Dyfish i Çliruar

nga Patricia St. John

Onesimi është skllav. Nga mëngjesi derinë mbrëmje vonë ai i përket dikujt tjetër,nuk drejton asnjë pjesë të jetës së tij.Vetëm një orë, kur dielli është në kulmdhe gjithë të tjerët flenë, Onesimi është ilirë. Në diellin përvëlues të mesditës aiu ngjitet humnerave të larta dhe i shpëtonpër një farë kohe sundimit të zotërisë sëtij. Në humnerë Onesimi takon Irenën,

bijën e një tregtari të pasur. Mes tyrelidhet një miqësi e fortë, saqë Onesimidigjet nga dëshira për lirinë e tij si kurrëmë parë.

Megjithatë ai nuk e kupton se ku qëndronliria e vërtetë. Onesini nuk do t’ia dijëas për Jezu Krishtin dhe as për Palin,njeriun që predikon rreth tij.

Më në fund, Onesimi shpëton dhe e gjenlirinë. Ai krijon miq dhe armiq, luftonpër jetën e tij si gladiator në arenënromake. A do të mbijetojë Onesimi? Ado t’i kthehet Irenës për të gjetur dashuritë vërtetë dhe liri pranë Krishtit? Pse tëmos e lexosh këtë libër për ta zbuluar?Ai është një nga veprat më të mira të

trilluara të Patricia St. John - një historidashurie, miqësie dhe lirie.

Patricia St. John ka lënë një trashëgimitë shkëlqyer librash për fëmijë. Këtalibra nuk kanë turp për karakterin e tyretë krishterë, ato janë shkruar në mënyrëtë mrekullueshme. Si një nga trillimet mëtë mira të Patricia St. John, “Dyfish içliruar” duhet të gjendet në raftin elibrave të çdonjërit prej nesh.

Origjinali:

Titulli: Twice Freed

Nga: Patricia St. John

Boton: Christian Focus Publications,Tain 1999

ISBN: 1-85792-489-4

Përthyesja: Viola Baynes

Redaktuan: Dan Baynes, Valboni Luzi

Parathënie

nga motra e saj Hazel St. John

Kur Patricia St. John ishte rrethtrembëdhjetë vjeçe, imagjinata e saj upushtua nga historia e Onesimit, skllavittë arratisur, biografia e vogël e të cilitgjendet në librin e Filemonit në Dhiatëne Re. Kur ajo i pohoi babait që donte tëshkruante një roman bazuar mbi këtëngjarje, ai e shoqëroi për te bibliotekapa asnjë shenjë buzëqeshjeje.

“Vajza ime ka dëshirë të shkruajë njëroman me ngjarje që zhvillohen në kohëte Biblës,” i tha bibliotekares së habitur.“Ju lutem, tregojini seksionin e historisësë lashtë që të bëjë kërkime për këtëperiudhë kohe. Patricia nuk e pa dotshkeljen e syrit, që më vonë mendoi seduhet të kishte kaluar midis tyre, dhe undje shumë solemne dhe e rritur. Ebindur, ajo bëri kërkime dhe zbuloi mjaftfakte për botën romake dhe për Greqinëe lashtë. Patricia e shkroi historinë e sajme shumë kujdes, pjesën më të madheme laps në fletore me vija. Familja jonëe lavdëroi, por ky projekt nuk eci mëtutje. Disa vjet më vonë dorëshkrimi,gati i harruar, humbi kur u shpërngulëmnë një shtëpi tjetër.

Por kjo ide nuk u la tërësisht; një ditë,shumë vjet më vonë, në vitin 1966, unisëm që të dyja nga Libani me njëVolksvagen të vogël, me çadër dhe sobë,për një udhëtim gjashtëjavor nga Bejrutinë Tangjer të Afrikës së Veriut. Kyudhëtim na çoi në çdo vend qëpërmendet në udhëtimet e Palit në librine Veprave, si dhe në shumë vende tëtjera, përveç Çezaresë dhe ishujve tëDetit Mesdhe. Ndër vendet mëinteresante ishte Kolosi, ku banonteOnesimi, Laodiceja, matanë luginës ngaKolosi, dhe Roma, ku, nëpërmjet Palit tëburgosur, Onesimi gjeti jetë të re nëKrishtin.

Historia e këtij udhëtimi dhe e

aventurave të tij mund të lexohet anglishtnë autobiografinë me titull “Patricia St.John tregon historinë e saj”të botuarnga STL. “Dyfish i çliruar” ështëshkruar pak kohë pas mbërritjes së sajnë Afrikën e Veriut.

Patricia shkroi njëzet e gjashtë libra,shumica prej tyre për fëmijë dheadoleshentë. Librat janë përkthyer nëshumë gjuhë të tjera. Ajo ka edhe pesëbiografi, një libër poezie, historinë erigjallërimit në Ruandë, me titull“Fryma e jetës”, si dhe disa broshura.Dy prej tregimeve të saj, “Thesaret edëborës” dhe “Sekreti Tanglewoods”,janë përdorur si skenare filmash, një itretë është duke u përgatitur.

Ndonëse Patricia u largua prej nesh në1993, vazhdojnë të vijnë letra nga vendetë ndryshme të botës, nga të rritur dhefëmijë, të cilët besojnë se ajo është endeme ne; ata duan t’i tregojnë se sa tëçmueshme janë tregimet e saj. Ajo që ekënaqte më shumë Patrican ishte lajmiqë dikush, nëpërmjet librave të saj,kishte zbuluar si Onesimi ndryshimin qënjohuria e Krishtit mund të bëjë në jetë.

Kushtuar

motrës sime Hazel,

e cila solli një Volksvagen dhe

një çadër dhe më shoqëroi

në hapat e Shën Palit

Patricia St. John

Kapitulli 1

Ishte pasdite, fillim korriku, dhe bota etharë në përgjithësi po flinte gjumë.

Tufat e zeza, prej të cilave kjo luginëishte e njohur, ishin mbledhur nën plepa,ndërsa korrësit dremitnin nën hijen ekallinjve të grurit ose nën karrocat e tyreprej druri.

Në shtëpitë e të pasurve, të cilatndodheshin lart mbi kullotat, pronarët etokës, fermerët dhe tregtarët e leshitbënin gjumë të thellë mbi divanet e tyre,

ndërkohë që skllevërit dremitnin mendjenja faji, me njërin vesh gati, nënhardhitë e oborrit. Madje edhe gjypatvareshin në ajër pa lëvizje, sikur të ishinngjitur kundrejt qiellit të kaltër.

Vetëm lart në humnerë, ku ajri dukejsikur rridhte mbi shkëmbinjtë epërvëluar, diçka lëvizte. Një djalëdymbëdhjetë vjeç me lëkurë të nxirë,lakuriq, përveç një lecke në ije, dhe imbathur me sandale po i ngjitejhumnerës, i shkathët dhe i zhdërvjellët sinjë maçok i ri dhe i egër. Ai nukmendonte fare për djersën që i rridhtevija-vija në fytyrë, as për shkëmbinjtë qëi digjnin duart dhe ia bënin me flluska,sepse kjo ishte ora e lirisë së tij. Nga

agimi deri natën vonë ai i përkistezotërisë së tij, dhe nga ana e jashtme ibindej disiplinës së tij, por në këtë orëai i përkiste vetes: jetonte, pushtonte dhengazëllohej.

Këtu në humnera asgjë nuk mund t’iqëndronte. Gjatë dimrit ai çante rrugicapërmes brigjeve të dëborës së shtyrë ngaera, ndërsa gjatë pranverës ai u ngjitejujëvarave. Gjatë verës vapa e fortë epasdites nuk e trembte, ai vazhdonte tëngjitej me një sy mbi diellin që ndodhejtashmë nga perëndimi. Kur hija eshkëmbit sipër arrinte te kufiri i ullishtesposhtë, ai e dinte që duhej të kthehej nështëpi. Megjithatë ai kishte ende kohëpër të arritur te pisha e vjetër dhe e

rrëzuar që bllokonte humnerën dhe tëzhytej në pellgun e gjelbër që ndodhejmatanë.

Humnera po ngushtohej; pishat, lisat eshkurtër dhe dëllinjat e hidhnin hijen etyre përtej humnerës. Përroi nuk ishte mëshumë se një curril, por ishte i freskëtdhe i ëmbël, kështu që Onesimi spërkatime ujë fytyrën e trupin e tij dhe ndjeu semund të vazhdonte të ngjitej tërë ditën.Ai kishte gjithmonë dëshira të forta përtë ecur më tej - lart në liqenin e hidhurdhe të kripur Anava, ku rriteshin lulet epelinit dhe ku kishte lindur lumi Lik, lartnë dëborën e malit Kadem - por hija po iafrohej tinëz ullishtes dhe dihej sezotërisë së tij po i dilte gjumi. Onesimi

lëshoi një mallkim dhe pështyu.

Të paktën ai kishte kohë për të notuarpak në pellgun e gjelbër që ishte aq ithellë, saqë nuk thahej kurrë. Ai ukacavar mbi pemën e rrëzuar dhe ndaloinë një çast me gojën hapur dhe sy tëzmadhuar, me një farë frike të çuditshmedhe bestytnore. Mbi trung rrinte ulur njëvajzë e vogël, me këmbë të varura mbiujë, duke i kënduar vetes butësisht.

Ajo ishte afërsisht nëntë ose dhjetëvjeçe, e vogël dhe truphollë, me flokë tëerrëta dhe të lëmuara që zbritnin deri tebeli. Faqet i kishte të skuqura nga vapadhe prehrin e kishte plot me lule tësapombledhura - skabiosa të varura,

zhabina dhe lule “mos më harro” ngabuza e përroit. Vajza ishte aq shumë eshqetësuar, saqë nuk e vuri re djalin qëpo i afrohej.

Kush ishte ajo? Tunika e saj e thjeshtëishte prej materiali të pasur dhe sandaleti kishte të reja e të shtrenjta. Sjellja esaj, madje edhe kur luante, ishte sisjellja e një mbretëreshe të vogël. Ai evështroi me vëmendje duke u strukur pastrungut, sepse ende nuk e dinte se kushishte. Mos ishte ndonjë bijë e Cibelës,nënës së madhe të natyrës, te krahët e sëcilës ktheheshin të vdekurit porsi fëmijëtqë kthehen në shtëpi? Epo, në qoftë seishte, atëherë nuk kishte arsye për tëpasur frikë, sepse ajo me siguri nuk ishte

demon. Ai iu afrua pak më shumë dhenjë degëz u shkëput nën këmbët e tij.

Vajza ngriti sytë, u hodh pak, por nuktregoi ndonjë habi ose frikë të madhe,sepse ishte një fëmijë praktik; për tëishte thjesht një djalë. Përveç kësaj, aidukej një djalë i mirë, dhe ajo filloi tëtrembej pak nga ajo që kishte bërë.

“Çfarë po bën këtu, mor djalë?” e pyetiduke folur në një gjuhë të përsosurgreke. “Mendova se po flinin të gjithë.”

“Po ti, çfarë po bën?” iu përgjigj ai meton mjaft të ashpër, sepse ishte i bindurtani që ajo nuk ishte gjë tjetër veçse njëvajzë njerëzore. “Është rrugë shumë egjatë deri në humnerë për t’u endur

vetëm nga një vajzë e vogël si ti.Sidoqoftë, kush je?”

“Unë quhem Irena,” iu përgjigj vajza.Ajo foli me fjalë të matura dhe evështroi djalin me seriozitet, sikur pollogariste se sa mund të tregonte papasur ndonjë rrezik. Ai ia ktheuvështrimin, ndërsa drita e fortë e diellitqë vinte përmes degëve të pishave rambi këtë vajzë shumë të vetmuar dhe tëpambrojtur mes shkëmbinjve të thepisurtë humnerës; dhe ai pa me habi, donte tëdinte gjithçka rreth saj, t’i fitontebesimin dhe në rast nevoje ta mbronte.

“Po ku e ke shtëpinë, Irenë? S’të kamparë kurrë duke luajtur me vajzat e vogla

të Kolosit.”

“Unë banoj në Laodice,” iu përgjigjende e druajtur, ende hezituese.

“Laodice!” përsëriti ai i habitur, sepseLaodiceja ndodhej gjashtëmbëdhjetëkilometra larg, matanë luginës.“Sigurisht që s’ke ardhur vetëm këtu,dhe a nuk mendon se do të të kërkojnë?”

“Po, do të më kërkojnë!” Sytë e sajvezulluan papritmas nga gëzimi dhegjërat e saj më të fshehta filluan tëvërshonin. “Ata po çmenden nga merakupër mua. Erdha këtej në mëngjes mebabin. Ai bën mantela dhe erdhi për tëbiseduar me zotërinë Filemon për leshin.Por hynë në shtëpi për të ngrënë drekë së

bashku, kështu unë ngela me dadon dheme skllevërit. Dadoja ime filloi tëbisedonte me skllevërit e Filemonit dhenuk donte që ta dëgjoja. Më dha disaushqime dhe më tha të dilja në vresht,por atje s’kisha ç’të bëja. Doja tëngjitesha për të parë se çfarë kishte nëmajë të humnerave, kështu që u arratisa.U ngjita deri këtu dhe duhet të kishashkuar më tej, por më ndaloi pellgu igjelbër.”

“Po nuk ke frikë që je vetëm dhe kaqlart?”

“Jo,” iu përgjigj Irena e patrembur.“Mua më pëlqen të rri vetëm, me dadonmërzitem. Ajo ka aq shumë frikë nga

babi, saqë nuk e largon kurrë shikimin esaj prej meje në shtëpi. Atë gjithmonë edëgjon duke thënë: ‘Irenë këtë, Irenëatë’, aq sa më vjen të këlthas. Pse vallëduhet të bëj tërë ditën atë që ajo do dhetë shkoj kudo që më çon? Po ti nuk kedëshirë ndonjëherë të largohesh nga tëgjithë dhe të bësh atë që do, në vend qëtë bësh gjithmonë atë që të urdhërojnë?”

Djali qeshi me zë të lartë. Këtu, me tëvërtetë, ishte një njeri si ai vetë.

“Po, - iu përgjigj, - kështu kam dëshirë,prandaj i ngjitem humnerës, që t’ulargohem të gjithëve dhe të bëj atë që mëpëlqen. Disa herë, kur kam kohë, notojpërtej pellgjeve dhe ngjitem më lart, mes

shkëmbinjve, atje ku banojnë shqiponjat.Një ditë do të ngjitem akoma më lart.Një ditë do ta ndjek lumin deri te burimi.Një ditë do të ngjitem në majë dhe do tëhedh shikimin mbi të gjithë tokën eFrigjisë dhe larg në detin nga perëndimi.Dhe një ditë do ta kaloj atë det. Thuhetse vendi i Greqisë është më i bukuri ibotës.”

Ai pushoi i çuditur nga fjalimi ipapërmbajtur, sepse zakonisht i shprehtedëshirat e tij. Mendimet iu kthyenpapritur te krijesa e vogël pranë tij, ecila rrinte ulur duke e vështruar me sy tëndriçuar, me të njëjtat vizione.

“Ti duhet të kthehesh në shtëpi,” i tha.

“Dadoja jote do të luajë mendsh. Ponëna? Apo e le në Laodice?”

Fytyra e fëmijës u ngrys. “ Nëna ka dyvjet që më ka vdekur,” i tha thjesht. “Kurishte gjallë, punët ishin ndryshe. Ajo nukmë vështronte gjithë kohën. Më linte tëlirë të luaja, të këpusja lule dhe të shkojaku të doja. Kur ishte gjallë, unë isha elirë.”

“Nuk ke vëllezër a motra me kë tëluash?”

“Jo, jam vetëm unë. Babi më thotë se unëjam gjithçka që ka dhe që jam shumë eçmuar për të, prandaj dadoja nuk guxontë pushojë së kujdesuri për mua. Babi imështë shumë i zënë me punë, shikon

gjithmonë avëlmendet, shkon për tëshqyrtuar leshin, udhëton në Efes oseMilet bashkë me mallrat e tij.Nganjëherë më duket sikur më harronkrejt.”

“Nuk besoj se të harron vërtet,” i thadjali sa për ta ngushëlluar. “Eja, Irenë,duhet të kthehemi menjëherë në shtëpi.Hidhu mbi degë, ashtu, dhe do ta prekëshshkëmbin me majat e gishtave tëkëmbëve. Tani, poshtë te tjetri dhembështetu në shtratin e përroit. Atjeështë më e lehtë. Lidhe fustanin në brezdhe kap dorën time. Tani vetëm hidhunga shkëmbi në shkëmb, si unë, dhe do tëzbresim shpejt.”

Ai hodhi një vështrim të shqetësuar ngahijet poshtë tij. Gjysma e ullishtes ishtembuluar nga hijet. Ishte shumë vonë dhezotëria i tij, Filemoni, që kishte njëmysafir të rëndësishëm, pa dyshim kishtenjë orë që e thërriste Onesimin. Ai nuk edinte se çfarë kishte ndodhur në shtëpinëe zotërisë së tij, sepse e kishin dërguarherët me një porosi për barinjtë në njëkullotë të largët, lart luginës, dhe nukpritej që të kthehej deri pas pushimit tëFilemonit pasdite. Ndoshta ai mund tëshpikte ndonjë histori për vështirësinëqë kishte pasur për të gjetur tufat. Kjo tëpaktën mund të shtynte rrahjen e tij derisa zotëria të mund ta hetonte. Sidoqoftë,nuk kishte dhe aq rëndësi. Ai ishtemësuar me rrahjet. Ajo që kishte rëndësi

tani ishte kjo krijesë e vogël dhe ezhdërvjellët, e cila ia mbante dorën meaq korrektësi dhe qeshte me aq gaz, saqëiu morën këmbët ndërsa kërcente nganjëri breg i shtratit të përroit në tjetrin.Ai duhej t’ia kthente dados së saj parrezik.

Edhe t’i uronte lamtumirë?! Ajo ishtevajza e vetme e një tregtari të pasur ngaLaodiceja, ndërsa ai ishte një skllav ivarfër në Kolos. Pse vallë mendja e tijme kokëfortësi nuk pranonte të thoshtelamtumirë? Ata gati kishin dalë ngahumnera dhe ai e shtriu dorën lart për tandihmuar të zbriste nga një shkëmbshumë i lartë për të. Por, para se takapte, ai u habit nga një klithmë therëse

që erdhi nga pas dhe, kur ktheu shpejtkokën, mori tri shuplaka të mprehta nganjë skllav i ri e i fortë, ndërkohë qëdadoja bërtiste pa u përmbajtur dheshtrinte duart drejt fëmijës.

“Oh, zonjushë Irenë, zonjushë Irenë, savajzë mizore që je!” bërtiti dadoja. “Sinuk m’u binde, po u arratise me këtëdjalë shumë, shumë të prapë? Oh,zonjushë Irenë, gati u çmenda ndërsakontrolloja vreshtat ku të thashë të rrije.Si mund të dëgjoje një skllav të ulët dhetë arratiseshe nga dadoja jote e shkretë?Oh, jepi prapë, Menandër, jepi sa tëmbetet pa frymë!”

Menanderi, duke mbajtur fort djalin, vuri

re që ai nuk luftoi dhe nuk bëri asnjëpërpjekje për të shpëtuar. E ngriti dorënpër t’i rënë përsëri, por ndaloi nga njëklithmë e papritur tërbimi nga lart. Irenaqëndroi mbi shkëmb plot mëri, gati përtë dhënë urdhër, me sy që i flakëronin,dhe dridhej e tëra nga zemërimi.

“Lëshoje menjëherë, Menander,” bërtitiajo. “Bëj si të them, menjëherë,përndryshe do t’i them babit. Si s’ke turpqë e godet atë djalë të mirë?”

Menjëherë ajo e largoi zemërimin që poe sundonte dhe shpërtheu në lot, si njëvajzë e vogël, e lënduar dhe e frikësuarqë i kishin prishur pasditen e lumtur. Eshtyu dadon anash me këmbë, zbriti vetiu

nga shkëmbi duke shkarë dhe qëndroi meqëlim pranë djalit, sikur po i sfidonte tëtjerët.

Menanderi e kishte lëshuar djalin. Aikishte të drejtë të kishte frikë nga inati izonjushës së tij të vogël.

“A e di babi që kam humbur?” tha Irenaduke ndjellë fort hundën. Lotët ende po irridhnin nëpër faqe, por ajo ishte zgjaturnë gjithë gjatësinë e saj të plotë dhe embante kokën lart.

“Jo, zonjushë Irenë,” iu përgjigj dadojaduke cicëruar si zog. “Ai merret ende metregti, por ka për të të thirrur nga çasti nëçast. Të lutem, kthehu shpejt.”

“Nuk do të kthehem nëse thua gjëra tëkëqija për këtë djalë,” iu përgjigj Irena.“Do të rri këtu dhe të humbas, që babi tëinatoset shumë me ju të dy që mëhumbët. Ka mundësi që t’ju dënojë të dykur unë t’i tregoj.”

Kishte vërtet shumë mundësi. Dadojafilloi t’i lutej me lot. Menanderi kruajtikokën. Djali e vështroi në sy.

“Kthehu në shtëpi, Irenë,” i tha mebutësi. “Tani unë duhet të shkoj në punëntime; por, nëse e takoj babin tënd, do t’ithem se po vini të gjithë.” E kapi përdore dhe e ndihmoi të kapërcente pjesëne fundit të shkëmbit të ashpër. Menanderimezi e mbajti veten.

“Zonjushë, - protestoi dadoja shumë eshqetësuar, - një skllav i rëndomtë…”

“Nuk më intereson fare se çfarë është,”iu përgjigj Irena. “Është një djalë që mëka ndihmuar. Mirupafshim, o djalë, dhefaleminderit. Një ditë do të takohemipërsëri.”

“Larg qoftë, për perënditë,” murmuritiMenanderi, por djali nuk e vuri re. Ai ukthye, vështroi drejt Irenën dhe i folivetë, sikur po lidhte një besëlidhje. “Po,- i tha, - një ditë do të takohemi përsëri”.

Kapitulli 2

Ai zbriti me shpejtësi përmes shpatevetë pjerrëta të ullishteve dhe mbërriti pafrymë te shtëpia e zotërisë së tij.Onesimi nuk kishte dashur që Irena tëmësonte se ai ishte skllav i Filemonit,por, sigurisht, kjo më në fund kishte dalënë dritë. “Kështu ndodh gjithmonë,”mendoi ai papritmas. Nga fakti që ishteskllav nuk shpëtonte dot. E megjithatë,kjo nuk kishte shumë rëndësi. Iu ngrohzemra nga fakti që ajo kishte qëndruarpranë tij edhe atëherë kur mësoi gjithçkapër të, dhe donte ta shihte përsëri. Ky

mendim e kishte bërë të harronte faqet etij të rrahura dhe të dhimbshme. Në fakt,i kujtoi vetëm kur u hodh pa frymë nështëpinë e zotërisë së tij dhe i dolipërballë Arkipit të ri, birit të Filemonit.

“Ti je vonë, Onesim,” i tha hapur Arkipi.“Babi të ka kërkuar. Ai ka një mysafirdhe donte që t'i sillje verën pas pushimittë pasdites. Babi është shumë ipakënaqur me ty. Ku ke qenë dhe kush tëka dhënë shuplaka?”

“Isha poshtë në kullotat e deleve,” i thaOnesimi gjithë shpresë. “M’u desh njëkohë e gjatë për t’i gjetur ata barinj,sepse kishin zbritur te lumi për t’u dhënëujë tufave.”

“Gënjen!” i tha Arkipi plot përbuzje. “Tiu ktheve nga kullotat pak pas mesdite.Një nga skllevërit të pa të ngjiteshe mevrap para disa orësh në ato humnerat eçmuara që ke, dhe babi e di këtë. Pra,mos mendo t’ia hedhësh me këtëgënjeshtër.”

Vetëm dy-tre vjet më parë Onesimi meArkipin ishin ngjitur bashkë në humneradhe, ndonëse Arkipi, pasi kishte mbaruarshkollën, ishte marrë me vendosjen emarrëdhënies së re midis zotërisë eskllavit dhe Onesimi ishte plot smirë përkëtë, midis tyre ekzistonte akoma njëlidhje e ngushtë. Kur Arkipi ishtefoshnjë, kishte kaluar orë me radhë nëkasollen e skllevërve duke parë mokrën,

duke i fryrë qymyrit dhe duke umbledhur në grumbujt e palënur të leshittë zi të deleve që prisnin rrotën etjerrjes. Që të dy kishin zbuluar sëbashku shtretërit e përrenjve, kishinbllokuar me digë të njëjtat pellgje, kishinndarë sekrete për foletë e zogjve dhestrofkat e dhelprave dhe kishin ndjekurgjurmët e arinjve dhe hienave. Onesimi eurrente Arkipin dhe kishte turp prejkësaj, sepse Arkipi në të kaluarën kishteqenë një mik i mirë. Arkipi e donteOnesimin, por, gjithashtu, kishte turpprej kësaj. Të doje një skllav ishte diçkae dobët dhe aspak burrërore.

“Kush është ky mysafir?” pyeti Onesimiduke fshirë shpejt baltën nga duart e

krahët dhe duke veshur një tunikë tëpastër.

“Polemoni nga Laodiceja,” iu përgjigjArkipi sikur donte të bënte përshtypje.“Ai është mantelbërësi më i pasur iqytetit dhe ka vendosur të blejë leshintonë. Erdhi sot në mëngjes për të parëdisa nga tufat tona dhe për të marrë disakampione me vete. Madje ai mund tarekomandojë leshin tonë për anëtarët etjerë të sindikatës së tij. Për këtë,ndoshta do të na duhet të bëjmë njëudhëtim në Efes më vonë; atëherë do tëshkoj edhe unë.”

Onesimi, duke shtrënguar rripin, nuk iupërgjigj. Me njëfarë frike ai hyri në

atrium, d.m.th., në oborrin qendror tështëpisë dhe qëndroi përpara zotërisë sëtij. Arkipi, i cili mezi priste të shihte seçfarë do të ndodhte, u fut në heshtje pastij dhe u ul te këmbët e të atit.

Filemoni dhe mysafiri i tij ishin shtrirëmbi divane duke rrufitur verë dhe dukebiseduar me entuziazëm. Ishte një oborr ibukur, i hijesuar nga një hardhi e vjetër,e cila i varte vilet e saj të pjekurapërmes grilës që e mbështeste.Dyshemeja ishte e shtruar sipas stilitgrek, me mozaik me ngjyrë, dhe nëqendër ishte një shatërvan. Filemoni, njëfermer i begatë, me fytyrë të mprehtë dhetë nxirë nga moti, iu kthye papritmasikanakut (të arratisurit) të ri. Mysafiri i

tij ishte i rëndësishëm dhe, ndonësekishte shumë skllevër që mund t`ithërriste, ai preferonte shërbimin e këtijdjaloshi të hirshëm.

“Pse erdhe vonë?” e pyeti me ftohtësi.

Onesimit i shkoi papritur në mendje qëmund t’ia vlente të tregonte të vërtetën,ose, të paktën, një pjesë të saj. Madjekjo mund t’i jepte një rast të shkëlqyerpër t’iu hakmarrë skllavit Menander. Aiu kthye dhe iu përkul mysafirit.

“Ju kërkoj ndjesë, zotëri,” i tha. “Keninjë vajzë të vogël?”

Filemeoni vari buzët, ndërsa mysafiringriti vetullat sikur të thoshte: “Dhesikur

të kem, po pastaj?”

“Ajo u largua nga vendi i duhur ndërsaluante, zotëri,” vazhdoi Onesimi aspak ishkurajuar. “E pashë të ngjitej nëpërshkëmbinj lart në humnera dhe e ndoqa.Ajo ishte e vogël, zotëri, dheshkëmbinjtë ishin të lartë. E zbritangadalë duke e ndihmuar atje ku tokaishte e ashpër.”

“Në emër të perëndeshës, - thirrimantelbërësi Polemon duke u ngriturpjesërisht nga divani, - ku ishte dadoja esaj? Po Irena ku ndodhet tani?”

“Unë ia ktheva dados, zotëri,” iupërgjigj Onesimi. “Në fakt e takovadadon dhe skllavin Menander në hyrje të

vreshtave ndërsa po e kërkonin. Asgjënuk e ka prekur vajzën e vogël. Nësedëshironi ta sjell…”

“Unë do të shkoj vetë, - tha Arkipi dukeu ngritur me nxitim, - dhe do tësigurohem që çdo gjë është në rregull”.Fytyra e tij e re dhe e pashme ishteskuqur nga xhelozia dhe arroganca. Ishteme të vërtetë një “dredhje fati” fakti qëOnesimi i ri dhe i pacipë kishte kaluarkohë me vajzën e Polemonit dhe e kishtembrojtur. Ai u largua me nxitim ngadhoma duke i hedhur Onesimit njëmonedhë ari në mënyrë të shkujdesur.

“Na, për shërbimet tuaja,” i tha. “Dadojado të pushohet nga puna sonte, edhe

skllavi do të ndëshkohet. Ajo është njëzonjushë kryeneçe dhe ka nevojë për njënënë. Tani, sa për ata grumbujt e leshitpër të cilët po diskutonim…”

Vajza e tij ishte harruar dhe ai ishtepërqendruar përsëri në punën epërfitimit me sy të mprehtë si tëshqiponjës. Onesimi qëndroi në heshtje,gatitu, për pak kohë, duke servirur verësipas nevojës, pastaj Filemoni e dërgoipër të marrë fruta dhe ai u largua ngadhoma pa bërë zhurmë, ngaqë ishte izbathur.

Por, ndërsa kalonte oborrin e jashtëmpër të shkuar në kuzhinë, ai ndaloi dhembajti frymën. Irena ishte ulur në prag të

shtëpisë e rrethuar nga gjethet e hardhisëqë mblidheshin rreth derës. Ajo poluante me një qengj të zi, të lindur vonë,që i kishte sjellë Arkipi, i cili rrinte ulurpranë saj dhe të dy po qeshnin me këtëkrijesë të vogël e të butë që i shtyntelehtë me hundë. Dadoja e saj qëndrontepak më tutje. Kur Onesimi iu afrua, Irenangriti sytë dhe e thirri me gëzim. Aihodhi një hap drejt saj duke buzëqeshur,por Arkipi u ngrit menjëherë.

“Kthehu në punë, skllav,” e urdhëroi dheOnesimi nuk mund të mos i bindej djalittë zotërisë së tij. Shumë i turpëruar përtë parë edhe një herë atë fytyrë të vogël,të lumtur dhe të pafajshme, ai nxitoi meporosinë që kishte marrë dhe, vetëm kur

qëndroi përsëri pas zotërisë së tij,kuptoi që diçka i kishte ndodhur. Brendaatyre pak çasteve ai kishte ndryshuar.

Së pari, gjithë besnikëria e tij ndajkujtimit të fëmijërisë së tyre tëpërbashkët kishte vdekur. Tani ai eurrente Arkipin me një urrejtje tëpalëkundur dhe të qëllimshme. Së dyti,ai kishte vendosur të bëhej i lirë. Sadoqë t’i kushtonte dhe çfarëdo që duhej tëbënte për ta arritur, ai do të bëhej i lirë.Onesimi preku me gisht monedhën evogël të arit që ishte lidhur në rripin etij, dhe kjo i dukej si kapar.

“Do ta mbaj deri sa të blej lirinë,” i thavetes. “Ky është vetëm fillimi.”

“Skllav!” i foli mprehtë Filemoni dhepërplasi duart. “Unë flas dhe ti s’mëdëgjon! Merr mantelin e zotit Polemondhe thuaju skllevërve të bëjnë gatikarrocën e tij.”

Skllevërit po pritnin tashmë dukevështruar me shqetësim diellin qëperëndonte, sepse ata duhet të udhëtoningjashtëmbëdhjetë kilometra, dhe kjoluginë ishte plot hajdutë dhe cuba qëpritnin udhëtarët e pasur pas muzgut.Onesimi ndihmoi Polemonin të vishtemantelin dhe i mbathi sandalet, pastaj utërhoq për të parë largimin e tij nga pasarkitraut të stallave. E pa Arkipin tëngrinte vajzën e vogël në vendin pranë tëatit, t’i jepte një gjethe hardhie plot me

mana dhe vuri re që ajo e falënderoigjithë formalitet dhe korrektësi, por pa evështruar në sy; madje nuk i tha: “Do tëtakohemi përsëri.” Ndërsa katërskllevërit u nisën me vrap me barelën eshkëlqyer mbi supe, ai pa vajzën tënxirrte kokën dhe të hidhte një shikimprapa, por ajo nuk po kërkonte Arkipin.Pse-në ai nuk e kuptonte, pasi Arkipiishte i fortë, i bukur, dy vjet më i madhse ai dhe 10 cm më i gjatë.

Dielli gati kishte perënduar kur Onesimikishte pastruar mbetjet e banketit tëmesditës, kishte shtruar darkën dhekishte përzier verën me mjaltë. Njëskllav tjetër do t’i shërbente familjes kurhante, ndërsa ai vetë ishte i lirë për t’u

kthyer në shtëpi. Meqë çohej shpejt, kurkëndonte gjeli, zakonisht ishte gati tëhante darkë dhe të flinte menjëherë, porsonte ai e kishte me nge dhe gjumi dukejse po i rrinte larg. U ul në prag të derëspër një kohë të gjatë pasi mbaroi darkënme thjerrëza, duke parë vendin ku diellikishte perënduar pas maleve, ngaveriperëndimi i luginës, dhe qiellin qëende flakëronte ngjyra-ngjyra. Në fushëne lartme të Kolosit të korrat gati kishinmbaruar, dhe varganët e ngadaltë prejdruri, të tërhequr nga qetë, po ngjitninme zhurmë shtigjet plot pluhur midisplepave, ndërsa korrësit e lodhurçlodheshin mbi grurin e grumbulluar. Pastyre, përtej luginës, ai dallonteshkëmbinjtë e bardhë gëlqerorë,

kaskadat e Hieropolit dhe, poshtë tyre,në kodrën me bar lart lumit, çatitë dheshtyllat e Laodicesë.

Ndoshta tani ajo kishte arritur. Të gjithëtingujt e vegjël të muzgut, kuakja ebrektosave në kënetë, “brrrrrrr”-ja ekarkalecave, thirrja e dredhur e lejlekutqë bënte folenë e tij dhe blegërima edeleve në kope dukeshin më të qartë dhemë të rëndësishëm se kurrë më parë. Aivështroi i mahnitur dredhëzat e gjethevetë hardhisë, petalet e kuqërreme tëpalosura të luleve të shegës afër tij sa tëmund t’i kapte duke shtrirë dorën, dhepërsëri e dinte që kishte ndryshuar.

“Mama, - tha papritur, - më trego për

babin”.

Mamaja qeshi dhe u ul pranë djalit të sajtë nevrikosur e të shqetësuar; duart ikishte të zëna me kartelin e dhëmbëzuarpër lënurje, ndërsa zemrën e kishte medjalin gjatë gjithë kohës. Ajo ishte njëgrua e bukur nga Frigjia, me sy të errët, elindur skllave, e kënaqur me një zotëri icili ishte një nga zotërinjtë më të mirë.Ajo e kishte dashur shumë të shoqin, pori vinte mirë që vdekja e kishte liruar,sepse për të skllavëria ishte një barrëshumë e rëndë për t’u mbajtur.

“Besoj se ti di gjithçka që ka për t’uditur,” i tha. “Pse ke kaq merak sonte?”

Onesimi tundi kokën. “Asgjë, - iu

përgjigj, - vetëm se kam qejf të dëgjojpërsëri për babin.”

“Ai ka lindur në shpatet e malit Parnas tëGreqisë, - filloi mamaja, - dhe i donte tëgjitha gjërat e bukura. Kur u rrit, u bëstudiues në Athinë. Babai thoshte që aiishte qyteti më i bukur në botë dhe,shpeshherë, rrinte ulur në mbrëmje e mëfliste për vendin e tij. Ai fliste gjerë egjatë për ishujt e vendosur si xhevahirënë një det të kaltër, për malet, majat e tëcilave ishin të mbuluara me re, atje kubanonin perënditë, si dhe për Akropoline madh prej mermeri që qëndronte në njëkodër lart qytetit. Ai më mori nuse,sepse isha e bukur dhe më donte; por ainuk ishte kurrë i lumtur këtu, në një tokë

të huaj dhe midis perëndive të huaja. Ataqë kanë lindur të lirë nuk i nënshtrohendot skllavërisë. Ishte mirë që ai u kthyenë Sibelë dhe në lëndinat e saj tëkëndshme.” Ajo heshti dhe vështroimuzgun jashtë.

“Vazhdo, - tha Onesimi, më trego përcubat”.

“Babai yt ka qenë një udhëtar aspak iqetë, gjithmonë donte të shikonte përtejmajës së malit,” i tha e ëma me njëbuzëqeshje të dashur. “Ai mbajtileksione për vite me radhë në një shkollënë Athinë, pastaj u nis në fillim të njëpranvere që kishte ardhur shpejt për njëvizitë në Universitetin e Tarsit dhe për të

studiuar mësimet e një Atenodori. Aifliste shpesh për këtë udhëtim. Babai ytmori pjesë në një radhë varganësh nëfillim të beharit kur dëbora po shkrihejnë malet e Taurit. Sa shumë i pëlqeninsorkadhet e fushave të Kilikisë! Në fundtë beharit ai vazhdoi udhëtimin ndërsarrugët për në Siri ishin ende të hapuradhe e kaloi dimrin në Jeruzalem.”

“Të ka folur shumë për Jeruzalemin?”

“Po, shumë mbrëmje gjatë dimrit airrinte pranë zjarrit dhe fliste përJeruzalemin, sepse arriti në një kohë tëpazakontë, afro njëzet e gjashtë vjet mëparë. Pak kohë më parë, romakët kishinkryqëzuar një njeri të quajtur Jezu, i cili

ishte i urryer nga kryetarët hebrenj, por idashur nga populli.”

“Pse e urrenin kryetarët?”

“Ata kishin frikë prej tij, sepse ai po umësonte një besim të ri. Edhe pse ekishin kryqëzuar, Jeruzalemi atë dimërishte plot me ndjekësit e tij. Madje poqarkullonin tregime të çuditshme. Meqindra njerëz kishin deklaruar që ai ishteringjallur prej së vdekurish dhe thoshninse e kishin parë vetë. Përveç kësaj,diçka në lidhje me këta ndjekës bëri qënjerëzit të kishin frikë prej tyre. Atazotëronin një fuqi të çuditshme. Në fakt,babi yt pa njërin prej tyre të zinte njëlypsar të njohur çalaman dhe ta

urdhëronte në emër të Jezusit të çohejdhe të ecte, dhe ky njeri vrapoi nëtempullin e hebrenjve duke kërcyer dhebërtitur. Për më tepër, nuk u vinte keqkur persekutoheshin.”

“Po përse u persekutuan? Mos bënë gjëtë keqe?”

“Jo, ishin plot me vepra të mira; pormësimi i tyre do ta kishte kthyer botënpërmbys. Ata mësonin vëllazëri midishebreut dhe johebreut, midis skllavit dhetë lirit, nuk bënë asnjë dallim. Është ekuptueshme që shtresat e larta dheudhëheqësit hebrenj ishin kundër kësaj.”

“Po babi im a e pranoi këtë mësim?”

“Jo, ai kishte perënditë dhe perëndeshate tij që banonin në Parnas, perënditë ebubullimës, perënditë e luftës dheperëndeshat e gjahut. Besoj se aiparapëlqente perëndeshën e bukurisë,sepse thoshte që e gjente kudo: në lulet epara të pranverës, në dredhëzat ehardhive, në perëndimet. Ai qëndroidisa muaj në Jeruzalem dhe, pak para setë largohej, pa diçka që nuk e harroikurrë. Një nga ndjekësit e Jezusit, iquajtur Stefan, ishte në gjyq për jetën etij. Ai u soll në këshill si pasojë e njëturbullire në rrugë, dhe babi yt ka qenënë mes të turmës. Stefanit iu dha njëmundësi e mirë për të mbrojtur veten,

por dukej sikur nuk shqetësohej për jetëndhe vdekjen, donte vetëm të tregonte atëqë besonte për këtë Jezusin. Turma uzemërua në fund, filloi të këlthiste dhe tëmallkonte, por ai dukej sikur nuk i shihtefare. Vështronte drejt qiellit me njëfytyrë të ndriçuar si fytyra e njëperëndie. Ai tha diçka, por babi yt nuk edëgjoi. Më vonë, një njeri që kishteqëndruar afër u betua se kishte bërtitur:‘Unë shoh qiellin të hapet dhe Jezusin tëqëndrojë në dorën e djathtë tëPerëndisë.’ Sidoqoftë, turma u tërbua etëra, e tërhoqi jashtë qytetit dhe filloi tagjuante me gurë. Ai ngriti sytë përsëridhe filloi t’i thërriste dikujt, por pas pakkohe u rrëzua nga gurët. Vetëm disa çastepara se të vdiste, dukej sikur po i

kërkonte perëndisë së tij t’i falte vrasësite tij.”

“T’i falte vrasësit?” qeshi papritmasOnesimi. “Unë s’e besoj dot.”

“Epo, ishte e vërtetë. Kur babi yt edëgjoi, nuk e harroi kurrë.”

“Atëherë, ai Stefani ishte budalla ishkretë. Më trego për cubat.”

“Babi yt u sorollat në Jeruzalem dhe e lashumë vonë udhëtimin për në shtëpi.Shirat e parë ranë ndërsa kaloi nëpërportat e errëta kilikiane. Ai u zhyt nëerrësirë bashkë me shokët e tij dhe cubatzbritën me vrap nga malet e Taurit. Ata imorën gjithçka: paratë, rrobat dhe ato që

kishin më shumë rëndësi për të, librat.Ai vetë u zu rob dhe u shit si skllav nënjë treg të Frigjisë.”

“Dhe pastaj, - tha Onesimi butësisht, - aitë takoi ty”.

“Zotëria im pagoi një çmim të madh përtë, sepse ishte i ri, i fortë, i bukur dhe aiu martua me mua që kisha lindur nëtokën e zotërisë. E ngushëllova dhe ilinda disa fëmijë, por jeta ishte evështirë në ato fusha të larta dhe tëshkreta, tre fëmijët e parë na vdiqën.Babi yt nuk u bë kurrë një skllav i mirë;asgjë nuk e mposhte dot krenarinë e tij tëegër greke.”

“Pastaj linda unë.”

“Po, linde ti, dhe fundi erdhi mjaftshpejt. Zotëria ynë ishte i vendosur tathyente dhe e detyroi të punonte me orëtë gjata në baltën e thellë të Kilikisë, kuai u dobësua nga kolla dhe ethet. Pastajnjë ditë e urdhëroi të rrihte një fëmijëskllav që kishte thyer diçka pa qëllim,por babai yt nuk e pranoi. Zotëria ynë ira dhe babai yt i ra përsëri. Ai nuk ungrit kurrë më nga krevati pasndëshkimit që i dhanë, ndonëse, ditë pasdite, gjatë etheve të tij i lutej perëndivet’i jepnin forcë për t’u hakmarrë përdëmet. Atëherë, natën kur vdiq… ishteshumë e çuditshme, ai foli për Stefanin.‘Si vallë mund të vdiste një njeri pafrikë dhe pa urrejtje?’ më pyeti. ‘Simund të kërkojë njeri falje për vrasësit e

tij? Kë pa Stefani?’ Shumë herë ai bëritë njëjtën pyetje, por nuk mund t’i kthejapërgjigje. Në agim ai vdiq.”

“Po pastaj?”

“Pak kohë pas kësaj perënditë morënhak. Zotëria ynë ra nga kali i tij ndërsamerrej me gjueti dhe u vra nga një derr iegër. Ne të gjithë u shitëm përsëri dhepatëm fat. Unë dhe ti u blemë së bashkudhe, biri im, duhet të lavdëroshperënditë që ke një zotëri të drejtë.”

“Po pse duhet të kem një zotëri?” thadjali kokëfortë.

Mamaja qeshi butësisht dhe kaloi gishtatnëpër flokët e tij të errëta e të dendura.

“Ti ke lindur si babai yt: të duashbukurinë dhe lirinë. Sa keq! Por sonte dotë të tregoj diçka që s’ta kam thënë mëparë. Çdo monedhë që mund të fitoj mepunë ose vjedh, unë po e fsheh për ty, qëtë blesh lirinë. Një ditë ti do të jesh ilirë.”

Ai preku me gisht monedhën e arit tëfshehur në rrip dhe në zemrën e tij u ngritnjë shpresë e egër. Një ditë ai do tëbëhej i lirë, i lirë për t’u endur, i lirë përtë urryer dhe për t’u hakmarrë, i lirë përtë dashur.

Ai vështroi qiellin e natës në vendin kuyjet e para digjeshin mbi Laodicenë.

Kapitulli 3

Pas kësaj ditët përvëluese të verësdukeshin sikur fluturonin dhe Onesimipunonte nga agimi në muzg. Të korrat egrurit pothuajse ishin mbledhur të gjithadhe njerëzit gëzoheshin në lëm meflijime dhe festime. Dhe para se gruri tëmagazinohej në gropat e nëndheshme,rrushi ishte gati për t’u vjelë. Shumëgrupe skllevërish punuan gjatë gjithëditës në vreshta duke vjelë rrushin, dukee shtrirë për t’u tharë, duke e mbartur meqerre në vozë, duke krasitur hardhitë dheduke mbajtur festime për nder të Bakut,

perëndeshës së verës.

Ishte një stinë e gëzuar e vitit dheOnesimit i pëlqente shumë. Kur filluan tëmblidhnin fiqtë dhe shegët, plepat efushës së sipërme kishin filluar tëktheheshin të artë, bashkë me fierin qëmbulonte shpatet e ulëta. Ajri ishtemarramendës dhe i ëmbël si vera e mirëdhe çdo çati shtëpie ishte gazmore mefurnizimet e veta të stafidheve, fiqve,grurit dhe shegëve që thaheshin në diell.Mëngjeset ishin të freskëta e tëkthjellëta, me mjegullat që ngriheshinnga lumi në luginë, dhe të gjitha pemëtishin rënduar nga fruta. Dukej sikur nënae tyre, Sibela, po derdhte rrëkedhuratash mbi fëmijët e saj, duke i

shkapërderdhur në mënyrë plangprishësedhe të shkujdesur, si shenjë e fundit ebekimit të saj para ardhjes së ditëve tëerrëta të dimrit.

Por para se të mbaronte korrja eullinjve, shumë kohë para magazinimit tëvajit, dëbora e parë po shtyhej nga eraposhtë humnerave; maja kon nga lindja eluginës dhe maja e lartë e Kademit ishinmbuluar me dëborë si pudër. Erëratkishin filluar të ulërinin rreth humneravedhe përgjatë fushave, dimri u kishteardhur me çakejtë dhe hienat që ulërininnë gremina, me shiun dhe baltën,heshtjen e dëborës dhe me perëndimet ezemëruara të kuqërremta poshtë nëluginë.

Të pasurit ndezën mangajt e tyre tëmëdhenj prej bronzi, kurse skllevërit uzunë me punën e grumbullimit tëvazhdueshëm të qymyrit. Skllevërit iakaluan keq në ato kasollet e tyre prejbalte ku pikonte shiu,. Rrugët e mëdhadrejt Lindjes ishin bllokuar nga dëbora,kështu që nuk erdhi asnjë udhëtar dhenga bota e jashtme nuk erdhi asnjë lajm.Kishte shumë pak për të bërë dhe asnjëtemë për bisedë, përveç të ftohtit tëhidhur dhe reumatizmit të skllevërvepleq.

Por erdhi një ditë kur Onesimi doli nëagim, dëgjoi blegërimën e qengjave tëparë të rinj dhe ndjeu flladin e jugut qëvinte nga shtigjet e larta, dhe atëherë ai e

kuptoi që në anën tjetër të maleve detiishte i kaltër. Ai hodhi shikimin poshtëdhe pa një tufë narcisesh të vogla qëlulëzonin në baltë. Po vinte pranvera.Për pak do të fillonte lëvrimi, mbjellja epranverës dhe nga Siria do të vininlejlekët.

Të gjithë njerëzit u ngjallën nga flladi ijugut. Dielli shkëlqeu dhe dëbora filloitë shkrinte. Ujëvarat dolën nga shtretërite tyre duke përmbytur pjesërishtlëndinat, ndërsa zbritën në luginë duke ushkumëzuar. Anijet filluan të kalonindetin dhe rrugët u mbushën përsëri meudhëtarët gazmorë që sollën tregime ngaLindja dhe Perëndimi. Zonja Afia,gruaja e Filemonit, shfrytëzoi motin e

bukur për të pastruar shtëpinë, kështu qëkishte shumë punë për të bërë, ndërsaPaskasia e vogël, vajza e saj, birësoi njëqengj pa nënë dhe u kujdes për të si përnjë bebe.

“Javën tjetër do shkojmë në Laodice,”tha Arkipi në mënyrë të shkujdesur njëmbrëmje pranvere kur ndaloi te dera estallës ku Onesimi po pastronte dhelustronte pajisjet e kalërimit të zotërisë.“Unë dhe babi do të marrim një trimitontë ri te zotit Polemon. Unë do marr dhesandale të reja, ty do të të jap të vjetrat,Onesim.”

Onesimi e pranoi këtë ofertë në mënyrëtë pahijshme. Ai nuk po e kuptonte dot

Arkipin këto ditë. Ai po rritej meshpejtësi alarmante; në moshënpesëmbëdhjetë vjeç ishte gati i gjatë sa iati, dhe herë e turpëronte, herë eposhtëronte Onesimin në çdo mënyrë tëmundur, herë të tjera e kërkonte dhepërpiqej të rifitonte shoqërinë e tyre tëvjetër duke i ofruar dhurata. Por ai nukarriti më shumë sesa përpjekjes për t’ushoqëruar si me një mur prej tullash,madje nuk e kuptonte se si çdo fyerjedhe fjalë lënduese po grumbulloheshinnë kujtesën e djalit. Arkipi ishte bërë përtë simboli i skllavërisë së tij, dhe ai eurrente me gjithë forcën e zemrës së tijtë re e krenare.

Arkipi psherëtiu. Ai mezi priste ta

zotëronte këtë djalë plotësisht dhe tëfitonte përkushtimin, respektin dheadmirimin e tij; por kur ishin bashkëdiçka i pëshpëriste gjithmonë që kjoishte e pamundur. Ai u ngrit duke e diturse kishte humbur, por prapë u sorollat.

“Më duhet të çoj një varëse të mamit tekarpunuesi që të riparohet,” i tha më nëfund. “Bëhu gati të vish me mua pas njëore.”

Ndërsa ecën ngadalë në rrugë drejtqytetit, humori i zi i Onesimit u lehtësua,sepse bukuria e ditëve të herëta tëpranverës e prekte dhe e ngazëllontegjithmonë. Lulëzimi i bajameve qëdridhej nga druri i zhveshur dhe ari i

luleradhiqeve anës rrugës bënë që edheArkipi të dukej më pak i urryeshëm,madje po të kishte qenë vetëm, ai do tëkishte vrapuar dhe kërcyer dhe lavdëruarperënditë. Në fakt, ai eci (siç i shkontepër hir skllavit) dy-tri hapa pas zotërisësë tij të ri, duke hedhur poshtë mekokëfortësi ftesën e Arkipit që tëharronte marrëdhënien pronar-skllav dhetë ecnin bashkë.

“Shpresoj që babi të të thërrasë t’ishërbesh nesër,” i tha Arkipi me bujari.“Pas rrugëve të ngushta dhe tëmërzitshme të Kolosit, rrugët eLaodicesë janë të veçanta për t’u parë.Thuhet që zoti Polemon banon në njështëpi të madhe prej mermeri. Pa

dyshim, zonjusha e vogël Irenë do të jetërritur gjatë dimrit. Duhet t’i çoj ndonjëdhuratë të vogël.”

Një re e vogël mbuloi diellin dheOnesimi vazhdoi të ecte në heshtje mehapa të rënda.

“Ai lajmëtari që erdhi për të na thirrurnë Laodice solli dhe lajme për botënpërtej Kolosit,” vazhdoi Arkipi dukeqeshur pak. “Në Tiatirë tregtarët engjyrave po ankohen për të ardhurithebrenj. Perandori i ri, Neroni, polulëzon në Romë dhe asnjë perandor nukka jetuar kurrë në mënyrë kaq tëlavdishme ose mbretërore; poshtë nëEfes tregtarët grekë dhe argjendpunuesit

vendas kanë bërë përsëri trazira nërrugë. Priftërinjtë e kanë merak nderin eperëndeshës, kjo jo vetëm për shkak tëkonkurrimit të tregtisë. Po qarkullojnëthashetheme për një mësim të ri dhe tëçuditshëm që duket se po rrënjoset kudo,mësimin e një fshatari hebre që vdiq ikryqëzuar në kryeqytetin e tij. Është eçuditshme se si njerëzit e pagdhendurbesojnë çdo histori qesharake tësaposhpikur që dëgjojnë.”

“Jezusi,” tha Onesimi i shtyrë nga habiatë flasë përsëri. “Thuhet se ai u ringjallnga të vdekurit.”

“Ku e dëgjove këtë dhe prej kujt?” epyeti Arkipi duke u kthyer menjëherë.

Njohuria që Onesimi kishte shpeshherëpër tema për të cilat ai vetë nuk dinteasgjë, e kishte bezdisur gjithmonë.

“Unë i dëgjoj këto gjëra,” iu përgjigjOnesimi pa u shqetësuar; sepse kujtimi itë atit ishte një plagë që ai kurrë nuk iakishte treguar Arkipit.

“E, pra, thuhet se ky mësim ështërrënjosur tashmë në Hieropol,” vazhdoiArkipi. “Një qytetar i qytetit tonë Kolos,i cili ka punuar me disa çadrabërës nëEfes, ka kaluar dimrin atje. Ndjekësit eJezusit po bëjnë shumë bujë. Ata nukkanë më frikë nga djajtë, nuk ofrojnëflijime, por adhurojnë një Perëndi tëvetëm dhe të padukshëm - hebrenj dhe

karianë, grekë dhe frigjianë, që të gjithëtë përzier së bashku si dele budallaçka etë buta. Thuhet se priftërinjtë e tempullitsi dhe hebrenjtë janë përpjekur tashtypin këtë lëvizje, por këta njerëztregohen të durueshëm ndaj të gjithapërndjekjeve. Një nga thëniet e tyreështë t’i duan dhe t’i falin armiqtë e tyre.Këtë bëri dhe ai udhëheqësi i tyre,fshatari i kryqëzuar.”

“E, pra, unë s’kam qejf as t’i dua dhe ast’i fal armiqtë e mi,” tha Onesimi mevendosmëri, i qetë, dhe të dy djemtëranë në heshtje deri sa hynë në qytet.

Ishte një qytet i vogël dhe i pasur, meqendër tregun e leshit dhe fabrikën e

ngjyrës së purpurt. Në periferi ishte njëkoloni hebreje që rritej shpejt, me gjithëbashkësinë e saj të izoluar dhe tëpapëlqyer nga të tjerët. Djemtë kaluannëpër rrugë duke kërcyer dhe ndenjënpak përpara dyqaneve të hapura. Ngadyqanet e mishrave të pjekur vininaroma të këndshme dhe njerëzit gazmorënë turmë shtyheshin përpara hyrjes sëdyqaneve të verës. Midis rrugëve kishtekopshte të vaditura me statuja prejmermeri, ku fëmijët vraponin dhebërtitnin duke luajtur topthi ose dukehedhur rrathë. Ata kaluan tempullin dheshkollën ku Arkipi kishte mësuar tëlexonte dhe të shkruante, ku kishtemësuar matematikën, latinishten dhegreqishten. Ishte gjithmonë shumë e

çuditshme për Onesimin që Arkipi ekishte bindur të atin ta hiqte kaq shpejtnga shkolla, pasi ai do të kishte dhënëgati çdo gjë për të mësuar të lexonte.

“Gjeometria, astronomia, filozofia dhemuzika!” i kishte thirrur Onesimit. “ Eç’të mirë do të më sjellin ndonjëherë?Dua të mësoj të zotëroj fermën dhetregtinë e babit, të fitoj para dhe tëudhëtoj. A nuk jam unë djali i tij ivetëm?” Dhe meqë ky ishte një argumenttërheqës për Filemonin, Arkipi e lashkollën në moshën trembëdhjetë vjeç,dhe tani, dy vjet më vonë, po bëhej njëmbikëqyrës i aftë e i zoti për të fituarpara.

Dyqani i arpunuesit, të cilin e gjetën teknxehte arin e tij në një enë të vogël qëdukej si guacka e një veze, ndodhej nënjë sokak të vogël. Duke nxehur dherafinuar dhe duke i përsëritur këtoveprime, ai u mblodh mbi furrën e tij, ipërqendruar në punë, deri sa lëngu ikulluar shtatë herë t’ia tregonte fytyrën etij si në një pasqyrë. Djemtë, pa dashurta ndërpritnin, qëndruan duke e pritur.Arkipi vështroi i menduar një zinxhir megjithë medaljonin e vogël dhe shumë tëimët.

“Do të më pëlqente ta varja rreth qafëssë vogël dhe të bardhë të zonjushësIrenë,” tha ai. “Dhe ja, Onesim, këtabyzylykë – ç’mjeshtër i zoti! Dhe këto

figura të vogla të perëndive!” Ai u end ishqetësuar nëpër dyqan, por Onesimiqëndroi në vend duke vështruar metalinqë flluskonte dhe duart e zonjës sëartizanit që pastronin arin nga zgjyra.

Më në fund plaku ngriti sytë dhe Arkipi idha varësen e këputur duke i shpjeguaratë që donte e ëma. Me shumë respekt,arpunuesi premtoi që ajo do të ishte gatitë nesërmen; sepse Filemoni ishte njënga klientët më të pasur dhe i vinte mirëqë biri i Filemonit kishte nderuardyqanin e tij të vogël duke ardhurpersonalisht. Ai do të kishte bërë shumëpyetje për shëndetin dhe mbarëvajtjen eqëndrueshmërisë të padronit të tij, porArkipi dukej se kishte shumë dëshirë të

dilte nga dyqani. Në vend që tësorollatej për të parë shkarkimin egrumbujve të leshit ose për të dëgjuarndonjë muzikant shitës, ai iku me nxitimderi sa dy djemtë u ndodhën përsëri nështegun e pjerrët që të çonte në fermën etyre, në lartësi.

“Pse nxiton, zotëri?” pyeti Onesimi ihabitur, duke pushuar për të marrë frymënë fund të kodrës.

“Ti duhet të kthehesh në punë,” iupërgjigj Arkipi. “Babai im do ketënevojë për ty. Eja, mos u vono kot.”

Ai po nxitonte përpara kur Onesimi ethirri.

“Ndal, zotëri! Prit! Dikush po na vjennga pas me kalë dhe po na bërtet. Ështëplak, duket nga mënyra se si kalëron. Po,ja, qenka arpunuesi, i cili ka hipur sithes mbi një mushkë të moshuar dhe po etund fshikullën sikur të ketë ndodhurndonjë fatkeqësi. Ai ka për t’u rrëzuarnëse e shtyn më shpejt atë kafshë të gjorëe të plakur.” Atëherë, papritmas, aipushoi së qeshuri, sepse Arkipi poqëndronte serioz, i pavendosur dhe izbardhur në fytyrë.

“Plak budalla,” murmuriti ai. “Çfarë doai? Vazhdojmë rrugën, Onesim, dhe asmos e vë re fare.”

“Po zotëri, - tha skllavi, - ai do të na

arrijë shumë shpejt, po s’iu thye qafa sëpari”. Dhe, me të vërtetë, plaku e kishtelënë pas qytetin dhe po ngjiste meshpejtësi të pjerrtën, duke e rrahurmushkën deri në maksimum. Edhe rrobate kokës i kishte të çrregullta, ndërsamushkën e mbante nga kreshta. Onesimi,pa u vonuar shumë, vrapoi për ta takuardhe erdhi pikërisht në momentin kur aizbriti anash duke shkarë.

“A mund t’ju ndihmoj, baba?” pyetiOnesimi. “Ka ndodhur ndonjë gjë?”

“Më lër t’i flas zotërisë,” bërtiti plaku.Ai dridhej nga tronditja dhe dukej mjaft imerakosur. “Ah, zotëri i ri, eja këtu.Ç’më keni bërë ju djem?! Zinxhiri dhe

medaljoni janë zhdukur. Turp të keni qëia hidhni kështu një plaku!”

Të gjithë heshtën për një çast. Për njësekondë Arkipi dukej i pasigurt përpërgjigjen e tij, po pastaj foli me një zëkryeneç:

“Ne nuk dimë asgjë për zinxhirin tuaj,zoti Plaut. Ndoshta ndonjë klienttjetër…!”

“Nuk kishte asnjë klient tjetër,” bërtitiplaku duke iu dridhur duart. “Unë e njoharin tim, porsi ati njeh fëmijët e vet. Amund të më mungojë qoftë edhe njëmonedhë dhe unë të mos e di me gjithëshpirt dhe trup? Oh, jeni të shpejtë mëkëmbë, por mua s’më shpëtoni dot!” Ai

dridhej i tëri. “Nëse s’më kthehet aizinxhir, unë do të eci bashkë me ju derite shtëpia e zotit Filemon dhe do t’jukontrolloj që të dy në praninë e tij. Eh, sis’keni frikë nga perënditë që e trajtuatnjë plak të varfër në këtë mënyrë?”

“Paqe, zoti Plaut,” i tha Arkipi qetësisht.“Nuk ka nevojë që t’ju çojmë kaq larg nëkodër. Udhëtimi ju ka lodhur shumë.Mund të na kontrolloni këtu në shteg.Unë do të kontrolloj skllavin tim këtu, nëpraninë tuaj, pastaj keni leje të mëkontrolloni dhe mua.”

Ai kapi Onesimin disi ashpërisht dhe etërhoqi në mes të shtegut. Në të njëjtënkohë bërtiti: “Kujdes mushkën, zoti

Plaut!”

Kafsha, pa u vënë re, po largohejqetësisht drejt shtëpisë. Arpunuesi bëridisa hapa të çala në shteg dhe u kthyeduke tërhequr kafshën për kapistre.Plakut po i merreshin mend dhe kishtembetur pa frymë, i hutuar, sepse duhej tëvëzhgonte djemtë dhe, në të njëjtën kohë,të ruhej se mos e kafshonte mushka.Arkipi kaloi duart me kujdes nëpërtrupin e Onesimit, i hoqi sandalet dhe ishkundi mantelin. Atëherë ai hoqi rripine tij të trashë dhe, kur e hoqi, zinxhiriprej ari ra përtokë dhe duke shkëlqyer nëdiell në sy të të gjithëve.

Kapitulli 4

Të gjithë heshtën për një çast tëshushatur, ndërsa dy djemtë qëndruan sitë ngulitur në vend. Atëherë plaku iuhodh arit të tij me një klithmë triumfuesedhe qëndroi atje duke e përkëdhelur dheduke u mburrur për të. Pastaj ngriti duarte tij të plakura dhe të dobëta drejt qiellitdhe filloi të kërkonte mallkimet eperëndive kundër hajdutit.

“Mjaft, zoti Plaut,” i tha Arkipi. Ai upërpoq të fliste me autoritet, por zëri i tiju drodh. “Ju keni zinxhirin tuaj, kurse

unë do ta çoj skllavin në shtëpi dhe do tësiguroj zbatimin e drejtësisë. Të jeni isigurt që ndëshkimi do të jetë pikërishtashtu siç e meriton ai.”

“Të damkoset,” bërtiti plaku duke tundurgrushtin dobësisht nga Onesimi. “Duhettë damkoset, për këtë këmbëngul. Unë dotë vij personalisht për të parë zbatimin ekësaj. Nuk u besoj djemve. Më lër t’iflas vetë zotërisë së tij. Vetëm damkosjado të më kënaqë, asgjë tjetër.”

“Kthehu në shtëpi, zoti Plaut,” iu lutArkipi duke afruar mushkën dhe duke upërpjekur ta bindte plakun të hipte mbitë. “Çështjen e damkosjes do t’iapërmend babait tim, siç ju pëlqen, dhe ai

do të japë vendimin. Të jeni i sigurt seai nuk është një njeri që i lë hajdutët epandershëm pa i ndëshkuar siç duhet.Drejtësia do të zbatohet. Lëviz, skllav!”E shtyu Onesimin përpara me dorë disitë paqëndrueshme dhe nisi të ngjistekodrën.

Por plaku nuk mendonte aspak t’ia linteArkipit këtë punë. Pasioni i dha forcëdhe me përpjekje të madhe hipi nëmushkë dhe e ngjiti kodrën me ngathtësi,pak pas djemve, duke mallkuar, dukeshkumëzuar dhe duke u dridhur ngapërpjekja e nga emocioni.

“Të damkoset,” murmuriste arpunuesiherë pas here - shenja dalluese e një

hajduti, e djegur në mënyrë tëpashlyeshme mbi ballin e një skllavi,duke shpallur kështu turpërimin dheskllavërinë e tij deri në ditën e vdekjes.Asnjë njeri me atë shenjë nuk mund tambante më kokën lart mes njerëzve tëlirë. Dhe Onesimi ishte vetëmtrembëdhjetë vjeç. Ai kishte ende njëkohë të gjatë për të jetuar.

Onesimin e rrëmbeu ideja e egër earratisjes. Ai pa rreth e rrotull medëshpërim, por nuk kishte asnjë vend kutë arratisej. Fusha e lartme shtrihejshumë kilometra, pa asnjë vend ku mundtë shpresonte të fshihej, dhe ai “thes ishkretë plak me kocka” që i vinte ngapas mbi mushkë duke fryrë rëndë, do ta

gjente shpejt në qytet. Po të ikte nëhumnera, ai do të ndiqej dhe do të kapejsi ndonjë kafshë e egër. Tani vetëmvdekja mund ta mbronte; dhe, oh, meç’gëzim do ta kishte pritur vdekjen, poku mund ta gjente vallë? Lumi ishkumëzuar ishte mbi një kilometër larg,po ai nuk kishte armë. “Oh, ju perëndi,ju perëndi, nëse ka perëndi, - bërtiti ainga thellësia e zemrës së tij të tmerruar,- oh, ati i perëndive dhe Artemida nënajonë nuk dua të damkosem, oh, vetëmdamkosje jo.”

Duke u dridhur, i zbehur, i shtyrë ngaArkipi lart kodrës, Onesimi erdhi teshtëpia e Filemonit. Arkipi i dha urdhërtë prerë një skllavi më të moshuar që ta

lidhte djalin me zinxhirë, pastaj, paasnjë fjalë ose shikim prapa, shkoi për tëgjetur të atin. Plaku dukej se nuk mund tëzbriste, dhe që të mos vazhdonte tëqëndronte i hipur në kalë, me vështirësie mbajtën duke iu drejtuar dhomësprivate të Filemonit.

Ata qëndruan duke pritur. Përveçllomotitjes së plakut, ishte shumë qetë.Pëllumbat këndonin në foletë e tyre nëanën e shtëpisë; një vajzë e vogëlskllave kaloi me një porosi dhe i hodhiOnesimit një shikim të shkurtër dhe tëdhembshur. Figura e saj e vogël dheelegante, flokët e saj të errëta i kujtuannjë vajzë tjetër, dhe lot të shpejtë i dolënnga sytë. Po sikur ajo ta shihte të

damkosur në ballë? Po ai nuk duhet tëqante përpara Arkipit; kjo kishte mëshumë rëndësi se çdo gjë tjetër. Me zorngriti duart e zinxhirosura dhe fshiulotët.

Atëherë një skllav u shfaq te dera eoborrit të jashtëm dhe ftoi grupin tëhynte. Duke parë edhe mushkën në grup,ai e ndihmoi plakun e kapitur të zbristedhe e çoi në prani të Filemonit herë dukee tërhequr, herë duke e mbajtur.

Filemoni rrinte ulur te dera e dhomës sëtij që të çonte në atrium, ndërsa pas tij,në hije, gruaja e tij, Afia, qëndistedantellën e saj të artë nga Frigjia, enjohur kudo në botën romake. Vajza e saj

pesëvjeçare, Paskasia, luante te këmbëte saj. Arkipi, gjysmë i fshehur prapa njështylle, qëndronte duke pritur të atin.Onesimi i pa këto gjëra në ëndërr, madjeedhe fjalët e plakut i dukeshin shumëlarg dhe aspak të vërteta tani. Ai dëgjoishumë pak nga ato që tha plaku, madjenuk shqetësohej për faktin që të gjithësytë po e vështronin ndërsa qëndronteatje, i ri, i mjerë dhe i lidhur mezinxhirë. Vetëm zemra e tij vazhdonte tëthërriste: “Jo damkosje, jo damkosje”,por se kujt i thërriste dhe a kishte njeriqë ta dëgjonte, këtë ai nuk e dinte vërtet.

“Ju e shihni, pra, zoti im fisnik, -vazhdoi plaku duke rënë përmbyspapritmas tek këmbët e Filemonit, po

askush nuk e dinte nëse kjo ndodhi ngarespekti apo rraskapitja, - ai duhet tëdamkoset. T’i nxehim hekurat që tëdëshmoj ndëshkimin dhe të kthehem nështëpinë time të thjeshtë. Unë jam njeri ivarfër, zotëri. Nëse dëshironi të më jepninjë shenjë të vogël të favorit tuaj….”

Filemoni e pa arpunuesin e shtruarpërpara tij me mospëlqim të madh,pastaj iu drejtua djalit fytyrëzbehur dhe evështroi i menduar. Onesimi ishte rriturme djalin e tij dhe ishte kolovitur rrethstolit të tij të këmbëve kur ishte foshnjë.Filemoni u habit nga pasioni i tij për tëdënuar këtë skllav, por disiplina duhej tërespektohej dhe damkosja ishtendëshkim i zakonshëm për hajdutët.

“Mirë, pra, - tha Filemoni mjaft i lodhur,- ai do të damkoset. Jan, shko nxehhekurat dhe çoje djalin në një vend kugruaja ime nuk mund t’i dëgjojë klithmate tij.”

Të gjithë sytë i ishin drejtuar djalit. Aidoli menjëherë nga ëndrra dhe vështroidrejt zotërinë e tij.

“Po, zotëri, - bërtiti duke i thirruar gjithëdëshpërim, - nuk e mora unë”.

“Gjepura!” bërtiti arpunuesi duke upërpëlitur si krimb që të çohej mëkëmbë. “Gjepura! Gënjeshtra!”

Filemoni nuk e vuri re. Ai vështroidjalin me sy të palëkundur.

“Atëherë si u fut në rripin tënd?” e pyetime një farë trishtimi.

Si ishte futur atje? Onesimi, në mes tëtronditjes dhe frikës së tij, ende nuk ekishte bërë këtë pyetje. Ai kishtemenduar vetëm për damkosjen.Megjithatë pyetjes i duhej një përgjigje.Ai vështroi Filemonin me gojë hapur,pastaj, papritmas, u kthye dhe vështroiArkipin.

Por sytë e tyre u takuan vetëm për njëçast. Djali më i madh u skuq dhe e largoishikimin. Ra një heshtje e gjatë e cila uthye vetëm nga përrallisja e arpunuesit.Filemoni vështroi së pari të birin, pastajskllavin, në kokën e të cilit gjaku dukej

sikur bubullinte deri sa ai mendoi se dota çante.

“Pa duar nuk zhduket ari, - tha Filemonimë në fund, - dhe ti e dije ndëshkimin.Çoje tutje, Jan, shpejt!”

Arkipi doli përpara në një çast. Ai nuk epa Onesimin, por qëndroi përpara të atitme duar të lidhura, duke iu përgjëruar.

“O atë, o atë, - i bërtiti, - mos e damkos,ai është i ri. O atë, fale! Le të rrihet methupra, por jo damkosje!”

I ati ngurroi. Arkipi, duke shtyrë plakunanash me këmbë, ra në gjunjë përparaFilemonit.

“Oh atë, ki mëshirë…”

Një zë i butë në krah bëri që Filemoni tëkthehej. Gruaja e tij e bukur, Afia, ekishte vënë dorën mbi krahun e tij dhefoli me ngurrim, sepse asaj nuk i takontetë hynte në këtë mes.

“Burri im, ai është skllavi yt që shërbenpërpara mysafirëve tanë. A do që taprishësh dhe ta shpërfytyrosh? Siç thotëbiri ynë, ai është i ri. Le ta mësojnëthuprat. Nëse kjo ndodh përsëri, do tëdamkoset.”

Filemoni i dha një buzëqeshje. Asaj nukmund t’i kundërshtonte kurrë, dëshirat esaj të buta ishin ligji i familjes. Ai iu

kthye përsëri Onesimit dhe i foli merreptësi:

“Ti ke fat! Falënderoji perënditë për njëzonjë të mëshirshme dhe ki kujdes në tëardhmen. Tani ik me Janin dhe mësohunga thuprat. Heshtje, zoti arpunues, dhelargohuni! Do t’ju japim një monedhë ariqë t’ju kompensojmë për shqetësimin qëju ka dhënë skllavi im.”

Njëzet minuta më vonë, Onesimi, idobësuar dhe i sëmurë, u tërhoq zvarrpër në kasollen e tij, por e ëma nuk ibëri asnjë pyetje, sepse ajo kishte qenëskllave gjatë gjithë jetës dhe e dinte qëky ishte fati i natyrshëm i skllavit. Ajohoqi vigun e tij te dera, sepse kasollja

ishte e ngrohtë, e paajrosur, dhe ajo edinte që djalin e saj do ta zinin ethetpara ngrysjes. Pastaj lau plagët e tij, iavajosi dhe i solli atij ujë të ftohtë ngaburimi. Ai u shtri pa lëvizur deri nëmuzg, me fytyrën e mbështetur ende mbikrahët e tij, me shumë dhimbje dhe impirë për të lëvizur, por truri i punoishumë shpejt nga inati.

Si vallë ishte futur atje zinxhiri? Pasiarsyetoi për të gjitha ato që dinte,gjithçka iu bë e qartë. Kur, kur do tëishte i lirë për t’u hakmarrë? Forca eurrejtjes së tij dhe pafuqia e sajpothuajse e çmendën. Ai ishte skllav,kështu që s’mund të bënte asgjë, veçse tërrinte atje dhe të vazhdonte të urrente,

urrente, urrente.

“O ma, - thirri duke e kthyer kokën mevështirësi, - sa para ka në kutinë eparave prej argjile, nën gurin e vatrës?”

“Vetëm gjysmaureusi i artë dhe disamonedha prej bakri dhe bronzi, - iupërgjigj e ëma me butësi, - por do të vijëkoha. Ki durim, biri im. Mos u trego sibabi yt, i cili e harxhoi jetën duke urebeluar kundër fatit të tij. Perënditë edinë më mirë.”

Ata dëgjuan hapa tinëz në shtegun prejbalte. Ishte Arkipi që u fut qetë-qetë ngaqoshja e kasolles duke mbajtur një kupë,në të cilën kishte një përzierje prej veretë tretur, mirre dhe vaji. Ndërsa fliste,

zërin e kishte të paqëndrueshëm dhepërgjërues.

“Të kam sjellë ca poska për plagët, - thaai, - dhe… dhe… më vjen mirë që nuk udamkose”.

Onesimi mori kupën, e flaku përtokë megjithë forcën e mundur dhe pështyu.Arkipi iku me vrap, ndërsa Onesimi undje më mirë. Shfryrja e dufit ishte njëilaç më i fortë sesa poska. Të nesërmenArkipi do të shkonte në Laodice, kështuqë Onesimi nuk kishte për ta parë gjithëditën. Më vonë… e mirë, ishte më mirëta jetoje ditën të ndarë nga tjetra.

I vinte mirë që do të ishte shumë i mpirëdhe i çalët për të shoqëruar zotërinë në

Laodice. Ai nuk donte që Irena ta shihtetë poshtëruar dhe të bindur, dukeqëndruar në sfond, të urdhëruar andej-këtej nga Arkipi. Ajo le të mbajëkujtimin e asaj dite kur të dy ishin fëmijëtë lirë së bashku, duke tundur këmbëtsipër pellgut të thellë në humnerë dheduke qeshur. Kujtimi i saj në një farëmënyre ia lehtësoi mjerimin dhe e zurigjumi të shqetësuar; ai ëndërroi sikur ataishin kthyer përsëri në humnerë ajo povraponte përpara, duke i bërë shenjë medorë ta ndiqte. Ujëvara po ushtonte, porbari midis shkëmbinjve ishte i butë përkëmbët, dhe lulet e pranverës dukej sikurlulëzoheshin në gjurmët e saj. Dhe ai edinte që ajo po vazhdonte gjithnjë e mëlart me këmbë të shpejta dhe të

palodhshme drejt liqeneve të fshehuradhe majave me dëborë, drejt lirisë,bukurisë dhe jetës, dhe ai ishte i lirë përta ndjekur.

Atëherë ai u zgjua në dhimbje, errësirë,ethe dhe thirri të ëmën.

Të nesërmen ai u zvarrit në shpatin ekodrës dhe u ul për të pushuar deri sadielli u ngrit lart në qiell, duke e ngrohurdhe duke i hequr kështu pak mpirjen etrupit. Ai vështroi vazhdën e grupit tënisej për në Laodice përmes fushës sëlartme dhe të zhdukej në të tatëpjetën eparë në luginë. Arkipi dhe Filemonikishin hipur mbi pela të bukura, tëveshur me pallto me ngjyra të stilit më të

mirë të fabrikave të Laodicesë. Një grupi vogël skllevërish i ndoqën nga pas, tëhipur mbi kafshë më të ulëta, dheOnesimi i ndoqi me imagjinatën e tij.Ata do të zbrisnin duke kërcyer nëfushën e poshtme që ishte e blertë, engrohtë, e harlisur dhe e mbrojtur ngadëbora dhe erërat që ulërinin në fushënmë lart. Pastaj lugina do të ndodhejmenjëherë poshtë tyre dhe ata do tëvazhdonin ngadalë në shtigjet me gurë,midis vreshtave lakuriq dhe ullishteve tëargjendta, për të dalë në rrugën kryesorelindore në luginë.

Rruga kryesore lindore! Vetë këto fjalë embushën Onesimin me gëzim, sepsekatër rrugë të mëdha bashkoheshin në

Laodice dhe udhëtari mund të kthehej kutë donte; ja, bota i ishte shtrirë përpara.Shpesh në imagjinatë Onesimi udhëtontenë këto rrugë: në veriperëndim drejtFiladelfias dhe Sardës, qytetit të pasurdhe luksoz me lumin që mbante flori dheqë gjarpëronte përmes vetë tregut tëqytetit; në verilindje drejt fushavefrigjiane, maleve të Taurit, portave tëKilikisë dhe, më tej, drejt vendeve tëerëzave dhe të fildishit; në jug drejtPergës, ku malet zbritnin drejt bregdetit;në perëndim drejt portit të madh tëEfesit, detit të kaltër Egje, ishujve,vendit të të atit,h maleve të perëndive.Ai ndenji atje duke dremitur deripasdite, duke e lënë diellin e pranverësta ngrohte dhe ta shëronte. Atëherë u

shkëput papritmas nga ëndrrat e tij tëlumtura, sepse dikush po ngjiste kodrënqë të çonte në shtëpinë e tyre.

Ai nuk ishte i moshuar, por dukej ilodhur dhe mbështetej në shkopin e tij.Nuk ishte një burrë i pashëm, por pamjae tij kishte karakteristika të cilattërhoqën vëmendjen e djalit. Ndoshtaishte forca e qetë e fytyrës së tij të dobëtose kthjelltësia e syve. Ishte veshur nëmënyrë të thjeshtë; kur iu afrua Onesimit,ai foli me dialektin lokal frigjian.

“Hir dhe paqe qoftë me ju, biri im,” thaburri. “Kjo ferma e Filemonit? A ështënë shtëpi?”

“Shtëpia e tij është, - iu përgjigj

Onesimi, - por nuk ndodhet atje. Ai kaikur në Laodice për tregti dhe kamundësi të mos kthehet deri nëperëndim.”

“Atëherë thuaji që miku i tij i vjetër, zotiEpafra, i ka ardhur për vizitë,” tha burri.“Ai do të më mbajë mend, sepse të dyjemi rritur këtu. Thuaji që po qëndroj teshtëpia ime e vjetër dhe që do të vijpërsëri.”

“Po, zotëri,” iu përgjigj Onesimi; porburri nuk lëvizi. Ai qëndroi duke imbushur sytë me pamjen e luginës sëashpër që po zbutej tashmë ngagjelbërimi i pranverës. Sytë e tij epërfshinë të gjithë peisazhin: luginën me

lumin që gjarpëronte, kodrën e vogël dhekrenare mbi të cilën qëndronteLaodiceja, si dhe fortesën prej guri tëHieropolit me akullnajën e bardhëgëlqerore.

“Është një vend i bukur,” tha ai papritur.“Do të më vinte mirë të ulesha dhe tëpushoja për disa çaste, sepse kam që ngaagimi duke ecur. Dhe do të të isha shumëmirënjohës po të më sillje një gotë ujë tëftohtë.”

Onesimi u ngrit më këmbë me lëvizje tëndërprera e të dhimbshme dhe shkoi nëkasolle duke çaluar. E ëma ishte nështëpi duke ndihmuar zonjën Afia. Aimori ujë të freskët dhe një pjatë me

ullinj, hurma dhe fiq të tharë, dhe irregulloi me kujdes dhe me një farëfrike. A nuk kishin ardhur Zeusi dheHermesi për vizitë te Filemoni i vjetërdhe Baukisi në Listra nga lindja, dhe anuk i kishin shpërblyer bujarisht përmikpritjen e tyre? Këto gjëra kishinndodhur disa herë dhe kushedi nëse do tëndodhnin përsëri. Në dritën e këtij burrishkëlqente një dritë që e dallonte nganjerëzit e tjerë.

“Ti ke dhimbje, biri im,” tha burri mebutësi kur Onesimi u kthye dhe qëndroime respekt pranë tij. “Ulu pranë meje nëbar dhe më trego se çfarë të ka ndodhur.”

Onesimi u rehatua ulur dhe u ngërdhesh.

“Unë jam skllav, zotëri, - i tha, - dhe djeu rraha me thupra për një krim që nuk ekam kryer”.

“Kjo është vërtet e rëndë, - i tha Epafra,- por kjo ka ndodhur dhe më parë. I kandodhur Jezu Krishtit. E kryqëzuan përkrime që ai nuk i kishte kryer kurrë. Ai ulut që të faleshin.”

Onesimi u hodh nga inati. Sërish JezuKrishti! Mos do ta ndiqte dhe ta bezdistepërgjithmonë ky emër? Kjo dobësirë emundur dhe e kryqëzuar! Por ai epërmbajti mërzinë dhe iu përgjigj mekulturë.

“Mirë, zotëri, meqë e kryqëzuan, atëherëgjithçka doli kot, apo jo? Do të ishte më

mirë po të kishte rezistuar, sepse në funde pushtuan.”

“Dhe sot, i ngritur në të djathtën ePerëndisë, ai po pushton me mijëra meanë të dashurisë së tij. Dashuria ështëmë e fortë se vdekja dhe më e fortë seurrejtja. Ajo i pushton të gjithë në fund.Ajo më ka pushtuar dhe mua.”

“Por unë nuk dua të pushtohem,” vazhdoidjaloshi. “Gjithë jetën kam qenë skllav,por një ditë do ta blej lirinë. Dua të jemi lirë të shkoj ku të dua, të bëj si të duadhe të hakmerrem për të keqen. E urrejkëtë robëri dhe urrej ata që më paditinnë mënyrë të rreme e që më dënojnë pashkak.”

“Por Jezu Krishti mund të të lirojë sot,”iu përgjigj burri me zërin që i tingëllontetriumfues. “Ai mund të të lirojë ngapakënaqësia dhe urrejtja që ke. Mëthuaj, a të bën të lumtur urrejtja jote?”

Djali gati u përgjigj, por ngurroi. Aikujtoi papritur si kishte qarë në jastëknga urrejtja gjatë natës dhe kishtemallkuar errësirën, duke menduar qëagimi nuk do të vinte kurrë. Ai kujtoigjithashtu paqen në sytë e së ëmës kurajo ishte ngritur për t’i larë plagët dhepër t’i dhënë diçka për të pirë. Aivështroi në hapësirë me një humor të keqdhe sytë iu ngulitën në qytetin krenarpërtej luginës, duke kujtuar përsëri atëpasditen kur një vajzë e vogël e arratisur

nga Laodiceja ia kishte rrëmbyerzemrën. Në mënyrë të turbullt ai kuptoi,për herë të parë, që, përveç urrejtjes dhegrindjes, kishte dhe mënyra të tjera përtë pushtuar. Përgjigjja i ngeci në grykë.

Kapitulli 5

“Nëse ky mësim na sjell një shpresë tësigurt për jetën dhe gëzimin epërjetshëm, atëherë le t’ia vëmë veshin.”Po fliste Afia, me dorën mbi gjurin e tëshoqit, duke e vështruar në sy. Epafra ekishte vizituar në mëngjes shokun e tij tëdjalërisë dhe ata u gëzuan shumë kur epanë njëri-tjetrin. Filemoni kishteporositur një drekë madhështore, porushqimi ishte ftohur dhe enët gati ishinlënë të paprekura ndërsa Epafra zbuloiqëllimin e vërtetë të vizitës së tij. Derivonë pasdite ai kishte folur dhe

diskutuar bashkë me Filemonin, ndërsaArkipi kishte ndenjur ulur duke dëgjuar,duke kapur gjunjët, buzëvarur dhe iheshtur. Në hijet e dhomës së saj edheAfia rrinte duke dëgjuar, pa u vënë re,sepse kjo bisedë ishte për burrat dheaskush nuk mendonte që ajo po ikushtonte vëmendje.

Tani mysafiri kishte ikur dhe ushqimi,pothuaj i pashijuar, ishte hequr. Arkipikishte ikur për të kryer detyrat e tij dheFilemoni kishte mbetur vetëm me Afian.Pastaj, në qetësinë e orës së mbrëmjes,ajo kishte dalë përpara dhe ishte ulurmbi një stol të ulët te këmbët e të shoqit.

“Sa frikë kam pasur nga vdekja!”

psherëtiu Afia. “Shpesh, gjatë dimrit, kurnëna perëndeshë mban zi për të bijën, ecila është kthyer në botën e nëndheshme,kur era rënkonte mes shkëmbinjve, kurçakejtë ulërijnë në humnera dhe netëtjanë të gjata e të errëta, kam menduar:‘Vallë kështu do të jetë vdekja, të dalëshnë trishtimin prej dimri të botës sënëndheshme ku ulërijnë djajtë?’ Tëvdekurit tanë hyjnë përmes portave tëvarreve tona frigjiane, por kush ështëkthyer ndonjëherë që të na tregojë se sipo ia kalojnë - përveç këtij Krishtit?”

“Por e dashur, - murmuriti Filemonishumë i prekur me gjithë dyshimet qëkishte, - një hebre i kryqëzuar, njëfshatar galileas i dënuar me vdekje nga

romakët! Është e pabesueshme.”

Paskasia e vogël hyri kot në dhomë dhe iati e ngriti në gjunj.

“Por ai e mundi vdekjen, - këmbënguliAfia, - dhe e duroi vullnetarisht atëkryqëzim. Nuk e pushtoi askush. E keharruar se çfarë tha zoti Epafra? Vdekjae tij ishte një vepër dashurie dhe njëflijim pajtues. A ka dashur në këtë llojmënyre ndonjë prej perëndive tona?Artemida, gjuetarja, ndjek për tëshkatërruar, ndërsa Zeusi në parajsën etij na flak rrufe; dhe ne kemi frikë ngadjajtë që fshihen në shkëmbinj dheperënditë që nuk duan t’ia dinë. A vijnëte ne, ashtu siç vjen ai, për të na thënë:

‘Mos ki frikë’ ose ‘Unë jam udha’?”

“Shhhht,” tha Filemoni shumë i alarmuar.“Si s’ke frikë nga hakmarrja e perëndiveqë guxon të flasësh kështu?”

“Nëse ka perëndi lart në re,” iu përgjigjAfia me guxim. “Ai foli për një Perënditë vetëm, i cili zbriti te ne, na mëshiroidhe vuajti për ne. Zemra më thotë se kyështë Perëndia i vërtetë dhe sonte do t’ilutem atij. Të lutem, burri im, lutu dhe tibashkë me mua, siç na mësoi zotiEpafra.”

Filemoni qëndroi në heshtje për një kohëtë gjatë. Një skllav me këmbë të butaerdhi për të ndezur llambat, por zotëria itij i bëri shenjë të largohej dhe dhoma u

errësua, ndërsa lart mbi grilat e hardhiveyjet ndriçuan mbi to. Pataj hëna u ngritnga prapa maleve dhe mbushi oborrin evogël me një dritë të argjendtë.

“Por ne do të humbitnim tregtinë dhelidhjet tona,” tha ai më në fund.“Njerëzit janë gjuajtur me gurë, janëvrarë dhe janë kryqëzuar, sepse kanëndjekur këtë Krishtin. Pali, ai për të cilinfliste Epafra, gati u vra dy-tri herë nëGalaci, u rrah dhe u burgos nëMaqedoni. A e ke llogaritur mirëçmimin, Afia?”

“Lavdia dhe jeta e përjetshme,” iupërgjigj ajo menjëherë. “Të tjerët kanëduruar, edhe ne mund të durojmë. Pali po

e predikon këtë lajm në Efes dhe thuhetse ai përhapet si një zjarr në verë. Kabesimtarë në Hieropol, Laodice, Smirnëdhe Filadelfi, madje thuhet se edhe nëSardë ka disa emra. Zjarri i dashurisë sëkëtij Krishtit po përhapet, burri im, dhebesoj se një ditë ai do të flakërojë nëpërmbarë botën.”

“Dëgjo,” tha Filemoni i ndarë midisdyshimit dhe frikës. “Unë do ta bëj këtë.Dje zoti Polemon më shtyu të shkoj përvizitë te shokët e tij në portin e Efesitdhe të përpiqem të anëtarësohem nëshoqërinë tregtare. Ata eksportojnë leshdhe Polemoni më ka përmendur si tregtartë ndershëm. Kisha vendosur që më parëtë shkoja në kohën e Artemisias (festës

së Artemidës) dhe të merrja Arkipin mevete. Unë mund të bëj tregti, ndërsa aimund të kënaqet me lojërat dhe festimet.Onesimi mund të shkojë me të për t’ishërbyer; kjo do të më lërë të lirë.Atëherë do të shkoj personalisht te kyPali dhe do të dëgjoj me veshët e mi atëqë ka për të thënë. Nuk do të rri shumë,sepse do të jetë koha e qethjes sëdeleve, por skllevërit më të moshuarjanë shumë besnikë, kështu që ti mund t’imbikëqyrësh punët gjatë kohës që jamlarg.”

Kështu Afia e puthi të shoqin dhe futiPaskasian në krevat. Filemoni ndenjiulur për një kohë të gjatë duke menduar.Por Arkipi ndenji mbi dyshek, duke u

kthyer sa andej-këtej, shumë i shqetësuarpër të fjetur. Krimi që kishte kryer irëndonte shumë ndërgjegjes së tij dhe sotzoti Epafra kishte folur shumë përmëkatin dhe gjykimin. Ai kishte folurdhe për pendimin dhe faljen, por pendimdo të thoshte rrëfim, dhe ky ishte njëkusht shumë i vështirë për Arkipin e rikrenar. Kështu ai fjeti, u zgjua, u kthyemajtas-djathtas, fjeti dhe u zgjua përsëridhe urreu errësirën, deri sa më në fundgjeli këndoi dhe u gëzua, sepse, për pakkohë, agimi do t’i vinte përmes dritaressë vogël, dhe me ardhjen e një dite të reai mund të harronte. Ai do të shkonte t’ithoshte Onesimit që do të shkonin nëArtemisia; ndoshta edhe Onesimi mundtë harronte nga gëzimi.

Artemisia ndodhte në maj, po ata ishinnë muajin prill, kështu që kishin shumëpunë për të bërë që të përgatiteshin.Onesimi, i cili ishte i fortë sa një ka i ri,u shërua shpejt nga rrahja dhe nga gëzimimezi priste që të shkonte, ndonëse nëprani të Arkipit tregohej i ftohtë nëbindje dhe nuk tregoi aspak që ishte ikënaqur.

Dita e madhe erdhi më në fund dheprocesioni u nis kur agoi dielli. Cisiumi,një karrocë e lehtë, e hapur dhe me dyrrota që tërhiqej nga një kalë, po pristete porta e Filemonit me një skllav eprorsi shofer. Arkipi, i hipur mbi një pelë tëbukur, ishte gati të kalëronte pranë tëatit. Onesimi dhe një shërbëtor tjetër do

të vinin nga pas mbi mushka të shpejtame gjithë bagazhet.

Filemoni doli më në fund me Afianpranë dhe me vajzën në krahë. Dukej segruaja i ishte lutur për diçka, sepse ai eliroi pak shtrëngimin e saj, i puthi dorëndhe murmuriti: “Paqja qoftë me ty, edashur. Nuk do të të harroj dhe do të tëtregoj çdo gjë.” Atëherë i dha fëmijën qëi ngjitej dhe hipi në karrocë. Skllavilëshoi frenat nga kafsha e paduruar dhe unisën me vrap.

Fundi i prillit në fushat e lartme ishtetamam kulmi i pranverës: shumëzambakë dhe shpatore kishin lulëzuarbuzë përrenjve të rrëmbyer. Qengja të

majmur kërcenin në lëndina plot mekumak dhe malva rozë dhe blegërimat edeleve të sapoqethura mbushnin ajrin engrohtë. Ndërsa morën të tatëpjetën drejtluginës, Onesimi vuri re gjethe të rejafiku, si veshët e lepurushëve të vegjël,që mbinin nga druri i hirtë. Toka me tëvërtetë ishte shumë e mirë dhe ai nukdonte perëndi ose perëndesha përveçNënës së Natyrës, e cila përhapipranverën nëpër vendin që priste,perëndisë së Diellit, i cili ngistekarrocën nëpër qiej, e ngrohte dhe engazëllonte, si dhe Afërditës,perëndeshës së bukurisë, e cila i thirrizemrës së tij në zambakët dhe në grurin eri të gjelbër, në retë e bardha dhe maletqë shkëlqenin përtej Hieropolit. Po, sot

toka ishte e mirë e tëra dhe ai e kishteharruar skllavërinë e tij.

Shtegu i çrregullt që zbriste midisullishteve u zgjerua dhe thundrat ekafshëve bënë zhurmë në rrugën kryesorelindore, ndërsa zemra e Onesimit umbush me gëzim kur u bashkuan meturmën e mjeteve dhe pelegrinëve qëudhëtonin drejt perëndimit, nëArtemisia. Ata po vërshonin nga çdorajon i Azisë ndërsa veriu, jugu, lindjadhe perëndimi, të gjitha u bashkuan: ngaPamfilia, Frigjia, Galacia, Bitinia dhendoshta shumë më larg, sepse rruga emadhe lindore shkonte deri në lumin emadh, lumin Eufrat.

Dhe tani u gjetën në pikën e bashkimit tëtë dy lumenjve. Lugina e Likut ishtezgjeruar duke u bashkuar me luginënpjellore të lumit Meander. Tani ata povazhdonin me gaz dhe me zhurmë poshtëatyre mureve të Laodicesë, e cilaqëndronte mbi një kodrinë të vogël, afro50 m mbi luginë. Fortifikimet e tijdukeshin të padepërtueshme, por porta etij siriane ishte e hapur dhe një numër imadh udhëtarësh dilnin për të marrëpjesë në pelegrinazh.

“Një ditë unë do ta kaloj atë portë si njënjeri i lirë,” i tha vetes Onesimi dhefilloi të ëndërronte për bukurinë dhelirinë. A do të ishte zonjusha e vogëlIrenë në lëndinë sot në mëngjes duke

mbledhur shpatore dhe zambakë? Njëditë ata do të mblidhnin lule së bashku.Sot çdo gjë ishte e mundur, sepse ai ishtei ri, i fortë, i lumtur dhe ishte stina epranverës.

Efesi ndodhej mbi 150 km largLaodicesë dhe ishte e pamundur tënxitoje, sepse, ndërsa udhëtonin drejtperëndimit, rruga u mbush gjithnjë e mëshumë me karroca, viga, karroca me qe,mushka dhe kuaj, që të gjithë shkonin nëtë njëjtin drejtim. Ditën e dytë, lajmëtaringa Roma, i tërhequr nga kuaj të shpejtëqë sapo ishin marrë nga godina e fundit eqeverisë, erdhi me shumë zhurmë dheshoferi i ra borisë për t’u thënë tëgjithëve të hapeshin. Kafshët u trembën,

pelegrinët këmbësorë bërtitën dhe njëcisium i lehtë u përmbys kur kali i tij ukthye anës rrugës. Por Onesimi nuk ukushtoi vëmendje të plagosurve brendasaj. Ai po vështronte karrocën qëlëkundej ndërsa largohej me gjithë kuajtgalopantë. Këta njerëz kishin ardhur ngaRoma, nga vetë prania e Neronit,perandorit të ri, të lavdishëm si perëndi.“Një ditë do të shkoj në Romë,” mendoiOnesimi.

Hanet rrugës ishin mbushur plot dheFilemoni me Arkipin ankoheshin papushim për shkak të sistemimit të pistëdhe të tejmbushur, si dhe për shkak tëudhëtarëve të shumtë që mallkonin,grindeshin dhe i mbajtën zgjuar gjithë

natës. Onesimi dhe skllevërit e tjerëishin në gjendje më të mirë, sepse fjetënbashkë me kafshët jashtë, nën yje; nëkëtë luginë jugore netët e pranverës ishintë ngrohta e ajri ishte i ëmbël. Ai shijoiçdo çast të udhëtimit të gjatë, me gjithështyrjen, luftërat dhe shakatë, ndërsa nëmesditë, pasi përgatitnin ushqimin dhezotëria i tij pushonte, ai me Arkipintërhiqeshin nëpër kallame për t‘u larë nëlumë.

Në Antiok, në lumin Meander, ata kaluanurën e bukur me gjashtë harqe dhe atjeku rruga u nda më dysh, vazhduan rrugënveriore drejt Efesit. Nuk ishin largbregdetit dhe malet në të dyja anët eluginës u zgjeruan duke u kthyer në një

fushë pjellore. Shkëmbinjtë, kedrat dheqiparisat iu hapën fushave të grurit dhefasuleve të reja dhe pemishteve me fiq.Ishte një vend i ngrohtë, i fjetur dheerëmirë; pelegrinët e lodhur fjetën shpejtatë natë, sepse, të nesërmen në mëngjes,ditën e katërt, do të vinin në Efes.

Onesimi u çua shumë kohë para agimit,kishte krehur kuajt, u kishte vënë samarëtdhe kishte fshirë karrocën para se tëzgjoheshin skllevërit e tjerë. Ai ishteshumë, shumë i emocionuar, sepse sot dotë shikonte qytetin e ëndrrave të tij.Zotëria i tij do të pushonte kur të arrintedhe në mbrëmjen e po asaj dite ata do tëvizitonin tempullin e Artemidës ose tëDianës, siç e quanin grekët nënën e

lavdishme të jetës dhe të pjellorisë.Sonte ai do të shihte atë për të cilënnjerëzit flisnin duke mbajtur frymën.Çfarë priste të shihte? Ai nuk e dinte;por sigurisht, sonte do të shihte bukuri tëpërsosur, vetëm burimin prej të cilitrridhte e gjithë jeta dhe bukuria që aikishte njohur ndonjëherë, ose dinte nëatë çast: lulet tek këmbët e tij, agimi qëshpërthen mbi malet lindore pas tij,kundërmimin e butë të pranverës, si dhefytyrën e një fëmije. Sonte ai do të dintedhe kuptonte.

Kapitulli 6

Onesimi kurrë nuk do ta harronte pamjene parë të Efesit, qytetit suprem të Azisë,ndërsa kaluan një kthesë në kodra dhepanë qytetin e shtrirë përpara tyre, meshtyllat, tempujt që shkëlqenin fort nëndritën e diellit të mëngjesit, me ujëratxixëlluese të portit dhe me detin përtejkanalit, të kaltër si palloi. Lartësitë emalit Kores që e rrethonin zbrisnin derinë detin Egje, dhe qyteti rrinte i rrethuarsi në djep nga jugperëndimi në një krahtë gjelbër që e mbronte. Madje edhepelegrinët më të regjur ndaluan, mbajtën

frymën dhe adhuruan, sepse këtu ishtebukuria e mishëruar, vatra epërshtatshme dhe shenjtërorja eperëndeshës së bukur, tempulli i së cilësrrinte tashmë i hapur për t’u parë nga tëgjithë në ultësirën nga veriu i qytetit, njënga shtatë çudirat e mëdha të botës. Aiishte ndërtuar që të shikonte nga porti, nëmënyrë që çdo marinar i lodhur, anija etë cilit do të hynte në kanal, të mund tëngrinte sytë dhe ta shihte nga larg, tëbekohej dhe forcohej nga bujaria eperëndeshës.

Onesimi qëndroi sikur të ishte ngulur nëvend, deri sa skllavi më i moshuar ia futimprehtë në brinjë me fshikullën e kalit.Filemoni dhe Arkipi po shtyheshin drejt

përpara, duke pritur që skllevërit tërrinin afër dhe pas tyre, po nuk ishte elehtë të rrinin bashkë në mes të turmës sëngjallur dhe të djersitur. Djali nuk kishteparë kurrë në jetë kaq shumë njerëz, dhekëtë e tha hapur.

Skllavi tjetër qeshi. “Duhet të presimedhe pesë ditë para festës,” tha ai.“Punët do të bëhen shumë më keq.Falëndero perënditë që erdhe shpejt.”

Polemoni kishte porositur një apartamenttë rehatshëm për shokun e tij tregtar dhekishte dërguar skllavin e vet për ta bërëgati. Të gjithëve u erdhi mirë kur dolënnga rrugët e flakëruara dhe hynë nëatriumin e freskët e të hijesuar, ku gjetën

një vaskë, drekë, krevate gati, si dhestalla për kuajt. Onesimi u dërguamenjëherë për t’u kujdesur për kafshët elodhura dhe, kur mbaroi punën, ndenjipër një kohë të gjatë tek porta, dukevështruar lart tempujt e përsosur dheteatrin e madh mbi kodër që dallohej ngai gjithë qyteti. Në teatër ishin njëzet ekatër mijë vende dhe, pa dyshim, ai do tëshkonte bashkë me Arkipin për tëshërbyer dhe do të shihte lojërat Pan-loniane. Ai u tundua të dilte me vrap nërrugën e portit dhe të shikonte pakAgoran ose tregun më tej, por u thirr nganjë zë i inatosur.

“Çfarë po bën, mor skllav dembel? Deritani mund të kishe futur një legjion

kuajsh në stalla. Zotërinjtë tanë janëlarë, veshur dhe janë gati për të ngrënë.Ti duhet të jesh duke u shërbyer.”

Filemoni dhe Arkipi kishin uri dhe ishinshumë të lodhur. Ata kishin fjetur keq nëhane në tri netët e kaluara dhe vapa eqytetit të strehuar në ultësirë ishtembytëse. Ata hëngrën mirë, por folënpak dhe, kur mbaruan, Filemoni u tregoime gisht mbetjet e drekës.

“Unë dhe biri im do të tërhiqemi tëpushojmë,” u tha skllevërve. “Hani ngaato që kanë mbetur, bëni gati prapëvaskën, pastroni rrobat tona të udhëtimitdhe bëni gati darkën. Dhe pasi të kemifjetur e dita të jetë ftohur pak, do të

shkojmë në tempull më këmbë dhe ju dotë na shërbeni. Kam dëgjuar që tempulliështë një qendër vrasësish dhe hajdutëshxhepash, kështu qëe do t’ju duhet të naruani me shumë kujdes. Do të hamë kurtë kthehemi.”

Skllavi më i madh, emri i të cilit ishteHermes, iku në dyqan për të blerëushqimet e darkës, kurse Onesimi hëngrime nxitim dhe punoi shumë, sepse kishteshumë për të bërë dhe ai i kishte fyerduke qëndruar në stalla për një kohë kaqtë gjatë. Edhe ai ishte i kapitur nga nisjae shpejtë atë mëngjes, nga ngazëllimi,nga vapa dhe sytë mezi i mbante hapur.Ai i hodhi një shikim Arkipit, i ciligërhiste në dhomën e tij luksoze, dhe

përsëri në zemrën e tij gufoi urrejtja. Njëditë ai do t’i bënte keq këtij djali, do tamundte, do t’ia nxinte jetën. Por ajo kohëende nuk kishte ardhur. Ai duhej tëtregohej i durueshëm, gjithnjë idurueshëm. Sonte ai do të shihteperëndeshën e bukur dhe do t’i lutej përbekim dhe sukses.

Të dy zotërinjtë u zgjuan vonë pasdite, ulanë dhe u veshën me shumë kujdes përvizitën në tempull, i cili ndodhej mbi njëkilometër larg qytetit. Tani koha ishte mëe freskët, dhe për këtë ata ishinmirënjohës, sepse turma ishte më edendur se kurrë. Sonte perëndeshës dot’i hiqej veli përpara turmës qëadhuronte, kështu që ithtarët dhe

priftërinjtë e saj po bënin çmos për tatërbuar turmën. Gjatë gjithë rrugës,midis shtyllave prej mermeri me hulliza,kishte kioska të mbushura me imazhe tëçuditshme, si të argjendta, disa shumë tëmëdha, disa mjaft të vogla për t’u varurnë qafë si hajmali. Midis tyre rrinin ulurshkrimtarët e letrave të famshmeefesiane - rrotulla fjalësh që nuk ikuptonte askush, por që besohej se ishinmagji dhe yshtje nga më të fuqishmet. Potë mbaje një prej tyre në gjoks, kishe njëhajmali mbrojtëse kundër së keqes dhenjë garanci suksesi. Të gjithë njerëzit eEfesit e dinin historinë e mundësit greknë Lojërat Olimpike, i cili hodhi poshtëçdo kundërshtar deri sa u zbulua qëkishte lidhur një letër efesiane në kyçin e

këmbës; kur ia hoqën, u bë i dobët si çdonjeri tjetër.

Sidoqoftë, në ajër ndihej diçka eçuditshme dhe një ndjenjë beteje. Përseargjendarët i reklamonin mallrat e tyre sinë panik dhe shkrimtarët e magjive ulypnin njerëzve t’i blinin, duke deklaruarherë pas here sovranitetin e Artemidës?Vallë i kërcënohej sovraniteti? Një apody herë ata dëgjuan pjesë të qetabisedash në rrugë.

“Punët nuk do të jenë si vitin e kaluar…Perëndesha nuk është më supreme…. Ajanë shëruar njerëzit në emër tëArtemidës? Ka kaq shumë njerëz, saqëmblidhen në shkollën e Tiranit…. Me

siguri do të ketë trazira midis hebrenjvedhe aziatikëve…. Kanë dy vjet që epërzënë nga sinagoga….”

Onesimi ngriti veshët. Kjo i dukejinteresante. Një trazirë në këtë vend dotë ishte mrekulli, por për çfarë do tëbënin trazirë dhe përse po mblidheshinnë shkollë? Ai i hodhi një shikimFilemonit, por fytyra e zotërisë të tijishte serioze dhe e menduar. Jo shumëlarg tempullit ai ndaloi te dyqani iDemetriut, argjendari më i madh dhe mëi pëlqyer, dhe shqyrtoi modelet e bukuraqë shiteshin. Ai bleu një imazh tështrenjtë, me madhësi sa grushti i tij, dhenjë hajmali të vogël të varur në njëzinxhir të argjendtë.

“Për nënën tënde dhe Paskasian, - i thatë birit, - do t’u pëlqejnë.” I vuri mekujdes në portofol dhe vazhdoi nëkioskën e radhës, ku një magjistar rrinteulur, i rrethuar nga libra magjie, dheduke shkruar shpejt. Filemoni ngurroi, eshikoi për një moment, pastaj bleu dynga letrat më të mira.

“Do më duhen nesër,” i tha Arkipit. “Mëduhet të takoj shokun e zotit Polemon,tregtarin e leshit, poshtë në port, nëlidhje me anëtarësimin tim në shoqërinëtregtare. Po u pranova, pasuria jonë dotë rritet së tepërmi.”

Dyqani i Demetriut gjendej afërtempullit dhe me një dridhje të vogël

frike, shprese dhe habie e ndoqi Onesimizotërinë në ambientet e tempullit. Aiduhej të priste bashkë me Hermesin afërderës ndërkohë që Filemoni dhe Arkipido të shtyheshin përpara drejt altarit dheshenjtërores së brendshme; por, edhe pserrinte në fund, Onesimi mund të shihtemjaft për t’u rrënqethur me gëzim. Ishtegati ora e perëndimit të diellit dhe, me tëvërtetë, këtu ishte bukuria e përsosur.Drita e mbrëmjes derdhej midis njëqinde njëzet e shtatë shtyllave të kolonadave,kështu që ngjyrat e pasura të kuqe, të artadhe të kaltra shkëlqenin me një ndriçimjotokësor, dhe secila shtyllë ishtedhurata e ndonjë mbreti. Por qendra etempullit kishte një çati prej kedri, tëndriçuar dobët nga llamba, ndërsa ajri

ishte i rëndë nga era e temjanit dhe enjerëzve të djersitur.

Në fillim Onesimi shikoi vetëm shtyllatdhe ngjyrat vezulluese, shkallët e mëdhatë gdhendura nga një hardhi e vetmegjigante nga Qiproja, altarin e vjetër e tëfamshëm dhe perdet e varura, bukurinë edritës së fundit. Por tani drita po venitejdhe ai filloi të mësonte se çfarë pondodhte në errësirë. Ai pa fytyrat enjerëzve që rrinin pranë tij tek hyrja etempullit dhe ndjeu frikë, sepse ishinfytyra të këqija, të regjura nga mëkati,fytyrat e kriminelëve dhe vrasësve, që ingjiteshin shenjtërores së tyre. Ai iuafrua pak errësirës që të rrinte më afëradhuruesve, por atëherë ndjeu akoma më

shumë frikë. Diçka po ndodhte, gjë që ais’e kuptonte dot. Murmuritjet e ulta ishinrritur në një lloj këlthitjeje të shfrenuardhe e gjithë turma po tërbohej. Perdja pongrihej lart, centimetër pas centimetri,dhe për pak lavdia e Artemidës do tëshkëlqente mbi të; dhe ai do të harrontecubat, maskarenjtë dhe erën eneveritshme. Bukuria dhe drita e freskëtdo të rridhte drejt tij, ndërsa në shpirt dotë ndiente pranverën.

Dhe, atëherë, ndërsa perdja u ngrit mëshumë, bërtitja e çmendur u bë më efortë, ai pa mbi kokat e turmës që tundej- një idhull të shëmtuar dhe tepër tëshëndoshë, një karikaturë e shpifur e njëgruaje, e gdhendur prej druri të vjetër

dhe të zi, që mbaronte në një trung tëashpër me xhunga dhe që mbante në duarnjë çomangie dhe një sfurk tresh. Njëdritë e pazakontë shkëlqente nga lart mbitë, gjë që e bënte errësirën rrethOnesimit të dukej më e thellë. Dhemenjëherë ai kuptoi që nën mbulesën eerrësirës po ndodhnin gjëra të këqija.Ajri i rëndë me temjan ishte i dendur metë keqen. Një dorë e kapi; ai bërtiti, ushkëput dhe luftoi për të dalë në ajër tëhapur.

I neveritur dhe gati i alivanosur, ai iudrejtua rripit të tokës kënetore qëndodhej midis tempullit e detit dhe, dukeu hedhur përtokë, e shtypi ballin mbibarin e freskët. Drita rrinte akoma në

qiellin perëndimor mbi port, një dritëngjyrë rozë që pasqyrohej në ujë. Po, nëbotë kishte ende bukuri, por ajo ishtelarg perëndeshës sa dhe drita errësirësose jeta vdekjes. Ai kishte frikë mëshumë se kurrë më parë. Mendoi përvarret shkëmbore që i kishin kaluar gjatërrugës kryesore me trajtë dyersh. Vallë,kjo ishte vdekja? Të kalosh përmeskëtyre dyerve drejt errësirës që tëmbyste, t’i afroheshe Asaj? Por,sigurisht, perënditë e të atit nuk kishinqenë kështu? Një ditë ai do të shkonte nëGreqi dhe do të ngjiste shpatet medëborë të Parnasit në kërkim tëperëndive të të atit.

Ai nuk guxoi të qëndronte për një kohë të

gjatë në kënetë, sepse kishte marrëurdhër të priste tek dera e tempullit përtë shoqëruar zotërinë në shtëpi. Hermesipo qëndronte pikërisht atje ku e kishtelënë, i mahnitur nga kulti, por jo shumë iprekur, sepse vinte nga raca fshatarefrigjiane, i fortë sa vetë malet e tij tëTaurit. Onesimi qëndroi aq larg sa mundtë guxonte dhe u drodh, sepse muzguishte i freskët pas atmosferës mbytëse tëtempullit dhe kulti sapo kishte filluar.Turma do të tundej, klithte, këndonte derinë agim dhe shumë do t’u binte të fikët,madje disa prej tyre do të vdisnin.Ndoshta do të kalonin shumë orë para setë dilte Filemoni me Arkipin.

Por atyre nuk iu desh të prisnin shumëkohë. Hëna drapër dukej pak sipër majëssë malit Prion kur Filemoni doli duke ushtyrë, duke mbështetur të birin, të cilit ikishte rënë të fikët. Ai u rimëkëmb nëajrin e ftohtë, por fytyrën e kishte tëzbardhur si shkumës dhe në sy dukej njëpamje e trembur.

“Në shtëpi,” tha shkurt Filemoni. “Ata ukthyen në apartament në heshtje dheArkipi shkoi menjëherë në krevat. PorFilemoni porositi verë, largoi skllevëritdhe vazhdoi duke pirë deri natën vonë.Dy herë Onesimi u zgjua dhe ndenji mbivigun e tij prej kashte duke dëgjuar hapate zotërisë që ecte lart e poshtë, lart eposhtë, në atriumin e shtruar. Në agim ai

vazhdoi të ecte vërdallë nën yjet qëveniteshin.

Kur hëngrën mëngjes, Arkipi ishterimëkëmbur dhe mezi priste të shikontepamjet turistike, por Filemoni ishtesyrëndë dhe idhnak. Ai piu verë nëheshtje dhe pastaj dha urdhra për atëditë. “Hermes, porosit një barelë, unëme djalin do të shkojmë tani me karrocënë port për të biseduar për tregti,ndërkohë që Onesimi do të rregullojështëpinë. Do të kthehemi para mesditedhe Onesimi do të na shoqërojë mëkëmbë në shkollën e Tiranit.”

“Pse, o ba?” pyeti Arkipi.

“Që të dëgjojmë një fjalim të mbajtur

nga një njeri i quajtur Pal nga Tarsi,” iupërgjigj shkurt i ati. “Sapo largohendijetarët për drekë, ai përditë mbanfjalim deri në orën nëntë (d.m.th. në orëntre) kur ata kthehen. Kam dëgjuar qëshkolla është e mbushur plot gjatë gjithëkohës së pushimit të mesditës. Thuhet seka shumë nxënës.”

Onesimi, i lënë vetëm, rregulloishtëpinë, ushqeu kuajt, shtroi rroba tëpastra për zotërinë, përgatiti drekën elehtë dhe u ul tek dera për të vështruarnjë turmë njerëzish që ecnin lart e poshtënë rrugën e portit midis shtyllave mehulliza prej mermeri: grupe zonjashgazmore që ngjiteshin në vaskat ezonjave, gladiatorë të rinj dhe

madhështorë që po shkonin në gjimnaz,njerëz që shkonin në Agora (treg), qështyheshin me marinarët egjiptianë tënxirë nga dielli, të cilët ktheheshinngeshëm në anije. Për një çast njerëzit uhapën kur një guvernator krenar romak uçua në bashki nga një barelë e bukur megjithë gjyqtarët dhe sekretarin bashkiakqë i vinin pas mbi kuaj në procesion.Onesimi me kënaqësi do të kishtendenjur atje tërë ditën duke vështruar.Por qejfi nuk i zgjati shumë, sepseFilemoni u kthye me Arkipin brenda njëkohe çuditërisht të shkurtër, kështu që unisën bashkë për në shkollën e Tiranit.

Shkolla gjendej në mes të shpatit tëkodrës dhe Onesimi kishte shumë

dëshirë të rrinte dhe të shikonte gjërat nërrugë. Kishte shumë gjëra për të parë:Agora ngjyra-ngjyra, biblioteka me famëbotërore, godinat dhe monumentet, forcadhe bukuria e të cilave do ta sfidoninkalimin e kohës, gdhendjet epavdekshme të të cilave do ta habisninbotën ende pas dy mijë vjetësh. Por nukkishte kohë për të qëndruar dhevështruar atë mëngjes, sepse Filemonidhe Arkipi ecnin shpejt. Ishin shumënjerëz që po shkonin në të njëjtindrejtim, kështu që Onesimi e kishte tëvështirë të mos i humbiste zotërinjtë.Rruga u vështirësua për shkak tënxënësve të vegjël të hareshëm, tësapodalë nga shkolla, të cilët poshtyheshin të gjithë në drejtim të kundërt.

Ata kishin arritur, sepse turma ishtekthyer në një rrugicë dhe po hynte e tëranëpër derën e një salle të madhe, shkollae zotit Tiran. Ishte një turmë e madhe,por ndryshonte nga çdo turmë tjetër qëOnesimi kishte hasur ndonjëherë, sepseaskush nuk shtyu apo luftoi për vendet epara.

Njerëzit hynë me dinjitet serioz, u hapënpër të dobëtit dhe pleqtë, ndërsa mbisallë varej një ndjenjë e pritjes së qetë.Onesimi pa rrotull me habi nga pozita etij e skllavit nga dera, fërkoi sytë për tëbërë të sigurt që nuk po ëndërronte dhepërsëri pa.

Gjysma e auditorit ishin hebrenj, por,

megjithatë, në mes të sallës nuk kishteasnjë mur ndarës. Të gjithë uleshinbashkë në harmoni të dukshme, hebrenjtëdhe johebrenjtë, burrat ose gratë, zezakëtdhe të bardhët, romakët, grekët dhemaqedonasit, të pasurit dhe të varfërit,skllevërit dhe të lirët. Tani një heshtje ethellë varej mbi dhomë dhe shumë prejtyre dukej se adhuronin. Atëherë njënjeri hipi në tribunën e mësuesit dhe çdosy iu drejtua atij kur filloi të fliste.

Ai ishte një hebre shtatvogël, me njëpamje që nuk të linte ndonjë përshtypje,me plagë të çuditshme në fytyrë dhe syflakërues që dukeshin sikur shikoninshumë përtej turmës së mahnitur tekkëmbët e tij. “Çfarë kishte parë dhe

çfarë kishte për të thënë?” i tha vetesOnesimi duke u dridhur pak. Dhe, në çdorast, çfarë po bënin gjithë këta njerëz nëkëtë sallë me ajër mbytës, duke dëgjuarkëtë jude të vogël dhe të çuditshëm, kurmund të kishin vajtur në skenën e teatritpër të parë gladiatorët?

“Hir dhe paqe!” bërtiti Pali duke thirrurme shenjë dy skllevër që qëndruan mengurrim tek dera. “Jezu Krishti ka bërëpaqe me anë të gjakut të kryqit të tij. Juqë ishit afër dhe ju që ishit larg, Krishtiështë paqja jonë. Ai e ka shembur murinndarës dhe tani nuk ka më as jude, asgrek, as mashkull, as femër, as skllav, astë lirë. Të gjithë jemi një në KrishtinJezus.”

Jezu Krishti! Ishte i njëjti emër që esfidonte Onesimin në çdo çast. Djali tekdera vari kokën, sepse burri i vogël nëtribunë dukej sikur po e vështronte në sy.“Paqja, nëpërmjet gjakut të kryqit të tij.Ai është paqja jonë, Jezu Krishti qëvuan, nënshtrohet, pranon dhe fal.”

Por Onesimi nuk e donte paqen me këtëçmim. Ai donte të ngrihej, të rebelohej,të jetonte siç donte dhe të luftonte përlirinë e për të thurur plane hakmarrjeje.Ai u fsheh qetësisht pas një shtylle, u uldhe zuri veshët.

Kapitulli 7

Ditët e gjata të zhegut kaluan dhe erdhiArtemisia. Ishte dita kur statuja eArtemidës do të çohej përmes rrugëve tëqytetit mbi një karrocë të hequr ngakëlyshe dreri direkt nga tempulli nëkëneta, deri tek arena në malin Prion,dhe konkurset e mëdha atletike tëArtemisias do të fillonin. Djemtë ishinzgjuar në agim nga tingulli i flauteve dhetrumpetave, bërtitja e lajmëtarëve dhebubullima e daulleve të gdhendura. Sotnuk do të kryhej asnjë punë tregtie. Atapritën me padurim që Filemoni të dilte

dhe t’u jepte urdhra.

Ai nuk ndodhej në dhomën e gjumit, egjetën mbi çati duke vështruar detin ishqetësuar. Ai dukej i lodhur, i plakurdhe nën sy dukeshin rrathë të errët. Kuriu drejtua djemve të rrinin gati përurdhra, të veshur me rrobat e tyre më tëmira, ai kishte një pamje të shqetësuar.

“Oh, - tha ai, duke iu drejtuar të birit dheduke i dhënë një portofol të vogël, -skllevërit do të të shërbejnë; ja disa paraqë të hysh në lojërat dhe që të blesh pijefreskuese. Sot unë nuk do të shkoj. Dokthehem në shkollën e Tiranit.”

“Babi!” Zëri i Arkipit u thye i zhgënjyer.“Ti nuk do të vish në ditën e parë dhe të

madhe të lojërave? Sigurisht që askushnuk do të shkojë sot për të dëgjuar zotinPal. Është dita e festimit dhe flijimit tëmadh. A e ke harruar?”

Filemoni buzëqeshi. “Jo, nuk e kamharruar, - i tha me butësi, - por unë nukvij dot. Ndoshta nuk kam më asnjë pjesënë këto festime dhe flijime. Është njëaltar tjetër, por nuk e di akoma. Di vetëmqë sot duhet të shkoj dhe të dëgjojpërsëri.”

Arkipi qëndroi shumë i heshtur, palëvizur, duke vështruar të atin, të cilin edonte dhe e admironte shumë. Ishte herae parë që midis tyre kishte përçarje. Atakishin qenë plotësisht të bashkuar në

synimin e tyre për të ndërtuar një familjetë lumtur, luksoze dhe për t’u begatuar nëtregti. Por, gjatë dy-tri ditëve të fundit,Filemoni dukej sikur nuk merakosejshumë për tregtinë dhe nuk kishte thënëasgjë për intervistën e tij me tregtarët.

“O ba, - iu lut djali papritmas, - kymësim do të na e prishë jetën. Cilashoqëri tregtare do të pranojë një tëkrishterë? Të gjithë po flasin për ta. Janëheretikë të përçmuar. Si do të jetojmëne?”

“Do të jetonim për gjërat e përjetshme,që nuk shihen,” tha thjesht Filemoni.“Por, biri im, nuk e di akoma. Në qoftëse është e vërtetë që mund të mbushemi

me vetë jetën e Perëndisë të Vetëm dhetë Përjetshëm këtu mbi tokë, atëherë savlen pasuria, tregtia ose ndonjë gjë tjetërnë krahasim me këtë? Por si mund ta dinëse kjo është e vërtetë? Duhet të dëgjojmë shumë dhe të mësoj më shumë, dhenuk kam as kohë as dëshirë për të marrëpjesë në këto festime. Vallë në tempullatë natë, ka pasur vërtetësi, mirësi osepastërti?”

Arkipi u zbeh nga frika dhe vështroirrotull nëse skllevërit kishin dëgjuar. Porata po prisnin poshtë dhe i ati kishtefolur më zë të ulët. Ishte hera e parë qëata kishin përmendur çështjen e vizitësnë tempull dhe Arkipi nuk guxoi tëtregonte hapur mendimet e tij. Ai

shtrëngoi duart i shqetësuar.

“Sot, - tha ai, - do të shkoj të shikojlojërat dhe festimet. Nesër, o ba, do tëvij me ty në shkollën e Tiranit.”

Djemtë dhe Hermesi u kthyen pasdite nëperëndim shumë të kënaqur me të gjithagjërat që kishin parë, por shumë tëlodhur nga vapa, zhurma dhe turma.Festimet do të vazhdonin deri natën vonëdhe zjarrmia fetare do të rritej etërbohej. Onesimi me kënaqësi do tëkishte qëndruar, por Arkipi e urdhëroi tëkthehej në shtëpi, sepse ai vuante ngadielli që e kishte zënë dhe ndihej isëmurë e me ethe. Ai kishte qenë nevrikgjithë ditën dhe jashtëzakonisht i vrazhdë

ndaj skllevërve të tij. Onesimi mekënaqësi do ta kishte rrëzuar me shqelmnë mes të rrugës së portit.

Filemoni, pasi hëngri, qëndroi ulur dukepritur në atrium. Ai u ngrit menjëherëdhe ndihmoi të birin të shtrihej nëkrevat, i solli verë dhe një ilaç për tandihmuar të flinte. Pastaj iu drejtuaskllevërve.

“Hermes, - tha ai, - rri gati këtu për t’ishërbyer zotërisë tuaj të ri. Onesim, dotë bëj një vizitë dhe ti do të vish memua.”

Onesimi u nis pas zotërisë me humorshumë të keq. Ai nuk kishte ngrënë darkëdhe nuk kishte pirë verë, kështu që

ndihej i sëmurë nga vapa marramendëse.Ku vallë po shkonte zotëria? Lagjja rrethportit ishte gati e boshatisur, sepse tëgjithë njerëzit ndodheshin në kodër, afërteatrit. Ata kishin ardhur në lagjen më tëvarfër të qytetit, por Filemoni nxitoipërsëri nëpër rrugët e ndriçuara dobët,ndonëse tani nuk ishte i sigurt se kundodhej, prandaj ngurronte tek kthesat.

Një grua qëndroi tek një derë me njëfoshnjë në krahë. Filemoni iu drejtuaasaj:

“A mund të ma tregoni shtëpinë e Palit,çadrabërësit?” e pyeti.

Ajo uli kokën, sikur të ishte mësuar mekëtë kërkesë, dhe tregoi me gisht një

kasolle të ndriçuar matanë rrugës. Deraishte e ulët dhe Filemonit i duhej tëpërkulej që të hynte. Onesimi e ndoqiplot përbuzje dhe habi. Ai u habit akomamë shumë nga ajo që pa brenda. Mezi embante veten që të mos ia shkrepte tëqeshurit.

Pali i respektuar, Pali mësuesi i nderuari një feje të re, Pali emri i të cilit pobëhej i famshëm gjatë gjithë Azisë, judeui ditur i Tarsit, ishte ulur mbi dyshememe këmbët në një gropë, duke thururqimet e zeza të cjapit në një avëlmend tëpingultë. Mbi një stol pranë tij ishte njërrotull e mbaruar, një letër që ai sapokishte shkruar. Rreth tij rrinin këmbëkryqshokët e tij, duke biseduar me

entuziazëm në mes të zhurmës sëvazhdueshme të drugës dhe këlcitjes sëavëlmendit. Fytyrat e tyre, të zbehta nëdritën e llambave, ishin serioze, dheaskush nuk e vuri re njeriun esapoardhur.

“Unë u kam thënë, - bërtiti Pali duketundur dorën në drejtim të rrotullës dheduke iu drejtuar katër korintasve të diturdhe të kulturuar që rrinin pranë tij dhe qëdukeshin krejt pa vend në barankën ethurjes, - u kam thënë në mënyrën më tëprerë që nuk thirren shumë të ditur,shumë të fuqishëm, shumë fisnikë, qëasnjë mish të mos mburret përparaPerëndisë. Në fakt, unë ua kam zbrazurzemrën atyre. Oh, Akaik dhe Stefana,

bijtë e mi në Krisht, kthehuni dhemësojuni që njeriu nuk mund të njohëPerëndinë dhe as gjërat e thella të tij meanë urtësie ose diturie, por me anë tëpendimit, besimit, shenjtërisë dhedashurisë. Thuajuni t’i japin fund kësajgrindjeje partiake, të nxjerrin mëkatinnga mesi i tyre dhe të ndërtojnë mbi njëthemel të vetëm.”

“Por Mësues, - tha i treti me shqetësim, -çfarë mund t’u thuash në lidhje mepyetjet që ata bënë për disiplinën dherregullin në kishë? Atyre u duhenpërgjigje.”

“Unë u jam përgjigjur të gjithave, - iupërgjigj Pali duke treguar përsëri letrën,

- por çdo gjë do të shkojë kot nëse nukjanë penduar. Edhe sikur të kuptojnë tëgjitha misteret dhe të gjitha njohuritë,nëse nuk kanë dashuri, nuk janë asgjë.Thuajuni të ndjekin dashurinë dhe pastajFryma do t’i mësojë të gjithë. Oh,vëllezër, kishat e Galacisë kanë rënëpërmes mësimit të rremë. Larg qoftë qëkisha e Korintit të bjerë nëpërmjetkrenarisë, grindjes dhe papastërtisë.”

“Vëlla Pal, ka ardhur një tjetër.” Një zëfoli nga fundi i dhomës, ku një artizantjetër po kalonte leshin e cjepve nëavëlmend për pëlhurën e çadrës. Tipareti kishte hebreje në mënyrë tëpagabueshme. Ai doli përpara në dritëdhe afroi Filemonin.

“Mirë se vini në shtëpinë time të përulur,- i tha, - dhe thuajini edhe djalit të hyjë.”Atëherë, duke parë habinë e Filemonitqë u mirëprit në një shtëpi hebreje, aibuzëqeshi. “Këtu nuk ka pengesa,” i thabutësisht. “Krishti ka vdekur për tëgjithë. Paqja qoftë me ju! Me çfarëporosie keni ardhur?”

Të gjithë sytë iu drejtuan frigjianit tëpashëm që qëndronte tek hija e derës, icili iu përgjigj me përulësi: “Unë pokërkoj të vërtetën. Dua të njoh dhe taadhuroj Perëndinë e vërtetë dhe tëgjallë.”

Rrethi në dritën e llambave u shty, u happër të dhe ai u ul pranë avëlmendit.

Onesimi shkoi qetësisht në fund, ku njëdjalë i vogël mbante leshin, dhe Akuila,endësi, iu afrua dhe vazhdoi punën e tijnë heshtje. Ai ishte njeri i varfër dhe nukmund ta harxhonte kohën kot.

“Do ta gjeni atë që kërkoni, - i thaapostulli. “Perëndia e ka zbuluar veten etij. Drita e tij ka shkëlqyer mbi errësirëntonë. Të gjithë ne që jemi në këtë dhomëe kemi parë. Lavdia e Perëndisë ështëzbuluar në fytyrën e Jezu Krishtit.”

Zëri i tij në barankën e thurjes dukej sinjë trumpetë që shpallte ndonjë agimfantastik. Përsëri Onesimi u drodh. Çfarëkishin parë vallë këta njerëz me fytyrat emahnitura dhe të ngritura? Çfarë kishte

parë Stefani? Ai nuk donte më të qeshte.Kishte po atë frikë që kishte pasur nëtempullin e Artemidës, por ishte një llojtjetër frike. Atje ishte frika nga e keqja,këtu ishte frika nga diçka tjetër, diçkapërpara së cilës e keqja duhet tëvyshkej. Atëherë dera në anën tjetër tëbarankës u hap dhe një grua me fytyrë tëbutë shikoi brenda. “Eja, Levi,” tha ajome zë të ulët, duke i bërë shenjë djalit tëvogël. “Erdhi ora e darkës dhe gjumit.”

Fëmija u ngrit menjëherë dhe vrapoi teke ëma, por jo para se ajo të vinte refëmijën e lodhur të mbështetur kundrejtmurit; gruaja e mori me mend që ai ishtepatjetër skllavi i të sapoardhurit tëshquar. E mërguar nga Roma kohët e

fundit bashkë me burrin e saj hebre,Priskilla kishte parë skllavëri nëkryeqytetin e saj, aq sa ta bënte tëurrente të gjithë sistemin; ajo i bëri meshenjë Onesimit të ndiqte Levin e vogëlpër tek dhoma e pritjes prapa barankëssë thurjes.

“Keni ngrënë darkë?” pyeti ajo mebuzëqeshje. “Këta burra, kur fillojnë tëflasin ndonjëherë, mund të vazhdojnëgjithë natën. Më mirë hani këtë dheshtrihuni për të fjetur. Burri im do t’juthërrasë kur të jetë gati zotëria juaj.”

Ai piu ajkën, hëngri bukën prej elbi dhedjathin prej dhie që ajo i dha me shumëmirënjohje, u hodh mbi një grumbull

lëkurësh dhe për një çast e zuri gjumi ithellë… pastaj, dikush po e tundte lehtëdhe ai u ngrit shpejt plot frikë. A nukishte shtrirë vetëm pak kohë më parë?Atëherë ai pa një dritë të hirtë që hyntenga oborri dhe e dinte që kishte ardhurmëngjesi.

Po i merreshin mend dhe ishte hutuar ngagjumi. Ku ishte dhe çfarë kishtendodhur? Priskilla, duke qeshur pak,solli ujë të ftohtë për të larë sytë; duart esaj ishin të buta, si ato të së ëmës. Ai ihëngri fjalët duke e falënderuar dhe hyrinë barakë me hapa të pasigurta, dukehedhur një shikim të shpejtë nga zotëria;ai shikim e zgjoi plotësisht. Tani e dintese çfarë kishte ndodhur. Edhe Filemoni

kishte parë.

Në dhomë nuk kishte asnjë njeri veçPalit dhe Filemonit. Të gjithë të tjerëtkishin kohë që ishin kthyer në shtëpi, porduhet kohë për ta sjellë të gjithë jetën enjë njeriu në dritën e Perëndisë;apostulli i lodhur dukej sikur kishteluftuar në ndonjë betejë të madhe dhekishte fituar. Filemoni ra papritur tekkëmbët e tij, ndërsa Pali ngriti duart mbitë dhe e bekoi.

“Zoti të bekoftë dhe të ruajtë, biri im nëKrisht. Zoti bëftë që të shkëlqejë fytyra etij mbi ty dhe të sjelltë në lavdinë e tij tëpërjetshme nëpërmjet Jezu Krishtit, Zotittonë.” Atëherë ata u gjendën në rrugët e

hirta dhe të braktisura. Filemoni embështolli veten me mantel, sepse ngamali Prion po frynte era e lindjes.

Kaluan kthesën, hynë në rrugën e portit,panë drejt detit përmes kornizës sështyllave prej mermeri dhe të dy mbetënpa frymë. I gjithë agimi i diellitpasqyrohej në ujërat e palëvizura tëportit dhe deti përtej kanalit dukej si njëvijë e argjendtë. Një anije tregtare qëmbante grurë, e zënë në erën e agimit,ishte nisur për në detin e hapur duke uanuar në drejtimin që frynte era, mevelat e fryrë, të lehtë si krahët e zogut,ndërsa kapnin rrezet e para.

“Drita e tij ka shkëlqyer në errësirën

tonë,” murmuriti Filemoni dhe qëndroipesë minuta duke vështruar anijen ebukur të nisej kaq fisnikërisht drejt detittë çelët, të hapur dhe vendeve kuperëndon dielli. Stuhitë do të vinin, porfillimi ishte gjithmonë i lavdishëm. Ingrohur nga vezullimi i lavdisë së tij tëmadhe, ai e harroi plotësisht skllavin etij të ri që dridhej ngaqë nuk kishtemantel.

Atëherë u kthye, e pa dhe brenda tijgufoi një dhembshuri e çuditshme që nuke kishte njohur më parë. Iu kujtuapapritmas që Onesimi kishte dalë ngashtëpia pa ngrënë darkë dhe gjatë gjithëasaj nate të lavdishme e të paharrueshmeai nuk i kishte kushtuar aspak vëmendje

çështjes se ku ose si po flinte djali. Psevallë? Rehatia e zotërisë ishte puna eskllavit, por rehatia e skllavit nuk ishtepuna e zotërisë.

Po tani? Diçka kishte ndodhur. Ai dukejsikur po shihte të gjithë botën me sy tëhapur. Ngjyrat e qiellit ishin më tëbukura, kundërmimi i akacieve më i fortëdhe, tani, të ftohtët dhe lodhja e djalitpranë tij kishte rëndësi. A kishtemundësi që dashuria e Krishtit, emistershme dhe e pakuptueshme siardhja e agimit, po fillonte tashmë tëngrohte dhe ta ndriçonte errësirën ethellë të zemrës së tij të thyer? Ai nuk ekuptonte, megjithatë e shtriu mantelinrreth skllavit dhe e afroi. Pastaj, me

mirënjohje për faktin që rrugët ishinende plotësisht të braktisura, ata nxituannë shtëpi për të fjetur.

Kapitulli 8

Filemoni fjeti deri në orën njëmbëdhjetëdhe u zgjua në një çast. Ai nuk duhej tëvonohej. Ata do të mblidheshin në sallëne shkollës, dhe ai nuk duhej të humbisteasnjë fjalë. Ndihej si një fëmijë qëqëndronte në skaj të një oqeani të gjerëdhe pa breg të Jetës, Dashurisë dhe sëVërtetës. Pali kishte folur për dashurinëe Krishtit që tejkalon çdo njohuri, porsot Filemoni do të fillonte të dinte diçka,dhe të gjithë do të vazhdonin bashkë, aime të birin dhe skllevërit. Biri iPerëndisë i kishte dashur edhe ata, ai e

kishte dhënë veten e tij për ta, prandajduhet të dëgjonin dhe të kuptonin.

Arkipi, i rimëkëmbur pas natës sëmbushur me gjumë, po priste mepadurim në atrium, edhe ai gjithashtuhodhi një shikim nga i ati dhe kuptoi.Një ndjenjë e tmerrshme vetmie epërfshiu, sepse i ati kishte ecur përparaatje ku ai vetë nuk mund ta ndiqte, dhepushimi që kishte pritur me dëshirë kaqtë madhe ishte prishur. Thellë në zemër, ipapranuar nga vetë ai, kishte tmerr dheneveri nga ajo që ai kishte ndier nëtempull, por ai kishte dëgjuar mjaft përkrishtërimin për të ditur që binte ndesh

me rehatinë dhe begatinë e botës, mepopullaritetin dhe me metodat ezakonshme që përdoreshin për të fituarpara dhe për të ecur përpara në tregti.Për më tepër, ai kërkonte rrëfimin dhebraktisjen e mëkatit, dhe Arkipi kishteçdo arsye për t’iu shmangur kësaj. Aiqëndroi duke vështruar në mjerim derisa Filemoni i tha të bëhej gati, dhe tëkatër u nisën t’i ngjiteshin kodrës. Porrruga nuk ishte e lehtë. Turma që shkontenë drejtim të teatrit ishte në humorfanatik, duke murmuritur, duke kërcënuare duke fishkëllyer, dhe Pali, po të mosshoqërohej nga dy maqedonas besnikëdhe muskulozë, zor se do të kishte ardhurpa rrezik te shkolla. Në fakt, grupi ishokëve të tij intim ishte më i vogël se

zakonisht; sepse Fortunati, Akaiku dheStefana, që mbanin letrën e çmuar përkishën e Korintit, kishin zbritur në portdhe po kërkonin një anije që shkonte nëGreqi.

Por, më në fund, arritën dhe mësuesi ivogël fisnik u ngrit në tribunë, pa frymë,i spërkatur me baltë, me një njollë tëfryrë e të mavijosur mbi ballë dhe medritën e Perëndisë në sy. Ndoshta ai edinte që koha ishte e shkurtër, sepse folime një urgjencë që nuk mund tëkeqkuptohej. A kishte ndonjë njeri tëpranishëm me besnikëri të ndarë, meshpresë ose besim për këtë botë osebotën tjetër te dikush tjetër veç Krishtit,Atij me anë të të cilit të gjitha gjërat u

krijuan dhe në të cilin të gjitha gjëratqëndrojnë bashkë, Krishtit në të cilinjanë fshehur të gjitha thesaret e diturisëdhe të njohurisë? Nëse po, le ta pranojëdhe të largohet përgjithnjë nga njëshpresë e tillë, që të mos përjashtohej.Në auditor disa njerëz lëvizën, një prejtyre me fytyrë të bardhë u shty përparadhe hodhi një rrotull në këmbët eapostullit. “Kam jetuar me anë të artevetë mia magjike, - pëshpëriti ai, -por tanimë lër t’i ngjitem fuqisë së Krishtit”.

Ishte vetëm një pëshpëritje, por ajo ukuptua dhe u përhap në mes të radhëve tëngjeshura të njerëzve. Një gruashpërtheu në lot, doli përpara dhe hodhinjë hajmali prej argjendi.

“Digje këtë,” i tha Pali me vrull. “Çfarëshoqërie ka drita me errësirën, ç’i duhenKrishtit idhujt, ose fuqisë së Frymësfuqia e Satanit? Oh, fëmijët e mi nëKrisht, nëse ka të tjerë midis jush që pombrojnë idhujtarinë….”

Zëri i tij u mbyt, sepse e gjithë dhoma ungjall. Qetësisht, pa turbullirë tëpanevojshme, burra, gra dhe fëmijështyheshin përpara ndërkohë që të tjerëtu hapnin rrugën. Shumë po qanin mehidhërim ndërsa hodhën idhuj, kujtime tëperëndeshave, hajmali dhe rrotulla.Filemoni doli përpara pa hezitim, pornuk po qante. Fytyrën e kishte të ndriçuarme një shkëlqim jotokësor. Për herë tëparë ai do të lëshonte çdo gjë tjetër, që

ta kapte Krishtin me të dyja duart. Ainxori nga portofoli dy letrat efesiane eimazhet prej argjendi dhe i vuri mbigrumbullin që sa vinte e bëhej edhe më imadh.

“Sill një mangall dhe zjarr,” urdhëroiPali; Gai dhe Aristarku, maqedonasit,shkuan në një shtëpi aty afër dhe sollënato që u duheshin. Një nga një rrotullat,librat dhe letrat iu shtuan flakëve,hajmalitë dhe idhujt prej argjendi ushkrinë për punën e Perëndisë. Atë ditënuk kishte më predikim. Shumë ngaauditori kishin shkuar në shtëpi dhe ishinkthyer në sallë me simbolet e dashura tëpaganizmit, dhe gjatë gjithë pasditeszjarri u dogj, dhe Gai dhe Aristarku

ushqyen flakët dhe larguan hirin. Nukishte hera e parë që kjo kishte ndodhur,ata ishin mësuar me këtë punë. Pak kohëmë parë ata kishin shkatërruar libramagjikë dhe hajmali që kapnin vlerënprej pesëdhjetë mijë monedhashargjendi; gjithnjë e më shumë njerëz pobesonin dhe po tërhiqeshin t’i besoninKrishtit, dhe vetëm atij.

Tymi po dilte nga dritaret dhe, kurauditori u largua më në fund nga salla, undeshën me murmuritje ogurzeza dheshikime të erta. Fatmirësisht, shumica enjerëzve po flinin gjatë orës së kulmit tëvapës ose ishin mbledhur rreth teatrit,por, prapë, djemtë u kënaqën kur arritënnë shtëpi pa rrezikuar, ata u kënaqën

akoma më shumë kur dolën pas dreke meturmën për të parë përleshjet emundësve, edhe pse Filemoni nuk pranoit’i shoqëronte.

“Unë do të kthehem tek Pali,” u tha.“Koha mund të shkurtohet. Ai nuk ishpëton dot Artemisias.”

Filemoni kishte të drejtë. Koha ishteshumë e shkurtër. Lajmi po përhapej meshpejtësi nëpër qytetin e tërbuar: “I kanëdjegur rrotullat dhe kanë shkrirë idhujt.”Dhe ditën e tretë ishte e pamundur t’uafroheshe ambienteve të shkollës.Filemoni u ul për orë me radhë bashkëme Palin në barankën e thurjes, ndërsadjemtë u endën nëpër rrugë, panë drama

dhe konkurse deri sa u kënaqënplotësisht; por e dinin që retëmurmuritëse të bubullimave duhej tëhapeshin së shpejti, dhe Arkipi kishteshumë frikë për të atin.

“O atë, - i tha vonë në mbrëmjen e ditëssë tretë, kur Filemoni, i mbrojtur ngaerrësira, sapo ishte kthyer nga shtëpia eAkuilës dhe Priskillës, - a do tëkthehemi në Kolos? Duket se e kehumbur interesin për shoqatat tregtaredhe nëna do të jetë e vetmuar.”

“Do të ikim së shpejti, biri im,” iupërgjigj i ati. “Nuk mund të zgjasëshumë. Stuhia duhet të shpërthejë shumëshpejt dhe dua të gjendem me Palin kur

ajo të vijë.”

“Epo, unë s’dua,” iu përgjigj Arkipi, tëcilin po e zinte paniku. “Pse vallë taflakësh jetën tënde, o atë? Mendo përmamin, Paskasian e vogël dhe për mua.”

“Nuk besoj se do ta humbas jetën,” i thaFilemoni qetësisht. “A nuk kam filluar t’ishërbej Krishtit? A nuk më ka thirrur aita çoj ungjillin në Kolos? Dhe po të vuajpër të, ky do të ishte fitim i madh. Nësevuajmë, ne do të mbretërojmë bashkë metë. Oh, biri im, sikur ta dije….”

“E di, e di, por s’dua t’ia di!” shpërtheuArkipi. “Babi, kjo mënyrë e jetës nukështë për mua. Të lutem, mos më folpërsëri për të. Hajde, Onesim, do të

ngjitemi për në teatër.”

Ata u nisën, mjaft të ngeshëm. Me gjithëatë që kishte bërë i ati, Arkipi endemendonte të merrte disa kujtime nështëpi, veçanërisht për zonjushën e vogëlIrena, të cilën ai kishte plane ta vizitontesë shpejti. U endën nëpër rrugën eargjendarëve në drejtim të tempullit; por,pasi kishin ecur pak, panë që turma ishteaq e dendur, saqë mezi shtyheshinpërmes saj.

“Çfarë po ndodh?” pyeti Arkipi. “Duketse po bëhet njëfarë mbledhjeje publike.Pa shiko, është argjendar Demetriu qëpo qëndron mbi një grumbull gruri tëlidhur përpara dyqanit dhe po i drejtohet

turmës. Onesim, e dëgjon se çfarë thotë?Ai duket tepër i ngacmuar nga diçka.”

Onesimi u shty përpara duke u munduartë dëgjonte atë që po bërtiste burri qëtundte krahët. Por, papritmas, fjalët umbytën nga një thirrje shumë e fortë ngaturma. E gjithë rruga dukej sikur polëkundej dhe fjalët u ngritën si njëushtimë shurdhuese: “E madhe… emadhe… e madhe është Diana eEfesianëve! Poshtë Pali! Tempulli iperëndeshës së madhe Diana ka rrezik tëshkatërrohet. I kanë djegur rrotullat dhe ikanë hedhur në zjarr imazhet e saj. Emadhe… e madhe… e madhe ështëDiana e Efesianëve!”

E gjithë çështja kishte dalë jashtëkontrollit. Nuk ishte më një takim për tëshfryrë zemërimin e argjendarëve, pornjë tubim rrugaçësh të çmendur. Sindonjë dallgë deti kërcënuese, ata filluantë lëviznin në një drejtim duke u shtyrë,duke këlthitur, me sy të zgurdulluar, medhëmbë të ngërdheshur, duke shtyrë tëgjitha pengesat nga rruga. Të dy djemtë urrëmbyen të pafuqishëm në këtë baticënjerëzish që vërshonte dhe u çuan padashur lart në kodër, drejt teatrit, gjysmëtë shurdhuar nga thirrja monotone: “Emadhe është Diana… e madhe ështëDiana… e madhe është Diana eEfesianëve!”

Onesimi u nda nga zotëria i tij i ri, por

ende e shihte midis supeve të turmës,sepse ishte një djalë i gjatë. Arkipidukej krejt i tmerruar dhe, sikur donte tambronte veten nga dyshimi, bërtiste mezërin më të lartë të mundur: “E madheështë Diana…”, dhe papritmas Onesimifilloi ta përbuzte Arkipin si frikanac.Ndonëse nuk i kishin thënë asnjë fjalënjëri-tjetrit për këtë punë, secili prej tyree dinte se si ishte ndier tjetri për vizitënnë tempull, e dinin se çfarë kishin parë;vetëm dy ditë më parë Arkipi e kishteparë të atin të hidhte rrotullat dheimazhet. E megjithatë, ja ku ishte, duke uçjerrë për Dianën. Onesimi e largoishikimin i neveritur.

Atëherë, papritur, ai ndjeu një mundësi,

dhe triumfi i çastit ishte aq i ëmbël përtë, saqë gati e harroi turmën që bërtistedhe vërshonte rreth tij. Në atë çast,zotëria i tij i ri i ishte nënshtruarplotësisht pushtetit të tij dhe mundësia ehakmarrjes ishte shumë afër. Në fillim aiu tërhoq larg kësaj ideje, por ajo edetyroi të mendonte për të. Çdo fyerje,sharje dhe poshtërim që ai kishte duruarndonjëherë, çdo ndëshkim i pamerituar,të gjitha vitet e bindjes së detyruar e tëpadashur dhe, mbi të gjitha, kujtimi irrahjes së tij me thupra për krimin qëkishte kryer Arkipi, u ngritën përpara tijsi një larmi flamujsh vdekjeprurës.Gjysmë i trullosur nga vapa, zhurma dheturbullira, ai iu drejtua trazuesit më tëafërt dhe i pëshpëriti ndërsa tregoi me

gisht: “I ati i ka djegur letrat efesianepara dy ditësh.”

Sapo tha këto fjalë, ai do ta kishte dhënëjetën e tij për t’i marrë prapë, por ishteshumë vonë. Pëshpëritja e tij ishte sixixa që bie në dru të thatë, dhe brendadisa sekondash të gjithë ata që ishin afërArkipit iu kthyen duke thërritur, dukekëlthitur dhe duke tundur grushtat: “I atidogji letrat! Bir blasfemuesi! Poshtë këtandjekës të Krishtit! E madhe ështëDiana!”

Dikush e kishte rrahur në fytyrë dhe njëtjetër e kishte kapur për flokësh.Onesimi kapi vetëm një shikim tëshkurtër të fytyrës së tij të hirtë, me gojë

të hapur në shenjë proteste të kotë. “Emadhe është Diana!” bërtiti ai, pastajturma u mbyll mbi të dhe ai u tërhoqposhtë, i shkelur me këmbë, duke vdekurnën këmbët e tyre.

“Krishti më shpëtoftë! Krishti mëshpëtoftë!” bërtiti ai. Ishte britma e tij efundit e dëshpëruar në errësirë ndërsara, dhe britmën e dëgjuan dy burra qëishin rrëmbyer pa dashur nga turma. Gaimaqedonas, i fortë si ka, poshkapërderdhte njerëzit majtas-djathtas,duke tundur krahët si mulli ndërsapërpiqej të arrinte tek Arkipi. Pas njëgrushti këtu dhe një shqelmi të drejtuarmirë atje, ai kishte hapur një vend dhe ekishte tërhequr zvarrë djalin e

pavetëdijshëm nga poshtë këmbëve tëturmës.

Trazuesit e parë ishin rrëmbyer përpara,midis tyre Onesimi, dhe në mes tëzhurmës e trazirës askush në vend nuk edinte se përse ishte rrëzuar ai djalë. Njëheshtje ra mbi ata që rrinin më afërndërsa ky njeri i lëshuar dhe i përgjakuriu dorëzua Aristarkut që ndodhej pak mëmbrapa, i cili, pasi vuri djalin mbi supete tij të palëkundura, mezi arriti te njësokak. Pasi kjo doli e pamundur, iu deshtë kënaqej duke ngritur formën e heshturtë djalit mbi kokat e turmës, ku u kaluanga njëri tek tjetri deri sa u çua nëperiferi.

Onesimi ishte çuar përpara në kodër.Pamja e tij e fundit nga Arkipi ishtefytyra e tij kur turma u mblodh mbi tëdhe ai ra. “Arkipi ka vdekur,” po ithoshte vetes, dhe çdo gjë tjetër ishte njëëndërr e keqe, larg dhe pa rëndësi. Nëndonjë mënyrë ai u shty te teatri pa urezistuar dhe u habit disi kur dy shokët efortë të Palit, Gai dhe Aristarku, utërhoqën në tribunë të rrahur, të plagosurdhe rrezikonin të vdisnin. Ata kishintërhequr shumë vëmendje rreth vetesgjatë përpjekjeve të tyre për të shpëtuardjalin dhe ishin njohur e pushtuar ngaturma.

Onesimi nuk e dinte nëse kishte kaluarnjë orë, një ditë apo dy ditë i mbledhur

në mes të turmës që këlthiste dhedjersitej, duke parë atë budallainAleksandër që tundte dorën kot përheshtje dhe duke thënë fjalë që nuk mundt’i dëgjonte as njeriu që i qëndrontepranë. Pastaj, shumë, shumë kohë paskësaj ra një heshtje si e varrit; sekretaribashkiak qëndroi më këmbë dhe thadiçka. Onesimi nuk e dinte dhe as nuk eçante kokën se çfarë ishte, ndonëse mëvonë u tha që ishte një fjalim i shkëlqyer.Dita, nata, turbullira dhe heshtja, tëgjitha ishin njësoj, sepse për të vetëmnjë gjë kishte rëndësi, tani epërgjithmonë: Arkipi kishte vdekur,Onesimi e kishte vrarë.

Kapitulli 9

Kurrë nuk i kishte shkuar në mendje qëArkipi mund të vdiste. Ai kishteparashikuar vetëm nja dy sy të mavijosurdhe disa dhëmbë të nxjerrë, dhe me këtëdo t’i bëhej qejfi. Si djalë fshatar ngamalet ai nuk kishte aspak njohuri përtërbimin e turmave, por tani ishte shumëvonë për keqardhje. Arkipi kishtevdekur, i shtypur nën këmbët e turmës,dhe nata kishte ardhur e britmat kishinpushuar. Ai po qëndronte nën yje, jashtëteatrit nga ishte larguar bashkë me gjithëtë tjerët. Sekretari bashkiak kishte dhënë

urdhër të pushonin të gjitha festimet dhetë boshatiseshin rrugët që të mos ndodhtendonjë trazirë tjetër; kështu që ai kishtembetur vetëm fare, nuk mund të rrintegjëkundi dhe as të shkonte gjëkundi.

Ai nuk kthehej dot te zotëria, dhe përveçkësaj, ku ndodhej ai? Ndoshta po mbantezi pranë trupit të të birit ose e kërkontenëpër rrugë? Onesimi pa rreth e rrotull,sikur po kërkonte ndonjë strehë - ngamalet në të majtë me yjet e egra qëdigjeshin sipër tyre deri në kënetat endriçuara nga hëna në të djathtë, dhedetin e argjendtë më tej. Sikur të mund tëvraponte drejt portit dhe të zbristeposhtë dallgëve, ndoshta mund të gjenteçlodhje dhe harresë. Por në duart e kujt

do ta dorëzonte veten e tij? As Diana, asKrishti, as ndonjë nga perënditë e tjeranuk e kishte shtrirë dorën për të shpëtuarArkipin. Ndoshta nuk kishte asnjë njeri,asnjë gjë, dhe ishte e tmerrshme tëmendonte që ai mund të binte vetëm,bashkë me mëkatin e tij, në vdekje dhenë errësirë. Ishte më mirë madje tëpërballej me jetën sesa me vdekjen, oseme ndonjë perëndi të panjohur dhe tëzemëruar.

Asgjë. Askush. Pa e ditur, këmbët e tij ekishin çuar përtej teatrit dhe poshtëkodrës, drejt shtëpisë së Filemonit. Taniai qëndronte në fund të rrugës së tyre dhepapritmas e pushtoi një dëshirë e fortëpër zotërinë e tij, i cili kishte qenë një

zotëri i mirë, megjithë ato që kishinndodhur. Atëherë i shkoi në mendje senuk ishte e nevojshme që zotëria ta dinte.Onesimi mund të kthehej dhe të bëntesikur të ishte i tmerruar nga lajmet përArkipin. Askush nuk do të kishte nevojëtë dinte. Gjithçka mund të vazhdonte simë parë, përveç mundimit të ndërgjegjessë tij fajtore. Ai përshpejtoi hapat, arrititek dera dhe trokiti. Por dera ishte ekyçur dhe shtëpia ishte bosh.

Asgjë. Askush. Ai duhej të gjente ndonjënjeri zemërmirë, të cilin mund ta prekte,shihte dhe dëgjonte. E mori malli përnënën e tij, por ajo ishte shumë, shumëlarg, në fund të greminave ku kullotnindelet. Dukej si një botë tjetër. Atëherë iu

kujtua gruaja e endësit me gjithëbuzëqeshjen dhe duart e buta. Ai do tëshkonte atje për të pyetur nëse kishinndonjë lajm për zotërinë e tij.

Ai nuk pushoi së vrapuari nëpër rrugën eportit dhe duke u ngjitur në sokak, ndërsanga baraka e thurjes ndriçonte një dritë edobët. Edhe ajo ishte kyçur; në fillimaskush nuk iu përgjigj trokitjes së tij tëdruajtur, ndonëse ai dëgjoi dikë qëlëvizte brenda. Ai trokiti përsëri dhe paspak një zë i frikësuar pyeti: “Kushështë?”

“Jam unë, skllavi që hëngri darkë me juatë natë. Oh, zonjë Priskilla, më lër të

hyj!”

Dera u hap me kujdes. Onesimi u futqetë-qetë brenda dhe Priskilla e mbyllifort. Ajo ishte shumë e zbehtë dhe dukejsikur po qante, por kur pa fytyrën e hirtëdhe të tensionuar të djalit dhe frikën nësytë e tij, i harroi hallet e veta.

“Po pse mor djalë, ç’ka?” e pyeti. “Edheti u rrëmbeve në trazira?”

Ai e vështroi i heshtur. Zemra po i plastedhe mezi priste t’i tregonte gjithçka dhetë qante hallet përpara saj, por ai kurrë,kurrë nuk duhej t’i tregonte askujt.Onesimi kuptoi papritur që gjatë gjithëjetës do t’i duhej ta mbante këtë sekretme vete, si një pengesë e madhe midis tij

dhe çdo njeriu tjetër; kështu që iupërgjigj thjesht: “Po, isha në mes tëtrazirave. Po kërkoj zotërinë tim. A ekeni parë?”

Priskilla tundi kokën dhe e solliOnesimin në dhomën e brendshme ku pombushte ushqimet dhe plaçkat. I vintemirë që kishte dikë me të cilin mund tëfliste, dhe e shihte qartë që djalit i duhejtë pushonte. I shtroi mbi një divan dhe isolli bukë e verë, duke bërë muhabetgjatë gjithë kohës.

“Zotërinë tuaj unë nuk e kam parë.Mendoj që ai është bashkë me dishepujte tjerë lart në shkollën e Tiranit, dhevetëm shpresoj që ata do të tregohen të

mençur dhe të pushojnë së biseduaripara se të jetë shumë vonë. Pali donte tëshkonte dhe t’u thoshte lamtumirë tëgjithëve. Unë e quaj çmenduri, por atës’e ndalon njeri. Mezi arritëm tandalonim të shkonte në teatër dhe tëbinte drejt e në duart e tyre! Ai që ështëati ynë në Krisht! Gai dhe Aristarku uzunë dhe desh u vranë. Janë të mbuluarme mavijosje nga koka deri te këmbët,por janë të fortë si dema dhe nuk do tëlëndohen. Megjithatë duhet të largohennga qyteti bashkë me Palin dhe të nisennë rrugën bregdetare për në Maqedonipara agimit. Kurrë nuk mund ta kalonintempullin në dritën e diellit. Do të vijnëpër të marrë këto ushqime për udhëtimpak pas mesnate, kështu thanë. Rri këtu

po deshe, djalë, dhe pusho. Dukesh qëke nevojë.”

Ai u bind me mirënjohje. Nëse zotëria itij ishte me të vërtetë në shkollë, atëherëishte e kotë ta ndiqte, dhe po të mosishte, Onesimi nuk e kishte idenë se ku takërkonte. Për më tepër ai ndihej tepër ilodhur për të lëvizur përsëri. Vera ishtee fortë dhe e ëmbël, dhe atë po e zintenjë gjumë i mëshirshëm. Për pak kohë aimund të harronte. I mbylli sytë dhegruaja e mbuloi me batanije, u lut qëZoti t’i jepte dritë dhe u kthye në punën epjekjes së bukës.

Ai u zgjua papritur disa orë më vonë.Ishte ende e errët, ndonëse gjeli i parë

këndonte dhe dhoma ishte plot me njerëzqë pëshpëritnin dhe dukeshin që ishin menxitim; por midis tyre nuk gjendejzotëria i tij.

Duke parë nga pas batanijes, Onesimivështroi fytyrat e tyre të nervozuara nëndritën e llambave ndërsa bëninpërgatitjet e tyre të fundit dhe të nxituarapër t’u arratisur. Gai ishte atje me kokëne mbështjellë me fasho, ndërsa fytyra eAristarkut ishte dhe dy herë më e madhese madhësia normale; por ata dukeshin tëfortë dhe të paduruar për t’u nisur. Meshkopinj në duar, me fytyra të fshehuranën kapuçe prej pëlhure të ashpër, tëgjithë do të niseshin bashkë për tëshoqëruar Palin përmes lagjeve të

rrezikshme të tempullit dhe më tej, terruga bregdetare.

“Nuk është me ju Filemoni i Kolosit?”pyeti Priskilla. “Skllavi i tij erdhi për takërkuar. Ai po fle atje.”

“Ai nuk erdhi,” tha Pali me një zë shumëtë trishtuar. “Ç’dëshirë kisha për t’iuruar lamtumirë, sepse ai është biri imshumë i dashur në besim. Vallë çfarëmund të ketë ndodhur për ta mbajtur largnesh sonte?”

Nga i gjithë grupi, vetëm Pali dukejsikur nuk po nxitohej. Ai kaloi dhomënpër te vendi ku rrinte Onesimi dheqëndroi duke e vështruar nga lart, mefytyrën e plagosur, po shumë të butë.

“Thuaji që e kërkova me shumë mall edëshirë,” tha ai. “Thuaji që ia kushtojPerëndisë dhe hirit të Zotit tonë JezuKrisht. Thuaji që lutem vazhdimisht qëtë forcohet me fuqi nga fryma ePerëndisë në njeriun e brendshëm.Thuaji ta çojë ungjillin e Krishtit nëluginën e tij që nuk e kanë shkelur kurrëkëmbët e mia. Po ti, biri im….”

Ai po fluturonte në frymë duke harruarkohën dhe vendin, i zhytur i tëri nëmendime për fëmijën e tij të sapolindurnë besim, i cili nuk kishte ardhur. Grupiqë priste u përpëlit me nervozizëm,sepse po zbardhej dhe Gai dhe Aristarkuishin veçanërisht të dallueshëm.Priskilla vuri dorën mbi krahun e tij.

“Ati ynë në Krisht, - i tha e vendosur, -po këndojnë gjelat e gjithë qytetit”.

Ai iu kthye atyre menjëherë dhebuzëqeshi për këtë grua trime e besnike,e cila kishte mbi dy vjet që kishteqëndruar pranë, i kishte shërbyer, ekishte ushqyer dhe ishte kujdesur për tëndërsa luftonte me përndjekësit e tij,ishte munduar për ndjekësit e tij dhekishte punuar ditë e natë për të stërviturungjilltarët, të cilët do ta çonin lajminnëpër të gjithë Azinë Perëndimore. Ajokishte pjekur bukë gjithë natën dhe tani ingarkoi njerëzit me bukë të mjaftueshmepër të paktën tri ditë. Ai u kthye për tëbekuar Levin e vogël atje ku po flinte;por nuk arriti ta bekonte, sepse zonja

Priskilla e shtyu përmes derës. Drita ehirtë po e ndriçonte rrugën gjithnjë e mëshumë dhe nuk kishte asnjë çast për tëhumbur. Ai u kthye për ta bekuar përherën e fundit, por ajo ishte kthyerbrenda dhe kishte mbyllur derën ngafrika se mos vonoheshin më shumë. Eulur tek avëlmendi ku Pali kishte fituarbukën e gojës, edhe pse ata me kënaqësido ta kishin mbështetur, Priskilla zhytifytyrën nën duar dhe qau.

“O Atë, - u lut ajo, - çoji në udhëtim parrezik; ruaje kishën tënde në këtë qytetdhe ma kthe Akuilën e dashur në shtëpishëndoshë e mirë”.

Onesimi e vështroi për disa çaste dhe

pastaj iu afrua. “Duhet të shkoj për tëgjetur zotërinë,” i tha. “Tani dita uzbardh, dhe mendoj se ai do të jetëkthyer në shtëpi.”

Ajo fshiu lotët dhe e çoi në rrugë, duke ithënë të mos e harronte porosinë e fundittë apostullit për zotërinë. Ai kaloikthesën dhe pa nga deti, por sot nukkishte asnjë agim të lavdishëm dielli!Mëngjesi po vinte i mbështjellë me njëmjegull të hirtë, dhe iu kujtua papritmasse si zotëria i tij e kishte mbështjellë memantel duke e afruar atë mëngjes tëfundit dhe të ftohtë. Ai filloi t’i ngjitejme vrap rrugës së portit me dëshirë, poredhe me frikë për t’iu kthyer atij, dukepritur të dëgjonte tingullin e qarjes dhe

vajtimit të dilte nga dritaret. Por deraishte ende e kyçur dhe shtëpia bosh.

Ku ndodhej Filemoni? Mos kishtevdekur dhe ai? Po Hermesi ku ishte?Mos kishin vdekur të gjithë? I zënë ngapaniku i çastit ai trokiti bam-bam te derae komshiut me forcë kaq të madhe sa egjithë familja erdhi me vrap te dera,duke fërkuar sytë që të zgjoheshin mirëdhe duke hapur gojën nga habia.

“Zotëria im!” bërtiti Onesimi para se tëkishin mundësi t’i thoshin se çfarëmendonin për të. “A e dini se ku është?Unë nuk e gjej dot!”

“Epo mirë, ore, edhe sikur të mos egjesh, ti s’ke pse të na e rrëzosh derën!”

u ngërdhesh pronari. “Zotëria jote do tëqëndrojë. Megjithatë, unë e di se kuështë, dhe ai ka lënë një porosi për ty.Djali i tij u plagos në trazira dhe u shtruanë spital lart mbi Agora, ai është atjelart me të. Zotëria tha të shkosh dhe t’ishërbesh atje.”

Onesimit gati sa s’i ra të fikët ngandjenja e lehtësimit. Një spital ishte përtë gjallët dhe jo për të vdekurit. Amundet vallë…? Ai nuk guxoi tamendonte që të mos zhgënjehej; porshpresa sikur u jepte krahë këmbëve tëtij të reja ndërsa vraponte nëpër treg dhelart kodrës nga jugu i qytetit. Dhe ndërsavraponte, dielli agoi mbi kodër për tatakuar, duke mbuluar shtyllat prej

mermeri, tempujt dhe godinat e qytetitme një dritë rozë.

Jeta! Jeta! Ndjenja e lehtësimit ishte aq emadhe sa e harroi mundësinë edhimbjes, dobësimit ose shpërfytyrimitmë të keq se vdekja. Ai e gjeti spitalinpa vështirësi dhe desh e shtyu anashportierin, i cili donte të dinte qëllimin evizitës. Puna e tij ishte me zotërinë e tij,dhe pak më pas ai hyri me hov në sallëne qetë ku shtriheshin mbi viga disa qëishin shtypur ose plagosur gjatëtrazirave. Një grua rrinte ulur duke qarëpranë një fëmije të vogël, ndërsa njëplak rrinte shumë i qetë, sikur po flinte.Onesimi e përmbajti veten, dhe gëzimi iulargua shpejt kur pa Filemonin dhe

Hermesin të ulur pa lëvizur pranë njëforme pa lëvizje mbi një divan në qoshe.

Pa asnjë lëvizje. Kokën e kishte të lidhurme fasho të përgjakura dhe fytyrën ekishte të zbardhur si vdekja, përveçvendeve të mavijosura. Të gjithë atjedukeshin sikur ishin duke pritur vdekjen,por jashtë dielli kishte aguar dheerrësira kishte kaluar. Onesimi u ul tekëmbët e zotërisë dhe ngriti sytë medëshirë të madhe për të parë fytyrën e tij.Filemoni uli kokën.

“Shko tek shtëpia e endësit, - i tha, - dhelutju apostullit të vijë. Thuaji që e kamdjalin të plagosur rëndë”.

“Po apostulli ka ikur,” e ndërpreu

Onesimi. “Ai iku para agimit në rrugëndrejt Maqedonisë. E pashë kur iku.”

Filemoni u hodh. “Iku!” e përsëriti. “Dheunë nuk e pashë kurrë, as nuk i thashëmirupafshim. Oh, përse duhet të kishtendodhur kjo? Ai mund ta kishte shëruarArkipin. Thuhet se kishte shërim në vetërrobat dhe shamitë që ai prekte, madjeedhe demonët dëboheshin. Si ka mundësiqë s’e takova!”

“Por Krishti për të cilin na tregoi ështëende këtu.” Arkipi hapi sytë kur dëgjoizërat e tyre dhe foli dobët, por qartë. “Ainuk do të na lërë. Kur rashë, e kuptova.Bërtita, dhe ai erdhi tek unë. Nëse vdes,do ta shoh përsëri ashtu siç e pashë

atëherë.” Ai foli me vështirësi, sepseishte droguar me verë dhe mirrë për tëlehtësuar dhimbjen, dhe gjithçka i dukejlarg veç Pranisë që kishte ardhur tek aindërsa luftonte nën këmbët e turmës dhee kishte ngritur. Krahët e Aristarkut dheata të Krishtit - ndoshta ishte e njëjta gjë,sepse fundja a nuk ishte vallë i gjallë nëpopullin e tij dhe vepronte nëpërmjetanëtarëve të tij të përkushtuar? PorArkipi e kuptoi këtë vetëm shumë kohëmë pas. Atë ditë ai e dinte që Krishtivetë kishte dëgjuar thirrjen e tij dhe ishtepërkulur për ta ngritur nga portat evdekjes.

I ati iu afrua dhe i foli me zë të ulët,mbylli sytë dhe dukej sikur do të binte në

pavetëdije. Por nuk ishte i qetë dhe paspak foli përsëri.

“O ba, Onesim, duhet t’ju them. Nukmund të vdes pa kërkuar falje. Unë evodha zinxhirin nga zoti Plaut atë ditë nëKolos dhe e lashë Onesimin të rrihej methupra për mëkatin tim.”

Ra një heshtje e gjatë dhe shokuese.Atëherë Filemoni foli ngadalë, por mevendosmëri: “Ashtu si Krishti vdiq dhevuajti për mëkatin tënd, ai të ka falur,biri im. Ai e mbajti dhe bëri paqe meanë të gjakut të kryqit të tij.”

“Po, - pëshpëriti Arkipi, - e di, por duatë më falësh edhe ti.”

“Të fal, biri im,” i tha i ati. Por Onesimi,duke kujtuar thuprat, mbeti i heshtur.

Kapitulli 10

Plagët në kokën e Arkipit u shëruanshpejt, sepse ishte i ri dhe i fortë, porkëmba i ishte përdredhur, shtypur dhethyer keq. Ai vuajti në agoni në duart ekirurgëve dhe të atyre që vendosninkockat, dhe iu deshën disa javë para setë mund të dilte nga shtrati, përveçse kure çuan në shtëpi, dhe atëherë të gjithë ekuptuan qartë që ai nuk do të ecte mëkurrë mirë, sepse njëra prej këmbëveishte shkurtuar dhe shformuar.

Hermesi u dërgua në Kolos për t’ia

treguar Afias, ndërsa Onesimi i shërbeuzotërisë së tij të ri ditë e natë. Arkipi nukndryshoi brenda një dite. Vuajtjet dhepafuqishmëria e tij si dhe vapa, që savinte dhe rritej, e bënin shpeshherë tepërnevrik dhe idhnak, por prapë kishte njëndryshim. Me sa dukej ai e kuptonte qëOnesimi ishte person me shpirt dhe metë drejtën për të jetuar, në vend që tëishte pronë e Arkipit, që kishte lindurvetëm për t’i shërbyer atij. Onesimi uçudit dhe u turpërua shumë herë ngapërulësia, butësia, madje edhemirënjohja e zotërisë së tij të ri, si dhenga pendesa që tregoi kur vuajtja e tij ebëri të paduruar dhe të vështirë. Onesiminuk dinte si ta trajtonte këtë marrëdhëniedhe i vinte mirë kur mund të largohej dhe

të vraponte në shpat kodre drejtplazheve jugore, që të hidhej në DetinEgje që vezullonte. Ai bënte not shumëlarg bregdetit, duke u kënaqur me ujin eftohtë dhe forcën e tij, duke harruarmadje dhe mendimet shqetësuese që esulmonin kaq shpesh.

“Ti je i ri dhe i fortë, - sikur po i thoshteuji i kaltër dhe i ngeshëm, - dhe kjo jetëështë e bukur, vdekja dhe gjykimi janëlarg. Kënaqu me ato që ke sot këtu,sepse rruga e ngushtë që të çon në Jetëne Përjetshme nuk është për ty. Arkipipagoi çmimin, por atë çmim ti nuk mundta paguash kurrë. Prandaj ha, pi dhegëzohu, duaje diellin e detin, dhe adhurobukurinë e tokës.”

Dhe për Arkipin dhe Filemonin orët nukishin të mërzitshme; sepse kisha e vogëlnë Efes u bashkua rreth tyre. Priskilla ubë infermierja besnike e djalit, dukegatuar gjellë të shijshme dhe dukemjekuar plagët e tij, dhe nga mëngjesideri në darkë grupe të vogla tëkrishterësh u mblodhën pranë krevatit tëtij. Gjatë orëve të gjata dhe të nxehta tëverës ata i treguan historinë e Krishtit, tëprofecive të vjetra hebreje, të lindjes sëtij të përulët, të jetës së panjollë, tëvdekjes pajtuese dhe të ringjalljes së tijtë lavdishme, të ardhjes së Frymës sëShenjtë në Pentakost dhe të ungjillit qëata ishin zgjedhur për ta shpallur.Filemoni tashmë kishte humbur çdointeres për shoqëritë e tregtarëve.

Përveç kësaj, ferma e tij po lulëzonte,dhe qëllimi i jetës së tij ishte ta çonteungjillin në luginën e tij dhe tëndihmonte në ndërtimin e kishës sëKrishtit në Kolos, në Laodice, nëHieropol, madje edhe të bashkohej meEpafran për udhëtimet e tij nga veriu nëSardë, Pergam dhe qytete të tjera tëmëdha të Azisë. Zemrën e kishte tëndezur me stinën pranverore të dashurisësë tij të hershme, dhe kishte për tëmësuar shumë nëse donte të udhëhiqte tëtjerë. Shpeshherë ata rrinin dukebiseduar deri natën vonë, deri sa qiellidhe yjet nuk dukeshin më si pengesë ndajvendeve qiellore ku ata bridhnin nëfrymë.

Vizitorët nga krahina dhe vende të tjeravinin shpesh, sepse shumë anijeqëndronin në Efes, ku tri rrugë të mëdhabashkoheshin, dhe shumë tregimerrëfeheshin rreth divanit të Arkipit.

Megjithatë, përveçse kur tregimi ishtemjaft interesant për ta mbajtur të zgjuar,Onesimin zakonisht e zinte gjumi gjatëkëtyre bisedave, sepse ai nuk ishte iinteresuar për përhapjen e ungjillit. Përmë tepër, ai po fillonte të mendonteshumë për plane të tjera për të ardhmene tij. Hermesi nuk ishte kthyer, sepse podrejtonte tharjen e kashtës në fermë, dheFilemoni, ngaqë skllavin e vjetër ekishte larg dhe djalin e kishte sakat, po ijepte Onesimit gjithnjë e më shumë punë

me përgjegjësi. Ai shkonte përditë nëtreg me porosi të vogla, dhe e ndiente qëFilemoni, i cili e kishte kokën në re dukeëndërruar për lavdinë e Krishtit, nuk dota kontrollonte gjithmonë me kujdesçmimin e një pjepri apo të një bërxolle.Monedhat që ai po fshihte ishin me tëvërtetë të vogla, por ato pogrumbulloheshin dhe ai ishte ende i ri.Një ditë koha e tij do të vinte. Ai duhejtë tregohej i duruar, gjithnjë i duruar dheshumë, shumë i kujdesshëm.

Ishte kulmi i verës kur Arkipi ishte gatimë në fund të çohej në shtëpi, në Kolos,dhe udhëtimi do të ishte i lodhshëm përshkak të vapës. Ata morën me qera njëqerre të sheshtë me perde sipër, të

tërhequr nga qetë, ku djali i çalë shtrihejmbi krevat. Ai dukej i zbardhur, idobësuar dhe mezi priste të ëmën dheajrin e freskët dhe të lartë të rrafshnaltëssë Kolosit, por të gjithëve u vinte keq tëlinin shokët e tyre në Efes. Shumë prejtyre i takuan kur u nisën në errësirë ngamuri i Malit Prion dhe u kthyen për tëvështruar për një kohë të gjatë qytetin ebukur dhe të bardhë që po flinte gjumë,para se të zbritnin në një luginë ranoreku ajri i ngrohtë mbante kundërmimin epishave dhe dëllinjave. Më në fund,shtegu u ngjit në kullotat pjellore të lumitku drita e hirtë po fillonte të zbriste, dheata vazhduan gjithnjë e më tej, pa dashurtë ndaheshin: Akuila me Levin e vogëlqë kalonte me gëzim mbi qe, Onesifori,

Epaeneti dhe gjithë të tjerët, me të cilëtishin bërë vëllezër dhe kishin mësuar t’idonin me atë dashuri të thellë dhe të re tëFrymës brenda tyre.

Pastaj dielli doli mbi malet që“murosnin” luginën përpara duke ngriturkokat e luleve të diellit e të trëndafilavetë egër, duke puthur grurin e njomë e tëgjelbër dhe duke e kthyer të artë. Atandaluan nën një grup plepash që imbrojtën nga rruga dhe kënduan himninqë u kishte mësuar Pali me lot gëzimidhe frike të përzier që u rrodhën nëpërfaqe:

“Nëse ne vdiqëm me të,

me të edhe do të rrojmë;

në qoftë se vuajmë,

do të mbretërojmë bashkë me të;

po ta mohojmë, edhe ai do të namohojë.”

Vdekja dhe vuajtja. Ato u rrinin pranë nëtë gjitha anët, si retë e bubullimës qëishin gati për të shpërthyer, por nënimpulsin e kurajos së tij të re dhe tëpasprovuar Filemoni nuk ndiente aspakfrikë prej tyre. Ai do të kthehej teshtëpia ku e priste gruaja si dhe aventurae tij e re dhe e madhe, të fitonte luginënpër Krishtin. Ata u ndanë me lutje dhebekime, pastaj vazhduan rrugën megëzim.

Por ishte një udhëtim i vështirë. Ajri nënmbulesën i mbyste gjatë ditës dheArkipi, i munduar nga mizat, vapa dhelëvizja e pasigurt e qerres, u bë idhnakdhe dominues si kurrë më parë në jetën etij; ndërsa Onesimi, i detyruar t’ishërbente, e bëri këtë me smirë,fytyrëvrarë dhe të ngurtë, që ishte më ekeqe sesa mizoria e hapur.

Por Onesimi nuk ishte i pakënaqur. NëseArkipi po tregohej kaq i pakëndshëmdhe i padrejtë, atëherë ai kishte shumëpak simpati me vuajtjet e tij, dhe i vintemirë që do të kthehej në shtëpi. Kohët efundit ishte lodhur me rrugët ezhurmshme të qytetit dhe me zhukatjen eportit, ai mezi priste heshtjen e maleve

dhe pellgjet, përrenjtë dhe shkëmbinjtë ehumnerave. Trëndafilat e egër qëkërcenin, gruri i blertë që psherëtintedhe përkulej nga era, qindra lule tëvogla trime përgjatë rrugës, agimet dheperëndimet e lavdishme dhe hapësirat egjera të yjeve sipër majave të maleve emagjepsnin me bukurinë e tyre. Ipëlqente të udhëtonte. Bota ishte shumë egjerë, dhe njerëzit flitnin madje edhe përvendet jashtë Perandorisë Romake. Kurtë ishte i lirë, do të udhëtonte në kufijtëmë të skajshëm dhe më tej.

Ata erdhën te lugina e tyre e njohurvonë, ditën e katërt. Ajri po fillonte tëfreskohej, kështu që shpresonin të vininte shtëpia para nate. Këto mbrëmje të

gjata të qershorit ishin koha më e mirëpër udhëtimet dhe Arkipi sapo ishtezgjuar nga gjumi dhe rrinte shtrirëqetësisht në njërën anë, duke vështruarpeisazhin e mbuluar me dritën e artë tëfundit të pasdites. I ati kishte ecurpërpara, ndërsa Onesimi rrinte shtrirëme mjekrën në duar. Pas pak do tëkalonin poshtë fortifikimeve tëLaodicesë dhe ai po i vështronte lartduke ëndërruar. Në cilën shtëpi banonteajo dhe çfarë po bënte tani? A ishterritur, a kishte ndryshuar, apo ishte endee njëjta vajzë e vogël, e thjeshtë,zemërmirë dhe gazmore? Ai kishtemenduar shpesh për të në Efes. Në fakt,ajo ndodhej gjithmonë në një skutë tëmendjes së tij, por tani ai filloi të

kuptonte papritur se sa rëndësi kishte ajopër të dhe se çfarë e kishte bërë.Pikërisht për shkak të pafajësisë dhepastërtisë së saj, ai kishte marrë veshmenjëherë që kulti i tempullit tëArtemidës ishte i shëmtuar dhe ipështirë; pikërisht, për shkak të trupit tësaj të ri dhe elegant, i mbajtur me kaqkrenari, ai kishte kuptuar që jeta dherinia ishin të lavdishme ndërsa bënte notnë det; bukuria e saj e qenësishme iakishte hapur sytë ndaj të gjithë bukurisëdhe i kishte bërë lulet përgjatë rrugësdhe ngjyrat e qiellit objekte gëzimi dheadhurimi. Tani e kishte marrë një mall iri dhe i dallueshëm, dhe ai vendosimenjëherë ta shihte përsëri sa më shpejt.

“Më fal, Onesim, më fal,” shpërtheu nëmes të mendimeve të tij zëri i Arkipit, ipërulur dhe duke u përgjëruar. Ai nukdonte të mendonte në atë çast përArkipin dhe problemet e tij, por mendjai thoshte se do të ishte më mirë tadëgjonte, kështu që ktheu kokën dhe ethirri për t’i thënë që gjithçka ishte nërregull.

“Por s’është gjithçka në rregull,” i thaArkipi. Ai ishte lodhur nga udhëtimi, ngazhgënjimi, nga sjellja e tij e keqe, ishtelodhur duke u përpjekur të tregohej trim.“Oh, Onesim, sa do të doja që ti të ishtei krishterë, se atëherë do të më kuptojedhe të luteshe për mua, në vend që të mëurreje kur të jem zemërgur dhe i keq.

Krishti na mëson të vuajmë me durim,por unë bie poshtë gjithmonë.”

Onesimi iu afrua duke u rrokullisur dhe evështroi. As që mund të fillonte takuptonte këtë Arkipin e ri. “Nuk tëurrej,” i tha me turp. “Më vjen keq përty. Ndoshta ne ndihemi njësoj disa herë.Ti përmbahesh nga dëmtimi dhe unë ngaskllavëria. Por një ditë ndoshta Krishtiyt ose Pali yt ka për të të shëruar. Thuhetse ai ka bërë shumë mrekulli. Dhe,ndoshta, një ditë unë do të blej lirinë,kështu që ka shpresë për ne të dy.”

“Kaq shumë e urren të jesh skllav, pra?”pyeti Arkipi butësisht. Ai nuk kishtemenduar shumë për këtë më parë.

“Mendoj se nuk do të kishte aq rëndësipo të ishe i krishterë. Akuila thoshte qënë Krisht nuk ka as skllav, as të lirë. Aina mësoi të mbajmë zgjedhën e Krishtitme butësi dhe të kënaqemi me fatin tonë,ashtu si Pali kënaqet me burgun, vurratat,urinë, etjen dhe rrezikun. Por, oh,Onesim, Zoti më faltë dhe Krishti pastëmëshirë mbi mua, unë nuk jam i kënaqurme fatin tim.”

“As unë,” i tha Onesimi. Ai nuk synonteaspak ta mbante zgjedhën me përulësiapo të mbetej i kënaqur me fatin e tij. Aipreku me gisht xhungën e vogël brendarripit ku kishte mbledhur monedhat dhe idha vetes një buzëqeshje. Një ditë ai dota ndryshonte fatin e vet.

Kapitulli 11

Vendosmëria e Onesimit u vështirësuaedhe më shumë për shkak se miqësisëmes Filemonit dhe Polemonit i erdhifundi në mënyrë të papritur.

Pak ditë pasi grupi nga Efesi kishteardhur, Polemoni erdhi për të biseduarpër tregti dhe për të pyetur për shoqëritëtregtare. Filemoni i shpjegoi që ishte epamundur që ai të merrte pjesë në këtoshoqëri. Si i krishterë që ishte, si mundtë merrte pjesë në festat e tyre, të hanteushqime ofruar idhujve dhe të lidhej me

vëllazëritë duke u flijuar perëndive? Aifoli me Polemonin për Krishtin, po kjo eofendoi së tepërmi tregtarin e pasur. Ai ulargua shpejt nga shtëpia duke thënë senuk donte të pranonte mikpritjen e një tëçmenduri dhe se do të pyeste te shkollamjekësore e Laodicesë për ndonjë ilaçpër ethet e trurit. Megjithatë ai vazhdoitë blinte leshin e Filemonit, sepse ishtemë i miri i luginës.

Gjatë gjithë ditëve të frytshme të zhegutFilemoni iu kushtua korrjes, ndërsaEpafra mbeti në Kolos. Onesimi vrapoimidis lëmit, vozës, oborreve të ullinjvedhe Arkipit. Por, ndonëse Arkipi donteshoqërinë e tij të fortë dhe të re mëshumë se kurrë, ai nuk ia kishte nevojën

aq sa më parë. Për shembull, ai kishtemësuar të ecte me paterica dhe po bëhejmjaft i pavarur dhe, së dyti, e ëma dhePaskasia e vogël konkurronin me njëra-tjetrën për t’i shërbyer për çdo gjë.Gjithashtu, ai kishte filluar të studionteshkrimet hebreje dhe po fillonte tashmëtë gjente vendin e tij si predikues.

Natë pas nate, pasi puna e ditës mbaroidhe muzgu kishte rënë, populli filloi tëvinte qetë-qetë nga qyteti dhe poshtë ngakullotat; dhe një turmë çuditërisht eshumëllojshme mblidhej në atrium;barinj dhe korrës që binin erë nga tufatdhe arat e tyre, skllevër të lodhur, gradhe fëmijë të vegjël, tregtarë dinjitozëdhe një grup hebrenjsh të mërguar. Midis

këtyre ishin dy-tre rabinë (mësueshebrenjë) sypishë me kopjet e tyre tëPentateukut (pesë librave të parë tëBiblës) dhe rrotullat e historive nënkrahë. Këto kishin qenë veç tregime tëvjetra për njerëz të vdekur dhe veç fjalëtë respektuara nga e kaluara, deri sa këtaburra kishin zbuluar papritmas Krishtintë flakej nga çdo pergamenë. Tani, natëpas nate, ata i studionin me shumëhollësi, duke gjetur shenjat e ardhjes sëtij, duke lexuar interpretime të reja dhetë gjalla të fjalëve që deri atëherë kishinqenë të vdekura. Skllevërit, punëtorëtdhe nënat dilnin pas pak kohe të pushtuarnga gjumi dhe nga mësimet e shumta, porFilemoni, Epafra dhe rabinët vazhdoninderi sa zveniteshin yjet.

Në atë kohë nuk kishte shumëkundërshtim. Të gjithë ishin shumë tëzënë me korrjet. Rabinët u syrgjynosënnga sinagogat e tyre për shkak semësonin herezi dhe shoqëroheshin mejohebrenj të papastër; por ata ndiheshintë tërhequr nga johebrenjtë e papastërdhe nuk e kishin shumë merak. Filemoniishte shumë i respektuar në qytet, kështuqë e lanë rehat të bënte ç’të donte. Pornga qytete të tjera, ku Epafra kishtepredikuar ungjillin dhe themeluar kishatë vogla, erdhën lajme për persekutimindhe frikën nga vdekja.

“Ullinjtë janë korrur, - i tha EpafraFilemonit ndërsa rrinin një ditë dukeshijuar dritën e artë të diellit të vjeshtës,

- të korrat janë magazinuar. Kam dëshirëtë vish me mua kur të udhëtoj në veri, qët’i inkurajosh dhe t’i nxitësh vëllezërittanë të vuajtur.”

“Po për kishën këtu kush do tëkujdeset?” pyeti Filemoni. Epafra imenduar vështroi Arkipin që ishte ulurpak më tutje; edhe ai kishte shumëdëshirë të ikte. “Mendoj që ti Arkipmund të fillosh ta marrësh përsipër këtëshërbim me ndihmën e rabinëve,” i tha.“Ti je i ri, por Zoti po të jep shumëdritë.”

“Unë?!” Arkipi ngriti sytë, i rrëmbyernga kënaqësitë që i sollën fjalët e burritmë të moshuar. “Zoti Epafra, por unë

vazhdoj di shumë pak!”

“Fryma e Shenjtë do t’i mësojë të gjithagjërat dhe do të të kujtojë për ato që kemësuar,” citoi Epafra. “Këto kanë qenëvetë fjalët e Jezusit. Madje ti ke dheshkrimet. Tani, ki kujdes shërbesën qëmore.”

Ai i dha një buzëqeshje djalit të habiturdhe iu drejtua përsëri Filemonit;Onesimi, ndërsa pastronte drekën, idëgjoi me shumë vëmendje.

“Ne do të kalojmë pranë Laodicesë, - itha, - sepse shumica e të krishterëve qëmblidhen në shtëpinë e Ninfës janë tëpasur, të begatshëm e të respektuar, dheduket se nuk kanë nevojë për ndihmë. Në

Hieropol ata janë të themeluar fort nëbesim. Në Filadelfi qëndrojnë tëpatundur. Por në Sardë kanë rrezik tëpërdhosen. Rrugët e atij qyteti janë tëmbushura plot me ar, veset, jetesa eshthurur dhe turpi që mbizotërojnë atjejanë të pabesueshme. I lutem Perëndisëqë ata t’i mbajnë rrobat të bardha. NëTiatirë janë përjashtuar nga shoqëritë etregtive dhe janë varfëruar shumë. Pornë Pergam dhe në Smirnë, ku Cezariadhurohet dhe flijimi i Neronit është idetyrueshëm, ata kanë rrezik tëpërditshëm të humbasin jetën e tyre. Po,duhet të nisem. Kam dëshirë të iki nesërnë agim.”

Kështu të nesërmen të dy burrat zbritën

bashkë në luginë, me shkopinj në dorë,me peshtafe në kurriz, pa skllevër aposhërbëtorë; dhe Afia me Arkipin morënpërsipër drejtimin e shtëpisë. Ndërkohë,Onesimi filloi të thurte plane që një ditëtë shpëtonte me çdo kusht, kur fati t’ijepte mundësi.

Paskasia kishte dalë për të luajtur nëfushë, duke këputur kokrra në shkurre,dhe kishte fërkuar sytë me ndonjë lënghelmues. Ajo u kthye në shtëpi dukeqarë, me sy të skuqur që i dhimbnin,edhe në mbrëmje ajo mezi shikonte. Afiau shqetësua shumë.

“Hermesi duhet të shkojë në Laodicënesër, herët në mëngjes, - tha ajo, - dhe

të blejë një sasi koliri për sytë. Onesim,shko thuaji të niset para agimit dhe jepiparatë që i duhen”.

Onesimi ndaloi jashtë shtëpisë për tëmenduar. Ai kishte mendime të egra përta sulmuar Hermesin, duke ia marrëkëmbët ose duke i rënë që të humbtevetëdijen; por pas nja dy çastesh aimendoi se do të ishte më mirë t’imbushte mendjen sesa të përdorte forcë.U kthye me vrap në shtëpi dhe mori mëtë voglën nga monedhat e çmuara ngavendi ku i kishte fshehur dhe kërkoiHermesin, i cili ishte i zënë me punëduke pastruar stallat.

“Hermes, - filloi ai duke i treguarmonedhën, - ja, shiko se çfarë do të tëjap që të jesh i sëmurë nesër”.

Hermesi e vështroi dhe goja e tij prejbudallai u hap. Pastaj vështroimonedhën.

“Nga e more atë?” e pyeti me dyshim.

“Ç’rëndësi ka? E fitova në Efes.Hermes, ajo ka për të të blerë një tas memjaltë që të shëndoshesh. Por duhet tëjesh shumë i sëmurë për të shkuar nëLaodice nesër. Dua të shkoj në vendintënd.”

Hermesi vështroi plot dyshim çapkënin eri dhe të paturp që hidhej sa andej-këtej

nga padurimi me budallallëkun e burritmë të moshuar. Hermesi ishte ishëndoshë e dembel, dhe urrente ta çoninnë Laodie. Madje kishte vite me radhëqë nuk kishte pasur ndonjë monedhë. Porai nuk ishte i sigurt nëse mund të shtirejsi i sëmurë, sepse kurrë gjatë jetës së tijnuk ishte sëmurur.

“Bërtit, Hermes,” e nguti Onesimi. “Vill!Thuaj që ke ngrënë më shumë se ç’duhetdhe rënko sa më fort. Ata të gjithë do tabesojnë këtë. Kur të kenë zbuluar tëvërtetën, unë do të kem zbritur gjysmën ekodrës.”

“Dhe mua do të më rrahin,” murmuritiHermesi. Megjithatë pamja e monedhës

ishte shumë tërheqëse, ndërsaperspektiva e një udhëtimi tridhjetëkilometra jo, kështu që e pranoi planinpa u ankuar shumë. Pastaj, iu kujtuapapritmas që Filemoni ishte larg dhe qëAfias nuk i pëlqenin rrahjet.

Onesimi nuk rrezikoi asgjë. U nis nëerrësirë shumë kohë para agimit, kurfamilja ende po flinte, vetëm duke lënënjë mesazh që kishte ikur në vend tëHermesit, ngaqë ai ishte shumë sëmurëgjatë natës.

Mezi e besoi fatin e mirë kur zbriti ngaskaji i fushës së parë dhe ferma iu zhduk.Kishte ikur mirë dhe i sigurt, dhe taniaskush nuk mund ta ndalonte. Ai kërceu

dhe këndoi si një i ri i çmendur, sepse anuk ishte vallë i lirë për një ditë të plotë,dhe a nuk do ta takonte fëmijën ehumnerave? Në mes të ngazëllimit ai nukmendoi aspak për mundësinë e dështimitose për mundësitë shumë të pakta që njëskllav të arrinte të fliste me një zonjushëtë vogël, të ruajtur mirë, të një familjejefisnike, siç ishte Irena. Sot nuk mund tëdështonte asgjë.

Dielli u ngrit ndërsa Onesimi kaloirrafshnaltën më të ulët, por stina e vapëspërvëluese kishte kaluar dhe rrezet ediellit e ngrohën dhe e gëzuan. Kudorreth tij kishte ngjyra të arta dhe tëargjendta, plepa me ngjyrë të artë tëthellë, pemë arra dhe ara bosh gruri të

arta e të zbehta, me gjithë kashtën dhetokën e pjekur, argjendi i ullinjve tërrjepura dhe, duke shkëlqyer i argjendtënë dritën e diellit, lumi poshtë tij.Kilometrat sikur kaluan duke urrotulluar, ndërsa mëngjesi ishte ende ifreskët kur ai erdhi te portat e Laodicesëdhe kaloi brenda fortifikimeve të saj.Atij i dukej një qytet masiv dhemadhështor, pothuajse i barabartë meEfesin.

Dhe, sigurisht, Laodiceja ishte një qytet ibukur. I shkatërruar nga një tërmet dyzetvjet më përpara, ajo ishte rindërtuarsipas stilit bashkëkohor me rrugë tëgjera, tri teatro të bukur e të rinj dhe njëgjimnaz. Ishte qendra e të gjithë tregut

bankar të Azisë dhe shumë e famshmepër pasurinë e saj, sepse ishte gjithashtuedhe qendra e industrisë së leshit, dherrobat e pëlhurat që thureshin në fabrikate Laodicesë eksportoheshin kudo nëPerandori. Onesimi shkoi direkt tefarmacia që ndodhej në hijen e shkollëssë madhe mjekësore dhe bleu një kutitefra-Frigjia, pudra e syve e Laodicesë,me famë botërore. Atëherë, meqë ekishte përmbushur porosinë, ai u nis përtë gjetur shtëpinë e Irenës.

Kjo nuk ishte e vështirë. Polemonin enjihnin të gjithë thurësit e fabrikave tëleshit, dhe njëri prej tyre vuri në dukjeshtëpinë e tij të madhe prej mermeri lartmbi kodër, pranë portës së Hieropolit.

Vetëm kur arriti te portikët e jashtëm dhepa shtëpinë e bukur të rrethuar nga njëkopsht, një akër e madhe, ai filloi tëkuptonte se sa budalla ishte që mendontese mund ta takonte vajzën.

Por ai nuk mund të dorëzohej dhe nuk dotë dorëzohej. Sikur të mund t’i afrohejdhe pak shtëpisë! Një ide e guximshme errëmbeu dhe marshoi te dera me kokënmbajtur lart. “Zotëria Filemon ngaKolosi i dërgon përshëndetje zotërisëPolemon nga Laodiceja, - i shpalli hapurskllavit te portiku, - dhe dëshiron t’iinformojë që sasia e radhës së leshit dotë dërgohet së shpejti. Ai dëshirongjithashtu të dëgjojë lajme për shëndetine tij dhe të së bijës, zonjushës Irena.”

“Thuaji, - i tha skllavi, - që zotëriaPolemon ka ikur me kalë në Tiatirë përtë blerë ngjyrë të purpurt, do të kthehetpër dy ditë. Ai me vajzën janë shëndoshëe mirë”.

E, pra, tani nuk i mbeti asgjë, veçse tëkthehej dhe të largohej; por, meqëPolemoni nuk ishte në shtëpi, Onesimimund të lëvizte me nge. Ai iu afruaportës me ngadalë duke hedhur shikimeprapa nga shtëpia e madhe; dhe,papritmas, ndërsa hodhi një shikim ngakopshti, pa vajzën e mbledhur përtokë,nën një man, duke mbledhur mana në njëshportë.

Si edhe më parë, Onesimi e pa për një

minutë, para se ajo ta shihte, dhe vuri reqë kishte ndryshuar shumë pak. Ishteende elegante, ndoshta më e gjatë, dheflokët e saj të zeza i binin lirshëm nëpërfytyrë dhe supe. Por ajo kishte pamje tëvetmuar e serioze dhe, kur qëndroi mëkëmbë për të kapur degën e madhe tëpërdredhur, dukej çuditërisht e vogël dhee brishtë. E gjithë druajtja e Onesimit ulargua. Ai flaku çdo mendim për tëtreguar kujdes dhe iu afrua asaj mbi barme vrap.

Vajza ngriti sytë shpejt dhe i gjithëserioziteti iu largua. E njohu menjëherë,fytyra e saj buzëqeshi ëmbël, me gropëzanë të dyja anët.

“Nuk më keni harruar, zonjusha Irenë?” epyeti ai.

Po si mund ta harronte?! A nuk ishtevallë ai heroi i aventurës së vetme qëajo kishte shijuar në jetën e saj tëmërzitshme dhe të vetmuar? Pas vdekjessë nënës ditët ishin të gjitha njësoj:programimi i duhur i vakteve, mësimeve,qëndisjes, i një shëtitjeje të mbrojturmirë dhe i një ore për të luajtur nëkopsht. Por natën, kur rrinte mbi krevatdhe i kishte uruar shërbëtores së sajbesnike një “mirupafshim” dhe i kishtethënë të atit atë që i kërkohej, mendimete saj flututonin përsëri në humnerën eKolosit dhe, gjysmë e përgjumur dhegjysmë e zgjuar, ajo vazhdonte të ngjitej

bashkë me djalin atje ku lule me bukuritë paimagjinueshme përkulnin kokatpërpara përrenjve të ndritshëm.Nganjëherë, kur shtegu ishte shumë ithepisur për të ose shkëmbinjtë ishinshumë të lartë, në këto çaste djali do t’ijepte dorën për ta ndihmuar, dhe më tejpeisazhi ishte gjithmonë më i bukur semë parë. Ata kurrë nuk dolën në majë, asnë ëndrrat e saj; por, një ditë, ata të dydo ta shikonin anën tjetër të malit.Kështu ajo studioi, bëri siç i thoshin,qëndroi ku i thoshin dhe të gjithë njerëzite quajtën një vajzë të mirë dhe të bindur.Por fryma e saj banonte në një vendtjetër, ku përrenjtë ishin të ftohtë,shkëmbinjtë ishin të lartë dhe dëbora nukishte larg; dhe askush nuk e kishte

ndjekur kurrë atje, veç atij djali që irrinte gjithmonë pranë.

Dhe ja ku ishte përsëri, ajo nuk poëndërronte. Ishte më i gjatë dhe më idobët, me fytyrë pak më këndore, por joshumë të ndryshuar. Ai po e vështrontepikërisht me të njëjtën mënyrë me po tënjëjtën dritë gazmore të aventurës në sy.Për këtë vajzë nuk kishte aspak rëndësifakti që ai ishte skllav; por ajo e dinte qëtë tjerët nuk mendonin si ajo, kështu qëhodhi një shikim të shqetësuar ngashtëpia.

“Eja në kopshtin e barërave,” i thashpejt duke e kapur për dore, ashtu si mëparë në humnerë. “Atje poshtë, prapa

atyre qiparisave nuk na sheh dot njeri,dhe po të vijë drejtoresha ime, mund tëfutesh prapa shkurreve.”

Ata u ulën bashkë në mes të barëravedhe ferrave erëmira, ku dielli ishte inxehtë e i artë dhe bletët zukatnin ndërsahynin e dilnin përmes shkurreve, dhe ibuzëqeshën njëri-tjetrit me gëzim. “A tëkujtohet ai pellgu i thellë ku më gjete?” epyeti ajo, sikur të kishte ndodhur një ditëmë parë. “Po sa e mërzitur ishte dadojaime të kujtohet? Babi e largoi për shkakse i humba nga sytë, dhe më erdhi mirë,sepse ajo kurrë nuk u tregua e mirë memua. Tani kam një drejtoreshë, e cilaështë shumë herë më e mirë. Ajo nuk kashumë merak për ato që bëj, me kusht që

t’i mbaroj mësimet dhe të rri në kopsht.”

“Shpresoja se do të vije prapë në Kolos,- i tha Onesimi, - dhe mund të ishimarratisur në humnerë. A të kujtohet se simë goditi ai skllavi yt? Po të them se iavlente!”

“Ne nuk do të vijmë më,” tha Irena, qëpapritmas u bë serioze dhe e menduar.“Babi nuk donte të më çonte herën efundit që shkoi, sepse isha arratisur atëditë, dhe ai u kthye shumë i inatosur. Aitha që zotëria juaj ishte bërë i krishterëdhe mendoi se kishte luajtur mendsh. Ekam dëgjuar t’i tregonte zotërisë Molas,thurësit kryesor, për këtë punë. Onesim,a je bërë i krishterë? A jeni të gjithë të

krishterë?”

“Unë jo,” i tha Onesimi. “Nuk dua t’ia difare. Mua më duket një fe e dobët t’ifalësh armiqtë e tu dhe të mbetesh ikënaqur me fatin tënd. Dua të luftoj dhetë hakmerrem për të keqen, dua të kursejdhe të jem i lirë kur të jem më imoshuar.”

Sytë e tij po shkrepnin, dhe ajo evështroi e hutuar. Pastaj i tha me hezitim:“Por kjo fe i bën njerëzit shumëzemërmirë. Babi nuk e di këtë, por nekemi një bari plak që është i krishterë.Ai bën adhurim bashkë me njerëzit qëmblidhen në shtëpinë e zotërisë Ninfa.Ai me të shoqen banon në një kasolle jo

larg portës siriane, ku kullotat zbresin nëlumë, dhe kujdeset për tufën e atit tim.Disa herë, kur dal për shëtitje meKlaudian, skllaven time, ne shkojmëatje. Klaudias i pëlqen të shikojë nëpërdyqane, kështu që më lë në kasollebashkë me Eufronin dhe Antonian. Atajanë ndryshe nga të tjerët, janë shumëzemërmirë. Antonia më rrëfen tregimepër Perëndinë e tyre, Krishtin, se si aipreku një lebroz shumë të shëmtuar dhe eshëroi, mori për dore një vajzë të vogëlqë kishte vdekur dhe ajo jetoi përsëri,thirri fëmijët tek ai kur gjithë të tjerët pou thoshin të largoheshin.”

“Irenë, - i tha Onesimi gjysmë duke utallur, - mendoj se je bërë e krishterë

dhe ti!”

“Jo-o-o,” tha Irena me ngadalë. “Babinuk do të më lejonte të bëhem e tillë. Aido të inatosej edhe sikur të flisja përkëtë. E megjithatë, sa herë që dëgjoj përkëtë Krishtin, nganjëherë më duket se edua. A tha ndonjëherë Artemida, Sibelaapo Asklepiu, perëndia ynë i shërimit,‘Lëri fëmijët të vijnë tek unë’? Besoj sekëtë e tha vetëm Krishti.”

Një ngjyrë e çelur kishte mbushur faqet esaj ndërsa fliste, sepse ajo nuk ia kishtetreguar kurrë këto mendime dikujt tjetër,dhe Onesimi e dinte që ajo po i tregontezemrën e saj të vetmuar. Ai ndenji shumë

i qetë, duke mos guxuar të lëvizte ose tëfliste, që të mos prishte këtë moment tëqartë vërtetësie dhe njohurie të përsosur.Nëse kjo do të vazhdonte, ndoshta edheai vetë do t’i tregonte asaj gjithçka qëkishte në zemër.

“Zonjushë Irenë! Zonjushë Irenë!”

Vajza u hodh dhe pa fshehurazi përtejshkurreve, ndërsa Onesimi u mblodh.Pastaj ajo u kthye dhe tha: “S’kaproblem, Klaudia po ecën në drejtimtjetër. Ajo nuk do të vijë këtu, por duhettë iki. Prit deri sa të jemi në shtëpi,pastaj vrapo prapa këtyre qiparisavederi te porta; mund të dalësh shumëlehtë, pa u vënë re.”

Atëherë ajo ngurroi. Si mund t’i thoshtemirupafshim djalit që ndodhej gjithmonënë vendin e saj në majë të humnerave?Papritmas, drita e një kujtimi të lumturshpërtheu në fytyrën e saj. “Do tëtakohemi përsëri,” tha ajo. “A të kujtohetqë e thamë edhe herën e fundit? Dhe, ja,u takuam.”

“Sigurisht që e mbaj mend,” iu përgjigjOnesimi. “Si mund ta harroj ndonjëherë?Për perënditë, sa u inatos dadoja jote!”

Të dy qeshën, ajo hodhi flokët pas dhe ukthye për të kaluar livadhin me vrap.“Paqe, paqe, zonjushë e vogël Irenë,” ithirri ai me butësi. “Një ditë me sigurido të takohemi përsëri.”

Kapitulli 12

Epafra dhe Filemoni nuk u kthyen deri nëfillim të dimrit, ata ishin të mbushur megëzim e lavdërim dhe mezi pritnin tëniseshin përsëri, sa më parë, për tëpredikuar Krishtin atje ku nuk ishte injohur emri i tij. Por ndonëse Arkipi dherabinët e kishin mbajtur bashkë kishën evogël, ata e kishin ndier mungesën e dyetërve të tyre në Krisht, dhe gjatë dimritsa vinte e më shumë njerëz ktheheshinnga idhujt për t’i shërbyer Perëndisë tëgjallë; në disa familje të mëdha shumëprej skllevërve pranuan besimin e

zotërinjve të tyre, midis tyre edhe nëna eOnesimit.

E lindur në skllavëri, ajo ishte e kënaqurtë pronësohej e tëra nga Afia, trup, shpirtdhe frymë. Jeta e kishte trajtuar keq,sepse prindërit e tyre i kishin takuar njëzotërie të dehur dhe brutal, në shtëpinë etë cilit rrahjet dhe damkosjet ishin gjëranormale, fëmijë ajo kishte parëgjithashtu kryqëzimin e një skllavi tëarratisur. Ajo kishte humbur tre fëmijëmë të mëdhenj nga uria e keqtrajtimi,dhe burri i saj i dashur kishte vdekur sipasojë e rrahjes. Por, më në fund, ajokishte ardhur te një zonjushë zemërmirëdhe ishte më se e kënaqur ta ndiqte nëkëtë rrugë të re të paqes. Jo se kjo

ndryshoi shumë sjelljen e saj, sepse ajoe kishte mësuar prej kohësh bindjen dhenënshtrimin që i kërkoheshin; porndryshoi shumë paqen e saj mendore,sepse zhduku frikën e saj të tmerrshmenga vdekja dhe nga një e ardhme epasigurt. “Ejani tek unë, dhe unë do t’jujap çlodhje,” ishte gjithçka që Nerisa ikërkoi çdo lloj feje, dhe në Krishtin ajoe gjeti.

Por me ardhjen e shenjave të para tëpranverës, kur dëbora u shkri nëvargmalin e Taurit dhe shtigjet malore uhapën e kufijtë e botës u tërhoqën, erdhinjë letër nga pleqtë në Efes, mepërshëndetje për kishat dhe me lajme përPalin. Ai do të udhëtonte nga Greqia në

Maqedoni për të lundruar drejt Sirisë,që të kremtonte festën e Pentakostit nëJeruzalem, dhe u kishte dërguar njëmesazh miqve të tij të dashur në Efes.Anija e tij do të qëndronte në Milet,rreth tridhjetë kilometra nga jugu iEfesit. A mund të shkonin dhe ta takonin?

Filemoni lexoi letrën me zë të lartëpërpara familjes së tij dhe, kur ngritisytë, në fund ai pa Arkipin në gjunjëpërpara tij të shqetësuar.

“Babi, do të më çosh apo jo? Ende kakohë. A nuk të kujtohet se si shpresojeqë ai do të vinte duart mbi mua për të mëshëruar? Një njeri i çalë që nga lindja ushërua në emër të Jezusit nga Pjetri dhe

Gjoni në Jeruzalem, dhe një tjetër ngaPali në Listër. Atëherë, pse jo dhe unë, oba? A është Emri i tij më pak i fuqishëmpër mua sesa për ta? Oh, ba, le të nisemimenjëherë, që të mos vonohemi.”

“Le të shkojmë të gjithë,” tha Afia.“Paskasia është e zbehur pas dimrit dheajri i detit do t’i bëjë mirë, dhe do të mëpëlqente shumë ta takoja apostullin emadh. Mund ta lësh përmbaruesin Glaukpërgjegjës për lindjen e qengjave dhepër mbjelljen e pranverës ashtu si herëne parë. Ai duket i besueshëm e ikujdesshëm dhe, meqë edhe ai ështëkthyer te Krishti, mund t’i besojmë atij sivëlla.”

Filemoni ngurroi. Ai e kishte të vështirëtë besonte që biri i tij i dashur, i cilizvarritej me kaq shumë dhimbje mepaterica, mund të bëhej përsëri krijesakrenare dhe e shkëlqyer e viteve të para;dhe ai luftoi kundër mungesës së besimittë tij. Sigurisht, që për Perëndinë ishin tëmundshme të gjitha gjërat, nëse ishtekështu në Listër, pse jo dhe në Milet? Aiishte gati të udhëtonte deri në skajet etokës në kërkim të shërimit për Arkipin,por sikur të mbetej i zhgënjyer? Në Efesishin shumë çalamanë.

“Babi, o ba, - iu lut Arkipi, -le të bëhemigati menjëherë. Pali do të udhëtojëshpejt dhe mund të vonohemi”.

Kështu që u bënë gati dhe u nisën katërditë më vonë, ndërsa Arkipi arriti tapërmbante ngazëllimin që ndiente.Onesimi u mërzit shumë që nuk u përfshinë këtë grup, ndonëse e ëma shkoi për t’ishërbyer Afias dhe Paskasias.

“Ne do të kthehemi së shpejti,” thaArkipi ndërsa përshëndeti Onesimin.“Sa do të më pëlqente po të vije dhe ti,por je shumë i vlefshëm në fermë. Vetëmmendo, ka mundësi që do të kthehem idrejtë si ti dhe do të shkoj me babin kurtë vizitojë përsëri kishat e veriut. Pse mëshikon ashtu, Onesim? A nuk është fuqiae Krishtit e njëjtë si në kohën kur ai ectembi tokë, dhe a shkoi ndonjë njeri kottek ai? Onesim, nëse unë shërohem, a do

t’i besosh Jezu Krishtit?”

Por skllavi nuk i dha asnjë premtim. NëEfes kishin ndodhur gjëra të çuditshmedhe Arkipi shumë mirë mund të shërohej.Madje edhe kundër vullnetit të tij,Onesimi mund të detyrohej të besonte memendje, por kurrë nuk do t’i kthehejKrishtit dhe kurrë nuk do t’u nënshtrohejkërkesave të tij. Çmimi ishte tepër ilartë!

Përmbaruesi ishte një skllav plak ibesuar, i cili e kishte deklaruar veten tëkrishterë kohët e fundit. Ishte fermer izoti dhe e mbante gjithçka në rregull; pornuk kishte taktin dhe përvojën eFilemonit në trajtimin e skllevërve dhe

gjithmonë kishte pasur njëfarë zilie përOnesimin. Tani që djali ishte plotësishtnën pushtetin e tij ai e ngacmonte dhe eshtynte nga mëngjesi shpejt deri natënvonë, duke e kërcënuar me zjarrin eferrit nëse tregonte ndonjëherë shenjalodhjeje. Dalëngadalë midis tyre lindinjë grindje e hidhur, që ushqehej nganjëra anë me qortime dhe shtypje tëpandërprerë dhe, nga ana tjetër, meheshtje të vranët, keqkuptim tëqëllimshëm të urdhrave, ndoshta dhe mëkeq. Glauku nuk mund të provonte kurrëse kush i hodhi kripë në verë, kush i futizhapikë në portofol ose kush vuri njëshkëmb të madh jashtë shtëpisë së tij,kështu që u rrëzua kokëposhtë kur ukthye te shtëpia në errësirë; por ai kishte

dyshime.

“Unë s’e duroj dot atë njeri,” tha Erasti,një skllav i ri dhe i mprehtë, afro njëzetvjeç, ndërsa hante darkë me Onesiminnjë ditë. “Vetëm flet, ha, pi dhe dërgongjithë të tjerët në skëterrë. Ai lloj bënmjaft gjëra, saqë ndonjë i zgjuar nuk kapër t’u kthyer.”

“Mendova që ishe kthyer edhe ti, dhe qëai ishte vëllai yt në Krisht,” iu përgjigjOnesimi. “Kjo do të mjaftonte që të mosbëhesha i krishterë! Vëlla, hë! Sonte dot’i hedh pelin çorbës së tij.” Ai pështyufort dhe larg.

Erasti qeshi. “Ka lloje të ndryshme‘krishterimesh’, - i tha, - dhe ne nuk e

pranojmë të gjithë këtë mësim që thotëse Krishti vetë është fundi i gjithçkaje.Është më e lehtë dhe e thjeshtë seç’duhet të jetë, madje u jep fund të gjithakulturave dhe mistereve tona të vjetra.Duke mbajtur festat, festivalet tona dheduke bërë të vdesin trupat tanë, mund tëfillojmë të njohim jo vetëm Krishtin dheFrymën e Shenjtë, por edhe Pushtetet dhePrincipatat, Fronet dhe Sundimet. Ështënjë frigjian i ri dhe i zgjuar, i cili na kaftuar në shtëpinë e tij sonte që të namësojë më shumë, dhe mendoj se mësimii tij do të të pëlqente më shumë se kjoteori që Krishti është fillimi dhe fundi içdo gjëje. Të gjithë skllevërit e rinj poshkojnë. Ti do të vish?”

“Unë jo!” i tha shkurt Onesimi. “Tëgjitha këto fjalë më lodhin, për më tepër,do të më zinte gjumi, dhe Glauku do t’ibinte me shqelma krevatit tim bosh parase të futesha në të. Ai thjesht s’e durondot idenë që unë të çlodhem sadopak. Aimbase dyshon se po pushoj tani, ndaj mëmirë të iki.”

Por ndërsa kthehej në shtëpi një ide eturbullt i shkoi ndër mend, në fillim ishtee tillë, se pas pak ajo u bë një plan icaktuar dhe, kur arriti te dera, kishterregulluar çdo detaj.

Të gjithë skllevërit më të rinj do tëshkonin në shtëpinë e frigjianit kur tëerrësohej dhe ai do të nisej bashkë me

ta. Skllevërit e moshuar do të flinin,ndërsa përmbaruesi do të kthehej nështëpinë e tij. Shtëpia e Filemonit ruhejnga qen të mëdhenj dhe të egër, të cilëtishin miqtë e tij personal, të njohur që nëkohën kur ishin kone. Ndoshta kishtemundësi…. Në stalla ishte një dritare qëshikonte nga muri i atriumit, ku mund tëkapje një shermend hardhie. Ai nuk ekishte provuar më parë, por mund tëbëhej. Sonte kishte hënë të re dhe poshtë,prapa stallave, do të ishte shumë errët.Skllevërit e moshuar flinin shumë thellë.Jo se ai mund të vidhte shumë, sepse egjithë pasuria e Filemonit ndodhej nëbankë në Laodice, por për Onesimin çdoçmim i vogël që mund të fshihte ishte njëhap drejt qëllimit të tij. Në dhomën e

Afias ishte një kuti ku Paskasia mbantetringëllimat e saj, disa byzylykë prej aridhe argjendi, disa varëse të vogla dhevathë. Këto ditë ajo nuk i mbante shpesh,sepse të krishterët u thoshin femrave tëtyre të mos stoliseshin, dhe një vajzë evogël siç ishte ajo mezi do t’i mbantemend sa gjëra kishte. Kishte mundësi qëas nuk do të vinte re nëse i mungontendonjë prej tyre, dhe më vonë, gjetiu, atomund të shiteshin për një çmim tëkonsiderueshëm.

Glauku qëndroi mbi të duke hungërirëdhe ankuar ndërsa fshinte oborret dheçoi kashtën e ndyrë nga stallat. Pormuzgu i pranverës erdhi më në fund;skllevërit erdhën nga fushat dhe hëngrën

darkë shpejt, me padurim për t’u nisur.

“Ku po shkoni të gjithë sonte?” i pyetipapritmas Glauku.

“Poshtë në shtëpinën e Aleksandrit,” itha shpejt Erasti. Vetëm ne të rinjtë, që tëlavdërojmë, të lutemi së bashku dhe tëhetojmë Shkrimet.”

“Të gjithë ju?” pyeti përmbaruesi dukeparë rreth e rrotull dhe duke parëOnesimin. “Po ti, Onesim? E, pra, mëvjen mirë të shoh që edhe ti po tregonkujdes dhe po arratisesh nga zemërimiqë po vjen. Onesim, ti duhet të mendoshpër mëkatet e tua, sepse janë të mëdha.Unë lutem çdo natë për ty.”

“Mos e harxho frymën kot,” murmuritidjali pa kulturë dhe u nis me të tjerët nënsyrin e Glaukut. Ishte ngrysur mjaft dheaskush nuk e vuri re kur u fsheh tinëzprapa një ulliri. Ai qëndroi atje i paepurderi sa zërat e tyre u fikën dhe mbetivetëm me tingujt e buta të natës -blegërimën e butë të deleve në kope,fëshfërimën e barit dhe, diku lart afërhumnerave, thirrjen e një hute.

Ai u kthye vjedhurazi, këmbët e tij tëzbathura nuk bënë asnjë zhurmë mbibarin e freskët, dhe hyri fshehurazi nëstallë. Oborri ishte ngrysur që më parëdhe ishte i heshtur, përveç gërhitjes sënjë apo dy skllevërve pleq. Qentë rrininme kokat mbi putra dhe ai i përkëdheli

ndërsa doli në majë të gishtave, që tëmos frikësohej asnjëri prej tyre. Ata ialëpinë dorën dhe i ranë tokës me bishta,sepse të gjithë e donin, ndërsa Onesimi ukthye, u mblodh mbi kashtë, mbështetikokën kundrejt ijeve të një kali dhe priti.

Ishte e vështirë të vigjëlonte për një orë,por, më në fund, mendoi që gjithçka ishtee sigurt. Skllevërit më të moshuar do tëishin duke fjetur thellë tani, kurse tërinjtë nuk do të ktheheshin deri pasmesnate. I zhdërvjellët si një maçok, ai uhodh drejt dritares, ia ngriti llozin dhekaloi përmes saj. Duke kapur hardhinë evjetër, Onesimi u lëkund deri te muri iatriumit të Filemonit, e kapërceu dhezbriti poshtë. Ai ra pa zhurmë dhe priti

një çast i strukur, duke dëgjuar. Diçkafëshfëriti, por ndoshta ishte puhiza enatës. Ai u ngrit dhe lëvizi me hapa tëkujdesshme drejt dhomës së zonjushës sëtij. Perdja u hoq dhe një dritë e vogëlkallami hodhi një hije të zezë mbi mur.Dikush ishte atje.

Po kush vallë? Shtëpia ishte e kyçur dheçelësat i ishin besuar Glaukut. Onesimibëri një hap përpara pa zhurmë dhehodhi një shikim nga mbrapa anës sëperdes. Në të njëjtin moment puhiza bëriqë kallami të flakërohej më shumë dhedhoma u ndriçua. Nën dritën emenjëhershme ai dalloi figurën epërmbaruesit, të ulur mbi një kuti, dukenxjerrë pëlhura të purpurta dhe materiale

të pasura. Flaka e vogël regëtiu dukendriçuar byzylykë të artë si dhe fytyrënlakmitare e dinake të hajdutit; në atë çastai ktheu kokën i frikësuar dhe paOnesimin.

Glauku lëshoi një britmë të mbytur, futigjithçka prapë në kuti dhe ia mbyllikapakun shpejt. Të dy qëndruan ballëpër ballë në heshtje, duke marrë frymëthellë. Të dy kishin dëshirë ta vritninnjëri-tjetrin, por nuk kishin armë dheishin shumë të barbartë nga forca që tatentonin vrasjen pa armë. Përmbaruesikuptoi që kishte vetëm një mundësi tëvogël, dhe e shfrytëzoi me guxim.

“Kështu pra, - tha ai, - me sa shoh unë

jemi që të dy të interesuar për këtë, ndajle të merremi vesh. Që të dyparapëlqejmë ta ruajmë lëkurën tonë sidhe besimin e zotërisë sonë. Asnjëri prejnesh nuk ka qejf të damkoset. Prandaj, letë biem dakord që ta ruajmë këtë gjë nëheshtje. Ti harro atë që ke parë dhe unëdo të bëj njësoj. Eja, le të ikim qetësisht.Porta është e hapur.”

Onesimi qëndroi duke menduar. Si ikrishterë, Filemoni nuk kishte shumë tëngjarë se do të damkoste, gjithashtu, vetëOnesimi kishte mbijetuar pas disarrahjeve, kështu që mund të mbijetonteedhe pas disa të tjerave. Ai kishte pakpër të humbur, kurse përmbaruesi çdogjë.

Kallami u venit dhe u fik, kështu ata uzhytën papritmas në errësirë. Onesimit ilindi ideja t’i hidhej grykës së Glaukut,por vendosi kundër kësaj. Në fund tëfundit, një përmbarues i vdekur nuk dot’i sillte dobi askujt; por një përmbaruesi gjallë nën pushtetin e tij do të ishtediçka për të qeshur, madje mund të diltedhe i dobishëm. Ishte një “pazar” i mirë.Onesimi doli në errësirën e natës nëmajën e gishave dhe ia mbathi.

Kapitulli 13

Glauku dhe Onesimi u takuan në mëngjessikur të mos kishte ndodhur asgjë; porsjellja e përmbaruesit kishte ndryshuarndjeshëm. Ai e trajtoi djalin me një llojrespekti plot frikë, dhe Onesimi ngrihejkur të donte dhe bënte ç’të donte, ai s’ebëri asnjëherë atë që nuk i pëlqente. Nëfakt, Onesimi mund të ishte bërë shumëdembel, po të mos e kishte dashur punëne pranverës në fermë, duke kërkuar deletnëna në gropë dhe duke ushqyer qengjatpa nënë. Nuk kishte vend më të mirë sesakullotat në këto mbrëmje të ngrohta të

prillit, kur tufa ecte me ngadalë drejtkopesë duke blegërirë, luleshqerretmbyllnin petalet dhe dielli perëndontembi Laodicenë. “Për çfarë po ëndërron,mor djalë?” e pyeste bariu ndërsaqëndronte duke vështruar drejtperëndimit përtej luginës; por djalivetëm qeshte dhe ngrinte ndonjë qengjduke e përkëdhelur nëpër krahë.

Por, para se të kishte mbaruar lindja eqengjave, një skllav erdhi mbi kalë teferma dhe shpalli që Filemoni me Afianpo afroheshin dhe pritej të vinin paradarke.

Onesimi nuk e pyeti skllavin përArkipin, sepse për pak orë ai do ta

shihte vetë. Që kur kishte dëgjuar qëekzistonte mundësia reale e shërimit, aikishte filluar të shpresonte, shpresë qëishte rritur dalëngadalë në siguri, dhe ainuk e kishte kuptuar deri atë ditë se sa izhgënjyer do të mbetej po të mos kishtendodhur mrekullia, i zhgënjyer më tepërpër veten sesa për Arkipin. Në qoftë seArkipi do të ishte ende i çalë, atëherëOnesimi, sado që të jetonte, kurrë nuk dot’i hiqte qafe ato ndjenja faji që emundonin gjatë netëve të errëta të dimritkur era ulërinte rreth fermës dhe përkultepemët si duart e ndonjë demoni qëgërvishnin me kthetra. Por sonte ai do tëlirohej nga pasojat e mëkatit të tij. SonteArkipi do të hynte duke ecur, mundimido të zhdukej përjetësisht.

Ai nuk bëri shumë gjëra atë ditë, dheGlauku, ndonëse solli vërdallë skllevërite tjerë me urdhra, pothuajse bëri lajka nëmirësjelljen dhe vlerësimin që i tregoiOnesimit. I shqetësuar për t’iu përveshurndonjë pune reale, ai u largua kot nëdrejtim të humnerave për të këputur njëtufë lulesh për dhomën e Paskasias,sepse ajo vajzë vdiste për lulet dhe do tëishte e lodhur pas udhëtimit. Ishte ora efundit e lirisë së tij dembele. NesërFilemoni do ta bënte të punonteseriozisht dhe, në fakt, kështu i pëlqente.Ishte i lodhur duke bërë vetëm atë qëdonte; pastaj kujtoi që kjo ishte liria!Thjesht të bëje ç’të doje për gjithë jetëndhe të mos quaje asnjë njeri “zotëri”.Dhe ai filloi të kishte dyshime, për herë

të parë në jetën e tij, se sa do të kënaqejme këtë.

Ai u kthye në buzë të humnerës, ashtu sigjithmonë, për të parë perëndimin ediellit të mbrëmjes prapa Hieropolit dhendriçimin e mureve dhe fortifikimeve medritën e tij të fundit. Por, ndërsa e pa, aivuri re procesionin e vogël, me karrocënnë krye, që i ngjitej kodrës drejt fushëssë lartme të Kolosit.

Onesimi u kthye në shtëpi me vrap. Nukmund të priste më për të parë se çfarëkishte ndodhur. A do të hidhej Arkipinga karroca, a do ta kalonte pjesën efundit të udhëtimit me vrap, dukekonkurruar me kuajt, ashtu siç i pëlqente

të bënte më parë në mbrëmje të freskëta?Ndoshta nesër ai do t’u ngjitejhumnerave. Por, tani, ata po ecnin mengadalë dhe me njëfarë lodhjeje drejtfermës, dhe nuk ishte ndonjë figurë egjallë që vraponte përpara. Ndoshta popritnin që t’u jepnin një surprizë tëgjithëve.

Atëherë karroca ndaloi dhe gjithëskllevërit e lodhur prapa, edhe Glauku,përmbaruesi, po përkulej, bënte lajkadhe thoshte përshëndetje bombastike.Filemoni doli dhe ndihmoi të birin tëzbriste, ndërsa Paskasia i dha patericën;por në fytyrën e çelur të djalit nuk dukejasnjë pikë zhgënjimi ndërsa përshëndetifamiljen e mbledhur. I zbehur nga lodhja,

nga gjithë ato orë që ishte mbyllur nëkarrocë, ai po qeshte, dhe në fytyrëkishte një pamje që dukej si një shprehjetriumfi.

Onesimi u kthye dhe ia mbathi.

Atë natë ai hëngri darkë me të ëmën. Ierdhi mirë që ajo ishte kthyer në shtëpi eëma i tregoi sa mundej për mëngjesin qëkishin kaluar bashkë me Palin. Të gjithëkishin dalë në Milet, nga jugu i Efesit,për të pritur anijen, dhe ai zbriti ngaanija e foli me ta në plazh. Ajo siskllave kishte qëndruar në fund dhekishte dëgjuar vetëm pak. Paskasia nukkishte qenë kurrë më parë në plazh,kështu që ishte larguar herë pas here për

të gjetur guacka, dhe Nerisa e kishte tëvështirë të mos e humbiste. Ajo nuk edinte vërtet se çfarë kishte thënë Pali –“diçka për disa ujqër”, mendonte - porgjithçka ishte shumë e bukur kështu tëgjithë ishin përkulur në fund dhe ai ikishte bekuar. Shumica e njerëzve kishinqarë, sepse, me gjithë rreziqet dhepërndjekjet që i dilnin përballë, nukkishte shumë mundësi që ata do tashihnin përsëri. Por Nerisa nuk kishteqarë. Të shkoje te Krishti dhe të pushojepërgjithnjë në shtëpinë e tij, asaj i dukejgjëja më e mrekullueshme që mund t’indodhte dikujt. Ajo kishte frikë vetëm qëdjali i saj nuk do të gjendej atje bashkëme të.

Ajo ishte e lodhur dhe fjeti shpejt, porOnesimi vigjëloi deri në rojen e katërt tënatës, duke u tundur dhe duke mallkuar.Ai ndihej i mashtruar. Tani, hija e errët efajit të tij do të qëndronte mbi të gjithnjë,dhe ai mendonte se çfarë do t’i thoshteIrena po ta dinte. Por ajo nuk duhet tadinte kurrë. Do të ishte gjithmonë njëcep i zemrës së tij që ai nuk mund t’iatregonte. Kurrë midis tyre nuk do tëekzistonte çiltërsia e përsosur.

Për tri ditë ai arriti të mos e takonteArkipin vetëm, ose t’i fliste atij, përveçndonjë përshëndetjeje të turpshme, dhedo të habitej po të dinte se sa dhimbjepo i jepte zotërisë së tij të ri. Por nëmëngjesin e katërt i thanë të sillte një

thes mielli nga drithniku në shtëpi, dhe, ipërkulur nën peshën e tij, ai u lëkundndërsa kaloi qoshen duke mos parë se kupo shkonte.

“Ndal, Onesim! Nuk largohem dot ngarruga.”

Arkipi qëndronte në shteg, i mbështeturrëndë mbi patericë, por kishte thirrurshumë vonë. Thesi që ishte më i rëndë urrëzua përpara bashkë me Onesimin, dheArkipi u hodh anash. Thesi ra përtokëdhe skllavi qëndroi pa lëvizur, itmerruar, duke pritur një shpërthim inati.Por shpërthimi nuk erdhi. Fytyra eArkipit ishte e përdredhur nga dhimbja,por ai u rimëkëmb shpejt dhe shtriu

dorën.

“Të lutem, më ndihmo të çohem,Onesim,” i tha qetësisht. “Sa mirë qërashë mbi atë grumbull kashte. Ma jeppak patericën. S’ka problem, ti s’ke psetë jesh aq i trembur. Fajin s’e kishe ti,dhe nuk jam vrarë vërtet.”

Onesimi e vështroi gojëhapur ndërsaArkipi qëndronte i zbehtë dhe i tronditurnga rënia, por plotësisht zot i vetes, dhenë zemër i gufoi papritmas një vërshimdhembshurie, keqardhjeje dhe admirimi.Ai u shastis aq shumë sa u ul mbi thesine miellit dhe e vështroi Arkipin sikur tëmos e kishte parë më parë gjithë jetën.

“Zotëri, - i tha me ngadalë, duke e

harruar turpin, - më vjen shumë keq qënuk u shërove. Çfarë ndodhi? Mendoj setë gjitha ato mrekulli për të cilat flisninnjerëzit ishin vetëm mashtrime.”

Arkipi u ul pranë tij me njëfarëvështirësie duke e harruar dhimbjen. Aikishte shumë kohë që mezi e priste këtëmoment, por tani që kishte ardhur ndiheji pafuqishëm për shpjegime. Për mëtepër, zor se mund të kishte menduar qëprapaskena për këtë bisedë do të ishteulja e tij mbi një thes mielli në oborrinpublik. Si mund ta bënte Onesimin tëshihte atë që kishte parë ai? Si mund tëkuptonte një zemër e pandriçuar? Saqesharake do të tingëllonte kjo! Ndoshtaskllavi i tij do të përfundonte duke e

përçmuar më shumë se kurrë.

“Jo, nuk ishin mashtrime; ishin të gjithatë vërteta, madje shumë më tepër seç’kishim dëgjuar…,” ai ngurroi, pastajvazhdoi me guxim. “Pali na foli tëgjithëve në bregdet. Ai foli përshërbesën që kishte marrë nga Jezusi dhepër përkujdesjen e kishës; e quajti tufëne Perëndisë.”

“Lëre atë për kishën, zotëri,” e ndërpreuOnesimi. “Njerëzit do të kërkojnë këtëthes mielli. Më trego për mrekullinë,ose, më mirë, për mungesën e saj.”

“Dola përpara dhe fola me Palin pasimbaroi,” vazhdoi Arkipi me zërin që i

dridhej. “Ne ecëm në plazh për pakkohë, u ulëm mbi një shkëmb dhebiseduam. I kërkova të vinte duart mbimua dhe të më shëronte, që të mund tëshkoja me babin dhe zotin Epafra për tëpredikuar ungjillin kudo në Frigji; por aimë tha se nuk mendonte që kjo ishteshërbesa që më kishte dhënë Zoti. Aimendonte që kisha për të qëndruar përt’u kujdesur për kishën këtu në Kolos, sinjë bari që ushqen delet e tij dhe i ruannga ujqërit që vijnë nga jashtë; dhe përkëtë unë nuk kisha pse të ecja larg. Palitha që mrekullitë jepeshin si shenja, pormua nuk më nevojitej ndonjë shenjë.Duhej të mësoja të ecja nëpërmjetbesimit. Pastaj më tregoi se çfarë ikishte ndodhur atij.”

Dikush me zë të lartë, brenda shtëpisë,filloi të përdorte fjalë për skllevërit qëflinin në drithnikë. Asnjëri prej djemves’i vuri re aspak.

“Ai ka një sëmundje për të cilën nuk fletshumë, - vazhdoi Arkipi, - dhe shpesh kadhimbje. Tri herë u lut për t’u shëruardhe, herën e tretë, vetë Zoti i foli. Ai itha: ‘Hiri im të mjafton, sepse fuqia imepërsoset në dobësi’. A mund ta besosh,Onesim, se qysh atëherë ai ka qenë ikënaqur me sëmundjen dhe dobësinë qëka.”

“I kënaqur? Po pse? Zotëri, edhe tidukeshe i kënaqur kur të zbritën nga ajokarroca. Ju të krishterët jeni njerëz të

çuditshëm. Unë s’ju kuptoj dot. Përseishe i kënaqur atë ditë kur u ktheve nështëpi i çalë, tamam siç ishe para se tëikje?”

“Sepse dobësia jonë na bën tëmbështetemi shumë në forcën e tij. Parase të mbetesha i çalë, isha tepër krenardhe i fortë. Mendoja që mund të bëjaçdo gjë. Tani që jam i çalë, e di që nukbëj dot asgjë. Dobësia ime më çongjithnjë tek ai, e dua ashtu si një njeri ietur do shatërvanin dhe një njeri i ftohurdo zjarrin. Vetëm se nuk e kupton dotkëtë gjë deri sa ta duash Krishtin.”

“Po ti, a je i kënaqur?”

“Jo vetëm i kënaqur; i gëzuar.”

Në sytë e zotërisë shkëlqente një dritë qëOnesimi nuk e kishte parë kurrëndonjëherë. Ende nuk e kuptonte, por edinte që Arkipi ishte rritur në burrëri tëdurueshme e të disiplinuar, dhe, megjithë çalimin Onesimin, nuk do tapërçmonte kurrë më. Për herë të parë nëjetën e tij ai e vështroi me respekt.

“Të rafshin mallkimet e të gjithaperëndive, skllav dembel!” bërtitikuzhinieri duke hapur papritmas mezhurmë derën e shtëpisë dhe duke flakurnjë kockë që i ra Onesimit në vesh. “Aduhet të pres deri…” Atëherë vuri rezotërinë e ri dhe u tërhoq me nxitim,ndonëse, pa dyshim, ai kishte ndërmendta mbaronte fjalinë në kuzhinë.

Onesimi u çua, ndihmoi Arkipin për t’ungritur, vuri thesin mbi sup dhe vazhdoipërpara me hapa të vështira për të marrënga kuzhinieri atë që meritonte. PorArkipi vazhdoi të ecte me vështirësi mbitokën e ashpër, deri sa gjeti një shkëmbtë dalë dhe u ul për të pushuar. Dielli ipranverës e ngrohte; fytyrat e arta tëlulerradhiqeve i buzëqeshnin; dukejsikur çdo zog në humnerë po këndontepër zemrën e tij të lumtur. Ai hodhishikimin përtej luginës, në një vend kukëmbët e tij nuk do të udhëtonin kurrë, nëmalet që nuk do t’i ngjiste kurrë, dhelavdëroi Perëndinë.

Ai kishte fituar më në fund. Gjatë gjithëviteve kur ishte përpjekur aq shumë t’i

bënte përshtypje Onesimit me forcën dhebukurinë e tij fizike, me fuqinë dherëndësinë, skllavi i tij e kishte urryerdhe përçmuar. Tani që i ishte thyerkrenaria e jetës, tani që ishte njëçalaman i dobët pa asgjë me të cilënmund të linte përshtypje, ai kishte fituarbesnikërinë e skllavit të tij. Ndoshta, mekalimin e kohës, mund të fitonte madjeedhe miqësinë e tij.

Kapitulli 14

Koha kaloi dhe djemtë u rritën, njëri nëforcë dhe bukuri fizike, tjetri në pjekuridhe urtësi. Arkipi mbushi moshënshtatëmbëdhjetë, po nuk do të arrintekurrë gjatësinë e tyre të plotë dhe do tatërhiqte gjithmonë trupin e me ndihmën enjë paterice. Por gjatë mungesave tëshpeshta të të atit, ai ishte bërë njëmbikëqyrës i zoti i fermës dhe një zotërizemërmirë e i drejtë. Skllevërit e tij edonin dhe i bindeshin, dhe vetëm rrallëshfrytëzonte dobësinë e tij. Por ai nuk edonte, edhe pse miqësinë e tij Arkipi e

dëshironte mbi gjithë të tjerët. Onesimi erespektoi zotërinë e tij të ri dhe ishërbeu në mënyrë të përkryer, por kurrënuk i foli pa nevojë dhe kurrë nuk mbetinë prani të tij një çast më shumë seç’duhej.

“Onesim, - tha Arkipi një natë ndërsaskllavi i tij po pastronte darkën, - unë poshkoj nesër në Laodice. A do t’i bëshgati rrobat e mia për udhëtim?”

“Po, zotëri,” iu përgjigj Onesimi. Aihoqi enët dhe u kthye për të shtruartunikën e bardhë dhe për të fërkuarsandalet me furçë në heshtje, me përuljetë plotë. Ai ishte rritur në gjatësinë eburrërisë, por ende lëvizte me hirin e një

djali atletik, dhe Arkipi rrinte duke evështruar në mjerim. Bukuria, muskujt ederdhur, koka krenare e ngritur, ngjallnintek ai gjithmonë një dëshirë tëdhimbshme dhe të pamposhtur për tëqenë si ai, për të komunikuar. Kishinkaluar dy vjet që nga dita kur ishin ulurkrah për krah mbi thesin e miellit, porpengesa nuk ishte ngritur kurrë përsëri.Onesimi ishte skllavi i tij, me këmbë tëbuta, i bindur, i paqortueshëm nëkryerjen e detyrës; por Arkipi nuk mundtë kalonte kurrë përtej maskës sëskllavërisë së bindur.

“A do që të të shërbej nesër, zotëri?”Onesimi qëndroi përpara tij dukeshtrënguar duart, me kokën e ulur pak,

një skllav, me sa dukej pa dëshira tëvetat. Arkipit i vinte të bërtiste.

“Do të vish, pra?” e pyeti, me zë gjysmëtë përgjëruar, gjysmë të pezmatuar.

“Dëshirat e tua janë dëshirat e mia,zotëri,” iu përgjigj djali automatikisht.Ai e njohu përgjërimin dhe pjesërisht ukënaq me këtë lojë, sepse i dha njëndjenjë të çuditshme pushteti; por sontemendonte nëse do t’ia vlente. Ai do tëkishte dhënë shumë për të drejtën për tëshkuar në Laodice. Më shumë se dy vjetkishin kaluar që nga koha që e kishteparë vajzën… Ajo nuk do të ishte mëfëmijë. Ai u përpoq ta imagjinonte më tëgjatë, me trup të zhvilluar, dhe nga

dëshira e rrëmbyer vendosi ta hiqtemaskën. I ngriti sytë papritmas, por ishteshumë vonë.

“Epo, mirë,” po thoshte Arkipi i lodhur.“Nëse për ty nuk ka rëndësi, më mirë rrikëtu dhe ndihmo me qethjen e deleve. Nëkishën e Laodicesë do të bëhet njëmbledhje e të krishterëve dhe disa ngaskllevërit e krishterë do të vijnë me mua.Do të takoj babanë dhe Epafran që dovijnë nesër nga Filadelfia, dhe të gjithëdo të kthehemi së bashku. Mos harro tabësh gati dhomën e babit para darke.Natën e mirë.” Ai ktheu kokën, dheOnesimit nuk i mbeti asgjë, veçse t’ipërgjigjej me respekt e të largohej.

Jashtë në lëndinë ai e mallkoi veten mehidhërim, si budalla që ishte, dhe gjysmëu tundua të përulej, të kthehej zvarrë, tëpërgjunjej te këmbët e zotërisë dhe t’ikërkonte të shkonte me të. Ndonëse nuk ikishte kërkuar kurrë Arkipit ndonjë gjë,e dinte që ai nuk do t’i privonte asgjë.Ai ngurroi, u kthye, po përsëri u kthyeduke ngërdheshur. Vallë kjo ishte mënyrase si ai donte t’i dilte përballë asaj, ipërulur, i poshtëruar si skllav në sfond?Njëmijë herë: Jo! Ai do të shkonte vetëmtek ajo, duke ecur si njeri i lirë me kokëne mbajtur lart, përndryshe nuk do tëshkonte fare. Ai ngriti një gur, e flakudrejt luginës duke e rrotulluar dhemallkoi përsëri. Pastaj u kthye në shtëpidhe numëroi monedhat që kishte

grumbulluar. Ato ishin shtuar mjaft, dhenesër, kur Arkipi me Filemonin do tëishin larg shtëpisë, ato mund tështoheshin edhe më shumë. Ai ishtetreguar shumë i kujdesshëm, madjekishte treguar vullnet për të ecur përparame ngadalë. Dhe, meqë nuk kishtedështuar kurrë deri atëherë, ai ishte bërëshumë i besuar.

Të nesërmen ai qethi delet dhe kreudetyrat e tjera me mendjen larg, sepsemendimet i kishte me Arkipin nëLaodice. Ç’po bënte ai, vallë? Ndoshtapo këndonte po ato himne të vjetra nëndonjë dhomë të brendshme të paajrosur,i ngjeshur bashkë me shumë skllevër tëdjersitur dhe hebrenj të shëndoshë.

Megjithatë, ndoshta jo. Kisha në Laodicenjihej për pasurinë e pavarësinë e saj,dhe dukej se i kishte shpëtuar çdopërndjekjeje deri tani; kështu që atamund t’i mbanin takimet e tyre lirshëmdhe haptazi. Ai nuk e dinte, dhe as nukshqetësohej; pyeti veten për herën enjëqindtë, nëse Arkipi do ta shihtevajzën. Ndoshta jo, ngaqë Polemoni zorse do ta lejonte t’i afrohej njëmbledhjeje të krishterë, por, prapë, kushe dinte? Papritmas, në fund të fundit, aidëshiroi të kishte shkuar, edhe nëse do tëecte vetëm në rrugët që shkelnin këmbëte saj të vogla dhe do të shikonte atoskena që panë çdo ditë sytë e saj.

Dita vazhdoi, ai i pa të ktheheshin, larg,

dhe më shpejt se ç’kishte menduar seishte e mundshme, një varg i vogël dhe ilodhur që ngjitej në mes të arave tëgrurit të blertë, me Arkipin e hipur mbikalë dhe të atin që ecte pranë. Këtoudhëtime të gjata mbi kalë i sillningjithmonë sulme dhimbjeje, dhe Onesimivrapoi drejt shtëpisë për të përgatitursofrën e zotërisë së tij, për të mbushurqypat me ujë dhe për të shtruar rroba tëpastra. Erdhi pikërisht në kohën e duhurte dera për të ndihmuar të zbristeArkipin.

“Gjithçka është gati, zotëri,” thaOnesimi, duke ndihmuar të mbështestefigurën e dredhur që varej nga lodhja.“A dëshiron të të ndihmoj të lahesh dhe

të vishesh para darke?”

“Jo, faleminderit,” i tha Arkipi. Ma jeppak patericën, do ta bëj vetë. S’kanevojë të presësh, Onesim. Natën emirë.”

Me njëfarë vështirësie ai u largua, mefytyrën e kthyer anash, dhe hyri vetëm nështëpi duke çaluar, pa u vënë re ngaprindërit e tij që përshëndetnin njëri-tjetrin. Skllavi i tij qëndroi duke e parëpër një çast, pastaj mblodhi supet dhe ukthye. “Po qe se ai ka qejf të merret meqypa shumë të rëndë për të, lëre,”murmuriti ai, por ishte tmerrësisht ilënduar dhe i zhgënjyer. Ai e kishte ndiermungesën e zotërisë së tij më shumë se

ç’kishte kuptuar dhe mezi priste tëdëgjonte se çfarë kishte ndodhur nëLaodice.

Ai shkoi me ngadalë dhe me humor tëprishur në kasollen e tij, e ëma gatoidarkë për të, por darka nuk i dha zemër.Vetë pamja e së ëmës e shqetësonte këtoditë. Ajo ishte dobësuar aq shumë,kollitej aq shpesh, dhe nganjëherë evinte re që mbante ijet, me fytyrën eshtrembëruar nga vuajtja. Shpeshherëajo ishte duke fjetur kur ai kthehej natënnë shtëpi, por nuk dukej e qetë në gjumëdhe shpesh bërtiste sikur kishte dhimbje.Por kur e pyeti për këtë, ajo qeshi dhe itha që gjithçka ishte në rregull.

“Unë jam në duart e Krishtit,” i thathjesht. “A mund të më ndodhë ndonjë ekeqe?”

“E, pra, mendoj se mund të sëmureshdhe të vdesësh në duart e Krishtit ashtusi në çdo vend tjetër, apo jo?” iupërgjigj pa edukatë dhe iku para se ajotë kishte kohë për t’u përgjigjur.

Ai hëngri disa kafshata ushqimi, pastaj eshtyu pjatën mënjanë dhe doli. Mendoise do të nisej në humnera, bashkë mekëtë djall që se linte të qetë brenda tij,dhe të ngjitej deri sa të ngrysej dita.Ndërsa kaloi lëndinën e sipërme, qetësiadhe era e kashtës së sapokositur eqetësoi, dhe ai eci më ngadalë e më pas

ndaloi. Nganjëherë imagjinonte që gjatëkëtyre mbrëmjeve të gjata dhe të çelëtatë verës mund të dëgjonte tinguj shumë tëulët për veshët e njerëzve; fëshfërimën ebarit të elbit, rënien e vesës, palosjen epetaleve të trëndafilave të egër,fluturimin e zogjve që kthehej në çerdhë.Vështrimi i tij ndaloi më në fund te qytetii hijesuar përtej luginës, ku ndoshta ajoishte përgjunjur pranë ndonjë dritareje tëhapur, e veshur gati për të fjetur, dukevështruar qiellin e mbrëmjes. Ai pyetiveten se ku ndodhej dhoma e saj e gjumitdhe nëse ajo e vinte ndonjëherë fytyrënnë duar duke vështruar Kolosin nga larg.Atëherë ai u hodh ashpërisht përsëri nërealitet nga një tingull që nuk ishteimagjinar por i qartë dhe shumë i afërt,

tingulli i një rënkimi të thellë.

Ai pa me kujdes përtej shkëmbinjve tëdalë, prapa të cilëve vinte tingulli,kureshtar, megjithatë pa dëshirë për t’ungatërruar me hallet e të tjerëve. Por nëvend që të shihte dhe të tërhiqejfshehurazi, ai qëndroi i ngulitur në vend,dhe krenaria e pikëllimi, frika dhekureshtja, që të gjitha luftuan brenda tijpër ta mbizotëruar. Sepse Arkipi rrintepërtokë, me fytyrën e fshehur në duar,duke qarë – Arkipi, i cili asnjëherë nukkishte folur për vuajtjen e tij dhe nukishte ankuar për fatin e tij pas bisedësme Palin në bregdet. Arkipi, i cili për dyvjet i kishte paraqitur botës një fytyrëtrime të buzëqeshur, po qante me dënesë

si fëmijë.

Onesimi doli përpara. Ai kishte frikënga drita dhe paqja që banonin tekArkipi, por ja ku ishte errësirë dhekonflikt, siç i njihte ai vetë. E vuri dorënmbi supin e zotërisë së tij dhe djali uhodh me vrull e ngriti sytë, i inatosur dhei turpëruar që ishte zbuluar nga skllavi itij në këtë çast dobësie.

“Largohu prej meje!” e urdhëroi; porOnesimi, për herë të parë në jetën e tij,ia refuzoi bindjen haptazi. Arkipi, dukeparë lart me sy të mrekulluar, nuk paskllavin e përsosur, por atë djalin me tëcilin ishin rritur bashkë, që e vështronteme shqetësim dhe pikëllim të thellë.

Duke fshirë lotët nga sytë, ai e tërhoqiOnesimin poshtë që të ulej në bar pranëtij.

“Ç’ka, zotëri?” e pyeti Onesimi. “Ashkoi ters puna në Laodice?”

Arkipi lëshoi një të qeshur të vogël e tëturpëruar dhe fryu fort nëpër hundë.“Asgjë veç asaj që mund ta kishaparashikuar,” iu përgjigj. “Kurrë s’e kamtreguar, Onesim; ty s’të tregoj dot asgjë,sepse ti s’më lë, por e kam dashurgjithmonë, që nga ajo ditë që ti e gjete nëhumnerë. Gati asnjë ditë s’ka kaluar qëunë s’kam menduar për të. Në njëfarëmënyre e dija, por në ëndrrat e mia ështëe vështirë të kujtoj se çfarë krijese e

dobët dhe e shëmtuar që jam. Vetëm sotajo më pa për herën e parë pasaksidentit, dhe tani e di që nuk kam psetë ëndërroj më.”

“Çfarë të tha?”

“Oh, jo shumë. Është ende fëmijë ngadisa anë. E takova në rrugë, do të mëkishte kaluar, vetëm se guxova të ndalojadhe ta përshëndetja. Kur më njohu, nuk efshehu dot tmerrin dhe shqetësimin e saj.E mbuloi shpejt dhe më pyeti për babanëdhe për ty, Onesim, por ajo nuk donte tësorollatej më. Më tha mirupafshim sa mëshpejt që ishte e mundur, pa shkelurrregullat e mirësjelljes, dhe tani e di qëkjo ishte një lamtumirë.”

Ai foli me trishtim dhe qetësi, sikurhidhërimi i tij i apasionuar të kishtevdekur ndërsa e tregonte. Të dy ndenjënulur për disa minuta në heshtje, atëherëArkipi foli përsëri me hezitim.

“Vazhdova dhe hyra në kishë. Filluamme një festë të madhe dashurie, meshumë ushqime dhe pije. Të gjithëdukeshin të kënaqur, tallës, të vakët,ndërsa unë isha si një njeri që vdes përbukë dhe ujë të gjallë. Ndoshta nuk pokërkoja Krishtin. Unë doja vajzën,Onesim, ose, nëse nuk e merrja dot atë,doja ndonjë ngushëllim njerëzor. Ai edinte. Është shumë i mëshirshëm ndajdobësisë sonë.”

“Ç’do të thuash, Zotëri?”

“Boll me këtë ‘zotëri’! E urrejmarrëdhënien zotëri-skllav. Të dy ishimfoshnja bashkë, Onesim, dhe ti ishtemiku im shumë vjet para se të bëhesheskllavi im. Dhe Krishti ishte imëshirshëm. Unë kisha nevojë për të,por ai më preku me dorë njeriu dhe mëfoli përmes buzëve njerëzore. Tierdhe….”

“Unë!” përsëriti Onesimi, i alarmuar itëri nga ky rol i sapozbuluar që duket seai kishte luajtur.

“Po, ti. Ti ke dy vjet që s’më ke folurashtu, tani e di. Onesim, pse duhet tëngresh këto pengesa dhe të sillesh si

ndonjë kukull e vdekur? Mos ngaqë tëkeqtrajtova para se ta njihja Krishtin?Zoti e di se sa shumë jam penduar ngakrenaria, mizoria dhe mashtrimi im! Ado të më falësh ndonjëherë?”

Po ngrysej, një hënë e zbehtë ishtengritur mbi plepa. Një hon thirri një hontjetër dhe një e vërtetë një tjetër tëvërtetë. “S’është kështu,” tha Onesimi.“Të fala shumë vjet më parë. Besoj sekam frikë prej teje. Ndoshta kam frikëdhe nga ai Krishti që banon te ty.”

“Paske frikë nga Krishti?” Arkipi u ngritduke harruar hallet dhe me shpresën që irritej shpejt në zemër. “Si mund të kenëfrikë të vdekurit nga jeta dhe të verbërit

nga drita; si mund të ketë frikë delja ehumbur nga Bariu i cili vjen për ta çuarnë shtëpi? Oh, Onesim, sikur ta dije.”

“Unë e di, - i tha Onesimi me nxitim, -dhe prapë kam frikë”.

“Po përse?”

Skllavi qëndronte i heshtur. Si mund t’itregonte Arkipit se sa shumë frikë kishtenga ajo dritë që do të shkëlqente mbimëkatin e tij të vjetër dhe do ta detyronteta rrëfente dhe t’ia hidhte Krishtitpërjetë? Shumë herë më mirë ta çontebarrën e fajit deri në varr. Ajo dritëpatjetër që do të shkëlqente mbi atëgrumbull të vogël monedhash dhe do tëbinte ndesh me ambicien e jetës së tij.

Shumë herë më mirë të rrinte rob imëkatit, sesa të rrezikonte mundësinë etij për ta quajtur veten një njeri të lirë nëkëtë botë. Ai kuptoi papritmas që tanikishte shumë frikë. Dashuria i rrinteshumë afër, në ngjyrat e buta të qiellitdhe në afshin e natës së ngrohtë të verës,në forcën dhe përulësinë e djalitpërkrah, në Praninë e panjohur qëbanonte te populli i tij. Kush mund t’iqëndronte këtij pushtimi dhe cilat do tëishin pasojat e tmerrshme të dorëzimit?Ai nuk guxonte as ta konsideronte,prandaj u ngrit në këmbë gjithë frikë.

“Eja, - i tha ashpërsisht, - le të ktheheminë shtëpi. Ajo rrugë s’është për mua,Arkip. Ta kam thënë dhe më parë. Kurrë

nuk mund ta rreshtoja jetën dhe planet emia me një gjë të tillë; por më vjen mirëqë ajo të ngushëllon ty. Ti ke nevojë përtë; unë jo.”

“Ti ke shumë, shumë nevojë për të,” iupërgjigj thjesht Arkipi dhe pastaj heshti.Onesimi e kapi zotërinë e tij të ri përdore dhe e çoi mbi tokën e ashpër deri teporta e oborrit ku Afia qëndronte dukevështruar përtej fushave të errëta, dukepritur me shqetësim kthimin e të birit.Onesimi i uroi “natën e mirë” në mënyrëtë zakonshme, me respekt, dhe u kthye nështëpi.

Por mendjen e kishte të turbullt. Atënatë, me aq sa kuptonte vetë, për herë të

parë i kishte ndodhur ajo nga e cilakishte frikë. Sipas zhargonit të krishterë,që e kishte dëgjuar mjaft për gjithë jetën,Krishti i ringjallur i ishte afruar dhe ekishte thirrur, ashtu siç i ishte afruarArkipit kur kishte rënë nën këmbët eturmës së tërbuar. Por çmimi që ai kishtekërkuar ishte shumë i lartë, dhe Onesimie kishte refuzuar hapur. Tani ai duhej tëpeshonte pronat e tij dhe të jetonte vetëmpër to, sepse vetëm kaq kishte.

Ai e nxori çantën e monedhave, kaloi teke ëma dhe e vështroi nga lart. Ajo flinteduke marrë frymë shumë shpejt dhe dukelëvizur e shqetësuar. Ai e tundi butësishtdhe ajo u zgjua menjëherë e habitur.

“Mami, - filloi të fliste duke u ulur pranësaj, - a të kujtohet ajo natë kur u ulëm tedera kur perëndoi dielli dhe më tregovegjithçka për babin?”

Ajo ngriti fytyrën e saj të bardhë tefytyra e tij dhe një dridhje e lehtë frikekaloi sipër saj, por u përgjigj qetësisht:“E mbaj mend, biri im”.

“Mami, të kujtohet se ç’gjë tjetër mëtregove atë natë?

“Po, më kujtohet.” Ajo u drodh dhe filloitë kollitej.

“Mami, dua të shikoj atë grumbull tëvogël monedhash të fshehura. Dua t’inumëroj. Koha tani mund të jetë shumë e

shkurtër, duhet të di cilat janë të miat.”

Po ai nuk e kishte marrë kurrë me mend,dhe tani ajo duhej t’ia thoshte. “Ato nukishin të tuat, biri im, - i tha - i takoninzonjës sime. Kur u ktheva te Krishti, aimë tha të mos vidhja më dhe t’i kthejasecilit pronat e tij, kështu që i ktheva. Simund të bëja ndryshe, kur ai më thirri tëecja në dritë?”

Onesimi shtrëngoi grushtat. Ai ishtevetëm, i braktisur. Të gjithë ishin kthyerte ky Jezusi, madje edhe nëna e tij ekishte tradhtuar. I tërbuar, ai e goditi nëerrësirë. Ajo ra prapa me një dihatje tëlehtë dhe filloi të kollitej përsëri.

Çfarë kollitje e tmerrshme e mbytur!

Tepër i alarmuar dhe shumë i turpëruar,ai ndezi një kallam, i solli ujë dhe endihmoi të ulej. Ndërsa bëri këtë, ai paqë jastëku dhe rrobat e saj ishin tëspërkatura me gjak.

Kapitulli 15

Të nesërmen Onesimi shkoi te shtëpiadhe i tha Afias që nëna e tij ishte esëmurë dhe tepër e dobët për t’u ngritur.Afia nuk u habit, sepse e kishte ditur prejkohësh që skllavja e saj e dashur povdiste.

Nerisa nuk u çua më nga krevati.Kasollja ishte e vogël dhe e paajrosur,prandaj Afia donte ta çonte në shtëpinë esaj të freskët dhe të kujdesej atje meduart e saj, por Nerisa nuk pranoi tëlargohej nga i biri. Kështu Afia e

vizitonte dy-tri herë në ditë dhe u kujdespër të me butësi; dhe kur Onesimi ukthehej nga puna, shpeshherë i gjenteduke biseduar së bashku. Ato bisedoninsi pelegrinë gati për t’u nisur në ndonjëudhëtim të lumtur, për vendin e tyre tëbukur dhe për të Dashurin që i priste.

Onesimi i kryente detyrat e tij me agonihidhërimi dhe keqardhjeje, dhe çdo natëulej pranë së ëmës deri vonë duke ukujdesur për të. Asnjëri prej tyre nuk ekishte përmendur goditjen që ai i kishtedhënë asaj; por, një mbrëmje, kur ai poderdhte ujë nga burimi mbi duart enxehta të së ëmës, mjerimi i saj ishte aqi mprehtë, saqë i bërtiti asaj pa fjalë; ajoshtyu legenin mënjanë dhe e mori dorën

e tij në dy të sajat.

“Mos u hidhëro, biri im,” i tha. “E di sesi ndiheshe dhe se sa e rëndë është barrae skllavërisë tënde; kur Krishti do të tëgjejë, edhe ti do ta dish përse veprovaashtu. Nuk më sëmuri goditja që më dheti. Unë kam qenë sëmurë prej kohësh,dhe e kam ditur që pas pak do të bie tëfle në Jezusin. Oh, biri im, sa gëzim dotë kisha të ikja, po të mos ishte frika qëdo të të thoja lamtumirë përgjithnjë.”

Ai iu ngjit së çmçs duke qarë si një djalëi vogël. Ai nuk e kishte kuptuar vërtetderi më sot që ajo po vdiste.

“O ma, a do të më falësh?”

“Paqe, biri im! Jeta ime gjendet tashmëte Krishti, dhe do të kthehet në Shtëpi;por ti je më shumë se jeta për mua, simund të gëzohem nëse ti nuk do të vish?”

Ajo bëri prapa, e këputur, dhe ra shpejtnë gjumë të ethshëm. Onesimi ndenjipranë saj për një kohë të gjatë, ihidhëruar, i mrekulluar dhe i frikësuar.Goditja e tij nuk i kishte lënë asnjëpërshtypje dashurisë që ajo kishte për të;në fakt, dukej se ajo e mbante mend mevështirësi. Nëse dashuria njerëzore nukmund të shuhej, harronte çdo lëndatë,çfarë mund të thuhej për atë dashurihyjnore? Ndoshta, përsëri, ai nuk mundta flakte tutje aq lehtë sa ç’e kishtemenduar.

Fundi erdhi mjaft shpejt. Po binte shiu ibutë i verës, dhe ajo u zgjua papritur pakpara agimit.

“Ç’është ajo zhurmë?” pyeti.

