Dziecko przed sądem

Wymiar sprawiedliwości wobec przestępczości młodszych nieletnichich

Witold Klaus

WydawcyBożena Kućmierowska

Janusz Puskarz

Redaktor merytorycznyMaciej Chojnowski

Projekt okładki, stron tytułowych i opracowanie typograficzneJanusz Fajto

Publikacja dofinansowana ze środków Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk

Copyright © by Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Copyright © by Witold Klaus

Warszawa 2009

ISBN 978-83-7644-052-4

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o.Grupa Kapitałowa WSiP S.A.

00-696 Warszawa ul. J. Pankiewicza 3

www.waip.com.pl

SpiS treści

WStĘp 11

rOZDZiAŁ pierWSZY Rozwój odpowiedzialności nieletnich i postępowania z nieletnimi na przestrzeni wieków 19

Granice odpowiedzialności nieletnich – od starożytności do czasów współczesnych 19Pojęcie „rozeznania” w odpowiedzialności nieletnich 37Koncepcja „dziecka w niebezpieczeństwie” 44Rozwój postępowania z nieletnimi 50

Kształtowanie się sądownictwa dla nieletnich 51Rozwój organów pozasądowych dla nieletnich – przykład państw skandynawskich i socjalistycznych 59

Koncepcja diversion oraz idea sprawiedliwości naprawczej i ich wpływ na postępowanie z nieletnimi 66Ewolucja środków stosowanych wobec nieletnich 75

rOZDZiAŁ DrUGiCel i zagadnienia metodologiczne badań 89

Badania dotyczące przestępczości nieletnich poniżej 13. roku życia oraz najważniejsze badania przestępczości nieletnich w ostatnich latach w Polsce – krótka charakterystyka 89Badania nad młodszymi nieletnimi – założenia badawcze 94Opis metodologii przeprowadzonych badań 97Prawne zagadnienia przestępczości nieletnich, którzy nie ukończyli lat 13 100Demoralizacja 100Czyn zabroniony 105

rOZDZiAŁ trZeciAnaliza statystyk przestępczości nieletnich w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem osób, które nie ukończyły 13 lat 109

Uwagi wstępne 109Przestępczość nieletnich w statystykach policyjnych 112Obraz demoralizacji i przestępczości nieletnich w statystykach sądowych na przełomie wieków 127Podsumowanie 141

rOZDZiAŁ cZWArtYCharakterystyka czynów zabronionych popełnianych przez młodszych nieletnich dokonana na podstawie przeprowadzonych badań 147

Ogólna charakterystyka przestępczości młodszych nieletnich 147Czyny przeciwko mieniu popełniane przez badanych nieletnich 150Użycie przemocy przeciwko osobie w czynach popełnianych przez młodszych nieletnich 157Inne rodzaje przestępstw popełnianych przez nieletnich poniżej 13 lat 168Przestępczość dziewcząt, które nie ukończyły 13 lat 171Sposób i miejsce popełnienia czynów przez młodszych nieletnich 174Osoby pokrzywdzone w wyniku czynów młodszych nieletnich 183Dalsza przestępczość nieletnich – wyniki badań katamnestycznych 185Podsumowanie 189

rOZDZiAŁ piĄtYSylwetka badanych nieletnich sprawców czynów zabronionych oraz krótka charakterystyka ich środowiska wychowawczego 193

Wstęp 193Sylwetka młodszych nieletnich sprawców czynów zabronionych 194

Wiek oraz płeć badanych nieletnich 194Nauka szkolna badanych i zachowanie młodszych nieletnich w szkole 202

Przyczyny wagarów i niewłaściwego zachowania nieletnich w szkole 203Nauka młodszych nieletnich 207Szkoła jako instytucja wychowawcza i rozwiązująca problemy wychowawcze 211Nauczyciel – mentor i wychowawca? 215

Zachowanie badanych nieletnich poza szkołą 219Wcześniejszy kontakt nieletniego z sądem rodzinnym lub innymi organami wymiaru sprawiedliwości 225

Charakterystyka rodziny i środowiska wychowawczego badanych nieletnich 229

Opis rodzin badanych nieletnich 231Charakterystyka rodziców badanych nieletnich 235Charakterystyka środowiska wychowawczego młodszych nieletnich 238Warunki materialne i mieszkaniowe rodziny 247

Dalsze losy nieletnich sprawców w badaniach katamnestycznych 248Podsumowanie 251

rOZDZiAŁ SZÓStYWymiar sprawiedliwości wobec dewiacyjnych zachowań nieletnich poniżej 13. roku życia 253

Ochrona nieletnich poniżej 13. roku życia w postępowaniu z nieletnimi i postępowaniu opiekuńczym – charakterystyka przepisów 253

Zasady: dobra dziecka, dobra nieletniego oraz indywidualizacji jako podstawowe zasady postępowania z nieletnimi 253Pozycja nieletniego i jego rodziców w postępowaniu z nieletnimi 260

Uprawnienia i pozycja nieletniego w postępowaniu 260

Rola rodziców nieletniego w postępowaniu 263Środki możliwe do wymierzenia wobec młodszego nieletniego lub jego rodziców 264

Zasady wymierzania środków 264Katalog środków wychowawczych w u.p.n. 266Środki przewidziane w k.r.o. 281Środki przewidziane wobec rodziców dziecka 282

Praktyka stosowania środków wymierzanych młodszym nieletnich 284

Środki wymierzane nieletnim – podstawowe dane statystyki sądowej 284Środki orzeczone wobec badanych młodszych nieletnich 298Sposób wymierzania środków przez sędziów rodzinnych (na podstawie przeprowadzonych badań) 305Orzeczenia sądów w przeprowadzonych badaniach katamnestycznych 312Próba oceny skuteczności środków stosowanych w postępowaniu z nieletnimi 315

Rola i znaczenie sprawiedliwości naprawczej w postępowaniu z nieletnimi poniżej 13 roku życia 321

Definicja sprawiedliwości naprawczej i mediacji 321Polskie regulacje prawne dotyczące instytucji sprawiedliwości naprawczej w postępowaniu z nieletnimi 324

Mediacja w postępowaniu w sprawach nieletnich 324Pozycja pokrzywdzonego w u.p.n. a mediacja 337Inne instytucje sprawiedliwości naprawczej, które mogą być stosowane wobec nieletnich – analiza przepisów 340

Stosowanie mediacji i innych form sprawiedliwości naprawczej wobec nieletnich w praktyce polskiego wymiaru sprawiedliwości 342Stosowanie instytucji sprawiedliwości naprawczej wobec nieletnich – potrzeby wychowawcze 345

Podsumowanie 349

rOZDZiAŁ SiÓDMYEwolucja postępowania z nieletnimi na świecie a potrzeby zmian w polskich przepisach 355

Nowe trendy w postępowaniu z nieletnimi na świecie 355Wykorzystywanie instytucji sprawiedliwości naprawczej 356Podejście wieloagencyjne 359Rola społeczności lokalnych w systemie wymiaru sprawiedliwości dla nieletnich 362Upodmiotowienie nieletniego i stworzenie systemu gwarancyjnego w postępowaniu 363Stosowanie podejścia diversion wobec nieletnich 366Oddziaływanie wymiaru sprawiedliwości na rodziców nieletniego 367

Ostatnie zmiany w polskich przepisach wobec trendów światowych – próba oceny 369Zapobieganie przestępczości nieletnich 373Kierunki potrzebnych zmian w postępowaniu z nieletnimi w Polsce 378

BiBLiOGrAFiA 383

SUMMArY 413

содержание 414

Wykaz ważniejszych skrótów:

Dz. U. – Dziennik UstawDz. Urz. – Dziennik UrzędowyINP PAN – Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Naukk.k. – kodeks karnyk.n. – projekt ustawy kodeks nieletnich z 2005 r.k.p.k. – kodeks postępowania karnegok.r.o. – kodeks rodzinny i opiekuńczyKGP – Komenda Główna Policjipr.n. – projekt ustawy prawo nieletnich z 2007 r.RODK – Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjnyu.p.n. – ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich

WStĘpZagadnienie przestępczości, a szczególnie przestępczości nieletnich, to w ostatnich czasach temat niezwykle popularny w przestrzeni publicz-nej. Chętnie na ten temat wypowiadają się politycy, często piszą media, a na przyczynach tego zjawiska zna się całe społeczeństwo. Niestety „fakty medialne” czy „polityczne” dalekie są od rzeczywistości. Więk-szość osób wypowiadających się na ten temat ma do tego niewielkie przygotowanie oraz posługuje się niepełnymi informacjami.

Problemem jest także to, że od wielu lat nie prowadzono w Polsce kompleksowych badań nad przestępczością dzieci. Ostatnie datowane są na połowę lat 70. Stąd pomysł i potrzeba zebrania danych na temat tego zjawiska – przeanalizowania i scharakteryzowania czynów, jakie popełniają młodzi ludzie, opisania ich sylwetek oraz ich środowiska ro-dzinnego i wychowawczego, a także przyjrzenia się reakcji instytucji publicznych na te zachowania – przede wszystkim sądów dla nielet-nich, ale także szkół, kuratorów, policji.

Celem niniejszej pracy jest sprawdzenie, na ile powszechna wiedza znajduje odbicie w faktach, czyli jak wygląda przestępczość dzieci w Pol-sce oraz kim są sprawcy czynów zabronionych. To pierwsza od wielu lat próba scharakteryzowania tego zjawiska oparta na przeprowadzonych ba-daniach empirycznych uzupełnionych o analizę statystyczną, a także wy-niki innych badań kryminologicznych, socjologicznych i pedagogicznych dotyczących czynów zabronionych popełnianych przez najmłodszych nie-letnich (którzy nie ukończyli 13 lat). Uzupełniona jest ona także o aspekt porównawczy – zarówno w odniesieniu do przedstawienia zagranicznych badań nad przestępczością nieletnich, jak i prezentacji innych systemów wymiaru sprawiedliwości, które funkcjonują wobec nieletnich, szczegól-nie w zakresie najnowszych trendów w ich reformowaniu. Analizie pod-dano także działania, które powinny być podejmowane przez różne insty-tucje publiczne, by zapobiegać demoralizacji i przestępczości nieletnich, oraz podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, dlaczego ich obecne postępo-wanie jest w niewielkim stopniu skuteczne.

11

W pracy posługuję się terminami: „przestępczość nieletnich” oraz „prze-

stępczość dzieci”. Oczywiście czynów popełnianych przez młodych ludzi w prawnym tego słowa rozumieniu nie można nazwać „przestępczością”. Do tego nie uprawnia bowiem definicja wynikająca z brzmienia art. 1 § 1–3 ko-deksu karnego1. Osoby nieletnie popełniają, zgodnie z przepisami ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, czyny karalne (pod którymi rozumie-my wszystkie przestępstwa i przestępstwa skarbowe oraz enumeratywnie wymienione wykroczenia, o ile zostały popełnione przez osobę, która ukoń-czyła 13 lat) lub czyny zabronione (będące jednym z objawów demoraliza-cji22). Należy jednak zauważyć, że sformułowanie „przestępczość nieletnich” nie dość, że oddaje specyfikę czynów popełnianych przez młodzież, to po-nadto jest zrozumiałe i przyjęte zarówno w potocznym rozumieniu, jak rów-nież w publikacjach naukowych. Brakuje także w języku polskim odpowied-niego sformułowania, które oddawałoby treść terminu „przestępczość nieletnich”, było „przyjazne” językowo i nie było zarazem zbyt długie. Co wię-cej, sformułowanie to przyjmowane jest także coraz powszechniej na świecie. Na przykład – choć w języku angielskim istnieją dwa odrębne terminy na określenie przestępczości (crime) oraz karalnych zachowań młodzieży (deli-nquency) – to w literaturze naukowej w ostatnich latach w miejsce dotych-czasowego terminu juvenile delinquency3 coraz częściej używane jest sfor-mułowanie youth crime, czyli przestępczość młodzieży .

Podobnie jest z terminem „przestępczość dzieci”. On także od daw-na obecny jest w polskiej literaturze kryminologicznej i wielu naukow-ców się nim posługiwało. Przyjmował go zarówno Stanisław Batawia, jak również Ewa Żabczyńska w swoich pracach na temat tego zjawiska,

1 Legalną definicję przestępstwa omawia: L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2003, s. 46 i nast.

2 Więcej rozważań na temat definicji czynu zabronionego oraz demoralizacji w rozdziale II pt.: „Cel i zagadnienia metodologiczne badań”.

3 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, Gdańsk 2000, s. 317–319; A. Krukowski, Patologia społeczna a przestępczość [w:] A. Podgórecki (red.): Zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1976, s. 339; A. Kossowska, Obraz przestępczości współczesnej młodzieży [w:] K. Krajewski (red.): Nauki penalne wobec problemów współczesnej przestępczości. Księga jubileuszowa z okazji 70. urodzin Profesora Andrzeja Gaberle, Wolters Kluwer Polska 2007, s. 447; J. Muncie, Youth & Crime, Sage Publications, Thousand Oaks–London–New Delhi 2004, s. 39–41.

Dziecko przed sądem

12

które to prace do dziś pozostają w zasadzie jedynymi polskimi opraco-waniami tej problematyki4.

Posługuję się także terminem „młodsi nieletni”. Rozumiem przez to nieletnich, którzy nie ukończyli 13 lat. Oddzielanie kategorii młod-szych i starszych nieletnich wydaje się zasadne z dwóch przyczyn. Po pierwsze, ze względu na prawne rozróżnienie tych dwóch kategorii, które odnaleźć możemy w ustawie o postępowaniu w sprawach nie-letnich. O ile bowiem wobec młodszych nieletnich ustawa używa ter-minu czyny zabronione, które są jednym z przejawów demoralizacji, o tyle w przypadku starszych nieletnich (w wieku 13–16 lat) mówi się już o czynach karalnych. Ponadto istnieje różnica w rodzajach zacho-wań dewiacyjnych przejawianych przez obie grupy – zarówno odno-śnie częstotliwości popełniania przestępstw, jak również ich „jakości”.

Należy także pamiętać, że przestępczość nieletnich to dość specy-ficzny typ zachowań. Czyny młodzieży, które podlegają kontroli ze strony państwa, obejmują bowiem zarówno takie zachowania, które uznajemy za przestępstwa czy wykroczenia, jak też inne ich rodzaje, które – popełnione przez osoby dorosłe – nie podlegają kryminaliza-cji, jak na przykład alkoholizowanie się czy ucieczki z domu. Sama pro-blematyka „przestępstwa” jest także interesująca. W różnych czasach oraz miejscach różne czyny są bowiem kryminalizowane lub dekrymi-nalizowane, czyli uznawane lub nieuznawane za przestępstwa5. Jest tak na przykład z używaniem narkotyków czy alkoholu. Ponadto jeden czyn – szczególnie młodego człowieka – w zależności od aktualnej po-lityki państwa i zadań stawianych organom ścigania, czy szerzej całe-mu wymiarowi sprawiedliwości, może być uznany za przestępstwo lub za głupi wybryk, złe zachowanie czy niemoralne prowadzenie się. Jak pisze Nils Christie: „czyny nie istnieją, są stwarzane, ich znaczenia są im nadawane wraz z ich nastaniem. (…) Przestępstwo jest więc pro-duktem procesu kulturowego, społecznego, mentalnego. (…) «Te same»

4 S. Batawia, Konferencja poświęcona przestępczości nieletnich w młodszych rocznikach wieku (zorganizowana przez Zakład Kryminologii INP PAN), „Państwo i Prawo” 1961, nr 1, s. 131; E. Żabczyńska, Przestępczość dzieci a szkoła i dom, Warszawa 1974; E. Żabczyńska, Przestępczość dzieci. Etiologia i rozwój, Warszawa 1983.

5 Porównaj: L. Gardocki: Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990, s. 42 i nast.; A. Krukowski: op. cit., s. 321; P. Horoszowski: Kryminologia, Warszawa 1965, s. 11–20.

13

Wstęp

czyny mogą więc zostać potraktowane przez kilka paralelnych syste-mów jako czyny prawne, psychiatryczne, pedagogiczne, teologiczne”6.

Teoria Nilsa Christie ma szczególnie duże znaczenie dla zrozumie-nia przestępczości nieletnich i jej dynamiki, wykazywanej szczególnie w danych statystycznych. W ostatnich czasach możemy zaobserwować zjawisko coraz większej kontroli młodzieży i jej zachowań. Wynika ono z tego, że w okresie dojrzewania młody człowiek podlega stosunkowo niewielkiej kontroli ze strony społeczeństwa. To zapewne sprawia, że powstają coraz to nowe pomysły na rozciągnięcie sieci kontroli na mło-dzież. Problem „młodzieży” i potrzeba stworzenia instytucji kontrol-nych specjalnie dla niej wystąpił po raz pierwszy w XIX w. Pojawienie się szkoły powszechnej było właśnie odpowiedzią na trudności z dzieć-mi i młodzieżą pozostawionymi w czasie pracy rodziców „samopas”, bez kontroli7. Obecnie wydaje się, że szkoła jako instytucja sama nie ra-dzi sobie z kontrolowaniem młodzieży, stąd coraz powszechniejsza obecność policji w polskich placówkach oświatowych.

Inną cechą charakterystyczną dla rozwoju dzieci i młodzieży jest eksperymentowanie – sprawdzanie, jak daleko postawione są granice dla różnego rodzaju zachowań, oraz bunt przeciwko części społecznych zasad. Z tego właśnie powodu większość ludzi w okresie młodości po-pełnia(ła) czyny uznane za zabronione (czyli przestępstwa). Można na-wet zaryzykować stwierdzenie, że każdy z nas jest/był przestępcą8. Jed-nak jedynie niewielką część młodych ludzi popełniających zachowania społecznie nieakceptowane, w szczególności czyny zabronione, spotyka formalna reakcja ze strony wymiaru sprawiedliwości odzwierciedlająca się w zarejestrowaniu ich zachowania w oficjalnych statystykach (przy-czyny tego zjawiska są różnorakie9).

Wydaje się, że na takie zachowanie młodzieży jest swego rodzaju przyzwolenie społeczne (a przynajmniej było dotychczas). Jako społe-czeństwo jesteśmy w stanie o wiele więcej wybaczyć młodym ludziom, staramy się bagatelizować ich zachowania (takie wyniki uzyskał w swo-

6 N. Christie, Dogodna ilość przestępstw, Warszawa 2004, s. 22.7 J. Sarnecki, Piotruś Pan i jego współcześni przyjaciele w Nibylandii, „Biuletyn Polskiego

Towarzystwa Kryminologicznego im. prof. S. Batawii” 1998, nr 7, s. 27–28, 32; K. Koseła, Czy młodzież istnieje?, „Więź” 2005, nr 12, s. 28–29.

8 Porównaj: L. Falandysz, W kręgu kryminologii radykalnej, Warszawa 1986, s. 22–23.9 Więcej na ten temat w rozdziale III niniejszej pracy.

Dziecko przed sądem

14

ich badaniach fiński kryminolog Janne Kivivuori10), uznajemy je za „nor-malne” w tym wieku. O „normalności” takich zachowań zdaje się także świadczyć to, że choć większość ludzi popełnia je w wieku młodzień-czym, to już bardzo niewielki odsetek kontynuuje je w późniejszym okre-sie, stając się dorosłymi przestępcami. Z drugiej jednak strony zachowa-nia takie są przez społeczeństwo postrzegane jako nieracjonalne, a często nawet niebezpieczne. Powoduje to chęć ukrócenia ich i wzięcia „w karby” młodych ludzi11. Do realizacji tego zadania został powołany system wy-miaru sprawiedliwości dla nieletnich.

Kontynuowanie kariery przestępczej jest wynikiem nieprawidłowej socjalizacji w rodzinie, szkole, środowisku lokalnym. Zadaniem krymi-nologii jest poszukiwanie przyczyn długotrwałej przestępczości w celu wskazania, jakie są potrzeby i możliwości jej zapobiegania. Trudność polega jednak na tym, że często nie wiadomo, dlaczego jedna osoba w dalszym ciągu popełnia przestępstwa, a inna, wychowująca się w po-dobnych warunkach, tego nie robi. Wyniki badań pozwalają jedynie na stwierdzenie, że występowanie pewnego rodzaju czynników częściej sprzyja kontynuowaniu przestępczości. Dają więc one jedynie pewne wskazówki dla konstruowania programów profilaktycznych, ale nie są w stanie podać pełnej recepty na ich skuteczność. Zależy ona bowiem od bardzo wielu czynników. Należy więc przedsięwziąć wiele różnorod-nych działań, mających na celu zapobieganie przestępczości – działań, które daleko wykraczają poza sferę prawa nieletnich i postępowania z nimi oraz są bardziej skomplikowane niż wprowadzenie sankcji za przejawianie określonych zachowań12.

Na tym właśnie polega rola kryminologii i badań prowadzonych nad funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości i poszczególnych instytucji prawnych – chodzi o danie wskazówek dla konstruowania zmian w prze-pisach, dla opracowywania nowych programów i nowych kodyfikacji. Z wyników badań kryminologicznych korzystać powinien ustawodawca

10 Podaję za J. Sarnecki: op. cit., s. 34–35.11 Porównaj: A. Kossowska: op. cit., s. 448–449; W. Domachowski: Czy istnieje przestępczość

nieletnich? [w:] J. Stanik, L. Woszczek (red.): Przestępczość nieletnich. Aspekty psychospołeczne i prawne, Katowice 2005, s. 68; J. Sarnecki: op. cit., s. 25–26; S. Brown: Understanding youth and crime. Listening to youth?, Open University Press 2005, s. 28–29.

12 Porównaj: np. A. Kojder: Rola prawa w rozwiązywaniu problemów patologii społecznej [w:] A. Podgórecki (red.): Zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1976, s. 554, 565.

15

Wstęp

przy reformie systemu wymiaru sprawiedliwości. Niestety założenie to w polskiej rzeczywistości nie jest realizowane lub ma miejsce jedynie marginalnie. I nie jest to sytuacja nowa. W Polsce do tej pory nie udało się osiągnąć międzynarodowego standardu konsultowania założeń ustaw ze środowiskiem naukowym i brania pod uwagę jego zdania. Cały czas w formułowaniu prawa ważniejsze są interesy rządzących niż zalecenia ekspertów13.

W pracy używany jest także termin „wymiar sprawiedliwości”. Jest on bardzo różnie rozumiany w literaturze. Definicja podmiotowa w wą-skim rozumieniu łączy to pojęcie z działalnością sądów i sędziów, ale nie-którzy autorzy rozszerzają ją, włączając weń także inne instytucje upraw-nione do ścigania i wykrywania przestępstw lub podejmowania działań w trakcie procesu oraz zajmujących się wykonywaniem orzeczeń sądo-wych. W ujęciu przedmiotowym wymiar sprawiedliwości należy rozu-mieć jako działalność polegającą na rozstrzyganiu konfliktów (sporów) prawnych. Tak też pojęcie to rozumie Trybunał Konstytucyjny, który do-daje ponadto, że główną funkcją wymiaru sprawiedliwości jest stosowa-nie prawa14. Pod pojęciem „reakcja wymiaru sprawiedliwości” rozumiem natomiast wszystkie działania przewidziane przez przepisy odnośnie po-stępowania wobec osób nieletnich, podejmowane przez sąd rodzinny lub inne organy na jego zlecenie lub skierowanie (tj. policję, szkołę, organiza-cje społeczne, kuratorów, instytucje izolacyjne etc.). Ponadto, w moim ro-zumieniu, jest to także sposób stosowania przepisów przez te instytucje i organy.

13 Porównaj: opis wpływu polskiej kryminologii na proces stanowienia prawa: A. Strzembosz: Kryminologia a stanowienia prawa, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Kryminologicznego im. prof. S. Batawii” 1997, nr 6, s. 17–22, a w szczególności opinię A. Strzembosza o prawie PRL-u. Wydaje się ona także nadzwyczajnie pasować do obecnej sytuacji i wielu uchwalanych przepisów, szczególnie w zakresie prawa karnego: „To były rzeczywiście ustawy «ciemniaków», z punktu widzenia ich społecznych efektów, ale wcale nie były «ciemne», gdy wziąć pod uwagę próby znalezienia kozła ofiarnego (…).” (op. cit., s. 19).

14 Więcej na ten temat w: J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski: op. cit., s. 465–467; M. Melezini: Punitywność wymiaru sprawiedliwości karnej w Polsce w XX wieku, Białystok 2003, s. 20–23; W. Łączkowski: Wymiar sprawiedliwości a stosowanie prawa [w:] A. Dębiński, A. Grześkowiak, K. Wiak (red.): Ius et Lex. Księga jubileuszowa ku czci Profesora Adama Strzembosza, Lublin 2002, s. 230; L. Garlicki, K. Gołyński: Polskie prawo konstytucyjne. Wykłady, Warszawa 1996, s. 237–238.

Dziecko przed sądem

16

Niniejsza praca składa się z siedmiu rozdziałów. W pierwszym z nich opisany został rozwój odpowiedzialności nieletnich oraz postępowania z nimi na przestrzeni wieków – od czasów starożytnych do chwili obec-nej. Uwagę zwrócono na kształtowanie się dolnej granicy nieletniości, czyli granicy odpowiedzialności karnej młodych osób, w ujęciu dia-chronicznym omówione zostały koncepcje i podejścia do traktowania dzieci i młodzieży przez wymiar sprawiedliwości. Wreszcie opisana zo-stała także historia kształtowania się wymiaru sprawiedliwości dla nie-letnich i środków im wymierzanych.

W kolejnym rozdziale przedstawiono cele i zagadnienie metodolo-giczne przeprowadzonych badań, jak również podstawowe definicje, które są używane w niniejszej pracy. Następny rozdział poświęcony jest omówieniu danych statystycznych charakteryzujących przestępczość nieletnich – zarówno danych policyjnych, jak i sądowych. Szczególna uwaga została zwrócona na osoby najmłodsze – poniżej 13. roku życia.

Następne dwa rozdziały składają się w większości z opisów wyników przeprowadzonych badań na tle porównawczym – zestawiono je z inny-mi badaniami, które były prowadzone w Polsce i na świecie. Na początku przedstawiono wynikającą z badań charakterystykę czynów zabronio-nych, jakie popełnili młodsi nieletni. Stanowi ona swego rodzaju obraz przestępczości dzieci, które spotkała reakcja ze strony organów wymiaru sprawiedliwości. Opisano czyny młodszych nieletnich od strony ich kwa-lifikacji prawnej, ale także pokazano, jak wyglądały one w rzeczywistości – czyli jak przebiegało opisywane zajście. W kolejnym rozdziale skupiono się na sylwetce sprawcy i charakterystyce jego środowisk wychowaw-czych – rodzinnego i szkolnego. Pokazano, jaki wpływ mają one na kształtowanie się zachowań dzieci i młodzieży.

Wreszcie omówiony został system wymiaru sprawiedliwości, jaki funkcjonuje w Polsce w odniesieniu do młodszych nieletnich. Oprócz przedstawienia modelu teoretycznego zaprezentowano wyniki analiz statystycznych dotyczących wymierzania środków przez sądy rodzinne w ogóle oraz wyniki badań własnych w tym zakresie, czyli sposób sto-sowania przepisów. Przedstawiono także postępowanie sędziów ro-dzinnych przy orzekaniu środków młodszym nieletnim. Dużo miejsca poświęcono również stosunkowo nowej instytucji, jaką jest mediacja, i potrzebie jej szerokiego stosowania wobec nieletnich.

17

Wstęp

Ostatni rozdział omawia najnowsze światowe trendy w zakresie wy-miaru sprawiedliwości dla nieletnich. Na tym tle przedstawiono i oce-niono ostatnie zmiany w polskich przepisach i projekty zmian, jakie ministerstwo sprawiedliwości chciałoby wprowadzić w życie w naj-bliższej przyszłości. Wskazano wreszcie, jakie są potrzeby i wyzwania w z akresie zmiany funkcjonowania systemu wymiaru sprawiedliwości dla młodszych nieletnich w Polsce, wynikające z analizy rozwiązań światowych oraz z wyników przeprowadzonych badań.

Niniejsza publikacja jest poprawioną i zaktualizowaną wersją roz-prawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem doc. dr hab. Ireny Rze-plińskiej i obronionej w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk*. W tym miejscu chciałbym złożyć serdeczne podziękowania Pa-ni Promotor za jej wielkie wsparcie i rady podczas powstawania całej pracy, Pani Profesor Dobrochnie Wójcik, która była życzliwym i wni-kliwym recenzentem kolejno powstających rozdziałów, jak również ca-łości rozprawy oraz Panu Profesorowi Krzysztofowi Krajewskiemu, któ-rego cenne uwagi zawarte w recenzji pomogły mi dokonać koniecznych poprawek w niniejszej publikacji.

Podziękować chcę także wszystkim Koleżankom i Kolegom z Za-kładu Kryminologii Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, a w szczególności Pani Profesor Annie Kossowskiej i Marii Ożarow-skiej-Wolder za ich nieocenioną pomoc oraz ciągłą gotowość do kon-sultacji i porad, a także Dyrektorowi Instytutu Nauk Prawnych PAN za współfinansowanie wydania niniejszej książki.

Przede wszystkim dziękuję jednak moim najbliższym – Rodzicom, Dziadkom, Marcinowi i Dadze za ich nieustające wsparcie.

* Rozprawa doktorska nosiła tytuł „Wymiar sprawiedliwości wobec nieletnich sprawców czynów zabronionych poniżej 13 roku życia” i otrzymała II nagrodę w XLIV Ogólnopolskim Konkursie „Państwa i Prawa” na najlepsze prace habilitacyjne i doktorskie z dziedziny nauk prawnych w 2009 r.

Dziecko przed sądem

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki.