադրում է ԸԲ զոհի մասնակցությունը տեղեկատվության տրամադրման, կարիքնե-րի առաջնահերթության և արդեն ունեցած տեղեկատվության վերանայման գործըն-թացում:

Գնահատումը հետապնդում է մի շարք նպատակներ. բացահայտել զոհի կարիքները, այդ կարիքների բնույթը և չափը

15 Նշված հասկացությունները տարբեր կիրառում ունեն մասնագիտական գրականության մեջ: Սույն տեքստում ներկայացված

հասկացություններն անհրաժեշտ է դիտարկել զուտ Փաստաթղթում ներկայացված մոդելների ֆունկցիոնալ տրամաբանության

շրջանակում:

50

բացահայտել զոհի սոցիալական աջակցության ցանցի հնարավորություննե-րը (ոչ ֆորմալ ռեսուրսները), ֆորմալ ռեսուրսները (զոհի կարիքների բավարարմանն ուղղված ծառայությունների հնարավորությունները):

Կարիքների գնահատումն ուղղված է հետևյալ ոլորտներում ԸԲ զոհի կարիքնե-րի բացահայտմանը.

կրթություն բնակարանային պայմաններ զբաղվածություն եկամուտ (աշխատավարձ, նպաստ և այլն) առողջապահական հիմնախնդիրներ հոգեկան առողջության հետ կապված հիմնախնդիրներ միջանձնային շփումներ ազատ ժամանց, հանգիստ առօրյա կենսակերպ (խոսքը գնում է կյանքի հմտությունների մասին) տրանսպորտ (տրանսպորտից օգտվելու կարողություն) իրավական հիմնախնդիրներ Կանխարգելում՝ պետության և հասարակության կողմից իրականացվող միջո-

ցառումների համակարգ է, որը ներգործում է հանցավորության նպաստեղ գործոն-ների վրա և նպատակ է հետապնդում նվազեցնել հանցավորության մակարդակը, դրա հանրային վտանգավորությունը կամ պահել այն կառավարելի սահմաններում:

Կանխումը լինում է ընդհանուր և հատուկ կրիմինալոգիական: Ընդհանուր կանխումը պետական և հասարակական միջոցառումների համա-

կարգ է, որն ուղղված է հասարակության ընդհանուր սոցիալական, տնտեսական, ի-րավական և այլ խնդիրների լուծմանը:

Հատուկ կրիմինալոգիական կանխումը հանցավորության տարբեր տեսակնե-րի, հանցավոր վարքի տարբեր ձևերի, հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտների, սոցիալական տարբեր խմբերի համար իրականացվող հատուկ միջոցառումների հա-մակարգ է:

Հատուկ կրիմինալոգիական կանխումը բաժանվում է հետևյալ տեսակների` վաղ կանխում, անմիջական կանխում և ինքնավերարտադրության կանխում:

1. Վաղ կանխումը հանցավորության և դրա առանձին տեսակների պատճառ-ների ու պայմանների ազդեցության թուլացումն է կամ չեզոքացումը՝ մինչ սոցիալա-կան տարբեր շեղումների ի հայտ գալը:

2. Անմիջական կանխումը հանցավորության և դրա առանձին տեսակների պատճառների ու պայմանների ազդեցության թուլացումն է այն պահին, երբ բացա-սական սոցիալական շեղումները կարող են փոխակերպվել հանցավորության:

3. Ինքնավերարտադրության կանխումը հանցավորության վրա այն գործոննե-րի թուլացումն է կամ չեզոքացումը, որոնք ծագում են հենց հանցավորության ներ-սում:

51

ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի արդյունավետության բարձրացման և

բազմակառույց համագործակցության զարգացման հարցում էական նշանակություն ունի ոստիկանությունը: Ստորև ներկայացվող առաջարկություններն ուղղված են ոս-տիկանության արձագանքի, ծառայությունների շրջանակի ընդլայնմանը, իրավա-կան կանոնակարգմանը և ամրապնդմանը՝ ելնելով ինչպես միջազգային չափանիշ-ներից և հանձարարականներից, այնպես էլ՝ Հայաստանի Հանրապետությունում ո-լորտում իրավիճակի ուսումնասիրությունից և դրանց համադրման համար կիրառելի և անհրաժեշտ գործողություններից:

