Doç.Dr Faruk KUTLUTÜRK Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tıp Fakültesi,

Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları BD, TOKAT

23 Nisan 2016, Antalya

DİYABET VE VARDİYALI

ÇALIŞMA

Sunum planı

Tanım

Vardiyalı çalışmada artan riskler

Vardiyalı çalışma ve Glukoz metabolizması

Vardiyalı çalışmanın Diyabete etkisi

Tanım

Vardiyalı çalışma

Sürekli gece,

Gece / gündüz dönüşümlü

Gelişmiş ülkelerde çalışanların yaklaşık %20’si

ABD’de çalışma saatleri dışında çalışan işçi sayısı

yaklaşık 20 milyon (toplam çalışanların beşte biri)

%26 erkek, %18 kadın

Güvenlik, sağlık sektörü…..

Sanayileşme sonrası 24 saatlik çalışmanın daha

karlı olması nedeniyle vardiyalı çalışma artış

Gece çalışan sayısı artıyor (24 saat açık mağazalar,

restoranlar vs)

Vardiyalı çalışma

Vardiyalı çalışanlar

Erkekler daha fazla

Gençler > Yaşlılar

Bekarlar > Evliler

Vardiyalı Çalışanlarda Artan

Riskler

Işık, sıcaklık ve beslenme dünyada 24 saatlik

periyotta düzenlenmiş ve canlılar bu hayat

döngüsü içindeki değişimlere adapte olmuştur.

Normal bir günlük adaptif yaşamda gündüz

saatlerinde beslenme, egzersiz ve çalışma

hayatı varken gece bunların yerini uyku alır.

Guo Y 2013, Szosland D 2010, Pijpe A 2014, Antunes LC 2010

Gece/gündüz sirkadien ritmdeki değişiklikler

Hormonlar Melatonin,

Kortizol,

TSH,

Leptin,

PRL,

Büyüme hormonu…

Gastrik sekresyon,

Bronşial aktivite,

Kan basıncı

Kognitif

fonksiyonlar,

Anksiyete,

Metabolik hız,

Kısa süreli hafıza

Keser A, 2015

Jha PK, 2015

Sirkadiyen ritim; pozitif ve negatif geribildirimler

içeren kompleks bir moleküler ağ tarafından kontrol

edilir.

Pozitif geri bildirim döngüsünde;

Clock (circadian locomotor output cycles

kaput) ve

Bmal1 (brain and muscle aryl-hydrocarbon

receptor nuclear translocatorlike 1) isimli

transkripsiyon faktörü kodlayan genler

bulunur.

Negatif geribildirim döngüsünde ise

Period/Cyrptochrome genleri bulunur.

Özbayer C, 2011

Biyolojik ritmi düzenleyen genlerideki

mutasyonlar

Clock gen mütasyonü ve nakavt fenotipleri ile gösterilmiştir.

Bazı Clock genlerine zarar verilmesi;

günlük beslenme ritmini büyük ölçü de etkilemiş,

hiperfajiye ve obeziteye yol açmış,

hiperleptinemi,

hiperlipidemi,

hiperinsülinemi,

karaciğer yağlanması gibi metabolik sendrom bileşenlerinin gelişmesine neden

olmuştur.

Clock geni mütasyonlu farelerde sirkadiyen ritim bozukluğu enerji

dengesinde ve iştahın düzenlenmesinde rol oynayan ghrelin ve

oreksin gibi hipotalamik peptitlerin ekspresyonünün azalmasına yol

açmıştır

Jha PK, 2015

Vardiyalı çalışanlarda;

İştah azalması,

Konstipasyon,

Dispepsi,

Uyku bozuklukları

Gögüs ağrısı,

Abdominal ağrı gibi

semptomlara daha sık

rastlanmakta,

Sigara, alkol, kafein

kullanım artmaktadır.

Uyku

Vardiyalı çalışanlarda uyku daha az

Rotasyonlu çalışanlarda uyku en az

6 gün boyunca günde 4 saat daha az uyumanın depresyon benzeri belirtilere neden olduğu gösterilmiş

Harvey R, Sleep Disorders and Sleep Deprivation: An Unmet Public Health Problem , 2006

Uyku laboratuvarların da yapılan çalışmalar da

gündüz farklı saatlerde uyutulan kişilerde kısa

süre içinde tip 2 diyabetin ilk evrelerinin

görüldüğü bildirilmiştir.

Hafta içinde uykusuz kalıp hafta sonlarında

açığı kapatmak için daha uzun süre

uyuyanların, obezite ve Tip 2 diyabet riskinin

arttığı bildirilmiştir.

Uykuda geçirilen sürenin azalmasına bağlı olarak

besin tüketimi için daha fazla vakit kaldığı ve

bireylerin daha sedanter yaşam şeklini

benimsemektedir.

Uyku süresinin bir gece azaltılmasının besin

tüketiminde %22’lik artışa, ayrıca kahvaltıdan

ve akşam yemeğinden önceki açlığın daha

şiddetli olmasına neden olduğu görülmüştür.

(Brondel L, 2010)

Klinik çalışmalarda kısmi uyku kısıtlamasından

sadece birkaç gün sonra enerji

metabolizmasında birçok açıdan değişiklik

olduğu belirlenmiştir.

Kısa süreli uykunun,

Leptinin dolaşımdaki düzeyini önemli derecede

azalttığı, ghrelinin düzeyini arttırdığı böylelikle

açlığı, iştahı ve obezite riskini arttırdığı

gözlenmiştir

(Spiegel K, 2004)

Uyku kısıtlamasından sonra fiziksel aktivite

anlamlı derecede azalma, yoğun fiziksel

aktivite gerektiren faaliyetlerin süresinin ve

fiziksel aktivite şiddetinin azaldığı saptanmıştır

(Brondel, 2010)

Vardiyalı çalışanlarda sosyal riskler artar;

Aile ve arkadaşlarıyla olan ilişkilerin

bozulması,

Sosyal aktiviteler,

Çocuk bakımı,

Takım sporları gibi faaliyetlerin olmaması,

Boşanmada artış,

Seksüel disfonksiyon gibi birçok stres faktörü

oluşmaktadır.

Vardiyalı Çalışma ve glukoz metabolizması

Glukoz ve lipid metabolizmasını da içeren birçok

metabolik yolak biyolojik saat ile düzenlenmiştir

Vardiyalı yaşamda biyolojik saat etkilenmekte ve

obezite, Tip 2 DM ve kardiyovasküler hastalıkları içeren

metabolik anormallikler ortaya çıkmaktadır.

Bugge 2012, Delezie J 2012, Grimaldi D 2014, Panda S 2002 , Axelsson 2012

Vardiyalı çalışan kişilerin diyabet riskinin

arttığına dair birçok çalışma mevcuttur.

Bu çalışmalarda vardiyalı çalışmanın;

Uyku ve yemek düzenini bozduğunu,

Gece geç yemenin enerjiyi yağ olarak depolamasına

yol açtığı, bu durumun obezite ve tip 2 diyabet riskini

artırdığı düşünülmektedir.

13 sağlıklı, obez olmayan, daha önce vardiyalı çalışmamış kişi çalışmaya

alınmış ve bu kişiler 4 gün gündüz/4 gün vardiyalı çalıştırılmış

Yemek içerikleri benzer

İki grupta; gündüz çalışanlar saat 08:00 de, gece çalışanlar akşam 20:00 de

işbaşı yapmışlar.

Açlık kan şekerleri yemek öncesi alınan hastalar, yeme sonrası 90 dakika

boyunca her 10 dakikada bir ve sonraki 90 dakikada ise 30 dakikada bir kan

şekeri ölçümü yapılmış.

Gündüz çalışanlara göre gece çalışanlarda pik glukoz seviyesi %16 daha fazla

tespit edilmiş.

Vardiyalı çalışanlarda yemekten 80 ve 90 dakika sonra yapılan ölçümlerde

insülin seviyesinin %40-50 oranında daha fazla olduğu görülmüştür.

Morris, 2013

21 kişi

11 genç; 23 yaş ort, 5 kadın

10 yaşlı 60 yaş ort, 5 kadın,

3 hafta boyunca uyku 5.6 saat

olarak kısıtlanmış

Buxton OM 2012

Buxton OM 2012

Uyku kısıtlamasının metabolik hızı azalttığı,

Postprandiyal plasma glukoz yüksekliği ve azalmış insülin salgısı ile ilişkili olduğu,

Uyku düzeni normale gelmesinden 9 gün sonra bu risklerin düzeldiğini görülmüş

177000 kadın

25-67 yaş

Bir ayda gündüz veya

akşam çalışmasına ek

olarak ayda en az 3 gün

gece vardiyasında çalışmış

Bu kişilerdeki Tip 2 DM

sorgulanmış

1-2 yıl çalışanlarda 1.05

3-9 yıl çalışanlarda 1.2

10-19 yıl çalışanlarda 1.4

20 yıldan daha uzun süre

çalışanlarda 1.58

Vardiyalı çalışanlarda obezite daha

fazla

Monk TH, 2013

Ox-LDL, hsCRP ve insülin gibi parametrelerin vardiyalı çalışanlarda daha yüksek

Proper KI, 2016

Proper KI, 2016

Vardiyalı çalışma Diyabet

yönetimini etkiler mi ?

151 İnsülin kullanan Tip 2 DM’li hasta

Vardiyalı çalışanlar (75 hasta)

Gündüz çalışanlar (76 hasta) olarak iki gruba ayırmış

Vardiyalı çalışanlarda

glisemik kontrol daha kötü

mikrovasküler komplikasyonların daha sık

(Guo Y 2013 )

.

Tayeb IME, 2014

152 insülin kullanan diyabet

hastası (76 gündüz/ 76

vardiyalı)

Mikrovasküler

komplikasyonlar

AKŞ, TKŞ, HbA1c ve

albumin/kreatinin oranları

karlaştırılmış

Tayeb IME, 2014

Tayeb IME, 2014

Tayeb IME, 2014

296 tip 1 DM hastası incelenmiş,

vardiyalı çalışan 67 hasta hasta

HbA1c vardiyalı çalışanlarda daha

yüksek (%9.0’a karşılık % 8.35).

Diyabet süresinin ve yapılan işin

mahiyetinin bir etkisi saptanmamıştır.

(Young J, 2013)

Diyabetli 32 hastada yapılan çalışmada vardiyalı

çalışamanın diyabet kontrolüne olumsuz etkisi

olmadığını bildiren tek çalışma bulunuyor.

(Poole CJ, 1992)

Tip 1 DM’li hastalardaki kötü glisemik kontrolün

aktivitelerin kısıtlanması, yağ içeriği yüksek gıdalarla

beslenme, yemek öğün saatlerindeki düzensizliğe bağlı

olabilmektedir.

(Trümper BG 1995, Carroll MF 2005).

Vardiyalı çalışma ; Özet Kilo alma ve glukoz tolerans bozukluğu gibi metabolik risk faktörleriyle ile

ilişkilidir.

Vardiyalı çalışan Diyabet hastalarında glisemi kontrolü zorlaştırmaktadır

Glisemik kontrol, yeme alışkanlıklarının ve yeme zamanlarının değişmesi, fiziksel

aktivite de değişiklikler hormonlardaki dalgalanmalar, optimum insülin dozlarında

sürekli değişikliklere neden olmaktadır

Yeterli ve kaliteli uyuyabilmenin kilo ve metabolizma üzerinde olumlu etkileri

olduğu, kilo verme ve diyabetle mücadele programlarına uyku da dahil edilmelidir.

Kişiye özgü eğitim olmalı, Tıbbi Beslenme için uygun ve fiziksel aktiviteler için

uygun ortamlar oluşturulmalıdır

Kötü glisemik ve komplikasyonlu hastalar için çalışma saatleri yeniden

düzenlemeli

Vardiya da sağlık hizmetlerine kolay ulaşılabilme için tedbirler alınmalıdır

Diyabet eğitimi kişiselleştirilmeli

Tıbbı beslenme tedavisine uygun yiyeceklere vardiyada ulaşılabilmeli

Vardiyada fiziksel aktiviteye uygun mekanların düzenlemeli

Kontrol edilemeyen hiperglisemik ve hipoglisemik atakları olan hastalar

için çalışma saatlerinin yeniden düzenlemeli

Vardiya da sağlık hizmetlerine kolay ulaşılabilme için tedbirler alınmalı

Sonuç -2

İlginiz için teşekkürler….