“Shiu,” iu përgjigj Onesimi. “Mirë që efutëm kashtën brenda.”

“Mendoja se ishte zhurma e hapave qëvinin me vrap për të më takuar,” i tha.“Porta është e hapur dhe tani e di se kushishte ai që pa Stefani. Por u ktheva,hodha shikimin prapa, dhe të pashë tyduke ndjekur me ngulm në këtë rrugë,prandaj mund të hyj me paqe tani, dhe ti,biri im…”

Një spazëm kollitjesh e ndërpreu dhe

pastaj ajo qëndroi pa lëvizur. Onesimi uul pranë saj derisa të mund të shihtefytyrën e saj me dritën e parë të zbehtë.Atëherë e dinte se çfarë kishte ndodhur,dhe vrapoi për të zgjuar Afian.

Ata e veshën me të bardha dhe evarrosën në tokë, sipas zakonit të ri të tëkrishterëve. Askush nuk mbajti shumë zi,sepse për pak kohë do ta shihnin përsëri,dhe himnet që kënduan ishin plotlavdërime për lavdinë dhe çlodhjen qëtë gjithë do të kishin së shpejti. VetëmOnesimi qau me dënesë në humnera, ivetëm, dhe donte të vdiste, megjithësekishte frikë.

Por ai i drejtoi botës një shprehje të

ngurtë dhe e lëndoi Arkipin në mënyrë tëpatolerueshme, duke e mënjanuar megjithë simpatinë e tij. Vetëm dhimbja nësytë e Onesimit dhe zbardhja e fytyrës sëtij nuk mund të fshiheshin, dhe Afia meFilemonin biseduan për këtë një natë nëdhomën e tyre të gjumit. “Djali i shkretë,- tha Afia, - kam frikë për mendjen e tij,duket sikur nuk do të buzëqeshë kurrëmë”.

“E di,” iu përgjigj Filemoni. “Ai nuk dota pranojë ngushëllimin që ne kemi nëKrishtin, por një ndryshim mund t’i bëjëmirë. Qethja e deleve ka mbaruar dhepas dy ditësh do dërgoj Glaukun nëLaodice me sasinë e fundit të leshit. Aiduhet të kthehet me paratë dhe do t’i

duhet një truprojë i besueshëm. Djalimund të shkojë me të.”

Onesimi e dëgjoi këtë lajm pa treguaraspak kënaqësi, por iu forcua pak zemra.Nëse mund ta shihte vajzën dhe t’itregonte për të ëmën, mendoi se mund tëgjente njëfarë ngushëllimi. Kishte shumëpak mundësi që ai do ta shihte, sepsemagazina ndodhej në qendër të qytetitndërsa shtëpia e saj ndodhej në periferi,dhe, padyshim, Glauku do ta mbikëqyrterreptësisht. Megjithatë, ai ishte i ri dheplot shpresë, asgjë nuk ishte e pamundur.

Onesimi u ngrit para agimit në ditën emadhe, u vesh me kujdes të veçantë dhengarkoi kafshën para se të dilte Glauku, i

lodhur, duke mbyllur sytë dhe duke uankuar. Ai eci me ngathtësi prapa kalit,ndërsa Onesimi shkoi përpara me hapakrenare, duke udhërrëfyer të tjerët nëluginën e poshtme. Ishte kohë eçuditshme, e ngrohtë, dhe në plepa nukkëndonte asnjë zog. Mjegulla e nxehtëdukej se ngrihej nga arat, ndrërsa retërrinin ulët mbi male. Rreth luginësdëgjohej bubullima.

“Perënditë janë zemëruar me ne,patjetër,” vuri re Onesimi. “Mendoj sedo të bjerë një rrebesh i madh kur tëkthehemi.”

E tha këtë vetëm për të ngacmuarGlaukun, i cili kishte një frikë jo të

shenjtë se mos ofendonte Perëndinë e tij,dhe u kënaq kur pa ankthin në fytyrën epërmbaruesit. Glauku ishte plak ishëndoshë dhe urrente të lagej, por kurrënuk guxonte ta qortonte Onesimin përndonjë gjë që thoshte, sepse që nga ajoditë deri ditën e sotme ata e kishinruajtur sekretin e tyre.

Ata pushuan për të ngrënë drekë shpejtjashtë qytetit, por jo për shumë kohë,sepse koha po bëhej gjithnjë e më eçuditshme. Qielli ishte i kuq, si me tym,si ndonjë perëndim i pazakontë dhe ihumbur, ndonëse ishte vetëm pak pasmesdite. Rrugët ishin pothuaj bosh,sepse ajri i qytetit ishte shtypës dheshumica e njerëzve ishin brenda duke

fjetur pas dreke. Glauku, pa frymë, idjersitur, duke vështruar qiellin, ishtetepër i pakënaqur.

“Ik pusho pak, zoti përmbarues,” i thaOnesimi. “Mbaro punën që ke me zotinPolemon, pastaj shtroje leshin nëoborrin e magazinës dhe fli pak gjumë.Unë do të endem nëpër qytet për nja njëorë dhe do të kthehem në kohën e duhur,që të shkojmë në shtëpi para se tëngryset. Mbrëmjet janë të gjata e tëçelura, dhe nuk ka nevojë të nxitojmë.”

“Kjo mbrëmje nuk do të jetë si mbrëmjete tjera,” i tha plaku i nervozuar. Jo, jo,rri pranë meje, mor djalë, dhe le tëkthehemi në shtëpi sa më shpejt. Ky mot

është i sëmurë, jo i shëndetshëm, dhekam frikë se do të vijë ndonjë stuhi.”

Ata erdhën në magazinë në çastin efundit, sepse Polemoni ishte gati tëkthehej në shtëpi për të ngrënë drekë. Aii përshëndeti në mënyrë disi përbuzëse,sepse mendonte se çdokush që mbantelidhje me Filemonin, të krishterin, duhejtë ishte budalla. Por në çështjetfinanciare Glauku nuk ishte aspakbudalla, ai vështronte me sy të mprehtëndërsa leshi peshohej dhe pagesallogaritej, numërohej dhe rinumërohej.Por, më në fund, të gjithë kishin dalë nërrugë dhe po i përkuleshin njëri-tjetritpër të thënë mirupafshim; Glauku mezipriste të ikte, ndërsa Onesimi nxitonte të

kërkonte medoemos ndonjë pretekst përtë qëndruar.

Atëherë ndjenë dridhjen e parë.

Ishte e vogël, por të gjithë e dinin seçfarë nënkuptonte. Tërmetet ishin tëzakonshme në luginën e Likut. Shumënjerëz me fytyra të bardha po dilnin ngadyert e shtëpive dhe brenda dëgjoheshinzërat e grave që bërtitnin për fëmijët etyre. Dhe në të gjitha gojët gjendej enjëjta thirrje: “Drejt hapësirave! Drejttregut! Largohuni nga shtëpitë!”

Glauku ua mbathi këmbëve. Ishte eçuditshme se si një njeri aq i plakur dhei shëndoshë mund të vraponte aq shpejt.Onesimi rrëmbeu kapistrën e kalit dhe e

tërhoqi ndërsa hingëllinte drejt qendrëssë tregut. Polemoni qëndroi dukengurruar, i munduar nga pavendosmëria.

Atëherë erdhi dridhja e dytë dhe më efortë. Shtëpitë e mëdha u drodhën dhe udrejtuan. Dy-tre nga shtëpitë e vogla urrëzuan si ndonjë palë letrash. Onesimi ukthye për të parë nëse Polemoni po endiqte, dhe e pa të turrej prapë nëmagazinë duke bërtitur si i çmendur:“Ari im! Ari im! Oh, ju perëndi, ruajeniarin tim!”

Pastaj erdhi dridhja e tretë, e fundit dhee fuqishme, dhe i gjithë qyteti dukejsikur po shembej me zhurmë të madhedhe të zgjatur rreth të arratisurve në treg.

Magazina ishte zhdukur menjëherë, nëvend ishte një grumbull i madh gurëshdhe tullash. Onesimi u drodh ndërsamendoi për zotin Polemon, thellë poshtëgurit dhe allçisë, duke kapur arin e tij meduar të vdekura. Por ai nuk shqetësohejas për Polemonin, as për Glaukun edridhur dhe pa frymë në qendër të tregut,as për sigurinë e tij. Shtëpitë e mëdha nëperiferi të qytetit ishin dëmtuar më paksesa ato në qendër, dhe kishte shumëmundësi që vajza do të ishte e sigurt.Por, pavarësisht, nëse ajo ishte mbi tokëose nën rrënoja, ai duhej ta gjentemenjëherë. Pak rëndësi kishte jeta e tij;në fakt, iu hodh zemra nga mendimi semund ta jepte për hir të saj. E kaloilitarin e kalit mbi një shtyllë dhe u nis

drejt portës së Hieropolit.

Ai e dinte shumë mirë rrugën, sepse ekishte shkelur shumë herë në imagjinatëne tij, por prapë ishte e vështirë për tëkaluar. Rrugë të tëra ishin bllokuar dhenjerëzit përkuleshin në gërmadha dukeqarë dhe duke thirrur perënditë ndërsagërmonin me duar. Në disa vendekolonat tundeshin në mënyrë të pasigurtdhe qytetarët dyndeshin drejt portave përt’u strehuar në lëndina dhe kodra.

Mbi grumbujt e gurit, tullave, allçisë dhepluhurit, mbi pllaka të mëdha mermeri,përmes turmave të burrave dhe grave tëtronditur e fëmijëve që qanin, Onesimiluftoi për të çarë rrugën drejt shtëpisë

mbi kodër. Ai pa për së largu që çatiaishte rrëzuar, por muret qëndroninakoma. Onesimi hyri përmes portës; ajovrapoi drejt tij dhe iu ngjit.

“Babi im! Babi im!” bërtiti ajo. “Kuështë ai? A e ke parë, a është i sigurt?”

Ai vështroi fytyrën e saj të hirtë, flokëtdhe fustanin akoma të bardhë nga allçia,një njollë të mavijosur që i fryhej mbiballë, dhe nuk mundi t’i tregonte tëvërtetën menjëherë.

“A është shembur magazina?”

“Besoj se shumica e shtëpive në qendërkanë rënë.”

Ajo lëshoi një rënkim dhe mbuloi fytyrënme duar.

“Zonjusha Irenë, mund të vijë edhe njëdridhje tjetër. Njerëzit po vërshonindrejt portave. Është më mirë të ikim. Potë duash, eja me mua në Kolos, dhezonja Afia mund do të kujdeset për ty.”

Ajo tundi kokën.

“Jo, jo,” bërtiti ajo. “Babi im mund tëvijë dhe unë duhet ta pres. Do tëgërmojnë në rrënoja, dhe, pavarësisht,nëse është i gjallë ose i vdekur, duhet tashoh përsëri.”

“Por ti duhet të presësh jashtë portave.Ku është kujdestarja jote?”

“Kam një vit që nuk kam pasurkujdestare. Skllevërit u arratisën tëgjithë shpejt. Më ço te kasollja eEufronit, Onesim. Ai është bariu i babitdhe gruaja e tij do të më pranojë. Nuk katjetër.”

Po i kthehej kontrolli natyror, kështu qënuk i ngjitej më Onesimit. Me gjithëparaqitjen e saj të çrregullt, ajoqëndronte atje si ndonjë mbretëreshë evogël dhe e vetmuar, përballë fatit dhedinjitetit të saj. Zemra e tij donte kaqshumë ta merrte në krahë dhe tangushëllonte, por nuk guxonte tëshfrytëzonte ngushticën e saj. Kurrë mëparë skllavëria e tij nuk kishte dalë sinjë pengesë aq e pakapërcyeshme.

“Eja, Irena,” i tha me butësi duke iamarrë dorën, sepse ajo i kishte sytë endetë ngulitur në rrugën e groposur që çontenë qytet, dhe ajo hezitonte. “Ne duhet tëikim menjëherë, tani. Do të të çoj tebariu dhe gruaja e tij, dhe do të të lë atjetë sigurt; por nuk ka kohë për të humbur.Po ra dhe një dridhje tjetër, porta mundtë rrëzohet.”

Ajo erdhi menjëherë, dhe ai e çoi jashtënë rrugë, duke e tërhequr përmes turmës.Shumica e njerëzve po shkonin drejtHieropolit ose Kolosit, disa prej tyre,shumë të lodhur për të udhëtuar, ose tëplagosur, planifikonin të fushonin pranëlumit. Kasollja e Eufronit prej thuprashndodhej jashtë vendeve të banuara, në

një korije të vogël. Ishte një vend i qetë,i rrethuar nga livadhe plot lule të egra kukullotnin delet. Dridhjet e kishin tundurvetëm pak luginën e fshehur, por Eufronime të shoqen, Antonian, po ngjitninshpatet drejt qytetit, dhe Irena, dukelëshuar dorën e Onesimit, vrapoi drejt ete krahët e plakës duke qarë.

“Babi im!” qau ajo. “Magazina ështëshembur, mendoj se ai ka vdekur!”

“Atëherë do të vish me mua, zonjushë evogël, dhe do të jesh vajza jonë deri nëditën kur mund të të kthejmë nëtrashëgiminë tënde. Ja, shiko, do të tësjell në shtëpinë tonë ku mund tëpushosh. Ti, Eufron, shko në qytet dhe

pyet për ndonjë lajm tjetër për zotinPolemon, dhe kudo që gjen të vegjël tëpastrehë ose pa nënë, silli këtu; ne do t’ujapim strehim për hir të Krishtit.”

Ajo u kthye dhe e çoi Irenën në kasolle.Ishte e pastër, e freskët dhe e shtruar mekallama. Antonia e shtriu vajzën mbi njëvig prej kashte, i solli qumësht, i lauplagën e mavijosur dhe e ngushëlloiashtu siç ngushëllohet një fëmijë i vogëldhe i humbur. Atëherë, kur plaka u kthye,ajo vuri re Onesimin që rrinte te dera.Ajo hodhi një shikim nga Irena sikur tapyeste, i bëri një shenjë të shpejtë megisht mbi jastëk, ndërsa Irena tundikokën në mënyrë pothuaj të padukshme.

“Urdhëro, mor djalë,” tha Antonia mezemërmirësi. “Ulu, pusho për pak kohëdhe na trego më shumë për këtëfatkeqësi. Ti vetë dukesh i bardhë dhe itronditur. A je qytetar i Laodicesë, dhe aështë shembur shtëpia jote?”

Onesimi u ul te dera dhe u tregoigjithçka që dinte, përveç Polemonit qëkishte vdekur ndërsa përpiqej tëshpëtonte arin e tij. Ai nuk kishte zemërt’ua tregonte këtë; e dinte që ky fakt do tëdilte në dritë së shpejti.

Po tani… pastaj? Nuk kishte asgjë për tëthënë, sepse Irena ishte e sigurt, dheEufroni do të kthehej së shpejti me njëgrup jetimësh dhe fëmijësh të rrugës,

duke ulëritur. Antonia shkoi te pusi përtë marrë ujë të freskët, dhe ai mbetivetëm me Irenën.

“Mirë, duhet të iki,” tha duke u ngritur;dhe, ndërsa i afrohej vigut të saj, i dhadorën dhe përshëndetjen e vjetër:“Mirupafshim, zonjusha e vogël Irenë,do të takohemi përsëri.”

Ajo ngriti sytë, e mahnitur, dhe njëngjyrë e zbehtë zbriti në faqet e saj tëbardha. Onesimi kishte ardhur tek ajo e ikishte qëndruar pranë si një shkëmb nënjë stuhi, dhe ajo kuptoi papritmas që,kur tavani kishte rënë mbi të dhe ajokishte dalë me vrap vetëm në kopsht dhepa se ishte e braktisur, ai do të vinte; dhe

pasi e gjeti, e dinte se ishte i sigurt.Vajza dëshironte që ai të rrintepërgjithmonë, por tani ishtekatërmbëdhjetë vjeçe, dhe nuk do t’ikishte hir një zonjushe po ta thoshte këtë.

Kështu që ajo vetëm mbajti dorën e tijnë dy të sajat dhe i tha: “Faleminderit,Onesim… unë… unë e dija që do tëvije… edhe… do të takohemi përsëri.”

Ai e lëshoi dorën e saj dhe doli me hapatë pasigurta në mbrëmjen e herët; gjaku ibubullinte dhe sytë i dhimbnin, dhe nëzemrën e tij po rritej një vendosmëri efuqishme. Kështu, pra! Ajo e kishte diturqë ai do të vinte. Vajza nuk e kishteharruar. Në mes të terrorit dhe frikës nga

vdekja ajo e kishte mbajtur mend dhe ekishte ditur që ai do të vinte. Tani asgjënuk kishte për ta penguar. Ai do tëlargohej tani, sonte, dhe nuk do tëkthehej më deri sa të mund të hynte nëportat e Laodicesë si një njeri i lirë dheta merrte vajzën për veten e tij.

Qyteti ishte çuditërisht i qetë, përveçgrupeve të vogla e të mjera që hiqningurët dhe rrënojat me duart e gjakosurandërkohë që skllevërit gërmoninfurishëm pranë tyre. Rrugët më të ultaishin përmbytur pjesërisht ngashatërvanet e gjirizet, dhe mbi çdo gjëvarej një erë e thartë. Onesimi gjetiGlaukun dhe kalin që po qëndronin endenë mes të tregut, sepse plaku kishte pasur

shumë frikë të lëvizte. Ai ishte shumë iinatosur me Onesimin, por, si zakonisht,nuk guxonte ta tregonte.

“Hajde, hajde,” bërtiti Glauku ndërsadhëmbët i kërcëllinin aq sa mezi fliste.“Kaloi ora për t’u nisur në Kolos. Natado të na kapë para se të arrijmë nëfushën e sipërme. Ku ke qenë, Onesim?”

“S’ka rëndësi se ku kam qenë unë,” iupërgjigj djali. “Hip mbi kalë, do tëshkojmë.” E ngriti plakun në samar dhe eçoi kalin e trembur mbi rrënojat drejtPortës Siriane nga jugu. Ata kishinzbritur gjysmën e kodrës në drejtim tërrugës kryesore kur ai tërhoqi me vrullkapistrën dhe e hodhi kalin pas një

“muri” qiparisash.

“Glauk, - i tha me një ton gjithë autoritet,të cilin nuk e kishte përdorur kurrë mëparë, - m’i jep ato para që ke nëportofol”.

Sytë e plakut pothuajse u shqyen dhefytyra e tij u kthye në ngjyrën e baltës sëverdhë.

“Paratë, Onesim? Paratë e zotërisësonë? U çmende?”

“Jo, nuk jam çmendur, vetëm se nxitoj.M’i jep, Glauk. Në qoftë se nuk m’i jep,do të shkoj direkt te zotëria ynë kur tëkthehemi dhe do t’i tregoj gjithçka. Timë ke urryer gjithmonë; tani është

mund]sia për të më hequr qafe. Kthehuvetëm në shtëpi dhe thuaji Filemonit qëPolemoni, unë dhe ari kemi humbur nënmagazinë.”

Përmbaruesi i frikësuar u përpoq edhenjë herë.

“Edhe unë kam sekretin tim, Onesim. Potë flasësh për mua, edhe unë do të flaspër ty. Për dashurinë e Zotit, mos fol mëkështu si budalla dhe më ço në shtëpi.”

“Glauk, - i tha djali, - m’i jep ato parase përndryshe do të të mbyt. Nuk çajkokë se çfarë do të thuash për mua,sepse nuk kam asgjë për të humbur. Tëkrishterët nuk damkosin, dhe sa përthuprat, i kam shijuar kur isha i ri dhe i

dobët, mund t’i duroj përsëri pa ulëkundur. Nuk çaj kokë fare-fare përreputacionin tim. Po ti, Glauk, ke qejf tërrihesh nga ndonjë skllav i ulët dhe të tëhiqet pozita që ke? Dhe çfarë do të bëshpër të siguruar pleqërinë tënde tërehatshme dhe të nderuar? Po kolltuku ingrohtë që ke në kishë? Mendo pak,Glauk.”

Ai nuk kishte më nevojë për t’iu bindur.Duke llomotitur dhe duke u dridhur,plaku hodhi përtokë çantën e arit dhektheu kokën e kalit.

“Ik, hajdut, maskara,” i bërtiti dukemallkuar. “Dhe mos u kthefsh kurrë më!”

“Kjo varet nga ti, se sa mirë mund t’i

bindësh ata që është e kotë të mëkërkojnë,” iu përgjigj Onesimi. Ai zbritikodrën me hapa të lehta dhe i ktheushpinën Kolosit. Përpara tij shtrihejrruga kryesore dhe bota e gjerë.

Kapitulli 16

Rrënqethjen e parë të ngazëllimit të tij epasoi një valë frike. Ai nuk e kishtekuptuar kurrë deri tani se sa gjëra kishinardhur bashkë me skllavërinë e tij, tëcilat i kishte pranuar pa mirënjohje:strehimi, krevati, ushqimi, rrobat, puna erregullt, kështu që tani u detyrua tëpranonte një zotëri të mirë dhe të drejtë.Tashmë ai e kishte humbur përgjithmonëtë drejtën e këtyre gjërave. Që sot e tutjeduhej të luftonte për to që t’i fitonte,përndryshe nuk do t’i kishte. I vinte mirëqë nuk ishte vetëm në rrugën kryesore.

Ishte vetëm një në një rrjedhë refugjatëshpa emër, disa prej të cilëve synonin tëshkonin në Efes ose Milet, ndërsa tëtjerët kërkonin strehim në qytetet dhefshatrat përgjatë rrugës. Disa prej tyrekishin marrë plaçka me vete, ndërsa tëtjerë vinin duarbosh. Askush nuk i flistetjetrit. Të gjithë kishin hidhërimet dhehallet e veta; të tronditur dhe të shastisur,ata kishin vetëm idenë se do tëvazhdonin, kushe di se ku.

Dita e nxehtë dhe me lagështirë pongrysej herët, ndërsa retë e stuhisëvareshin ulët duke fshehur malet. Paspak errësira do të mbulonte si me velqytetin e goditur, dhe Onesimi e dinte qëdo të ishte një natë pa hënë e pa yje, dhe

i vinte mirë. Ai duhej të vazhdonte sa mëshpejt, sepse nuk i besonte tërësishtGlaukut. Nuk mund të përjashtohejmundësia që përmbaruesi, nga smira, dotë vendoste të sillej si i krishterë isinqertë dhe të rrëfente mëkatet e tijbashkë me ato të Onesimit. Në këtë rast,ata do ta ndiqnin me kuaj të shpejtëbashkë me qentë e gjahut, dhe ai nuk dotë kishte asnjë mundësi për të shpëtuar.Ndonëse ishte i lodhur, vendosi të ectegjithë natën dhe të flinte gjatë ditës ifshehur në kodra.

Ishte një natë pisë e zezë. Vetëm format ezeza të pemëve në të dyja anët i mbaninkëmbët e tij në rrugë, por ai vazhdoi tëecte, i uritur, i lodhur dhe i ftohtë, deri

në orën katër pas mesnate. Të gjithëudhëtarët e tjerë kishin mbetur mbrapa;koka po i trullosej dhe këmbët i kishteme flluska kur kuptoi që diçka pondodhte. Një gjel këndoi, disa zogjcicëruan dhe lopët e fushave lëvizënndërsa flinin. Një erë e lehtë, e ëmbël,me kundërmimin e kashtës, pofëshfërinte në plepa, dhe tani ai dallonteformat e zeza të maleve kundrejt njëqielli të kthjellët. Onesimi iu kacavarbregut të rrugës dhe hyri në një korijelarshesh dhe gjeti një gropë të strehuarnga disa shkurre bruke. Ai u kthye, panga Kolosi e Laodiceja, dhe vuri re qëdita po agonte pas maleve e humneravetë tij. E rraskapitur nga hidhërimi, vajzado të ishte duke fjetur tani në atë kasolle

prej thuprash, ndërsa në anën tjetër tëluginës Arkipi ndoshta rrinte zgjuar, mekëmbën që i dhimbte si zakonisht, dukembajtur zi për skllavin dhe mikun e tij.“Më vjen keq, Arkip,” pëshpëriti, dheduke u strukur nën shkurret e brukës, iafuti gjumit me një zemër çuditërisht tërëndë.

Onesimi fjeti gjatë gjithë ditës së ngrohtëtë verës dhe u zgjua nja dy orë paraperëndimit me një uri që e brente. I vintemirë kur e dinte që mund të blinte bukë.Ai preku me gisht çantën e arit nëportofol dhe çantën e vogël tëmonedhave të qepur në rrip. Diçka e

kishte shtyrë ta merrte me vete kur ishtenisur për në Laodice. Rrugët kryesoreishin plot kaçakë, dhe ai duhej ta qeptearin në rroba sa më shpejt, edhe psetunika e tij ishte e mbuluar aq shumë medhe e pluhur, saqë njerëzit do të thoshinse ishte lypsar.

Onesimi udhëtoi dyzet kilometra atënatë; ditën e katërt kaloi me hapa tërënda shpatin e malit Kores dhe paqytetin e Efesit poshtë, të bukur nëndritën e mbrëmjes. Shumë kujtime iukthyen: tmerri i tempullit, ajo mbrëmje ellahtarshme kur ra Arkipi, ato netë tëçuditshme dhe jotokësore kur

mblidheshin në shtëpinë e Akuilës.Onesimi pyeti veten se ku ndodhej ai tipii çuditshëm, Pali - ndoshta ishte vrarëshumë kohë më parë.

Ai kishte shumë dëshirë të rrinte, pornuk guxonte të rrinte. Zotëria i tij kishteshumë shokë në Efes, dhe ai mund tënjihej lehtë. Zbriti direkt te kanali dhe endoqi deri te porti. Nëse fati i tij do tëvazhdonte kështu, ai mund të hipte nëanije. Onesimi nuk do të bënte naze përdrejtimin e saj, me kusht që ai të vintedetin midis vetes dhe vendit të Frigjisë,por dëshira e tij e fortë ishte të arrinte nëvendin e të atit.

Disa anije ishin të ankoruara, dhe aiqëndronte duke parë nga perëndimi.Përtej skajit të portit, diku përtejperëndimit, ishte Athina dhe Parnasi,atje ku banonin perënditë. Nëse ai mundtë arrinte tek ajo faltore bukurie dheadhurimi, mbase do të gjente atë qëkërkonte: ndonjë balsam për hidhërimete jetës, ndonjë shpëtim nga fëlliqësia esaj, ndonjë filozofi që do ta qetësonte,në vend që ta sfidonte, dhe do ta bënte tëharronte në vend që t’i ngacmontekujtimet? Ndoshta bukuria ishte zgjidhja.Atëherë, ai do të kërkonte bukurinë.

Një anije mesdhetare, më e madhe se tëtjerat, sapo ishte ngarkuar dhe marinarëtpo largoheshin më këmbë. Por një djalëafër moshës së Onesimit rrinte atje, dukeecur përgjatë gjithë gjatësisë së anijesdhe duke u kthyer prapë, sikur po eshqyrtonte nga afër. Ishte veshur nëmënyrë të përkryer, me tunikë të panjollëdhe me pallto të gjatë, me mëngë tëgjera, të një greku të arsimuar, me njërrip të pasur dhe të stolisur me pëlhurëtë qepur në secilën anë. Tiparet e tijishin greke të pastra dhe figura e tij ishteajo e një atleti të ri spartak. Ai iu dukOnesimit sikur trupëzonte vendin eetërve të tij, dhe e vështroi i mahniturpër njëfarë kohe. Atëherë, shumë ivetëdijshëm për gjendjen e tij, Onesimi

guxoi ta pyeste nëse e dinte se ku poshkonte anija dhe kur do të nisej.

Djali e vështroi me përbuzje. “Ajo kapër destinacion Korintin, por ndalon nëAthinë, - iu përgjigj me një greqishte tëpërsosur, - dhe, në qoftë se era është efavorshme, ka për t’u nisur nesër nëagim.”

Ai po largohej kur Onesimi u përpoqpërsëri.

“Dua të udhëtoj me të,” i tha me guxim.“Kujt t’i drejtohem?”

Djali ngriti vetullat. “Duan para,” i tha.

Onesimi u skuq nga inati, krenaria e tij emundi kujdesin. “Biletën e paguaj unë,”iu përgjigj i ndezur.

“Atëherë, ndoshta, duhet të paguash sëpari çmimin e një tunike të re,” i thadjali. “Kjo është një anije e klasit tëparë dhe, ju lutem, mos u ofendoni, nuk

dukeni shumë si pasagjer i klasit tëparë.”

Onesimit i kishte hipur mirë inati.“Besoj se ju s’keni dëgjuar akoma përfatkeqësinë që ndodhi në Laodice,” iupërgjigj me sarkazëm. “Qindra kanëvdekur në tërmet, dhe ne që u arratisëmnuk menduam se ia vlente të ktheheshime të kërkonim rrobat tona të banketitnëpër rrënoja. Ishim mirënjohës qëshpëtuam jetën, akoma më mirënjohës qëshpëtuam me diçka në portofol.”

Përbuzja i ishte fshirë fytyrës së djalit

dhe ai e vështroi Onesimin me interes.“Kapiteni është tashmë në bord,” i thame ton tjetër. “Hajde para agimit dhe folme të.”

Onesimi u kthye, eci përgjatë murit tëportit deri te plazhet dhe u zhyt në detine ngrohtë. Ishte gati errësirë. Ai shpëlautë gjithë pluhurin dhe pisllëkun e katërditëve të kaluara dhe pastaj u përpoq tëbënte të njëjtën gjë me rrobat e tij.Onesimi u vesh përsëri me rroba tëlagura dhe, meqë kishte frikë se mos dot’i bënte prapë pis duke u shtrirë, u endandej-këtej në plazh deri në mesnatë kurera e verës i kishte tharë. Ai fjeti për

disa orë mbi një bllok mermeri dhe pakpara agimit u kthye në mol. Deti ishteende i errët, por agimi i diellitflakëronte mbi malin Kores dhe molipërpara anijes ishte i mbushur meaktivitet, sepse era ishte e favorshme.Marinarët vraponin sa andej-këtej,litarët këlcitnin, njerëzit bërtitnin, dhepak mënjanë qëndronte kapiteni, megrekun e ri që i qëndronte pranë, dukembajtur në sup një portofol të mbushurmirë.

“Ky është djali që ta thashë,” tha greku.“Ai ka humbur gjithçka, pothuajsegjithçka, në tërmetin e Laodicesë; ndaj

tregohu i mëshirshëm kur të bësh pazarme të. Ai ka dëshirë të shkojë nëAthinë.”

“Nga e di ai se dua të shkoj në Athinë,”mendoi Onesimi duke nxjerrë çantën evogël nga rripi ndërsa kapiteni i thaçmimin. I erdhi mirë që nuk ishte mëshumë, kështu që i numëroi monedhat memirënjohje. Ende kishte shumë.

“Tani mund të hipni në anije,” i thakapiteni. Onesimi kaloi ganxhën dhe hipinë anije. Ai nuk kishte hipur kurrë në njëanije, dhe kjo e mbushi me gëzim. Ishte

një anije tregtare që çonte produktet eAzisë në Greqi: sandale dhe pëlhurë tëthurur, mantele dhe qilima ngaLaodiceja, qëndisje frigjiane, djathë ngaBitinia, fiq nga fushat qendrore mbrapaEfesit, lëkura cjepsh dhe lesh nga fushattë Kilikisë. Nga fundi i anijes ngrihej njëlarmi e pasur aromash, të përqendruaranga era e mprehtë e detit. Menjëherëzilet filluan të tingëllonin, marinarëtvrapuan për të ngritur velin e madhqendror; anija u shty nga era dhe ata unisën. Onesimi shkoi me hapa të penguarnë anë të anijes dhe pa detin e çelëtpërpara. Më në fund, Frigjia dheskllavëria rrinin prapa tij.

Por jo vetëm Frigjia dhe skllavëria e tij.Ai qëndronte duke i thënë mirupafshim,pa mundësi kthimi, Filemonit, Afias,Arkipit, Paskasias së vogël, qenve,varrit të së ëmës, humnerave, lëndinaveme lule, tufave të deleve. Sa shumë që ikishte urryer, por gjithashtu i kishtedashur shumë. Vetëm zonjushës së vogëlIrenë nuk po i thoshte mirupafshim,sepse ishte betuar se do ta shihte përsëri.

Mendimet e tij u ndërprenë papritmasnga djali grek, i cili kishte ardhur për tëqëndruar bashkë me të.

“Emri im është Alfe,” i tha djaloshi.“Me sa shoh unë po udhëtojmë bashkë nëAthinë. A keni qenë më parë atje?”

“Kurrë,” i tha Onesimi.

“Jeni grek?”

“Babanë e kam grek.”

“Atëherë po ktheheni në vendin e etërve

tuaj dhe në shtëpinë e frymës suaj, nësedoni bukurinë dhe të vërtetën; dhe ngafytyra juaj shoh që ju e doni bukurinë. Juduhet të vini me mua. Asgjë nuk mund tëmë jepte më shumë gëzim, sesa tëndihmoj një idhtar të ri të bukurisë tëhyjë në misteret e saj. Unë do të qëndrojpranë teje ndërsa shohim Kepin përherën e parë nga deti dhe ndërsa shohimtempullin e bardhë të Poseidonit; atëherëdo të shikojmë së bashku shkëlqimin eheshtës së perëndeshës Athina mbiAkropol. Do t’u ngjitemi shkallëve tëPartenonit….”

“Po në Athinë, si fitohet buka e gojës?”

Onesimi ishte gjysmë i acaruar dhegjysmë i mahnitur nga bashkudhëtari i tij.

Alfeu dukej i ofenduar, sikur Onesimi tëkishte thënë diçka vulgare, dhepërgjigjja e tij ishte e pamjaftueshme.Me sa dukej, në Athinë nuk fitohej bukae gojës. Njerëzit ushqeheshin mebukurinë dhe fryma mbizotëronte trupin.Bisedonin, adhuronin dhe meditonin.Disa herë dilnin në shpatet erëmira tëHimetit dhe shtriheshin mbi fushat etrumzës dhe shijonin mjaltin që ishte sinektari i perëndive. Onesimi, i cili po idorëzohej shpejt mahnisë së kësaj,kujtonte se kishte ende shumë ar në xhep,

kështu që iu dorëzua magjisë së çastit:rrokullisja e lehtë e anijes, veli i bardhëdhe i fryrë kundrejt qiellit të kaltër,ngjyra e kaltër dhe e lëmuar si e palloit edetit Egje, flladi i kripët dhe zëri i pastëre i prerë i djalit.

Ai po fliste tani për historinë e atdheut tëtij. Një mbrëmje, në freski, do të ecninbashkë në fushën e Termopilit. Një ditëtjetër do të çoheshin në agim dhe do t’ungjiteshin shpateve të malit Parnas. Zërimagjik vazhdoi me ton të ëmbël dukerrëfyer tregime të magjepsura për njëtokë të magjepsur, dhe Onesimi u shtri nëdiell duke fjetur qetësisht.

Magjepsja nuk u thye kur, tre ditë mëvonë, në një mbrëmje të artë e të zbehtë,drita perëndimore shkëlqeu mbi heshtëne perëndeshës Athina dhe shtyllat ePartenonit që dalloheshin kundrejt qiellitrozë dukeshin sikur ishin vetë ngjyrërozë, sikur sapo ishin ndriçuar ngaqielli.

Alfeu qëndronte në bashin e anijes mekokën e bukur të ngritur në adhurim tëheshtur, me lot në sy, dhe Onesimi moripjesë në humorin e tij. Ata vështruanderi sa u venit drita, dhe ndërsa yjetshkëlqyen mbi qytet, anija u ankorua në

Gjirin e Faleronit.

Ata dolën në bregdet të nesërmen shpejtnë mëngjes dhe u nisën për të ecur tetëkilometra në brendësi përgjatë murit tëTemistoklit, dhe kur arritën në qytet vapaishte përvëluese. Athinasit e rinj, nëshumicën e kohës, qeshnin, studionin dhediskutonin për historinë dhe filozofinënën hijen e hardhive të mbështetura nëgrilat dhe shtyllat prej mermeri. Onesimiishte mirënjohës për faktin që Alfeu pokujdesej tërësisht për të, duke e trajtuarme bujari prej princi. Ai nxori një tunikëtë pastër për të dhe e prezantoi me njëgrup shokësh të tij. Ata festuan bashkë

me bukë, djathë dhie e pjepra, dhe fjetënbashkë në hije. Vonë pasdite u bashkuanme një turmë diskutuesish në teatrin ebukur të Dionisit te baza e Akropolit,por Alfeu këmbënguli që nuk duhej t’ingjiteshin kodrës deri në mbrëmje.

“Kur bota është e qetë, pa lëvizje, dhedrita është e butë, - shpjegoi ai, - edheshtyllat ngjajnë si ari i ngrohtë. Ky ështëçasti ynë. Jo nën shkëlqimin e ashpër tëmesditës, por nën misterin e dritës sëmuzgut do të adhurojmë perëndeshëntonë. Oh, Onesim, a je djegur ngadëshira për bukurinë, paqen dhe tëvërtetën? Sonte do të kënaqesh.”

Ishte ora e dritës së qartë e të artë kur ungjitën më në fund në shkallët eAkropolit dhe kaluan përmes Propileas.Përmes shtyllave të mëdha prej mermerimund të shihnin detin që shkëlqente sinjë petë prej argjendi, por brendatempullit të madh të Athinës ishte vetëmhije, dhe Onesimi, i interesuar që tëpriste gjëra nga më të mëdhatë, nuk uzhgënjye; sepse këtu ishte bukuria emishëruar, ndonjë cilësi thjeshtësie epërsosur, si ajo që banonte në shpirtin eIrenës së vogël. Këtu nuk kishte asnjëpërdhosje me të keqen tinëzare si nëtempullin e Efesit. Këtu ai po qëndrontenë vetë skajet e pavdekshmërisë. Ndërsa

binin në gjunjë duke adhuruar përparastatujës masive të Athinës, ai ndihejçuditërisht i afruar me djalin përkrah.Fakti që kishin ardhur bashkë te burimi ibukurisë e diturisë, dhe që kishin ndarëbashkë këto emocione, sigurisht që ishtebaza më e fortë për miqësi, dhe që tani etutje do të ishin vëllezër. Jeta nuk mundtë ishte më kurrë si më parë.

Ata ndenjën për një kohë të gjatë pranëstatujës. Drita e artë u flakërua kur ukthye në perëndim, duke ndriçuar të artatdhe kuqerremtat e tempullit. Ata ecënkudo në të dhe në ambientet e tij, dukengritur sytë te kodrat e hijesuara dhe

përtej detit që po errësohej. Shpirti iOnesimit, i mahnitur nga këndimi solemni priftërinjve dhe virgjëreshave, ishte idehur me një bukuri të tillë, por zemra ibërtiste: “Po pastaj?” A mund ta mbanteme vete kur të kthehej në botën poshtë kunjerëzit hanin, flinin, pështynin,mallkonin, urrenin dhe gënjenin, kuskllevërit rënkonin, ku tërmetetshkatërronin dhe të pafajshmit vuanin? Akishte vallë ndonjë pikë takimi? A kishtezbritur ndonjëherë ndonjë perëndi ngadhembshuria për njerëzit? A ishtepërkulur ndonjëherë Athina për tëshëruar dhe transformuar njerëzit mebukurinë dhe diturinë e saj? Ai nuk edinte. Duhej ta diskutonte patjetër meAlfeun.

“Eja, të ngremë një dolli përperëndeshën!” Alfeu e çoi jashtë dhe uulën mbi një kodrinë poshtë tempullit.Ndonëse Alfeu e kishte nënkuptuar që,pasi të kishin parë tempullin, nuk do tëkishin më nevojë për ushqim tokësor,Onesimit i erdhi mirë kur pa që Alfeukishte sjellë një shportë të mbushur meushqime. Nata e ngrohtë ishte e rëndë mekundërmimin e trumzës dhe mendrës, dheAlfeu, me tiparet e tij të bukura e tëdallueshme qartë nën dritën e hënës,mbushi dy gota me verë nga një shishe.

“Do të pimë dhe do të shikojmë

tempullin e mbuluar me dritë tëargjendtë nga gjahtarja, Diana,” tha aime tallje duke i dhënë Onesimit një gotë.“Për perëndeshat!”

Skllavi ishte i lodhur dhe i etur. Ai e piume një gllënjkë të vetme. Ishte shumë eëmbël dhe çuditërisht e fortë. “Alfe,”filloi ai duke iu drejtuar shokut, porAlfeu qëndronte duke vështruar detin meverën e paprekur në dorë.

“Alfe!” Diçka po ndodhte. Djali pranëtij dukej se po largohej dhe shtyllat prejmermeri në të djathtë po tundeshin.

Mbylli sytë, vuri kokën mbi një jastëk tëmbushur me trumzë të egër dhe iu duksikur po fundosej poshtë, nëkundërmimin e saj. A ishte përkulurperëndesha duke e marrë në krahë? Ainuk e dinte, por iu dorëzua gjumit tëthellë.

Alfeu e derdhi gotën përtokë. I hodhi njëshikim përbuzës djalit që flinte. “Ishkreti budalla!” murmuriti ai. Gjithçkakishte qenë shumë e lehtë! Ai hëngri njëdarkë të mirë nga shporta dhe e shtyudjalin me këmbë. Onesimi nuk upërmend, kështu që nuk kishte pse tëpriste. Duke u ulur, Alfeu zgjidhi rripin e

shokut të tij, e preu me thikë dhe nxoriçantën e monedhave bashkë me atë tëarit, i fshehu nën gjërat që kishte nëshportë dhe ia mbathi këmbëve poshtëkodrës.

Kapitulli 17

Kur Onesimi erdhi në vete të nesërmennë mëngjes, nuk e imagjinonte dot se kundodhej. Ishte ende nën ndikimin e ilaçit,dhe zhurma e qytetit poshtë dukej qindrakilometra larg. Dielli e përvëlonte, kokaqë i dhimbte i rëndonte aq shumë, sadukej sikur nuk e ngrinte dot. Gojën ekishte të tharë dhe po djersinte shumë.Ujë! Hije! Oh, ku ishte ai? Dhe çfarëkishte ndodhur? Dora i shkoi kot te rripii tij dhe e gjeti të zgjidhur. Ai e dinte qëdiçka ishte hequr, por nuk e mbantemend se çfarë. Sikur të kishte ndopak ujë

dhe hije! U tërhoq zvarr lart kodrës dheu fut në hijen e një shtylle të madhe prejmermeri, dhe pak nga pak gjithçka iukthye. I hapi sytë me vështirësi dhe pafustanet e kuqerreme të rrobave tëAthinës.

Kështu, pra! Ai ishte mashtruar,tradhtuar e vjedhur, dhe kjo ishte anatjetër e medaljes së praruar të bukurisë.Papritmas tempulli, gjithçka që aipërfaqësonte dukeshin të përdhosura e tëpakuptimta, dhe ai u ngrit në këmbë memendje të trullosur. Ishte në gjendje tëecte me disa hapa të çrregullta te njëshatërvan, të hidhte ujin mbi fytyrë e

kokë dhe të pinte shumë; atëherë, duke uhedhur fytyrëposhtë prapa një grupiqiparisash, ai qau dobësisht ngahidhërimi i zemrës dhe nga zhgënjimitotal.

Por Onesimi nuk guxoi të rrinte atje përshumë kohë, sepse duhej të përballej menjë problem të ngutshëm. Ishte vetëm nënjë qytet të panjohur, pa ushqim, pastrehim dhe pa ndonjë sesterc (monedhë)të veten. Ai nuk mund t’i besonte askujtdhe nuk mund të priste mëshirë prejaskujt. Sado i sëmurë që ndihej, duhej tëgjente punë shumë shpejt.

Papritmas i erdhi për të vjellë, vetëmpasi lau përsëri duart dhe fytyrën u ndjemë mirë dhe zbuloi që mund të ecteposhtë nga Akropoli. Në rrugët e qytetittë rinjtë e pasur sorrollateshin dhediskutonin si zakonisht, dhe Partenonime bukurinë e tij jotokësore dominonteAthinën, i prerë kundrejt një qielli tëkaltër dhe të nxehtë; Megjithatë, përOnesimin lavdia ishte larguarpërgjithnjë. Nuk kishte asnjë pikë takimi.Perënditë le të mbeteshin në sallat dhetempujt e tyre të mermertë, ndërsa ai nëtë ardhmen do të mbetej me këmbë mbitokë në këtë botë mizore dhe tradhtare.

Ai nuk mund të ecte larg, por gjeti pakhije pas një shtylle dhe dremiti përnjëfarë kohe. Një pemëshitëse plakë ezemërmirë i dha një vile rrush të thatëafër mesditës. Onesimi e hëngri memirënjohje dhe e pyeti se ku mund tëgjente punë. Ajo e vështroi dukemenduar.

“Të rinjtë e Greqisë kanë qejf të punojnëme gjuhën dhe me trurin,” iu përgjigjduke buzëqeshur. “Por thuhet se në porteka para për çdo njeri që është gati tëpunojë me muskujt. Ti më dukesh i fortëdhe shpatullgjerë. Duhet të shkosh nëPire ose Korint.”

Ai e falënderoi dhe mblodhi mendjenmenjëherë. Kur të fillonte të freskohejdita, do të nisej dhe do të ecte gjithënatën. Duhej të largohej nga Athina. Dot’i duheshin afro dhjetë orë për të arriturnë Korint, ndoshta më shumë kohë, meqëkishte një dhimbje të fortë koke dhe njëstomak bosh; por sido që të ishte puna,ai do të nisej.

Kështu u nis pak para perëndimit, memirënjohje për puhizën e detit në rrugënqë e çonte drejt perëndimit. Ishte njëmbrëmje e qetë dhe ai ishte mirënjohëspër mundësinë për të shkundur pluhurin e

qytetit e për t’u zhytur në ujërat e Gjirit.Ndërsa kaloi nëpër qytetin e vogël tëEleusisit, hëna u ngrit dhe ai vështroiduke u dridhur sallën e madhe dhe tëmbuluar të mistereve. Ishte gati ora efestimeve dhe riteve Eleusiniane, dhe aikishte shpresuar të shihte procesionin enjerëzve që mbanin pishtarë. Por tani aiishte ngopur me misteret dhe tempujt.Nga jeta ai kërkonte vetëm ushqim përstomakun dhe para në kuletë.

Pas pak rruga drejt Korintit gjarpëroi nëkodra, dhe ullinjtë, vreshtat, të ndriçuarnga hëna e plotë, shndrrisnin tëargjendtë. Ai mori disa vile rrush të

hershëm dhe çau rrugën për të hyrë nënjë kopsht ku këputi disa fiq. Ishinfreskues, por nuk i dhanë shumë forcë,dhe kur më në fund rruga zbriti në brigjete Gjirit të Egjinës, lodhja e pushtoi dheai u shtri e fjeti mbi rërën e ngrohtë.Mbrëmja erdhi sërish para se ai të vintenë Korint me hapa të rënda, me këmbë tëdhimbshme dhe shumë i uritur. Ai ikishte kaluar disa orë të pasdites dukepunuar në një vresht dhe kishte fituarçmimin e një darke të pakët. Irraskapitur, ai u mblodh në një portik tëvjetër dhe fjeti jo plotësisht i qetë mbibazën e tij prej mermeri.

Drita e parë e zgjoi; ai u ngrit, i ftohtë e impirë, dhe shkoi drejt portit duke ecurpër tri kilometra përgjatë rrugës Lekeumqë ishte dymbëdhjetë metra e gjerë dheqë zbriste në port shkallë-shkallë.Përpara tij ishte një si pyll direkësh qëfshihnin ujërat e Gjirit - të gjitha flotat emëdha të anijeve tregtare të Italisë dheSpanjës, të Afrikës dhe Azisë, dukengarkuar ose shkarkuar mallrat e tyre,duke u nisur në një erë të favorshme oseduke u shtyrë në port nga era. Rrugëtdukeshin të mbushura me tregtarë të çdorace: romakë, grekë, hebrenj, sirianë dheegjiptianë. Jo si qytetarët e Athinës, tëgjithë dukeshin me shumë nxitim dhe tëshqetësuar për tregtinë e tyre, i lidhtebashkë vetëm dashuria e tyre për paranë.

Onesimi i vështroi ato fytyra të lodhura edinake dhe u ndje se ishte kthyer nështëpi.

Ai nuk kishte vështirësi për të gjeturpunë. Një ekip ngarkuesish që i përkitninnjë anijeje që do të shkonte nëBrundisium ishin rebeluar për rrogën etyre, dhe si pasojë lundrimi ishte vonuar.Pronari i anijes, sa pa kurrizin e gjerëdhe muskujt e derdhur të Onesimit, epunësoi për atë ditë. Ai u gjet në njëgrup korintasish të rinj e gjatë gjithëorëve të nxehta të mëngjesit shkarkoigrumbuj të mëdhenj mallrash dhendihmoi në pastrimin e fundit të anijes.

Në mesditë ai u bashkua me punëtorët etjerë për racionin e mirëpritur tëushqimit në hijen e magazinës, dhedëgjoi i mahnitur bisedat e tyre. Këtaishin burra të vërtetë të dheut, të parët qëai kishte takuar nga afër. Mezi priste tërritej dhe të bëhej një prej tyre.

Ata folën kryesisht me gjuhë të maskuar,që Onesimi mezi e kuptoi në fillim, përeksperiencat e tyre në korijet e tempullittë madh dhe të shkëlqyer të Afërditës,perëndeshës së dashurisë, i cili ndodhejlart mbi malet e murrme që ngriheshinmbi qytetin Akro-Korinti. Ata folën përkëtë tempull pa respekt dhe emocion,

por me njëfarë ngazëllimi të egër.Ndërsa pinë verë, shakatë e pahijshme ubënë më të shfrenuara, deri sa folën papasur turp e vetëpërmbajtje dhe mburrënorgjitë në të cilat do të merrnin pjesë atënatë. Ishte hënë e plotë. Ndonjë festë pondodhte, dhe perëndesha e dashurisë dot’u jepte kënaqësi falas të gjithëve.

Vetëm një djalë rrinte mënjanë dhe nukmori pjesë në shakatë dhe bisedën e tyre,dhe për ndonjë arsye sytë e Onesimit iukthyen herë pas here fytyrës së këtijdjali. Kjo ishte e çuditshme, sepse,përveç trupit të tij të pashëm, ai nukishte një djalë i bukur. Por në fytyrën e

tij ishte një shprehje serioze, emënjanuar, dhe sytë e tij dukeshin sikurshikonin larg. Ai i kujtonte Onesimitdikë, por nuk e dinte se kë. Djali hëngripjesën e tij të fasuleve, bukës prej elbidhe gjërave të tjera, por, kur ata ngritënkupat e verës dhe pinë në emër tëAfërditës, Onesimi vuri re që djali e ulikupën qetësisht dhe ktheu kokën.

Ata punuan gjatë gjithë pasditespërvëluese, dhe kur perëndoi dielli, urreshtuan për të marrë rrogën. Dritatkishin filluar të regëtinin në qytet ndërsaata u ngjitën në rrugën kryesore që diltenga porti, dhe burra të ndryshëm po

vërshonin drejt korijeve në shpatet emalit me fytyra të egra nga ngazëllimi.

“Pse të mos vish me mua në shtëpi?” thanjë zë i qetë pranë tij. “Ti je i huaj, siçdëgjova t’i thoshe atij kur pushuam. Ejasot të hash darkë dhe të flesh në shtëpinëtime.”

Onesimi u kthye me habi. Djali i ciliishte ulur mënjanë po qëndronte tekryqëzimi nën hijen e tempullit tëApollonit. Turma po shtyhej përpara dheskllavi i ri po i ndiqte plot dëshirë. Igjithë trupi i rrënqethej nga ngazëllimi.

Me siguri, kjo ishte jeta, kjo ishtekënaqësia, kjo ishte ajo që nënkuptoninburrat kur flisnin për dashurinë. Emegjithatë, kur vështroi sytë e djalit,Onesimi kuptoi menjëherë se për këishte kujtuar: ai seriozitet i mënjanuar,ata sy kafe të errët, ajo mënyrë e thjeshtëe të folurit. Tek ai kishte ndonjë cilësi qëi ngjante Irenës. Mendimi i saj e ngulitinë vend; një valë e madhe malli dheturpi e pushtoi ndërsa kuptoi që e kishteharruar vajzën ndërkohë që po ndiqteturmën e çrregullt. Nuk kishte vend përimazhin e saj në këto dëfrime të egra qëndodhnin në emër të perëndeshës sëdashurisë.

Për më tepër, ai kishte shumë uri, dhetempulli në kodër nuk i ofronte aspakushqim. Ngurroi për një çast, pastaj ukthye dhe ndoqi djalin poshtë një sokakuqë e çonte në lagjen e poçarëve në qytet.Freskia e natës ia ktheu arsyen. Ai ishtedroguar, kishte ecur gjashtëdhjetëkilometra, kishte fjetur pak dhe kishtepunuar tërë ditën në vapën përvëluese.Ai kishte qenë i çmendur fare të besontese mund t’i ngjitej me vrap atij mali. Nëgjithë botën ai donte vetëm ushqim, pijedhe një jastëk ku të vinte kokën që idhimbte ende.

Ishte relativisht qetë në këtë pjesë të

qytetit. Ata kishin dalë nga rrugët e gjerae të dendura, si dhe nga tavernat kusirianët, grekët dhe romakët pinin eziheshin. Ecën në heshtje, që të dy pak tëdruajtur nga ky gjest i papritur miqësie,deri sa erdhën te një shtëpi e vogëlpranë një grumbulli plehrash poçarishdhe Nestori, djali, hyri brenda.

Familja ishte në shtëpi; Nestori i dha tëatit puthjen e zakonshme tëpërshëndetjes. “Babi, - i tha, - kamsjellë një shok në shtëpi që të kalojënatën. Ai është i huaj në Korint dhe, tanipër tani, nuk ka ku të shkojë.”

“Mirë bëre, biri im,” i tha i ati. “Aiështë i mirëpritur.” Pastaj i hodhi njëshikim Onesimit dhe, duke marrë njëcopë qymyri nga mangalli, ai vizatoi njëshenjë të shpejtë mbi tokë. Nestori tundikokën. Për dy-tri sekonda mbaroi dhemysafiri i tyre u ftua brenda të ulej. Njëvajzë e vogël solli ujë për duart dhekëmbët e tij ndërkohë që Nestori iku përt’u larë dhe për të veshur një tunikë tëpastër. Por ndërsa merreshin meshtruarjen e darkës, Onesimi vështroi mekujdes atë shenjë të ashpër në dysheme.Më shumë se çdo gjë tjetër, dukej sipeshk. Pastaj sollën një darkë të mirë memish. E gjithë familja u mblodh dhe ati ifamiljes e bekoi në emër të Krishtit.

Të krishterë! Ja se çfarë nuk shkonte tetë gjithë këta! Onesimi kishte ndier njëndryshim që në fillim. Në këtë vend ishtenjë atmosferë e papërkufizueshme, ashtusi në shtëpinë e Filemonit. Ai kishtemenduar se kishte shpëtuar nga Krishtidhe populli i tij, por këtu ishte futur siqorrazi, prapë mu në mes të tyre. Mirë,tani nuk i mbetej gjë tjetër, veçse tëkënaqej me darkën dhe me shoqërinëzemërmirë. Nëna po e pyeste nga kishteardhur dhe të gjithë dukeshin tëmerakosur për ta ndihmuar. Madje edhemotra më e vogël po zgjidhte frutat më tëmira për të. Ajo ishte një vajzë shumë evogël dhe delikate, rreth katër vjeçe, me

flokë të drejta ngjyre kafe qëvalëviteshin deri te beli. Ai i dha njëbuzëqeshje dhe filloi të pyeste veten sesi do të dukej Irena në moshën katërvjeçe. Ajo do të ndihej këtu si nështëpinë e saj. Onesimi u rehatua dhe utha se ishte një fisnik frigjian që kishtehumbur familjen dhe pasuritë e tij nëtërmetin e Laodicesë.

Ata kaluan verën midis tyre, vëllainxënës këndoi mësimet e tij dhe ata folënpër kishën e krishterë në Korint. Ajopërfshinte shumë njerëz, si burra ashtuedhe gra. Sonte do të bëhej një mbledhjedhe Nestori me të atin do të shkonin në

këtë takim. Ai ftoi edhe Onesimin tëvinte, por ai ishte i trullosur nga gjumi,kështu që bënë gati një krevat për të nëbarankën e poçarisë, e bekuan në emër tëKrishtit dhe e lanë vetëm.

Ai kishte fjetur nja dy orë kur u zgjuanga zëra që pëshpëritnin. At e bir ishinulur në prag duke shijuar dritën e hënësdhe puhizën e natës. I dremitur, ai dëgjoibisedën e tyre.

“Si po ia kalon në port, Nestor?”

“Mjaft mirë, megjithatë s’është e lehtë.Ata bërtasin me emrin e ndonjë perëndiesa herë që hapin një shishe verë. Dheç’biseda që bëhen! O ba, a duhet tëjetojmë gjithmonë në Korint? Ështëtamam sikur të banosh në një gjiriz. Nukhabitem që të rinjtë tanë tërhiqen largbesimit. Ai djali sonte - është i ri - dukeparë mënyrën e stërvitur që punon, besojse është ndonjë skllav i arratisur; dhe aipo i ndiqte lart drejt atyre korijeve tëpështira, gati duke mos kuptuar fare seku po shkonte. Prandaj i thashë të vintenë shtëpi me mua.”

“Mirë bëre, biri im, dhe në mëngjes

shpalli Krishtin. Por sa për punën tënde,së shpejti, do të jem në gjendje të blejpoçaritë e mia dhe do të të punësoj siçirak. Por ndërkaq mbaj mend atë që nashkroi Pali në atë letrën e tij. Ai tha që,për t’u larguar nga kurvarët dheidhujtarët, do të të duhej të largoheshenga kjo botë. Mëso të banosh midis tyre,duke mbajtur mend faktin që trupi ynëështë tempulli i Frymës së Shenjtë, iblerë me një çmim….”

Zërat e tyre vazhduan, ndërsa Onesimine zuri prapë gjumi. Ai nuk ishte ishqetësuar për faktin që ata e kishinmarrë me mend se kush ishte, sepse këta

njerëz nuk do ta tradhtonin.

Pasi hëngrën bashkë mëngjes, të dydjemtë u nisën herët për te porti, dhe,ndërsa ecnin me nge përmes rrugëve tëqeta, druajtja që kishte ekzistuar midistyre u rrëzua.

“S’ka nevojë të nxitosh,” tha Nestori.“Gjithë të tjerët janë të dehur dhe nuk dotë jenë në gjendje të qëndrojnë mëkëmbë për nja dy orë të tjera. Ne akomanuk do të fillojmë punë.”

Onesimi e vështroi me kureshtje. Tani qëkishte hequr qafe lodhjen duke fjetur, aikishte njëfarë dëshire të ishte bashkuarme ata që ishin dëfryer mbrëmë, vetëmpër të parë se çfarë ndodhi.

“A ke qenë atje lart, Nestor?” e pyetipapritmas.

I riu buzëqeshi me njëfarë trishtimi.“Shumë, shumë herë, Onesim,” iupërgjigj. “Isha pikërisht si gjithë të tjerëtderi sa Krishti më gjeti. Kështu ishim tëgjithë. Madje edhe kur Pali ka predikuarKrishtin, ne nuk e kuptuam vërtet. Ishim

rritur në këtë gjiriz. Vetëm kur ai nashkroi një letër, e lashë pas plotësisht.Pali na shkroi që trupat tanë ishingjymtyrë të Krishtit, tempuj të Frymës sëShenjtë, të larë, të shfajësuar, tëshenjtëruar. Ishte e vështirë në fillim,por tani urrej edhe t’i dëgjoj të flasin përkëtë.”

Onesimi e vështroi me habi. “A po mëthua të vërtetën, Nestor?” shpërtheu aipapritur. “A je burrë me gjak të kuq nëvena apo Krishti të kthen në kukull osenë ndonjë lloj perëndie? Unë thjesht nuke kuptoj dot.”

Nestori qëndroi duke u menduar përpërgjigjen e tij. Ai nuk ishte ofenduar, pokërkonte fjalët e duhura.

“Mendoj se sot jam më shumë burrë sekurrë më parë,” iu përgjigj i menduar.“Më parë isha vetëm kafshë, i bindeshaçdo dëshire të trupit tim, por me njëpjesën time, pra, me frymën që më dhaPerëndia, e urreja, megjithatë isha ipafuqishëm për t’i dhënë fund.Atëherë… po, në njëfarë kuptimi mundtë thuash që ne u bëmë perëndi. Pali thaqë Perëndia shkëlqeu në zemrat tona dhene pamë dritën e lavdisë së Perëndisë nëfytyrën e Jezu Krishtit. Perëndia në

Krishtin, Krishti në ne, dhe kështu ubëmë burra të vërtetë me pushtet mbiepshet dhe mëkatet tona, krijesa të rejanë Krishtin Jezu. A do të donim, pra, tëktheheshim në gjendjen e kafshëve?Gjërat e vjetra kanë kaluar, gjithçkaështë bërë e re. Perëndia zbriti te nenëpërmjet Krishtit.”

Tani ata kishin ardhur te rruga e portit,dhe ecnin në heshtje. Fytyra e ndriçuar eNestorit u ngrit për të përshëndeturmëngjesin. Onesimi u hodh pak,papritmas. Kjo ishte pyetja që ai kishtemenduar t’i bënte Alfeut, dhe ja ku ishtepërgjigjja. Nuk mund të ishte shprehur

më thjesht. Perëndia kishte zbritur te ainëpërmjet Krishtit dhe dukej senëpërmjet tij po e ndiqte. Kishte vërtetnjë pikë takimi; ai kishte folur të vërtetënatë natë kur ishte ulur në fushën e barit tëthatë me Arkipin dhe kishte thënë: “Kamfrikë nga Krishti që banon te ti.”

Tani ai kishte edhe më shumë frikë.Ndihej sikur po e ndiqnin këmbë tëpavdekshme. Gjithçka i kishte dështuar.Diana ishte idhull i shëmtuar; nëtempullin e bukur të Athinës ai ishtetradhtuar dhe vjedhur; në oborret eperëndeshës së dashurisë nuk kishte asbutësi, as pastërti, vetëm turp, epsh dhe

fëlliqësi. Krishti, me gjithë kërkesat e tijtë tmerrshme, ishte i Vetmi që kishtembetur.

Ai duhej të largohej nga këta tëkrishterë, sepse binin erë Krishti.Rrogën e kishte në xhep, do të hante,pinte dhe ngazëllohej. Tani ata kishinardhur pothuajse te porti; ai ngriti sytëdhe pa një anije krenare me një vel tëshpalosur që kalonte mbi erën emëngjesit.

“Ajo duhet të jetë ankoruar mbrëmë,” thaOnesimi.

“Vetëm për dymbëdhjetë orë,” iupërgjigj Nestori, i cili i dinte udhët eanijeve. “Ajo është anija e grurit tëPerandorit. Nëse era do të jetë efavorshme, ajo do të lundrojë sonte përte Puteoli ose Ostia, porti i Romës.”

Dhe Onesimi, nën ndikimin e fortë tështytjes për t’u arratisur, i tha vetes:“Dhe unë do të lundroj në të.”

Kapitulli 18

“Do punë ti?” Onesimi ngurroi. Ai ishteulur gjysmë duke fjetur në dritën e diellittë pranverës mbi një arkë në njërën anëtë Forumit. Rrallëherë mund të flihej nëRomë, për shkak të zhurmës sëpopullatës gjatë ditës dhe zhurmës sëkarrocave gjatë natës, përveç të ftohtit tëhidhur të dimrit dhe vapës së tërbuar tëverës. Por për disa javë do të ishtepranverë dhe dëbora do të shkrinte nëkodrat Albane. Në kopshtet e brigjeve tëlumit Tiber bari do të ishte i blertë dhelulet do të lulëzonin me gjithë turmën

dhe erën e keqe të gjirizeve. Ai kishteëndërruar pjesërisht atje mbi arkë.Pranverë në Kolos! Rrëketë e fryra, ajrii pastër nga lartësitë, heshtja shumë ebekuar, e cila thyhej vetëm nga qarja eqengjave, narciset përgjatë kanaleve!Oh, ju perëndi! Përse ai ishte larguarprej gjithë kësaj?

“Do punë, more?” Zëri ishte i prerë dhei paduruar.

Onesimi e ngriti kokën dhe vështroi mesy të mjegulluar atë që po i fliste.Fytyrën e kishte të dobët dhe të çrregullt,

si fytyra e një njeriu të lodhur, por aikishte punuar si ujor, dhe kjo punë iakishte mbajtur muskujt në gjendje tëmirë. Njeriu që i rrinte përpara dukejsikur po vështronte muskujt e tij dhe pomaste shpatullat e gjera, sikur mund tëbënte diçka me to.

“Çfarë lloj pune?”

Çdo punë do të ishte më e mirë se jeta etij aktuale; vetëm natën e mëparshme,kur ishte tmerruar nga shembja e njëndërtese, ndërtuar në mënyrë të çmendur,me peshë të tepërt sipër, në rrugën ku

banonte, ai gati kishte vendosur tëzbriste te lumi dhe t’i jepte fund jetës sëtij. Tiberi ishte varri i përbashkët i atyremijërave që nuk e duronin më jetën. Poruji ishte shumë i pistë, dhe ai kishte frikënga vdekja. Më mirë të vazhdonte edhepak. Punët nuk mund t’i ecnin gjithmonëkaq ters. Ndoshta me ardhjen epranverës fati i tij do të përmirësohej.

“Një punë e mirë, - i tha burri, - punëpër një burrë me muskuj dhe me njëmund]si për t’u ngritur në famë, lavdidhe pasuri. Një mund]si për të arritur tekoborri perandorak dhe për të qëndruarpërpara vetë perandorit! Si thua? Eja

stërvitu si gladiator. Martesa e Neronitme Popean hyjnore do të ndodhë sëshpejti dhe lojërat duhet të jenë më tëshkëlqyera, më të guximshme se kurrëmë parë.”

Onesimi e vështroi duke menduar dhepastaj lëshoi një të qeshur të lehtë. “Poedhe një mund]si për të vdekur me njëkamë në bark, me kokë në rërë,” iupërgjigj. “Megjithatë, vdekja ka mundësitë jetë më e mirë se jeta që po jetoj sot.A më jep strehim dhe ushqime?”

“Gjithçka,” iu përgjigj tjetri. “Ik merri

plaçkat dhe kthehu tek unë sonte. Do tëbetohesh dhe do t’i takosh ekipit të parëgladiatorial të Italisë.”

Ai u largua, ndërsa Onesimi u ngrit dheeci me ngadalë nëpër rrugë i trullosur.Ai eci përmes sokakut të vogël erëkeqdhe të paajrosur, ku nuk mund të vinteasnjë frymë pranvere dhe ku fundërrinate popullatës mblidheshin në frikë tëpandërprerë nga zjarri dhe nga rënia egurëve të ndërtesave, drejt shtëpisë sëlartë katërkatëshe ku ai kishte shtëpinënë një papafingo nën çati, me vetëm pakajrosje dhe akoma më pak dritë, kuminjtë nxinin muret gjatë natës dhe ku ai

flinte keq mbi një si raft prej guri qëdilte nga muri.

Ai kishte shumë pak për të mbledhur: njëpeshtaf të vogël që kishte brenda rrobatë pastra, disa sesterces (monedha) dhenjë batanije, për të cilën kishte kursyerpara për ta blerë. Ai i lidhi rreth vetesdhe shkoi të njoftonte të zotin e shtëpisëqë papafingoja tashmë ishte bosh.Atëherë doli në rrugë me një ditë të lirëpërpara, para se ta shiste veten nëmënyrë të pakthyeshme, trup e shpirt,ruajtjes së rekrutuesit, në një skllavëriqë mund të merrte fund vetëm në vdekjeose në dhurimin e shpatës prej druri që

simbolizonte fitore të përsëritura.

Si duhej ta kalonte ditën e tij të fundit tëlirisë? Ai do të hante shumë sonte,kështu që shkëmbeu ato pak monedha qëkishte për bukë, fruta e verë dhe doli ngaqyteti me hapa të rënda. Ai vazhdoi dukekaluar Cirkun, nën harkun e Drusit, ku ukthye për të vështruar pallatin e madhperandorak në kodrën Palatine përmesradhëve të vilave të periferive të qytetitdhe turmave të fshatarëve që shtyheshinndërsa sillnin produktet e tyre në treg,deri sa më në fund kishte dalë në RrugënApiane, ku kodrat Albane rrinin nga emajta në dritën e freskët të diellit të

mëngjesit. Duke u futur midis varrevedhe statujave që qëndronin në të dyjaanët e rrugës, ai ndoqi një shteg të vogëllart në kodra dhe hëngri mëngjes në njëshpat pranë një përroi të shkumëzuar.Bari përreth ishte spërkatur me kumakdhe luleshqerre si me yje. Zogjtëkëndonin dhe qengjat e rinj blegërinin,pak poshtë tij, në luginë, një pemishteshkumëzonte me lulet e pjeshkës. Atypranë një skllav i lumtur këndontendërsa gërmonte një kanal për vaditjedhe një fëmijë qeshte pranë tij. Gjithçkatregonte për një fillim të ri dhe të bukur,por Onesimi e dinte që ky ishte fundi përtë.

Dy vjet më përpara, me këmbë që idhimbnin dhe i uritur, ai kishte ecurdyqind e njëzet kilometra nga Puteoli nëRomë, dhe kishte qëndruar për herë tëparë në brinjë të Rrugës Apiane, kishtehedhur shikimin poshtë, i rrënqethur, tekryeqyteti me popullsi të dendur. Ja kuishte zemra e perandorisë, selia eperëndisë-perandor, toka ku kombet etokës derdhnin grurin dhe verën, erëzatdhe mallrat e tyre, qyteti, legjionet e tëcilit marshonin deri në cepat më të largëttë botës. Sigurisht, këtu ai do të gjenteplotësimin personal si dhe lirinë, dhe dotë ngrinte kokën midis njerëzve. Këtu,diku në mes të këtyre tempujve tëmermertë dhe statujave të shndritshme,ai do të gjente fatin e tij; pastaj do të

nxitonte për t’iu kthyer Laodicesë, dukekaluar tokë dhe det, krenar dhe i lirë.

Ai kishte zbuluar shpejt që Roma kishtedy faqe. Deri tani ai nuk kishte parë tekato asgjë të mirë. Perandori i artë dhe siperëndi, të cilin e kishte parë njëherë kurpo këndonte poezitë e veta në një teatër,ishte një i ri, i shëndoshë, histerik dhegojëlëshuar, i cili, sipas thashethemevetë pëshpëritura, kishte vrarë nënën dhegruan dhe kishte larguar këshilltarin e tijmë të urtë, Seneka. Kudo në Romë,skllevërit përshkruanin orgjitë e tij tënatës, ku burrat dhe gratë hanin deri savillnin dhe pastaj hanin prapë; ku vera

rridhte në shatërvane dhe mysafirët pininderi sa të binin poshtë tavolinës. Faqja eoborrit ishte e korruptuar, mizore,qejfdashëse dhe luksoze, jashtë çdomundësie për t’u imagjinuar.

Dhe faqja tjetër ishte varfëria. Mijëranjerëz, të cilët rronin me grurin e lëshuarfalas nga perandori, kalonin jetën sidembelë duke shikuar lojërat; por tëardhurit, llumi i shkretë, që, si Onesimivetë, kishin lënë vendet e tyre dhe ishinjoshur drejt Romës nga premtimet e sajtë pëlqyeshme, nuk kishin të drejtën përtë marrë racionin e grurit. Të mbledhurnë strofka dhe në shtëpi të tejmbushura

që ishin gati për t’u shembur, atakërkonin bukën e gojës me çdo mënyrë tëmundshme, ose, kur vdisnin urie, eshitnin veten përsëri në skllavëri.

Po, ky ishte përfundimi i gjithçkaje. Tëgjitha përpjekjet e dy viteve të funditkishin përfunduar me këtë, me njëskllavëri të re dhe me pamje të zezë, meperspektivën pothuajse të sigurt të njëvdekjeje të dhunshme, në këmbim tëushqimeve me të cilat mund të zgjastepunën e llahtarshme të të jetuarit.

Ai eci për një kohë të gjatë larg, në

zemër të kodrave, duke thithur thellëajrin e ngrohtë të pranverës, duke pirënga burimet e pandotura, duke parëndoshta për herë të fundit gjelbërimin elulet dhe duke u përpjekur të mos mbantemend. Pasdite ai u kthye në qytet, dhepara perëndimit ishte betuar e kishtefirmosur. Ai kishte marrë veten “meqira”, trup e shpirt, duke lënë pas tëgjitha të drejtat e njeriut, për të marshuarnën komandën e rekrutuesit. Onesimin engazëlloi darka shumë e madhe që iu dhasa hyri në kazermë, sepse ai nuk kishteparë një darkë të tillë që kur kishte ikurnga Kolosi. Vera rrodhi lirisht dhedhomat e gladiatorëve ishin tërehatshme, me vaska e palestra.“Ndoshta, për sa kohë që do të zgjaste

jeta, kjo do të ishte e kënaqshme,”mendoi Onesimi; por atëherë ai shikoirrotull për të parë shokët e tij, dhe elëshoi zemra. Të gjithë ishin burratrupshkëmb, me muskuj të fryrë, sigjigantë, që stërviteshin gjatë gjithëditës, por fytyrat i kishin të vrazhda ngagjakderdhja, shumë prej tyre mburrninplagët. Shumë prej tyre hanin memakutëri, bënin shaka dhe mallkonin. Tënesërmen nuk do të kishte asnjë turne,ata gjithë këtë kohë e kishin për t’ukënaqur.

Por nuk ishin të gjithë kështu. Atje nëqoshe rrinte një njeri, i cili nuk ngjante

me asnjë nga ata që kishte parë më parëOnesimi, një gjigant bjond sykaltër qëhante me kujdes. Ai nuk bënte shaka dhenuk mallkonte; dhe fytyrën e kishteshumë të trishtuar ndërsa shikontenjerëzit përreth. Një herë sytë e tijqëndruan tek Onesimi dhe ai buzëqeshime butësi, gati sikur po i kërkonte falje.

Dhe nëse ushqimet dhe sistemi ishin ngamë të mirat, shkolla e stërvitjes ishte eashpër në raport me këtë. Atatrajtoheshin me ashpërsinë e tëburgosurve, fshikëlloheshin dheskuqeshin si kafshë. Duke djersitur,dihatur dhe mallkuar, ata çoheshin

përditë nëpër sprova mbinjerëzore forcedhe durimi, dhe ndëshkoheshin pamëshirë në rast se dështonin. Në fund tëditës së katërt, Onesimi, i shtrirë nëkurriz dhe i këputur, pyeti veten mehidhërim se çfarë ndryshimi kishte midistyre dhe kafshëve të egra në kafazet eamfiteatrit, të cilët fshikëlloheshin mehungërima që të mësonin truke përargëtimet e perandorit.

Kur hapi sytë, ai u habit kur pagladiatorin sykaltër të ulej pranë tij.“Nesër është një festival,” i tha, dukefolur me ngadalë me një theks të huaj.“Neroni do të ulet mbi fronin e

perandorit në amfiteatër dhe ne do tëluftojmë dy më dy deri në vdekje. Do tëtë çojnë të shikosh dhe të ngurtësoheshnë prani të gjakderdhjes.”

Onesimi u zbeh. “Po ju?” e pyeti. “Do tëluftoni dhe ju?”

“Po, kam luftuar dhe dy herë më parë.Rrëzova kundërshtarin tim dhe fitovaçmimin. Nëse mund të fitoj edhe tri-katërherë më shumë, ata do të më japin rudis-in tim, dhe do të lirohem përgjithnjë ngakjo punë e poshtër dhe gjakatare.”

“Por nëse e urren kaq shumë, përse efirmose kontratën?”

“Nga e keqja. Më sollën nga Britania nëmarshin triumfator të Aul Plautit. Shumëprej nesh u vranë; por isha veç një djalëi ri, dhe ai më mori si skllav shtëpiak.Për shtatë vjet i shërbeva atij dhe gruassë tij të butë, Pomponia Graecina; pastajajo u hodh në gjyq dhe u pandeh meurdhër të këtij vrasësi të lig, perandorit,sepse u shërbente perëndive të tjera, veçatyre që i ka hedhur poshtë e gjithëRoma. Familja e saj u copëtua dhe unëiu shita një zotërie mizor dhe dembel. Ai

vdiq nga dehja dhe dëfrimi i tepërt,ndërsa unë, për shkak të forcës sime tëmadhe, iu shita rekrutuesit.”

“Po sikur ta fitosh rudis-in, çfarë do tëbësh?”

Ai buzëqeshi me një buzëqeshje të butë,që e bënte edhe më shumë të huaj në këtëshoqëri të vrazhdë dhe të dhunshme.“Kush fiton rudis-in bëhet i pasur,” i tha.“Së pari do të blej lirinë, pastaj, kur tëmarshojnë legjionet e radhës, do tëkthehem në shtëpi.”

“Në shtëpi? Në Britani?”

“Po, është një vend i mirë. Nuk ka qiejpërvëlues dhe as qytete të shëmtuara qëbërtasin. Toka është e kuqe dhe e pasurpër t’u lëvruar. Delet janë të ftohta e tëhirta, dhe shqota e purpurt mbin ngashkëmbinjtë për të takuar një qiell tëhirtë. Kasollja jonë prej thuprashndodhej afër bregdetit. Ndoshta ajoqëndron ende.”

“Me kë do të luftosh?”

“Nuk e di. Ne hodhëm shorte për tëpërcaktuar partnerët tanë. Shikoji mirëshokët e tu sonte, Onesim. Vetëm gjysmaprej tyre do të kthehen. Ato armë jo tëmprehta dhe të mbështjella me lecka, metë cilat ke mësuar të shtysh dhe tëhidhesh, që të gjitha do të lihen pasnesër dhe do të zëvendësohen ngashpatat dhe kamat prej çeliku tëmprehur.”

Një banket luksoz ishte përgatitur përgladiatorët atë natë, dhe publiku u lejuatë shihte heronjtë e së nesërmes.

Shumica e gladiatorëve u ngopën dhebënë shaka, sepse, nëse orët e tyre mbitokë do të ishin të pakta, më mirë tëshijonin ato që u mbeteshin. Disahëngrën me kujdes dhe pinë pak ngafrika se mos do të bëheshin të ngathët;disa të tjerë, mbi të cilët kishte rënëtashmë frika dhe hija e vdekjes, qanëdhe thirrën perënditë.

Për Onesimin kjo ishte një darkë ellahtarshme dhe e zezë, kështu që kishteshumë pak oreks. Ai arriti të ulej pranëbritanikut dhe mori forcë nga qetësia etrishtuar e burrit më të moshuar. Ai nukishte kujdesur kurrë për askënd për një

kohë kaq të gjatë; por tani, papritmas, aizbuloi se kishte një dëshirë të fortë qëshoku i tij të fitonte, të bëhej i lirë dhe tëkthehej në vendin e tij të ftohtë dhe tëçuditshëm në veri, në etërit dheperënditë e tij.

“Cilat perëndi adhuroni ju në vendin eBritanisë?” e pyeti Onesimi papritur.

Burri u kthye duke menduar.

“Në vendin tim adhuronim perënditë e

bubullimës dhe të luftës; atyre u bërtasunë kur jam në arenë. Por zonjusha imePomponia adhuronte një Perëndimëshire, paqeje dhe dashurie, i cili ithërret të gjithë njerëzit tek ai, qofshinjudenj ose johebrenj, skllevër ose tëlirë, meshkuj ose femra, të rritur osefëmijë të vegjël. Nëse vdes nesër,frymën time ia besoj Perëndisë tëPomponias.”

Onesimi e vështroi dhe ngjyra i iku ngafytyra. Prapë? A po e kapnin përsëri atoKëmbë të palodhura? Sigurisht që ishte injëjti Perëndi - asnjë perëndi tjetër nuk ekishte quajtur veten Perëndia i mëshirës,

paqes dhe dashurisë. Vitet u rrokullisëndhe u kthyen prapa, dhe ai harroigromësitjen, thithjen dhe qeshjen e fortëqë ndodhte kudo përreth duke sfiduarvdekjen. Ai dukej sikur nuhaste erëza tëëmbla, të nxehta, në dritën e diellit,shihte një fytyrë të bukur, të rrethuar melule dhe të ngritur për të parë të tijën,dhe dëgjonte një zë që thoshte medruajtje: “A thanë ndonjëherë perënditëtona: ‘Lëri fëmijët të vijnë tek unë’?Besoj se këtë e tha vetëm Krishti.”

Kapitulli 19

Britaniku e fitoi çmimin dhe stërvitja etij u bë më rigoroze, por gjatë gjithëmuajve përvëlues të verës ai u mbajtjashtë amfiteatrit. Dasma e Neronit mePopean po afrohej, dhe gladiatorët mepontecialë, më të mëdhenj nuk duhej tëvriteshin para ditëve të mëdha të festimitdhe të pushimeve. Edhe Onesimi, përshkak të trupit të tij të hijshëm dhepamjes së bukur, po mbrohej me kujdesnga vdekja ose plagosja. Çdo ditë ailuftoi me armë jo të mprehta dhe izhvilloi muskujt në palestër. Që ta

mësonin me pamjen e gjakut, e detyruantë shkonte, dy herë në javë në agim, tëshihte kriminelët e dënuar të hidheshinpërpara kafshëve të egra, dhe dy herë, nënjë festim të vërtetë, ai ishte çiftëzuar menjë gladiator gjysmë të stërvitur, i cilinuk tregoi shumë potencial, kështu që ekishte rrëzuar kollaj me teh të mprehtë.Herën e parë ai ishte dridhur, ishte ndieri sëmurë, por herën e dytë e kishte kthyershpejt fytyrën nga forma e mbledhur nërërë dhe kishte marrë çmimin, dukengulitur mendjen me vendosmëri temonedhat e arta dhe të argjendta që iuderdhën nga ana e shikuesve.

Ai po bëhej çdo ditë e më shumë i regjurndaj gjakderdhjes dhe therjes, dhe ungjante gjithnjë e më tepër njerëzvebrutalë e të ngurtësuar rreth tij; por dyfije e mbanin që të mos poshtërohej dhetë degradohej plotësisht. Njëra ishtemiqësia e tij me britanikun, që dukej ipanjollosshëm dhe që e urrente gjithëkëtë punë nga fillimi në fund. Ky njeri,në mes të vdekjes, dhunës dhe shthurjes,e kishte ruajtur veten e tij të butë sifëmijë, duke qenë në shoqëri, po jopjesë e saj, dhe mirësia e tij ishteshkëmbi pas të cilit kapej Onesimi që tëmos e humbiste njerëzinë dhe të bëhejkafshë përgjithmonë.

Fija e dytë ishte kujtimi i Irenës. Aibanonte në qytetin përvëlues ku rërabinte erë gjaku të tharë dhe njerëzit savinin e bëheshin më të poshtër. Porvendi i saj ishte humnera, ku ajri ishte iftohtë dhe i pastër, uji i kulluar dheshkëmbinjtë të mprehtë e të ashpër. Nësedonte ta takonte përsëri vajzën, nukduhej të fundosej në statusin e kafshës.Nëse vazhdonte të fitonte, një ditë mundtë bëhej një njeri i lirë dhe i pasur. Sibritaniku, një ditë madje mund të kthehejnë shtëpi.

Ndërsa ditët përvëluese dhe të eturakaluan, stërvitja e këtij grupi të zgjedhur

fitimtarësh u bë më e specializuar. Atanuk luftonin më në amfiteatër, porçoheshin në agim për stërvitjet e paradhe hanin veç, me ushqime të cilësisë sëveçantë. Masazhi i tyre zgjatej mëshumë, praktika e tyre për turneun bëhejmë e shpeshtë dhe koha e tyre e lirëmbikëqyrej më me kujdes. “Lopë tëmajmura për therje”, kështu i quaninshokët e tyre, por Onesimi po fillonte tëkënaqej. Të gjithë ata që mbijetuan ditëte mëdha të festivalit dasmor do tëmerrnin pothuaj sigurisht rudis-in e tyrenë fund, dhe ai nuk mund të mos e dinteqë gati të gjitha bastet për fitimtarët ishinvendosur mbi veten e tij dhe mbibritanikun.

Tani që ditët e festave po afroheshin,grupi nuk lejohej të dilte nga kazermashumë herë, sepse ata të grupit quheshinpak a shumë prona më e vlefshme eRomës; por as ata nuk mund të mos ekuptonin ndjenjën e ngazëllimit dhepërgatitjet e nxituara që po bëheshin.Kohortat praetoriane të Campus Martiuspo stërviteshin në skuadrilje aty pranëtërë ditën, përveç pushimit të mesditës,dhe portet ishin të mbushura me anije qësillnin fruta të zgjedhura, erëza, si dhepunëdore prej ari e argjendi nga cepat etokës. Çdo vend i dërgoi perandoritshenjat e nderimit, ndërsa kopshtetzoologjike po rimbusheshin me shumë

kafshë të reja. Natë pas nate, kafaze tëmëdha tërhiqeshin mbi rrota përmesrrugëve me hipopotamë nga Nubia, luanënga Mesopotamia, elefantë, tigra,leopardë dhe pantera nga Afrika eVeriut. Në disa lagje u bë e pamundur tëflije, për shkak të buçimës së tyre tëtorturuar. Gjithkush ishte me humor tëmirë për pushimet, sepse mbi popullatëndo të derdhej gruri, vera dhe ëmbëlsira,dhe të gjithë do ta shijonin jetën nëmaksimum për disa javë të lavdishme.

Onesimi, ndërsa dita e parë po afrohej,nuk ishte i qetë. Gjatë ditës aingazëllohej duke marrë erën e gjakut të

betejës, duke dëgjuar përplasjen earmëve, i sigurt për fitoren. Nëse ai dotë kalonte përmes kësaj orgjie, me sigurido të merrte rudis-in e tij dhe do tërreshtohej bashkë me disa nga emrat mëtë mëdhenj të Romës. Por gjatë natës aizgjohej me parandjenja të çuditshme plotfrikë dhe shpërthente në djersë, sikurmbi të po varej tashmë hija e vdekjes.Një natë kjo aq e tmerrshme, saqë ai ungrit dhe eci lart e poshtë në konviktin etij; edhe shoku i tij, britaniku, u ngrit dheeci krah më krah me të.

“E di,” i tha. “Ky është tmerri i natës.Nuk besoj se do ta shoh më kurrë vendin

tim. Oh, çfarë nuk do të jepja për tëndier shiun e butë të verës të më binte nëfytyrë dhe për të marrë erën e dheut tëlagur të lisave.”

Por ditët e para të festivalit kaluan përsë mbari. Britaniku mori pjesë në grupinSamnit dhe luftoi me shpatë dhemburojë. Onesimi, në grupin Trak, ishte iarmatosur me kamë e mburojë të vogël;dhe këta të dy mundën gjithëkundërshtarët e tyre. Ditë pas dite, kurargëtimet e tjera kishin kaluar dhe turmae velur kishte rënë e këputur në vendetku uleshin, ata zbritnin nga karrocat etyre me gladiatorët e tjerë, dhe jetë e re

vinte tek amfiteatri. Marshonin rretharenës të veshur me uniformë ushtarakedhe pas tyre vinin shërbëtorët që mbaninarmët. Kur arrinin te ballkoniperandorak, ata ktheheshin dhe shtrinindorën e djathtë drejt Neronit dhe idrejtoheshin: “Shëndet, Perandor, ne qëjemi gati për të vdekur, jupërshëndesim.” Ditë pas dite shikoninkundërshtarët e tyre të binin, herë tëvdekur, herë të plagosur. Nëse forca izbehej, humbësi e ngrinte krahun e majtënë apel për mëshirë, dhe në atë heshtjevarri të gjithë sytë i drejtoheshinNeronit, i cili mund t’ia shpëtonte jetënose ta dënonte me vdekje vetëm dukekthyer gishtin e madh. Ditë pas dite atamorën çmime të shtrenjta, pjata të

ngarkuara me ar dhe me dhurata tëçmueshme. Ata po bëheshin njerëz tëpasur, dhe sigurisht që do të liroheshinpas një kohe shumë të shkurtër. Sa shumëkishin vdekur!

Ra grushti. Deri atëherë ishte një ditëfantastike. Karrocieri dhe kuajt e tyre tëgarës kishin shfaqur një spektakëlrrënqethës dhe e kishin mbuluar vetenme lavdi. Njëzet elefantë kishin luftuarpër vdekje me një skuadër barbarësh tëarmatosur. Kriminelët kishin luftuar meleopardët. Efefantët kishin shkruar mefeçkë fraza latinisht në rërë, duke rënë nëgjunj përpara ballkonit të perandorit.

Njerëz të armatosur kishin luftuar medema; luanë dhe tigra e kishin bërë njëri-tjetrin copë-copë. Dhe tani spektatorët emërzitur, të lodhur me dhunën, vdekjendhe gjakderdhjen, po ligështoheshin nëmbrëmjen me vapë.

Ushqime, dhurata dhe kuleta u derdhënmbi turmë, sepse entuziazmi duhej tëmbahej në pikën e etheve. Popea, e ulurpranë të shoqit, hapi gojën dukshëm nëshenjë gjumi; diçka duhej të bëhejshpejt. Neroni i pëshpëriti njëshërbëtori, i cili u nis me vrap përporosinë e tij.

“Gladiatorët, gladiatorët!” Ishte britmaqë zakonisht tërhiqte vëmendjen e tëgjithëve; por sonte Roma dergjej.Brohoritja nuk ishte shurdhuese sizakonisht ndërsa gjigantët e rinjpërshëndetën Perandorin dhe u tërhoqënqë të zgjidheshin partnerët e tyre. Ata egjetën rekrutuesin me pamje shumë tëshqetësuar.

“Perandori hyjnor kërkon diçka të re,” ushpalli. “Ai ka urdhëruar britanikun tëluftojë me frigjianin, Traku kundërSamnitit, kama kundër shpatës. Nuk do tëjetë një luftim i barabartë. Rrëmbeniarmët. Po fillon muzika.”

Kështu, pra, do të vinte fundi. Shokuduhet të vrasë shokun. Onesimi ktheusytë anash dhe ndjeu që gojën e kishte tëthatë nga frika. Britaniku do të fitonterudisin sot, sepse shpata do të triumfontekollaj kundër kamës, por Onesimi nuk dotë ishte atje për t’u gëzuar.

“Shpejt!” thirri rekrutuesi. “Po u bientrumpetave!”

Turma shprehu habi kur dy fitimtarëthynë në arenë me armët e tyre rivale,

pastaj erdhën brohoritjet, njëra pastjetrës, me ushtimë. Tani nuk kishte mënevojë për ta nxitur turmën. Madje edheanëtarët e Senatit ishin ngritur pjesërishtnga karriget e tyre prej guri. Pas njëçasti të heshtur agonie, britaniku u hodhme gjysmë zemre me shpatë dhe Onesimiiu shmang me shkathtësi duke engacmuar kundërshtarin me kamë.

Çfarë po ndodhte? Ata po luanin për njëarmëpushim, nuk po luftonin për tëvrarë! Neroni do të humbte durimin pasnjë çasti dhe turma po këlthiste për t’indezur luftëtarët. Trajneri i tyre kaloiarenën me fshikull në dorë dhe filloi t’u

binte në pulpat e këmbëve. “Goditni!Vritni!” thërriste. “Femra jeni qësorollateni kështu? Jepini! Vritni!Përndryshe do të lëshoj kafshët kundërjush!”

Britaniku u hodh me shumë forcë, porvetëm faqja ra mbi krahun e majtë tëOnesimit, jo tehu i shpatës, duke krisurkockën sikur të ishte dru shkrepëseje.Mburoja e djalit ra përtokë dhe ai uhodh përpara. Duke mbyllur sytë, e zhytikamën thellë në mishin e britanikut, i cilii ra qorrazi supit të Onesimit me shpatëdhe u kthye mbrapa me hapa të penguara,i gjakosur. Po binte, dhe turma e

çmendur triumfuese që bërtiste ishtengritur në këmbë e tëra.

Onesimi e hoqi kamën nga gjoksi ikundërshtarit. Ai kishte ndjekur instinktete tij dhe e kishte shpuar pak sipërzemrës. Ai nuk i dëgjoi aspak thirrjet eegra. Po qëndronte duke parë poshtë, ivetëm me dhimbjen e tij dhe me shokunqë po i vdiste, i cili shumë lehtë mund takishte vrarë po të donte. Sytë e kaltër evështruan përsëri, po në shikim nukkishte as zemërim, as smirë, vetëm injëjti hidhërim dhe zemërmirësi edurueshme. “Perëndisë të mëshirës sëPomponias,” pëshpëriti ai, dhe u rrëzua

në rërën e përgjakur. Britaniku ishtekthyer në shtëpi.

“Rudisi! Rudisi!”

Fjalët u kopjuan në një buçimë që u frynëpër amfiteatër. Neroni po mbështetejpërpara në ballkon dhe fytyra e tij efryrë u rrudhos në një buzëqeshje tallësendërsa lëshoi shpatën e kërkuar prejdruri, shenjën e çlirimit të gladiatorit.Ari, lulet, dhuratat po binin rrethOnesimit, por ai ua ktheu shpinën tëgjithëve dhe iku me vrap nga arena.Mezi merrte frymë nga humbja e gjakut

dhe nga agonia e thyerjes së kockës, porkjo nuk mund të krahasohej me agoninë ezemrës së tij. Çfarë ishin pasuritë, famadhe lavdia tani? Ai kishte vrarë shokun etij, tek i cili banonte e vetmja e mirë qëai njihte në këtë qytet të pështirë.Atëherë le të vdesin të dy bashkë!

Ai doli në rrugët e errëta, një hënë eplotë po e ndriçonte nga lart, dhe kohaishte e freskët, gjë që ishte si bekim përOnesimin. Tiberi nuk ishte larg, dhe aidonte të ecte gjatë bregut të tij për pakkohë deri atje ku uji ishte më pak indotur, vetëm atëherë shpresonte se do tëishte zhdukje totale, por nuk ishte isigurt. Ekzistonte një rrugë për te gëzimii përjetshëm, por ai e kishte refuzuar

prej kohësh. Ishte i vetëdijshëm për sytëqë e vështronin ndërsa u zvarrit në rrugë:sytë e egër të Arkipit ndërsa ra poshtëturmës; sytë e dashur të së ëmës kur ai ira me grusht; sytë e frikësuar të Glaukutndërsa e flaku arin; sytë plot hidhërimdhe falje të britanikut ndërsa vdiste. Itmerruar, i mjerë, me ndërgjegje tëvrarë, ai vazhdoi me hapa të çrregulltadhe, kur arriti tek ujërat e zeza të lumit, imbështjellë nga frika e vdekjes, aingurroi, i pavendosur.

Hapa pranë tij në shteg! Ai u kthye mehabi ndërsa dikush e kaloi, pa e parëOnesimin. Por drita e hënës shkëlqeumbi tiparet e dalluara hebreje dheOnesimi e njohu menjëherë. Vitet u

hoqën dhe ja, ai ishte kthyer në kasollene thurjes në Efes, një djalë i lodhur i cilimendonte që Filemoni nuk do tëpushonte kurrë së biseduari.

“Zoti Akuila! Zoti Akuila!” Ai ra nëgjunjë në rrobat e tij të bukura, por tënjollosura, duke kapur mantelin e burritme dorën e djathtë. Pastaj drita e hënës uerrësua dhe murmuritja e lumit pushoindërsa i ra të fikët dhe ra përtokë.

Kapitulli 20

Ai ishte i vetëdijshëm se po ngrihej dheçohej diku, se po hidhej andej-këtej nëkarrocë në mënyrë agonizuese, ivetëdijshëm për murmuritjen e zërave,për paqe dhe heshtje të papritur, pastajnuk ishte më i vetëdijshëm deri tënesërmen kur u zgjua për të parë dielline pasdites të bënte trajta të arta mbi njëoborr të mbuluar me grilën e hardhive.Ai vetë ishte shtrirë mbi një divan në njëdhomë të vogël, bashkangjitur meoborrin. Meqë ishte shumë i dobët ngahumbja e gjakut, ai ndenji për një kohë të

gjatë pa lëvizur, duke kujtuardalëngadalë gjithçka që kishte ndodhur.Uniforma e tij e njollosur ngjyrë epurpurt dhe e artë i ishte hequr, dhe aiishte larë dhe veshur me një rrobë tëbardhë e të freskët prej liri. I vinte mirëqë i gjithë gjaku ishte pastruar. Krahu itij ishte drejtuar dhe vendosur në allçime mjeshtëri dhe ishte lidhur mbigjoksin e tij, ndërsa plaga në supin e tijishte mjekuar dhe mbështjellë me fasho.

Në çfarë parajse paqësore njerëzorekishte rënë? Kujtimi i tij i fundit i qartëishte errësira dhe ujërat e zeza të Tiberit,në thellësitë e fëlliqura të të cilit ai do të

shtrihej tani po të mos e kishte parë atëfytyrë. Ai nuk e mbante mend faktin që iishte ngjitur atij sikur të ishte ndonjëspirancë, por ishte i sigurt që përmesmjegullave të tmerrit ai kishte parë dhenjohur fytyrën e zotit Akuila nga Efesi.Ai mendoi se ky duhej të ishte njeriu qëe kishte sjellë këtu dhe kishte ndaluarrrjedhën e gjakut, duke i shpëtuar kështujetën.

Po a donte vallë që jeta e tij tëshpëtohej? Kujtime të tjera iu rikthyenme forcë të plotë: miku i tij i shtrirë pafuqi mbi rërën e errët; shërbëtori ipështirë, i maskuar si Karoni, i cili iu

afrua me nxitim për t’i rënë me vare përt’u siguruar që ai ishte vërtet i vdekur; aishikim i butë e i fundit i faljes dhe fjalëte pëshpëritura të paqes. Onesimi e ktheufytyrën nga muri në mënyrë që askush tëmos shikonte mjerimin e tij.

Ai dëgjoi hapa të lehta në oborr dhengriti sytë. Një grua po qëndronte duke evështruar nga lart, së cilës ia kishte parëfytyrën më parë. Pikërisht në këtëmënyrë kishte qëndruar, duke e parë ngalart, atë natë të tmerrshme kur ai kishtemenduar që Arkipi ishte i vdekur dhe ajoe kishte ngushëlluar e i kishte dhënë përtë ngrënë.

“Zonja Priskilla!” pëshpëriti ai, dukemenduar se ndoshta kishte humburmendjen dhe po shihte fantazma.

Ajo vazhdoi ta vështronte, sikur ta njihtefytyrën e tij, dhe po përpiqej të kujtontese ku ishin takuar. Por nuk u kujtua, dheajo tundi kokën.

“Efes,” tha Onesimi me zë të lodhur. “Jumë strehuat dhe më vutë në gjumë meLevin e vogël natën që Pali, hebreu, ulargua nga qyteti.”

“E mbaj mend.” Fytyra e saj ishte plotmendime. “Ti ishe një fëmijë i varfër, ifrikësuar, dhe po kërkoje zotërinë tënd.Paske ndryshuar shumë. Po si ke ardhurnë Romë?”

Ai nuk kishte përgatitur asnjë biografi tëbesueshme, por kuptoi që ishte krejt ilirë nga frika, sepse të krishterët nuk dota tradhtonin prapa kurrizit.

“Zotëria im më liroi, - gënjeu ai, -udhëtova në Romë me anije gruri, duke

punuar, dhe fitova lavdi në amfiteatër.”

“Dhe u plagose ndërsa luftove. E njohaveshjen e gladiatorit. Ke humbur shumëgjak. Ke fat që je ende gjallë.”

“Sikur të isha i vdekur,” shpërtheu ai.“Zonjë Priskilla, mbrëmë kam vrarëmikun tim. Ç’është jeta ose lavdia përmua tani?”

“Ka falje dhe ka jetë të re,” tha ajo mebutësi. “Por ti duhet të çlodhesh tani, dhe

pastaj një nga pleqtë e kishës do tëbisedojë me ty. Ja, shiko, të kam sjellënjë ilaç për të lehtësuar dhimbjen tënde,dhe zoti Lluka, doktori i cili vendosikockën tënde dhe ndaloi rrjedhjen egjakut nga plaga jote, tha se do të tëbënte vizitë para perëndimit.”

Ajo i dha një pije qetësuese, rregulloijastëkun e tij dhe iku për të përgatiturdarkën. Trajtat mbi dysheme u bënë mëtë çelura dhe pastaj u venitën plotësishtndërsa dielli u ul pas ndërtesave të larta.Atëherë dera e jashtme u hap dhe doktoriqë ishte kujdesur për të hyri, e ekzaminoime kujdes dhe ia rregulloi përsëri

plagën.

“Ti dukesh më mirë,” tha zoti Lluka:“Por krahun e ke të kthyer keq dhe kehumbur shumë gjak. Duhet të çlodheshpër njëfarë kohe.”

Onesimi e vështroi i shqetësuar. “A mësolli zoti Akuila në shtëpinë e tij?” epyeti.

Lluka ngurroi. Ky i ri me fytyrën elodhur dhe të damkosur nga mëkati

kishte fituar në lojëra. Pranë tij përtokërrinte rudisi i tij, dhe ai ndoshta do tëshoqërohej me njerëz të rangut të lartëmenjëherë pas rimëkëmbjes. Kishinfilluar të dëgjoheshin murmuritjet e paraqë do të përfundonin në shtrëngatën emadhe të persekutimit. Disa prej grupittë tyre ishin hedhur në gjyq dhe ishindënuar; Pali ishte në burg. Lluka nukmund t’i tregonte djalit për ndonjë ngagrupi. Ai iu përgjigj në mënyrëdiplomatike.

“A e njihje zotin Akuila më parë?”

“Po, e njihja kur isha djalë në Efes.Mbrëmë ai më kaloi në rrugë. Isha nësiklet e sipër, kështu që më erdhi mirëkur pashë një fytyrë që e njihja. E thirranë dobësinë dhe sëmundjen time, dheatëherë humba vetëdijen. Ai u treguashumë i mirë që më solli këtu.”

“Po, zonja Priskilla është një grua plotvepra të mira, e cila është kujdesur përnjerëzit e pastrehë dhe nevojtarë. Me sakuptoj unë, edhe atë e ke takuar mëparë.”

“Po, gjithashtu në Efes. Sa e çuditshme

që është kjo! Gjatë këtyre dy vjetëve nëRomë nuk kam parë asnjë fytyrëzemërmirë dhe nuk kam parë asgjë tëmirë, veçse te një, dhe atë e kam vrarëme duart e mia mbrëmë në arenë. Dhetani duket sikur rastësia ose perënditëmë kanë sjellë tek ata që kujdesen përmua. Jeta është e pavlerë në Romë.Përse nuk u lashë të vdisja në rrugë osetë hidhesha në Tiber siç e kishaplanifikuar? Do të ishte më mirë përmua.”

“Por ti thua që e njihje zotin Akuila dhezonjën Priskilla. A do të prisje që ata tëtë linin në rrugë për të vdekur?”

“Jo, sepse ata adhurojnë Perëndinë etyre, Krishtin, dhe ai i urdhëron tëtregohen të mëshirshëm. Mua më duketse edhe ju, zoti Lluka, adhuroni Krishtin,sepse më keni mjekuar mirë dhe nuk kenibërë pazar për çmimin e punës që kenibërë. Por jam në gjendje t’ju paguajborxhin tim, edhe zonjës Priskillagjithashtu. Lart në kazermë më pretshpërblimi; vetëm se mbrëmë nuk kishazemër për ta marrë.”

Lluka dukej indiferent.

“Atëherë ke dëgjuar për Krishtin?”

“Shumë herë. Priskilla do t’ju tregojë qëjam skllav i liruar. Zotëria im ishte ikrishterë, bashkë me gjithë familjen etij.”

“Atëherë na bëj këtë nder, i cili është mëi mirë se ari. Kur të kthehesh në famëdhe pasuri të mëdha, mos e tradhto këtështëpi apo ata që vijnë këtu. Disa prejtyre ka mundësi që t’i takosh përditë nëpallatin e Cezarit. Mos u jep të njohur.Kohët janë të vështira për ata që endjekin Krishtin, perandori var buzët nga

ne. Kujto që ke marrë të mira dheharroje këtë shtëpi.”

“Ju jeni të sigurt. Nuk kam aspak dëshirëtë kthehem te të mëdhenjtë dhe tëfamshmit. Jam velur nga gjakderdhja,kënaqësitë, dehja dhe urrejtja.”

“Atëherë, qëndro me ne dhe mëso përKrishtin.” Onesimi heshti për pak kohë.Lluka u ngrit, sepse sytë e pacientit të tijishin të çelur me ethe.

“Do të të shoh përsëri nesër,” i tha.“Mirupafshim.”

Por nuk doli nga shtëpia. Ai kaloi në njëdhomë që dilte nga oborri dhe pas pakzonja Priskilla erdhi me ushqim e verë,për t’i dhënë forcë Onesimit; Levi, i cilitani ishte një djalë i pashëmdymbëdhjetë vjeç, qëndroi dhe endihmoi të hante. I ati, Akuila, ende nukishte kthyer në shtëpi.

Por Onesimi nuk flinte dot. E para, nështëpi po ndodhte diçka. Çdo disaminuta dera e jashtme hapej butësisht

dhe Onesimi dallonte format e errëta tëburrave, grave dhe fëmijëve qëmbushnin një dhomë në anën tjetër tëatriumit. Ai dëgjonte pëshpëritje tëshqetësuara dhe zërin e Llukës, doktorit,i cili arsyetonte me ta. Me anë të dritëssë një llambe të vogël djali i sëmurë ishihte të mbledhur bashkë, hijet e tyrehidheshin në mënyrë groteske kundrejtdyshemesë së oborrit. Llamba qëndrontembi një tavolinë, në të cilën ishte njëkupë dhe bukë. Papritmas zërat e tyre ungritën duke kënduar një himn; Onesimingriti kokën dhe dëgjoi me vëmendje.Përmes errësirës, fjalët erdhën të qartadhe të ëmbla tek ai:

“Jezu Krishti erdhi në botë për tëshpëtuar mëkatarët. Nëse vdesim me të,edhe do të mbretërojmë me të.”

Mëkatarët! Çfarë mëkatari kishte qenëai! Çfarë tradhtie, çfarë gënjeshtrash,çfarë urrejtjeje! Tani ishte shumë vonë,sepse ai kishte kohë që e kishte refuzuarJezu Krishtin dhe ishte arratisur prej tij.

Zërat vazhduan në monotoni njëri pastjetrit. Ai nuk i kuptoi se çfarë po thoshindhe dremiti pak. Pastaj u zgjua në njëçast, sepse dikush po mbaronte njëlexim, dhe zëri i tij tingëlloi i fortë dhe

rezonant nëpër shtëpinë e vogël:

“Sepse unë jam i bindur se as vdekja, asjeta, as engjëjt, as pushtetet, as fuqia dheas gjërat e tashme as gjërat e ardhshme,as lartësitë, as thellësitë, as ndonjëkrijesë tjetër nuk do të mund të na ndajënga dashuria e Perëndisë që është nëJezu Krishtin, Zotin tonë.”

“Dhe madje as largësia, as toka, asdeti,” mendoi Onesimi me një të dridhurtë lehtë. Ai ishte arratisur qindrakilometra nga zëri i asaj dashurie, dhepërsëri nuk largohej dot prej saj. A

mundej që ato Këmbë të shpejta dhe tëtmerrshme po e ndiqnin edhe tani dhegati e kishin kapur? A duhej të kthehej sëshpejti dhe të përballej me këtë Perëndidashurie?

Kur Akuila erdhi më vonë në majë tëgishtave për ta rregulluar për natën, egjeti pacientin duke u dridhur dhe i lagurnga djersa.

“Ç’libër po lexonit?” e pyeti Onesimipapritur pasi ishin përshëndetur.

“Ne lexuam nga letra që Pali na kashkruar para katër vjetësh,” iu përgjigjAkuila. “Sapo ishim kthyer nga Efesi kurajo erdhi. Kisha e vogël kishte mësuarpër Krishtin vetëm prej atyre që kishindëgjuar për të nga të tjerët; dhe kurgjërat kalohen në mënyrë gojore, atobëhen të ngatërruara. Ai u shkroi për t’ushpjeguar përse vdiq Krishti, por endekishim shumë pyetje. Ishte një ditë emadhe për ne kur Pali erdhi në Romë.”

Onesimi, me gjithë dobësinë e tij, u ngritpjesërisht për t’u ulur në krevat. “Pali!”përsëriti ai. “Në Romë! Domethënë aiështë këtu tani?”

“Po, - iu përgjigj Akuila, - ai ka mëshumë se një vit që ka qenë këtu. Ai usoll si i burgosur, sepse i thirri Cezarit,por e trajtojnë mjaft mirë. Ai banon nështëpinë e vet, që e merr me qira, dhe kaleje të pranojë mysafirë dhe të shkruajëletrat e tij. Vetëm se ai është izinxhirosur ditë e natë me një rojë,kështu që nuk ka privatësi.”

Por Onesimi nuk po dëgjonte. “Duhet tëshkoj dhe ta takoj,” tha ai.

Kapitulli 21

Onesimi u forcua shpejt dhe pas katër-pesë ditësh i tha Llukës, doktorit të tij tëmirë, që ai e ndiente se duhet të ikte dhetë mos përdorte më mikpritjen e zonjësPriskilla. Paratë e tij ishin të sigurta nëkazermë, kështu ai do të paguantestrehimin dhe do të gjente ndonjë banesëtjetër. Por, së pari, ai donte t’i kërkontenjë favor. A do ta çonte Lluka për tëvizituar Palin?

Lluka u habit. Ai ishte ulur përditë mekëtë djalë të mjerë dhe i kishte folur përKrishtin, por ai nuk kishte reaguar,vetëm kishte lëvizur kokën i shqetësuarnë jastëk, sikur nuk donte të dëgjonte. Ainuk e dinte që Onesimi ishte bezdisurditë e natë nga një barrë fajësie, që ishtebërë papritmas e patolerueshme, dhe,megjithëkëtë, mezi guxonte t’i diltepërballë duke parë çmimin që do t’iduhej për ta hequr qafe.

“Ne do të shkojmë nesër, - i tha Lluka, -kur të freskohet dita. Ai është i burgosurpranë kazermës Praetoriane.”

Ata u nisën bashkë të nesërmen nëmbrëmje; Onesimi ishte i dobët, si plak,dhe mbështetej në krahun e Llukës.Akuila banonte në lagjen hebreje në anëntjetër të Tiberit, kështu që kaluan luminsë bashku dhe pushuan në një ngakopshtet në breg të lumit. Ata vazhduanme ngadalë, dhe afër orës së perëndimitarritën te shtëpia e vogël ku kishinardhur për të kërkuar në hije tëkazermës.

“Ai ka shumë, shumë vizitorë,” thaLluka. “Ndoshta duhet të presësh pakpara se ai të mund të të ftojë brenda.”

Ai trokiti te dera dhe një zë e ftoi tëhynte.

“Lluka jeni?” tha zëri i lodhur i njëplaku nga brenda. “Më vjen mirë që keardhur. Sonte kemi një arsye tëjashtëzakonshme për t’u gëzuar. A e di sekush ka ardhur për të na bërë vizitë ngaFrigjia e largët?”

Frigjia? Onesimi do të ishte arratisur,por kureshtja e mbajti të ngulitur nëvend. Lluka e tërhoqi butësisht, dhe kursytë e tij u mësuan me errësirën, ai padiçka që nuk do ta harronte kurrë.

Një burrë, shtatshkurtër dhe me supe tërrumbullakëta, ishte ulur mbi një stol izinxhirosur te kyçi dhe me një roje tëfortë romak, i cili rrinte plotësisht ishtrirë përtokë duke fjetur. I burgosuriishte po ai Pal që kishte parë në Efes,por shumë, shumë më i plakur dhe idobësuar; ai vështroi të sapoardhurit mesy të errësuar dhe të plagosur, sikur takishte të vështirë t’i njihte. Megjithatë,fytyrën e kishte të ndriçuar me gëzimndërsa pa grupin e vogël të dishepujvepërreth, të cilët rrinin te këmbët e tij, dhendërsa vuri dorën mbi kokën e tësapoardhurit të gjatë e të njollosur ngaudhëtimi, në shenjë mirëseardhjeje të

dashur.

“Afrohu dhe shih vetë, Llukë. Sa herë mëke dëgjuar të flas për të. Vëllai im nëKrisht, Epafra im i dashur nga Azia.”

Udhëtari u kthye për të përshëndeturLlukën, dhe kur bëri këtë, ai pa te dera tëriun me fytyrë të bardhë dhe sy tëfrikësuar e të bezdisur. Ata qëndruanduke vështruar njëri-tjetrin me habi përdisa çaste, pastaj Epafra foli.

“A mund të jetë?” tha ai i habitur. “A nukishit ju shërbëtori i djalit të gjymtuar tëFilemonit për shumë vjet? Dëgjova qëkishit vdekur në katastrofën e Laodicesë.Si ka mundësi që po ju gjej këtu?”

Zërin e kishte të ashpër, dhe Onesimipërsëri qëndroi i heshtur, i ngulur nëvend. “Budalla, - bërtiste arsyeja e tij, -kthehu dhe ik me vrap. Ende ka kohë!Mendo për ndëshkimet që e presinskllavin e arratisur. Mendo për ata qëjanë damkosur, kryqëzuar, hedhur tekafshët për të njëjtën krim këtu në këtëqytet. Pse pret?”

“Tani, gati të kanë kapur ato Këmbë qëtë kanë ndjekur,” i tha zemra. “Ti jepothuajse i rrethuar dhe i bllokuar. Taniështë mund]sia jote e fundit për t’uarratisur. Po nëse arratisesh tani, do tëarratisesh përjetë, dhe a e do vërtet këtëgjë?” Kështu ai qëndroi në vend dhe iupërgjigj me përulësi: “Jam unë, shpëtovajetën dhe erdha në Romë. Kam vuajturshumë gjëra dhe barra e fajit tim ështëbërë e patolerueshme, kështu që nuk kammë dëshirë për jetën. Kam qenë sëmurëdhe kam dëshirë të çlodhem tani; por mëvonë këtë mbrëmje, ju lutem që zoti Palitë bisedojë me mua.”

Në fakt, koka po i trullosej dhe ngjyra ikishte ikur nga fytyra, duke e lënë tëhirtë. E shtriu dorën për të mbajturekuilibrin dhe Lluka iu afrua në një çast.Doktori shtroi mantelin e vet mbidysheme dhe e shtriu pacientin pranëushtarit romak. Onesimi mbylli sytë dhee dinte se ky ishte fundi. Ai ishte irrethuar dhe duhej të kthehej e tëpërballej me kërkesat e forta tëdashurisë dhe t’i përkulej një Zotërie tëri dhe të Përjetshëm. Kishte mbaruarliria e tij e shkurtër dhe e kotë.

Por se çfarë do të ishin këto kërkesa, aiishte tepër i lodhur dhe i dobët për t’i

menduar. Ai ndenji shumë i qetë, palëvizur, në paqe, dhe dëgjoi bisedën egrupit të vogël, lajmin e parë që kishtemarrë për shtëpinë e tij në dy vjet.

Ata po flitnin për kishat në Hierapol,Laodice dhe Kolos. Gjithçka po shkontepër bukuri; Filemoni dhe Afia ishinmirë, të fortë në dashurinë që kishin përKrishtin dhe për vëllezërit e tyre. Arkipikishte qenë i sëmurë dhe i depresionuar,nganjëherë shumë i lodhur për të kryershërbesën e tij, por duke vazhduar tëluftonte si trim; dhe tani i ishte dhënë njëgëzim i ri që nuk e kishte pritur kurrë,sepse midis tij dhe një zonjushe të

krishterë në Hierapol ishte zhvilluar njëmiqësi e butë. Por kisha e vogël ndodhejnë rrezik; zëri i Epafras ishte urgjent dhei shqetësuar ndërsa foli për herezinë qëe kërcënonte. Ishte një frigjian i ri i cilipo përpiqej ta kombinonte thjeshtësinë eungjillit të Krishtit me besimet e tyrepagane. Skllevërit e krishterë kishinmarrë pjesë në rite të çuditshme, dukembajtur festa, duke agjëruar deri sazbeheshin dhe dobësoheshin, dhe duke upërpjekur të ngriheshin në njohurinë ePerëndisë, në mënyrë graduale dhe tëdhimbshme, me anë të mohimit të mishitdhe adhurimit të engjëjve.

“Kjo herezi nuk predikohet në shtëpinë eFilemonit, - tha Epafra, - por ajo kakorruptuar shumë njerëz, madje kalarguar edhe disa prej atyre qëmblidheshin atje më parë. Ajo u bënlajka intelektit të tyre dhe nuk ështëshumë e ndryshme nga besimet e tyre tekadhurimi i frymërave dhe ‘misteret’”.

“Sikur Krishti të mos ishte gjithçka në tëgjithë!” murmuriti apostulli, i shqetësuardukshëm. “Duhet t’u shkruaj një letërduke iu lutur të kenë kujdes, duke utreguar përsëri që te Krishti banon egjithë mbushullia e Perëndisë. Ky është ivetmi mister që ata kanë nevojë ta

hetojnë ndonjëherë.”

Roja romak u zëvendësua nga një burrëtrupshkëmb, i egër dhe brutal, i cilirrinte me kurriz kundrejt murit duke ungërdheshur dhe duke pastruar dhëmbët.Pali e përshëndeti me mirësjellje dhebiseda vazhdoi, por Onesimi nuk e ndoqimë. Nën dritën e një llambe të tymosurai po vështronte fytyrat e grupit të vogël,të ngutshme dhe të shqetësuara. Ishte njëi ri i dobët, i quajtur Timoteu, i cilidukej i përkushtuar, sytë e të cilitflakëronin me dashuri ndërsa vështronteapostullin, dhe një burrë tjetër më imoshuar, i quajtur Epafroditi, i cili dukej

se po rimëkëmbej nga një sëmundje erëndë. Një i tretë, me tipare hebreje,rrinte prapa dhe fliste shumë pak –“ndoshta ishte shërbëtor,” mendoiOnesimi i përgjumur duke pyetur vetense për sa kohë do të vazhdonin tëbisedonin.

“Gjithë natën,” mendoi ai ndërsa njerëztë ndryshëm erdhën në grup. Një njerime tipare të mprehta, i quajtur Dema,hyri dhe ndërpreu diskutimet e tyre melajme nga Roma. Po askush tjetër nukdukej shumë i interesuar, kështu qëbiseda iu kthye temës së herezisë nëkishat derisa erdhi një vëlla i quajtur

Tikiku. Ai i kishte predikuar një grupitjetër të krishterësh në një lagje tjetër tëRomës, dhe dukej i inkurajuar.

“Ne ishim një grup i përzier sonte,” thaai me zë të ulët, që të mos zgjonteushtarin, i cili gërhiste fort. “Skllevër,hebrenj, disa nga shtëpia e Cezarit, dy-tre nga rojet, eprorë dhe të ulët, hebrenjdhe johebrenj, të gjithë një në KrishtinJezus. Por Aristobuli, i cili e shehNeronin pothuaj çdo ditë, mendon qëstuhia do të shpërthejë mirë së shpejtidhe që nuk është më e sigurt tëmblidhemi në shtëpi private. Ai mendonqë duhet të gjejmë një vend më të…”

Dema ia futi me shqelm, kështu ai pushoidhe pa rrotull. Ai nuk e kishte vënë re tëpanjohurin e shtrirë nën mantel në hijet edhomës. Onesimi, duke hapur njërin sy, epa të përkulej dhe të bënte me gisht atëshenjë misterioze përtokë dhe të tjerët qëtundnin kokat.

Tani ishte shumë vonë. Grupi u përgjunjrreth llambës që po fikej dhe Pali u lutpër një kohë të gjatë, plot dashuri, përtufën e Perëndisë në Romë, në Greqi, nëAzi, për ata që kërcënoheshin nga ujqërgrabitqarë në Kolos, për mëkatarin erënduar që flinte përtokë. Ai e bekoi atë,

si dhe ata që dolën atë natë, të gjithë,përveç Timoteut i cili qëndroi dhe i solliplakut ushqim dhe pije dhe do ta kishterregulluar me rehatinë më të madhe që ilejonte zinxhiri.

“Do të flesh, ati im?”

“Besoj se jo, biri im. Dëshiroj të flas meatë djalin që erdhi sonte, nëse nuk po fle.Sille të hajë darkë me ne.”

“Unë nuk po fle,” tha Onesimi. Ai ndihej

i çlodhur dhe gati për të biseduar.Onesimi mori pjesë me Palin dheTimoteun në darkën e thjeshtë dhe pastaj,poshtë në dyshemenë e errët, dukembuluar fytyrën, i tregoi apostullitgjithçka: urrejtjen e tij për Arkipin,hakmarrjen në Efes, vitet e vjedhjeve,grabitjen kulminante dhe arratisjen nëLaodice, vrasjen e mikut të tij në arenëdhe terrorin e fundit të vdekjes. Tani qëkishte filluar ai ndihej sikur nukpushonte dot kurrë. Gjithçka që ishtekyçur brenda në zemrën e tij të zemëruar,të pakënaqur dhe plot smirë, doli atënatë si ndonjë rrëke e zezë. I lodhur,Timoteu u shtri dhe fjeti, por Pali dheOnesimi vazhduan bisedën.

A kishte vallë shpresë? A kishte falje? Ado ta mëshironte prapë Krishti me gjithëvitet e refuzimit dhe atë vendosmëri përtë qenë i lirë, e cila e kishte poshtëruarkaq shumë? Ai i bëri këto pyetje herëpas here dhe Pali i foli për një kohë tëgjatë e me shumë sinqeritet për Kryqin eKrishtit dhe për gjithçka që i ofrontekryqi.

“Ai mund ta shlyejë atë jetë mëkatesh qëqëndron kundër teje,” i tha Pali. “Aimund ta heqë nga rruga sikur të ishtegozhduar në Kryqin e tij. I shpallur idrejtë me anë të besimit, ti mund të kesh

paqe me Perëndinë. Unë e di. E kamshkelur këtë rrugë. Pashë vdekjen eStefanit, dëshmorit, dhe isha dakord mekëtë, i ruajta dhe rrobat e atyre që evranë me gurë. E dija ndërgjegjen emunduar. Por do të të tregoj gjithashtu sesi e pashë Krishtin.”

Pali e mbaroi këtë histori vetëm pakpara mëngjesit. Onesimi e dëgjoi imahnitur. Me të vërtetë, sa e vështirë,shumë e vështirë, ishte të godiste meshqelm kundër gjembave. Roja lëvizindërsa flinte. Onesimi ngriti sytë dhe paagimin që hynte pak nga pak përmeshekurave të asaj dhome burg, dhe u ndje

sikur të kishte lindur sërisht, një fëmijë ivogël në një botë të re e të bukur. Barra iishte hequr përjetë, dhe në gëzimin emëkatit të falur ai ende nuk kishtemenduar shumë për hapin tjetër. Tani përtani, fakti që ai kishte ardhur te Krishtidhe që Krishti e kishte pranuar, ishtemjaft.

Megjithatë, thellë në zemrën e tij të thyerdhe të lumtur rrinte ajo pyetje që Palikishte bërë në rrugën e Damaskut. Paspak edhe ai duhej ta bënte dhe të gjentepërgjigjen. “Zot, çfarë do që të bëj?”

Kapitulli 22

Onesimi gjeti strehim te hebreu që i ishtedukur si shërbëtor, një njeri i quajturGjon Mark, dhe shkonte përditë për t’uulur me grupin e vogël që rrethontePalin. Ai i ndihmoi duke çuar porosi,duke riparuar shtëpinë dhe duke hequrujë me krahun e vetëm që punonte; sepseGjoni Marku ishte i zënë duke shkruardiçka, ndërsa Timoteu, i cili vuante ngatretja e dobët, nuk ishte mësuar me punëtë rëndë krahu. Një djalë i druajtur që ipëlqente të rrinte në shtëpi, dashuria eTimoteut për Palin e kishte bërë hero. Ai

e kishte ndjekur duke kaluar tokë dhedet, duke dalë përballë rreziqeve dhevështirësive; dhe tani, për dy vjet, aikishte marrë pjesë në burgimin emërzitshëm të Palit. Me kalimin e kohësOnesimi filloi ta donte Timoteun, i cilinuk u lodh kurrë së tregonte histori përmadhështinë dhe kurajon e atit të tij nëKrisht.

Pali ishte shumë i zënë me punë në atëkohë. Epafroditi kishte udhëtuar ngaFilipia disa kohë më parë për t’i sjellëPalit një dhuratë nga kisha, dhe ai kishtembetur me Palin, pjesërisht sepse ishtesëmurur rëndë dhe pjesërisht sepse nuk

duronte dot t’i thoshte mirupafshim. Porvera po mbaronte dhe nëse donte tëkthehej në shtëpi në një kohë kur detetishin ende të lundrueshme, atëherë duhejtë ikte shumë shpejt. Pali ishte i zënëduke hartuar dhe diktuar një letër që aimund të merrte për të krishterët nëFilipi.

Kjo letër po i kushtonte shumë mendimedhe punë mendore. Kisha në Filipi ishteshumë e dashur për të, dhe çdo kujtimpër besnikërinë dhe dashurinë e tyreishte i çmuar. Por ata nuk ishin tëpërsosur. Kohët e fundit, sipasEpafroditit, dy-tre nga gratë ishin bërë

shumë të bezdisshme me zënka, dhe, mesa dukej, Lidia, e cila ua kishte hapur tëkrishterëve shtëpinë e saj të pasur, nukishte në gjendje t’i mbante në qetësi.Ishte një letër e vështirë për t’u shkruar;ditë pas dite ai kishte diktuar pak dheishte lutur shumë, dhe Onesimi rrinteshpeshherë duke dëgjuar, duke menduarshumë për nxitjet e dashura, qortimin ebutë, si dhe për lidhjet e reja dhe tëçuditshme të mendimeve që letra filloi tëniste në mendjen e tij.

“Shpresoj, në Zotin Jezus, t’ju dërgoj sëshpejti Timoteun.”

Timoteu, duke shkruar sipas diktimit tëPalit, ngriti sytë me shqetësim ngamendimi se do të shkonte diku pamësuesin e tij; Onesimi dëgjoi mevëmendje të veçantë. Ai e donteTimoteun, dhe Timoteu vepronte sishërbëtori personal i Palit. Epafroditi dotë ikte pas pak për në Filipi. Papritmas,Onesimi e pa të ardhmen e vet të shtrihejpërpara tij, plot perspektiva. Ai do tërrinte në vend të Timoteut dhe tëkujdesej për Palin.

Ai buzëqeshi kur kujtoi papritur vitet qëkishte kaluar duke e urryer skllavërinë etij me dëshira të zjarrta për t’u liruar.

Tani që ishte i lirë mezi priste të bëhejskllav i lidhur me këtë të burgosur tëplakur dhe të plagosur me zinxhirin që ishtrëngonte belin, dhe papritmas aikuptoi se ç’do të thoshte vërtet liri: liriapër t’iu nënshtruar kërkesave tëdashurisë dhe për t’iu dorëzuarskllavërisë së saj vullnetare. Padisiplinën e dashurisë, liria do të ishtenjë shkretërirë e mërzitshme, pa busullapo drejtim, një shkretërirë plot mirazheqë të premtonte gjithçka, por nuk të jepteasgjë.

Sa më shumë që mendonte për këtë, aqmë shumë i pëlqente ideja. Ai i kishte

marrë paratë e tij në kazermë, dhendonëse nuk ishin aq shumë sa ç’kishtepritur - rekrutuesi ishte i tërbuar ngashfaqja e dobët e gladiatorëve dhe ngamosdëshira e tyre e dukshme për të vrarënjëri-tjetrin - ai kishte arritur të lanteborxhet e tij, të siguronte një banesë meGjon Markun dhe ende kishte mjaft përtë jetuar disa muaj. Ai ishte përpjekur tëblinte disa sende të vogla luksoze përPalin, por plaku nuk i pranoi. “Mbajiparatë, biri im,” i kishte thënë butësisht.“Vëri në një vend të sigurt. Besoj se njëditë, së shpejti, do të të duhen.”

“Çfarë donte të thoshte me këtë,” mendoi

Onesimi; sepse ai kishte parandjenjën qënë atë vërejtje që dukej pa takt kishtendonjë kuptim të fshehur. Por këto ditënuk kishte kohë për ta pyetur Palin.Kishte gjithmonë vizitorë që pritnin, dheapostulli plak ishte i shqetësuar melargimin e Epafroditit dhe letrën e tijdrejtuar Filipianëve. Detetkonsideroheshin plotësisht të sigurta derinë mes të shtatorit, kështu që Pali, imësuar mirë nga përvoja e tij kurrrezikoi veten në një udhëtim, ishte ivendosur që Epafroditi të ikte para kësajkohe. Kështu që vazhdoi të punonte, nëdisa raste shumë vonë natën, me mendjendhe zemrën më tepër në Filipi sesa nëRomë, derisa një ditë ai arriti nëpërfundimin triumfues: “Unë jam mësuar

të kënaqem në gjendjen që jam. Unë di tëjem i përunjur dhe di të jetoj edhe nëbollëk… të kem uri, të kem me tepri…Unë mund të bëj gjithçka me anë tëKrishtit që më forcon…. i kam të gjithadhe më teprojnë… Dhe Perëndia im dot’i plotësojë të gjitha nevojat tuaja sipaspasurisë së tij në lavdi, në Jezu Krisht.”

Madje edhe roja, i cili dinte dy fjalëgreqisht, u afrua dhe vështroi. Mos ishteky një njeri i çmendur me iluzione? Iulur këtu, i zinxhirosur, i mbledhur menjë mantel të vjetër me arna, me rrezikune vdekjes që i varej mbi kokë, për çfarëvallë mund të ishte i kënaqur? Edhe

Onesimi u mrekullua. A kishte mundësit’i pranonte të gjitha rrethanat me gëzimnëse Krishti ishte atje? Dukej se po.Ç’ndryshim do të kishte bërë kjo nëskllavërinë e tij sikur ta kishte ditur.

Ishte një ditë e trishtueshme kurEpafroditi u largua më në fund. Ai nuk edinte nëse do ta shihte më mbi tokë atin etij shumë, shumë të dashur në besim, pordo të ishte shumë herë më mirë tëtakoheshin në prani të Krishtit; dhe sytëe tij përmes lotëve ishin të çelur meshpresë. Onesimi dhe të tjerët e grupitdolën me të në rrugën Apiane, sepse aido të shkonte drejt portit Brundisium.

Ata ecën për një kohë të gjatë në dritën efortë të diellit të shtatorit, me vreshtat eartë dhe të lavdishëm në të dyja anët. Nëmajë të një kodrine, pranë varrezëshebreje, ata ia përkushtuan EpafroditinPerëndisë më në fund dhe i thanëmirupafshim.

Kur u mblodhën përsëri atë natë nëndritën e llambave, kishte pothuajse njëndjenjë lehtësimi. Edhe pak dhe dimrido të vinte duke fryrë nga Alpet, dhe nukmund të kishte largime të tjera tërëndësishme deri në pranverë. Palishikoi rrotull me butësi për të parëgrupin e vogël.

“Duhet t’u shkruaj letra besimtarëve nëluginën e Likut këtë dimër,” u tha.“Perëndia do të më japë fjalët që mëduhen. Tikik, kur të mbarojë dimri, ti dotë nisesh për të vizituar kishat e Azisë.Madje mund të ketë mundësi që të tëshoqëroj edhe unë. Sigurisht që gjyqi imtani nuk mund të vonohet shumë.”

Ditët fluturuan me punë dhe mësime, pornë ajër nuk kishte qetësi. Ligësia eTigellinit, të preferuarit të ri të Neronit,dhe tmerri që ndiente Neroni për ndonjëbesnikëri rivale ndaj tij, po e bënin

pothuaj të pamundur situatën e tëkrishterëve në shtëpinë perandorake.Vetë virtyti ishte i dyshuar dhe adhurimii Krishtit konsiderohej tradhti.

Në një nga netët u mbajt një takim:pleqtë e grupeve të ndryshme në Romëmbushën dhomën e Palit me fytyra tëtensionuara dhe të shqetësuara.

“Shtëpitë përgjohen dhe nuk guxojmë mëtë këndojmë himnet tona,” këmbëngulënata. “Çdo ditë mund të bëhen arrestimedhe në gjyqin e një të krishteri nuk do tëketë as mëshirë, as drejtësi. Ne duhet të

gjejmë ndonjë vend të fshehtë për t’utakuar, jashtë qytetit. Disa kanë sugjeruarato varrezat e vjetra nëntokësorehebreje, në Rrugën Apiane. Nëse disaprej nesh mund të dilnin natën dhe tëvazhdonin këto gërmime, atëherë, në çdokohë rreziku, mund të mblidheshim atjeme siguri. Askush nuk do të na dëgjonteatje, poshtë në shpellat e tokës.”

Grupi uli kokën. Ky dukej një plan imençur, dhe Onesimi u gëzua. Ai mezipriste të përdorte muskujt, dhe ja kuishte një mundësi për të vënë forcën e tijtë madhe në mbështetje të kishës, sapot’i shërohej krahu. Ai kishte shumë

dëshirë për të filluar, kështu që foli meGjon Markun për këtë kur arritën tebanesa e tyre vonë atë natë. Gjon Markubuzëqeshi. “Për ty do të ishte diçka eshkëlqyer, Onesim, - i tha, - dhe do tëvinte në punë një pjesë të energjisërezervë që ke. Por unë nuk do të punojbashkë me ty, kam për të mbaruardetyrën time.”

“Cila është detyra jote, Gjon Mark?” epyeti Onesimi me druajtje.

Gjon Marku ishte njeri i turpshëm dhe ipërulur, i cili nuk fliste shumë për

çështjet e tij. Ai zakonisht rrinte ifshehur në një qoshe duke shkruar, porkur shkruante, sytë e tij të errët regëtinin,dhe ai dukej se shndërrohej në një qenietjetër. Tani ai ngurroi. “A e ke pyeturveten ndonjëherë se si unë, që jam judenga Jeruzalemi, përfundova këtu nëRomë me Palin?” e pyeti papritur.

“Mendoja, - iu përgjigj Onesimi, - qëerdhe me të gjatë udhëtimeve të tij. Anuk ka shkuar ai shumë herë nëJeruzalem?”

Gjon Marku tundi kokën. “Do të të tregoj

historinë time, - i tha duke folur mevështirësi, - sepse në disa anë ajo filloisi historia jote. Ajo filloi më shumë setridhjetë vjet më parë, kur isha vetëm njëdjalë i ri. Nëna ime kishte një shtëpi tëmadhe dhe të gjerë në Jeruzalem, pranëpallatit të kryepriftit, dhe ajo i shërbenteshpeshherë Jezu Krishtit. Edhe unë edoja Jezusin, por isha shumë i vogël.Ishte nata e Pashkës dhe të gjithë e dinimse diçka e tmerrshme do të ndodhte.Kishim mbajtur festën, dhe ishte vonëpara se të shkonim për të fjetur. Gjatënatës dëgjuam një zhurmë të madhe tënjë turme të armatosur që kaloi poshtëdritares sonë. Hodha sytë jashtë dhepashë Jezusin - të shtyrë, të zënë rob nëmes tyre, ndërsa dishepujt e tij po e

ndiqnin nga një largësi e sigurt.Mendova që kjo ishte mundësia e jetëssime për të qëndruar bashkë me ta, osemë mirë, me të. Gjithmonë kisha pasurdëshirën për t’u bërë një nga dishepujt etij. Mbështolla një copë pëlhure rrethmeje dhe dola me vrap për t’i arritur,por, pak para se të arrija, ai kishte thënëdiçka që i kishte inatosur të gjithë. Besojse ai i pyeti, shumë qetësisht, se përsenuk e kishin arrestuar më parë.Dishepujt, kur panë turmën që po ikërcënonte, ia mbathën të gjithë.”

Pasoi një heshtje e gjatë. Onesimiqëndronte shtrirë mbi divan, ndërsa

Marku, me kokë nëpër duar, mezivazhdonte.

“Edhe unë ika me vrap. Papritmas umbusha me tmerr. Ata kapën pëlhurën qëishte mbështjellë rreth meje, por eshkunda, u lirova dhe e lashë në duart etyre. Më vonë u përpoqa të vështrojafshehurazi oborrin e pallatit, dhe mëerdhi shumë mirë kur e pashë Pjetrinatje. Ishte pothuajse mëngjes, madje mëkujtohet se kam dëgjuar gjelin tëkëndonte. Kur u afrua, Pjetri e hodhikokën mbrapa papritmas, mallkoi, ubetua dhe tha që kurrë nuk e kishtenjohur më parë Jezusin, dhe kjo ma

rrëmbeu atë pak kurajo që më kishtembetur. U ktheva në shtëpi dhe nukguxova të dilja nga shtëpia për tri ditë.Gjoni ishte i vetmi dishepull që i ndenjipranë kur po vdiste. Ndjeva që jetakishte mbaruar për mua. Vazhdova tëjetoja në Jeruzalem, punova si skrib dhepashë shumë nga apostujt, sidomosPjetrin. Ai më tregoi shumë gjëra përvitet që kishte kaluar me Mësuesin, dheu ndjeva më i trishtuar se kurrë që kishahumbur mundësinë që më ishte dhënë. Umiqësova shumë me kushëririn tim,Barnabën. Trembëdhjetë vjet pas asajnate ai më çoi në Antioki, dhe atje patamundësinë time të dytë.”

Onesimi ngriti sytë plot dëshirë.

“Jo, s’është asgjë për të cilën mund tëkënaqem. Prapë dështova. Unë nuk kishaaftësitë e duhura për të pasur sukses.Barnaba dhe Pali u dërguan nga kishapër t’u predikuar ungjillin johebrenjve.Unë shkova me ta, i kënaqur dhe krenarpër mundësinë për t’i shërbyer Krishtitedhe një herë dhe për t’u kompensuarpër të kaluarën. Megjithatë kisha frikënga ata judenj dhe nga ai magjistari itmerrshëm në Qipro, dhe kur kaluam nëPergë më zuri anija gjatë gjithëudhëtimit. Isha një djalë nga qyteti dhemë tmerronin ato lartësi të egra me

dëborë në majë, të cilat ngrihen ngabregdeti. Pali do të zhytej drejt e nëfortesat e tyre, nga veriu drejt Listrës.Isha i sigurt që do të na sulmonin kaçakëtose do të na hanin ujqrit. E humbaterezinë plotësisht dhe u ktheva nështëpi.”

Pasoi një heshtje tjetër e gjatë. Drita ehënës mbushi papritmas dhomën e vogëldhe qëndroi mbi kokën e Markut sikur tëishte shenjë bekimi.

“Kur erdha në Jeruzalem, më vinteshumë keq për këtë. Mendoja që do të

më thyhej zemra. Kur ata u kthyen dy vjetmë vonë, të plagosur dhe me vurrata ngagurët që ishin hedhur kundër tyre, guxovatë kërkoja një tjetër mundësi, por Palinuk donte t’ia dinte. Isha ikanak, dështak,dhe për të tillë nuk kishte vend nëushtrinë e Krishtit. Barnaba mendonte sePali ishte i ashpër dhe jo i drejtë, kështuqë ai më mori prapë në Qipro dhe utregua shumë i mirë me mua. Megjithatëbesoj se Pali kishte të drejtë. VetëKrishti ka thënë që ata që vënë dorë nëparmendë dhe kthehen e shikojnë prapa,nuk janë të përshtatshëm për mbretërinëe Perëndisë.”

“Po atëherë?” pyeti Onesimi.

“Mua më jepte gjithmonë shpresë diçkaqë më kishte treguar Pjetri. Gjithmonëhabitesha se si mund të predikonte ai qëe kishte mohuar Jezusin në atë mënyrë;dhe kur një natë ndihesha veçanërisht pashpresë, e pyeta rreth kësaj. Ai më thaqë pasi e kishte mohuar Jezusin, ishtekthyer dhe kishte parë Mësuesin e tij qëe vështronte, dhe kjo ia kishte thyerzemrën. Pjetri dorëzoi gjithçka dhe ukthye në punën e tij si peshkatar, mendjenjën që jeta e tij me Krishtin kishtemarrë fund, por një mëngjes Mësuesi itij i ringjallur zbriti në plazh shumë herët

dhe ndezi një zjarr pikërisht kur poktheheshin me rrjetat. Dhe ashtu si Pjetrie kishte mohuar tri herë pranë atij zjarrinë errësirë, kështu Zoti u ul pranë zjarritnë agim dhe i dha mundësinë për të larëgjithçka që kishte thënë. Tri herë edetyroi Pjetrin të thoshte që e donte,sikur dashuria e tij të kishte mundësi përtë shlyer të gjitha gënjeshtrat e tij.Megjithatë ai duhej të kthehej tek ajopika ku kishte dështuar, dhe ta ‘çthoshte’atë”.

“Nuk ka shumë gjëra të tjera për tëtreguar, - tha Marku, - por mendova sendoshta edhe unë mund të bëja të njëjtën

gjë. E kisha lënë Palin kur ndodhej nërrezik dhe kishte nevojë për mua, kështuqë kur dëgjova se ai ishte në burg, dukepritur gjyqin, ndoshta edhe vdekjen,vendosa të vija tek ai dhe të qëndrojapranë tij deri në fund, nëse kishtenevojë. Ai u tregua shumë zemërmirë,më priti dhe më fali për të kaluarën.Këtu nuk ka shumë për të bërë, veçse tëpresim, prandaj po përpiqem të shkruajgjithçka që më tha Pjetri për ata tre vjet.Mua më duket e drejtë që unë, shërbëtorii cili dështoi dhe u tërhoq prapa, tëtregoj historinë e shërbëtorit tëPerëndisë që nuk u tërhoq kurrë. Kurshkruaj për të, disa herë ndihem sikurjam një me të dhe po çohem përparadrejt synimit tim. Ndiej që ai do ta

mbarojë në ndonjë mënyrë gjithçka kukam dështuar, dhe që unë në të mund tëkryej ende ndonjë të mirë.”

Onesimi u ngrit pak duke u mbështeturmbi bërryla. “Gjon Mark, - e pyeti me zëtë çjerrë, - pse po m’i tregon gjithë këtogjëra?”

“Sepse nuk besoj se ka përparim deri satë kthehemi tek ai vendi ku kemi dështuardhe të përpiqemi ta rregullojmë, - i thaGjon Marku me zë të palëkundur.”

Ai u shtri për të fjetur, por Onesimi utund dhe u kthye vazhdimisht në krevat ishqetësuar. Të kthehej në vendin kukishte dështuar dhe ta rregullonte?!Prapë në skllavëri, prapë në turpërimdhe ndëshkim! A do të përfundontekështu?

Dhe jo vetëm skllavëria. Një natë, i ulurnë errësirë në mënyrë që askush të mos ishikonte faqet e tij të flakëruara, aikishte guxuar të pyeste zotin Epafra nësekishte dëgjuar lajme për zonjushën evogël jetime Irenë, dhe Epafra i ishtepërgjigjur duke qeshur butësisht. Ajokishte refuzuar të gjitha propozimet e

martesës nga njerëzit e pasur dhe ishteende beqare dhe e lirë. Me gjithëfamiljen e saj të kulturuar dhe pozitën esaj të lartë, ajo kishte thënë mekëmbëngulje se do të qëndronte mebariun e të atit dhe me gruan e tij, të cilëte mësuan për Krishtin dhe e kishinprezantuar në kishën e Laodicesë. Ajojetonte si “barushë” dhe e kishteharxhuar një pjesë të madhe tëtrashëgimisë së saj për fëmijët, të cilët,si ajo, kishin mbetur të pastrehë dhejetimë si pasojë e tërmetit.

Si i krishterë dhe i lirë, Onesimi mund tëkthehej dhe ta merrte për vete por si

skllav, kurrë. Krishti ishte një zotëri ivështirë, megjithatë Pali, Marku dheTimoteu nuk kishin synuar kurrë tëliroheshin nga shërbimi i tij. Të ectepërpara ishte ankth, të kthehej mbrapaishte e pamendueshme.

Ai e zhyti fytyrën në jastëk, dhe pyetja ePalit u shtrydh nga zemra e tij që idhimbte, “Zot, çfarë do që unë të bëj?”

Kapitulli 23

Ishte një mëngjes i ndritshëm maji, disamuaj më vonë, kur dy udhëtarë kaluanposhtë mureve të Laodicesë dhe lanë pasqytetin. Ata po ecin me ngadalë: Tikikungaqë po plakej dhe po vinte në fund tënjë udhëtimi të gjatë dhe Onesimi ngaqëzemrën e kishte të rëndë si plumbi.

Dukej sikur vite të tëra kishin kaluar pasatij mëngjesi kur i kishin thënëmirupafshim Palit, ende të zinxhirosur,

ngaqë me sa dukej gjyqi i tij ishteharruar nga maskarai i papërgjegjshëm icili e quante veten perandor. Pali kishteshpresë, i sigurt se pas pak do të lirohejdhe do të vinte tek ata. Onesimi nuk ekishte një shpresë të tillë, kështu që kurerdhi dita për t’u ndarë, u ndje sikur dot’i thyhej zemra.

E gjithë bukuria e pranverës italiane, melulëzimin e shkumëzuar të frutave dhearat e zambakëve dhe narciseve, nukkishte arritur ta ngazëllonte, madje dheudhëtimi i gjatë në det me orët e tij boshkishte qenë torturë për të. Ata kishinqëndruar rreth një javë në Efes, dhe të

krishterët, të cilët vazhdonin me gjithëtrazirat dhe persekutimin, i kishinpërshëndetur me gëzim dhe ishinmbledhur natë pas nate për të dëgjuardhe biseduar për letrën që Pali u kishteshkruar. Ishte një letër e gjatë që kishtepër t’u lexuar përsëri në Hierapol,Laodice dhe Kolos; dhe fjalët e asajletre e kishin bërë të qendrueshëmOnesimin dhe i kishin sjellë një farëdrite dhe ngushëllim. Tani që ai kishtedorëzuar në mënyrë të pakthyeshmedashurinë e tij tokësore, ishte mirë tëkujtohej për dashurinë e Krishtit qëtejkalon çdo njohuri; dhe ndërsa luftontekundër frikës dhe rebelimit të tij, ai ungushëllua kur dëgjoi për helmetën eshpëtimit, mburojën e besimit dhe

shpatën e Frymës. Tani, edhe pse idhimbte zemra dhe buzët e tij ndiheshintë thara nga frika, ai ishte i vetëdijshëmpër një paqe të çuditshme. Ai ishtebindur, dhe rezultatet e bindjes së tij aimund t’i linte te zotëria i tij.

“Besoj se do të arrijmë pak pasmesdite,” tha Tikiku duke hedhur njëshikim nga rrugica e pjerrët që çontenëpër kodra nga e djathta e rrugëskryesore. “Do të më vijë mirë të pushojpër pak në Kolos. Udhëtimi ka qenë igjatë.”

“Do t’ua lexosh letrat sonte, zoti Tikik?”tha Onesimi duke u ngadalësuar, sepseburri më i moshuar dukej i lodhur.

“Besoj se të krishterët do të mblidhensonte për të lexuar letrën e Palit drejtuarkishës në Kolos. Lutem që ata do tapranojnë me gjithë zemër. Letra përEfesin mund të presë, sepse ajo kakarakter më të përgjithshëm dhe udrejtohet të gjithëve. E treta është vetëmpersonale, ajo ka të bëjë me një çështjeprivate.”

“E treta?” pyeti Onesimi, i habitur. “Nuk

e dija që ti kishe tri letra.”

“Po, një letër personale nga Pali përFilemonin. Ajo nuk duhet të lexohet nëkishë, merret me ndonjë çështje që ka tëbëjë vetëm me të.”

Ata u ngjitën përsëri në heshtje për njëfarë kohe. Për pak do të dilnin në fushëne poshtme, dhe atëherë Onesimi do tëngrinte sytë dhe të shihte periferinë eKolosit, humnerat dhe lëndinat e çelurame kumak dhe luleshqerre, ku kullotnindelet e Filemonit. Ai mund të dëgjontebërtitjen e qengjave gjysmë të rritur,

blegërimën e nënave të tyre dhevërshimin e përroit ku i kishte pëlqyershumë të luante si djalë i vogël. Oh, meç’dëshirë i kishte dashur ai këto pamjedhe tinguj ndërsa ishte në Romë! Taniato e mbushnin vetëm me frikë dheparandjenja të zeza.

“O Krisht, - pëshpëriti ai, - më jepkurajo dhe mos qoftë ndëshkimi im mëshumë se ç’mund të duroj”. Përsëri disafjalë nga letra e Efesit iu kthyen dhekënduan vetë në përputhje me ritmin erregullt të hapave të tyre gjatë gjithërrugës që i ngjiteshin kodrës: “Mund tëbëjë… mund të bëjë… jashtë mase më

tepër nga sa kërkojmë ose mendojmë.”

Ata po ngjiteshin në kodrën e dytë duke irënë shtegut që anashkalonte qytetin dheçonte lart te ferma në buzë të humnerave.Nën hijen e një plepi të gjatë Onesimindaloi.

“Zoti Tikik, - i tha, - ti vazhdo vetëm.Unë do të pres këtu nën pemë. Thuajizotit Filemon që unë kam ardhur ipenduar, i falur nga Krishti, për t’iukthyer skllavërisë sime dhe për tëdëgjuar se çfarë ndëshkimi mendon ai seështë i përshtatshëm për mua. Nëse ai do

të më pranojë, kërkoji mëshirë që tëflasë këtu vetëm me mua.”

Tikiku ngurroi, dhe Onesimi ia lexoimendimet.

“Unë nuk do të arratisem, zoti Tikik,” itha. “Mos vallë e kam ndjekur Krishtinderi këtu vetëm e vetëm që të kthehemprapa tani? Zotëria im me siguri do tëmë gjejë duke pritur këtu.”

“Mirë, biri im,” iu përgjigj Tikiku dhe

vazhdoi vetëm. Onesimi e pa të zhdukejnë vatrën familjare dhe pastaj, duke ezhytur kokën nëpër duar, ai u ul dhe priti.E pyeti veten nëse Filemoni do t’itregonte nder duke dalë vetë. Nuk kishteshumë të ngjarë. Ai ndoshta do tëdërgonte dy skllevër për ta zinxhirosurdhe për ta çuar brenda siç i shkonte përshtat një hajduti ikanak. Megjithatë,pavarësisht se çfarë po i vinte, ai ishtegati për të, sepse Krishti do të qëndrontepranë tij. Edhe njëherë ai ishte ivetëdijshëm për atë ndjenjë tëpaarsyeshme paqeje.

Po dëgjoheshin hapa. Jo hapat e nxituara

të skllevërve, por hapat e ngadalta dhe tëpenguara që i njihte shumë mirë. Ai nukmund t’i ngrinte sytë, sepse kjo do tëishte sprova më e keqe nga të gjithat.

“Onesim!” Dora e Arkipit ishte vënëmbi supin e tij. “Ti u ktheve? Glauku natha se ishe i vdekur, kushedi sa zi kammbajtur për ty. Dëgjova Tikikun që itregonte babit. Besoj se do të vijë sëshpejti, por unë nuk prisja dot. Dolatinëz ndërsa po bisedonin. Oh, Onesim,sa mirë më vjen që të shoh!”

“Nuk do të të vijë mirë kur të mësosh të

vërtetën, - shpërtheu Onesimi, - dhe potë mos ta tregoj menjëherë? Arkip, unë ekam fajin që ti mbete i çalë. Të urrejadhe i pëshpërita turmës që babai ytkishte djegur librat. Nuk doja që ti tëplagoseshe shumë, vetëm një sy tëmavijosur, por unë e nisa. Nëse nuk doishte për mua, ti sot do të ishe duke ecurdrejt dhe i fortë.”

Pasoi një heshtje e gjatë. Arkipit iudeshën disa çaste për ta tretur këtë lajm.Atëherë ai lëshoi një të qeshur të vogëldhe të dridhur.

“Ti kishe mjaft arsye për të më urryer,Onesim. Unë të bëra keq dhe tëposhtërova jo vetëm në atë rast, por çdoditë. Po të mos isha bërë i çalë, ende dotë isha duke ecur në arrogancë dhemëkat. Nganjëherë mendoj se jam Jakobite vau i Jabokut. Më duhej të ndalojambi kofshë para se të mund t’ia dijaEmrin. Më vjen mirë që u ktheve nështëpi.”

Ata heshtën përsëri; Arkipi sepse nukkishte gjë tjetër për të thënë, ndërsaOnesimi sepse ishte i shastisur ngadashuria, mirënjohja dhe lehtësimi.Pastaj Arkipi pëshpëriti papritmas:

“Babi im!”

Ai po zbriste kodrën me ngadalë, i gjatëdhe dinjitoz si gjithmonë, me një rrotullnë dorë. Onesimi u ngrit për ta takuardhe u përkul përtokë.

“Çohu!” i tha Filemoni. “Të quajtëm tëvdekur dhe mbajtëm zi për ty. Besoj se imore paratë dhe u arratise në Romë. Mëthuaj, përse je kthyer?”

“Për të rrëfyer dhe për të shlyer mëkatin

tim, i cili është më i madh nga ç’emendoni ju; për t’ju kthyer arin aq samundem dhe për t’iu nënshtruar përsëriduarve të tua, si skllavi dhe prona jote,që të bësh me mua siç të pëlqen.”

“Kjo është një gjë e mirë, - i thaFilemoni, - por ti nuk i ke kthyer endepërgjigje pyetjes sime. Përse je kthyer?”

“Sepse Krishti më tha të vija. Në fillim ibëra ballë zërit të tij, por nuk gjeta dotqetësi, prandaj erdha.”

“Mirë bëre. Ulu edhe ti, biri im, Arkip.Unë kam një letër nga vëllai ynë i dashurnë Krisht, Pali. Le ta lexojmë sëbashku.”

Ishte shumë qetë në shpat kodre. Madjeedhe qengjat dukeshin sikur kishinpushuar blegërimat ndërsa fjalët ehirshme që kanë mbijetuar gjatëshekujve ranë për herë të parë mbiveshët e skllavit fajtor.

“Pali, i burgosuri i Jezu Krishtit…Filemonit të dashur tonë… të lutem përbirin tim Onesim, që më lindi në prangat

e mia, i cili dikur s’kishte fare vlerë përty, por që tani është shumë i vlefshëmpër ty e për mua… ti prite atë… por jomë si skllav, por shumë më tepër seskllav, vëlla të dashur… prite si të ishaunë vetë. Në qoftë se të ka bërë ndonjëpadrejtësi ose të ka ndonjë detyrim, m’ingarko mua. Unë, Pali, i shkrova medorën time. Unë vetë do të paguaj.”

Letra u mbyll.

“Kështu, pra, ky është akt-lirimi yt,” thaFilemoni me buzëqeshje. “Nuk mund t’ikundërshtoj asgjë. Onesim, unë të jap

falje dhe liri për hir të Palit. Ti do tëhysh në shtëpinë time jo më si skllav,por si vëlla në Krisht, tani vërtet jedyfish i çliruar.”

* * * * *

“Jashtë mase më tepër nga sa kërkojmëose mendojmë” - ishin këto fjalët qëkëndonin në veshët e tij ndërsa zbristekodrën me vrap tre ditë më vonë, shumëkohë para agimit. Zogjtë e parë dukeshinse bërtitnin “Aleluja”, ndërsa përroidukej se flluskonte me lavdërim përKrijuesin. “Ju do të niseni me gëzim dhe

do t’ju kthejnë në paqe. Malet dhe kodratdo të shpërthejnë në britma gëzimipërpara jush dhe tërë drurët e fushave dotë duartrokasin.” Fjalët ishin shkruarshekuj më parë, por a kishte dalë ndonjëmë parë në një mëngjes vere ende tëerrët me një gëzim të tillë si ky?

Kilometrat kaluan shpejt. Ai po hynte nëportat e Laodicesë i mrekulluar nga punaqë kishin arritur brenda tre vjetëve.Ndërtesa të bukura ngriheshin nga rrugëtë rregullta ku ishin shtruar rrënojat dhegërmadhat. Thuhej se Roma kishte ofruarndihmë për qytetin e goditur, porqytetarët e Laodicesë ishin plotësisht të

pavarur. “Ne jemi të pasur, u pasuruamdhe s’kemi nevojë për asgjë,” ishinpërgjigjur ata me krenari.

Ai kishte arritur te porta e Hierapolit,tashmë të rregulluar, dhe papritmasndaloi i ngulitur në vend. Ajo po i ngjitejshpatit në drejtim të qytetit duke ecur mengadalë, sepse tre-katër fëmijë të vegjëlpo kapeshin pas duarve dhe fustanit tësaj. Dielli ishte ngritur mirë mbilartësitë e lindjes, dhe drita e tij e parëra mbi kokën e saj të përulur, ndërsalulet po hapnin fytyrat e tyre sikur do tavështronin. Vesa e argjendtë rrinte endee trashë mbi bar. “Mund të ishte

mëngjesi i parë në Eded,” mendoi djalite porta.

“Po të pret një burrë,” tha një ngafëmijët. Vajza ngriti sytë shpejt. Përveçskuqjes së faqeve dhe ndriçimit të syvetë saj, ajo nuk tregoi aspak habi. Në fundtë fundit, në një farë kuptimi, ai kishteqenë gjithmonë atje. Vajza nxitoi hapatdhe erdhi drejt e tek ai, ndërsa fëmijët evegjël vrapuan për ta kapur, duke lënëhapa të vogla në vesë.

“Hir dhe paqe qoftë me ty, zonjushaIrenë,” i tha me butësi. “E kam mbajtur

fjalën dhe jam kthyer tek ty, i lirë dhendjekës i Krishtit.”

Ajo ngriti sytë për ta parë: fytyrën ekishte të shkëlqyer si mëngjesi. “E dijaqë do të vije,” i tha. Dhe, duke mbledhurfëmijët rreth tyre, ata i kthyen kurrizinqytetit e u nisën dorë për dore drejtagimit dhe kodrave të Hierapolit.

***