Ելնելով վերոգրյալից՝ առաջարկվում է. 1. Ոստիկանությունում անչափահասների գործերով կառուցվածքային ստորա-

բաժանումների՝ որպես ընտանեկան բռնության դեմ պայքարի և անչափահասների գործերով ստորաբաժանումների վերակազմավորում՝ սահմանելով նոր գործառույթ-ներ և անհրաժեշտ կանոնակարգումներ:

2. Օրենսդրությամբ ընտանեկան բռնության հասկացության սահմանում, ընտանեկան բռնության կանխարգելման, դրա դեմ պայքարի կանոնակարգում համապատասխան ոլորտային իրավական ակտերում:

3. Ոստիկանության լիազորությունների ընդլայնում, մասնավորապես՝ զոհերի պաշտպանության կարգի և դրա հիման վրա վարչական միջոցների կիրառման իրա-վական լիազորությունների տրամադրում: Պաշտպանության միջոցները կարող են ներառել մասնավորապես՝ բռնարարի նկատմամբ որոշակի պարտավորություններ կատարելու պարտավորություններ և դրանց իրականացման նկատմամբ հսկողու- թյուն: Պարտավորությունների շրջանակը և սպառիչ ցանկը պետք է սահմանվեն համապատասխան իրավական ակտով:

4. Միջգերատեսչական համաձայնությունների, համապատասխան իրավա-կան ակտերի նախագծերի մշակում և ընդունում՝ հատկապես զոհերի անվտանգու- թյան և աջակցության աշխատանքների համալիր կազմակերպումն ապահովելու նպատակով:

5. Ընտանեկան բռնության կասկածի և առկայության գնահատման չափորո-շիչների մշակում և իրավական հստակ սահմանում

6. Շահագրգիռ պետական ու ոչ պետական կառույցների ու Ոստիկանության միջև ԸԲ դեպքերի վերաբերյալ տեղեկատվության տրամադրման ժամանակահատ-վածի, կարգի ու պայմանների իրավական կարգավորում:

7. Ոստիկանության կադրերի պատրաստման և վերապատրաստման ծրագ-րերում ընտանեկան բռնության, դրա դեմ պայքարի վերաբերյալ կրթական ծրագրե-րի մշակում և ներառում ուսումնական ծրագրերում, դրանց հիման վրա վերապատ-րաստումների և կարողությունների զարգացման դասընթացների իրականացում:

8. Ոստիկանության ծառայողների համար (ներառյալ ՀՈԲ, ԱԳԲ, քրեական հետախուզություն, հետքաննություն և այլն), մեթոդական ձեռնարկների, ուղեցույց-ների մշակում, որը կուղղորդի ոստիկանության ծառայողի գործողությունները զոհի հետ առաջին շփումից մինչև աջակցության ծառայությունների վերաբերյալ տեղե-կատվության տրամադրում:

52

9. Ոստիկանության համար ընտանեկան բռնության դեմ պայքարում համա-պատասխան աշխատանքային գործիքների մշակում և փորձարկում (հաշվառման մատյաններ, ընտանեկան բռնության գնահատման հարցաշար, անվտանգության պլան, խորհրդատվության պլան և այլն):

10. Ոստիկանության բոլոր բաժիններում զոհերի պաշտպանության ծառայու- թյունների վերաբերյալ տեղեկատվական անկյունների ստեղծում՝ տվյալ համայնքում զոհերի աջակցության ծառայությունների վերաբերյալ տեղեկատվությամբ:

11. Հանրության, բնակչության շրջանում իրազեկման բարձրացման, ընտանե-կան բռնության դեպքերում ոստիկանության նկատմամբ վստահության բարձրաց-ման նպատակով ոստիկանության դերի լուսաբանում, տեղեկատվական միջոցա-ռումների, կլոր սեղանների, իրազեկման հանդիպումների կազմակերպում: