ISBN: 978-9928-08-052-3

Çmimi 270 lekë

Merita Shuka, Luljeta Minxhozi, Adrian Civici

konomia

Eko

nom

ia 12 me zg

jedhje të d

etyruar

Për klasën e dymbëdhjetë, gjimnaz12E

Merita Shuka, Luljeta Minxhozi, Adrian Civici

konomia Për klasën e dymbëdhjetë, gjimnaz

12E Me zgjedhje të detyruar Me zgjedhje të detyruar

Merita S

huka, Luljeta Minxho

zi, Ad

rian Civici

9 789928 080523

Prof. Dr. Adrian Civici, Prof. Dr. Luljeta Minxhozi, Merita Shuka

konomia 12EPër klasën e dymbëdhjetë, gjimnazMe zgjedhje të detyruar

©

Të gjitha të drejtat e autorit lidhur me këtë botim janë ekskluzivisht te zotëruara/rezervuara nga Shtëpia Botuese “Mediaprint” sh.p.k..Ndalohet çdo prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shpërndarje, kopjim, fotokopjim, përkthim, përshtatje, huapërdorje, shfrytëzim dhe/ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar, si dhe çdo veprim cënues me çfarëdo lloj mjeti apo apo forme, pjesërisht dhe/ose tërësisht, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtëpia Botuese

Ky botim, në tërësi dhe/ose në pjesë të tij, ndalohet të transmetohet dhe/ose përhapet në çdo lloj forme dhe/ose mjet elektronik, mekanik, regjistrues dhe/ose tjetër, të ruhet, depozitohet ose përdoret në sisteme ku mund të cënohen të drejtat e autorit, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtëpia Botuese “Mediaprint” sh.p.k..Çdo cënim i të drejtave të autorit passjell përgjegjësi sipas legjislacionit në fuqi.

Kontaktet:www.mediaprint.alShtëpia Botuese Sektori i Shpërndarjes dhe Marketingut: Shtypshkronja:Kutia Postare 7467 - Tiranë Tel.: 04 4500605

Cel.: 069 40 50 380Tel.: 04 2251614 Cel.: 069 40 44 441Cel.: 069 20 79 021Cel.: 069 40 44 443 Cel.: 069 40 20 201

botime@mediaprint.al distributor@mediaprint.al print@mediaprint.al

Komente dhe sugjerime janë të mirëpritura në email: botime@mediaprint.al

Të gjitha të drejtat janë të rezervuara

“Mediaprint” sh.p.k.

S H T Ë P I A B O T U E S E

Tel.: 04 4500605

Miratuar nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencës, maj 2012

Titulli:

Autorë: Prof. Dr. Adrian Civici Prof. Dr. Luljeta Minxhozi Merita Shuka

Drejtuese botimi: Anila Bisha

Redaktor shkencor: Dr. Kreshnik Bello

Recensentë: Prof. As. Dr. Engjëll PereDonika Qirici

Redaktore: Ma. Aviola Kristo

Design: Bledar Lame

Kopertina: VisiDesign Shtypi: Media-print

ISBN: 978-9928-08-052-3 Botimi i parë: 2012

Ekonomi 12 (me zgjedhje të detyruar)

Si është ndërtuar teksti

Tema mësimore

Aparati pedagogjik

Lexim

Përmbledhje kreu

Përmbajtja

KREU 1- QëllimEt socialE të një EKonomiE 1.1 Natyra dhe metodologjia e shkencës së ekonomisë .................................................................................. 6 1.2 Perspektiva ekonomike ............................................................................................................................... 81.3-1.4 Qëllimet sociale të një ekonomie .............................................................................................................. 10 1.5 Veçori të qëllimeve sociale ........................................................................................................................ 131.6-1.7 Diskutim mbi qëllimet e gjera sociale ........................................................................................................ 15Përmbledhje e kreut 1 ................................................................................................................................................ 18 Ushtrime ................................................................................................................................................................... 18

KREU 2 - KëRKEsa dhE ofERta. si fUnKsionojnë tREgjEt 2.1 Elasticiteti i kërkesës ndaj çmimit .............................................................................................................. 202.2-2.3 Matja e elasticitetit të kërkesës .................................................................................................................. 22 2.4 Forma të tjera të elasticitetit të kërkesës ................................................................................................... 25 2.5 Elasticiteti i ofertës ..................................................................................................................................... 272.6-2.7 Ligjet e kërkesës dhe ofertës. Zbatimi i tyre nëpërmjet politikave qeveritare ........................................... 30Përmbledhje e kreut 2 ................................................................................................................................................ 33Ushtrime ................................................................................................................................................................... 34

KREU 3 - sjEllja KonsUmatoRE dhE maKsimizimi i dobishmëRisë 3.1 Dobia totale dhe dobia marxhinale .......................................................................................................... 36 3.2 Ekuilibri konsumator .................................................................................................................................. 38 3.3 Kufizimi buxhetor dhe zgjedhja konsumatore ........................................................................................... 403.4-3.5 Preferencat e konsumatorit dhe zgjedhja ................................................................................................. 42Përmbledhje e kreut 3 ................................................................................................................................................ 45Ushtrime ................................................................................................................................................................... 46

KREU 4 - sipëRmaRRja 4.1 Sipërmarrja dhe cilësitë e sipërmarrësit .................................................................................................... 48 4.2 Strategjitë e sipërmarrësve dhe etika e biznesit ....................................................................................... 50 4.3 Biznesi i vogël dhe roli i tij në ekonomi ..................................................................................................... 52Përmbledhje e kreut 4 ................................................................................................................................................ 54Ushtrime ................................................................................................................................................................... 55

KREU 5 - pRodhimi, pRodUKtivitEti dhE tREgU i pUnës 5.1 Standarti i jetesës dhe produktiviteti ......................................................................................................... 56 Lexim Funksioni i prodhimit ................................................................................................................................. 59 5.2 Faktorët që ndikojnë në produktivitet ........................................................................................................ 60 Lexim Rritja ekonomike dhe politika publike ....................................................................................................... 62 5.3 Tregu i punës. Kërkesa dhe oferta e krahut të punës ............................................................................... 64 5.4 Ekuilibri në tregun e punës. Përcaktimi i pagës ........................................................................................ 68 Lexim Zhvendosja e grafikut të kërkesës dhe ofertë për krahun e punës .......................................................... 70 5.5 Sindikatat dhe tregu i punës...................................................................................................................... 72 Lexim Henry Ford dhe paga shumë bujare prej 5 $ në ditë ................................................................................ 74Përmbledhje e kreut 5 ................................................................................................................................................ 75 Ushtrime ................................................................................................................................................................... 75

KREU 6 - analiza KRahasUEsE E stRUKtURavE të tREgUt dhE RREgUllimi i monopolit 6.1 Lakorja e kërkesës dhe të ardhurat e firmës në konkurencë të plotë ...................................................... 776.2-6.3 Maksimizimi i fitimit të firmës në konkurencë të plotë ............................................................................... 796.4-6.5 Maksimizimi i fitimit në tregun monopol .................................................................................................... 84 Lexim Monopoli Lexim Diskriminimi i çmimeve në tregjet monopol .............................................................................................. 87 6.6 Konkurrenca monopoliste dhe maksimizimi i fitimit .................................................................................. 88

Lexim A është efiçent monopoli? ......................................................................................................................... 91 6.7 Oligopoli-maksimizimi i fitimit .................................................................................................................... 91Përmbledhje e kreut 6 ................................................................................................................................................ 94 Ushtrime ................................................................................................................................................................... 95

KREU 7 - Roli i QEvERisë në EKonomi 7.1 Domosdoshmëria e ndërhyrjes së shtetit në ekonomi ............................................................................. 96 7.2 Rregullimi i eksternaliteteve ....................................................................................................................... 98 Lexim ................................................................................................................................................................. 1017.3-7.4 Qeveria dhe të mirat publike ................................................................................................................... 102Përmbledhje e kreut 7 .............................................................................................................................................. 106 Ushtrime ................................................................................................................................................................. 107

KREU 8 - politiKa monEtaRE dhE mEKanizmi i tRansmisionit 8.1 Oferta monetare dhe komponentët e saj ................................................................................................ 108 8.2 Si krijon para sistemi bankar ................................................................................................................... 110 8.3 Objektivat dhe instrumentat e politikës monetare................................................................................... 112 Lexim Objektivi i Bankës së Shqipërisë ............................................................................................................. 1148.4-8.5 Efektet e politikës monetare në nxitjen e punësimit dhe stabilizimin e çmimeve ................................... 115Përmbledhje e kreut 8 .............................................................................................................................................. 119 Ushtrime ................................................................................................................................................................. 120

KREU 9 - njohURi të thEllUaRa maKRoEKonomiKE 9.1 Të ardhurat dhe shpenzimet e ekonomisë ............................................................................................. 121 9.2 Metodat e matjes së gDP-së ................................................................................................................... 1239.3-9.4 gDP-ja reale përballë gDP-së nominale.................................................................................................. 125 9.5 gDP-ja dhe mirëqenia ekonomike ........................................................................................................... 129 Lexim Diferencat ndërkombëtare në gDP-në dhe në cilësinë e jetës 9.6 Matja e inflacionit .................................................................................................................................... 131 Lexim Problemet në matjen e kostos së jetesës ............................................................................................... 133 9.7 Papunësia ................................................................................................................................................ 134 Lexim Ç’është papunësia? ................................................................................................................................. 135 9.8 Kërkesa tërësore dhe faktorët që ndikojnë në të .................................................................................... 137 9.9 Oferta tërësore ......................................................................................................................................... 139 9.10 Ekuilibri makroekonomik. Modeli klasik dhe modeli kejnesian .............................................................. 141 9.11 Ushtrime të zgjidhura mbi llogaritjet e treguesve makroekonomikë ...................................................... 143Përmbledhje e kreut 9 .............................................................................................................................................. 146 Ushtrime ................................................................................................................................................................. 147

KREU 10 - bashKëpUnimi EKonomiK dhE pRoçEsEt intEgRUEsE 10.1 Integrimi ekonomik .................................................................................................................................. 149 Lexim ................................................................................................................................................................. 151 10.2 Fazat e integrimit ekonomik .................................................................................................................... 152 10.3 Proceset integruese ne Ballkan (1) ......................................................................................................... 154 10.4 Proçeset integruese në Ballkan (2) ......................................................................................................... 157

KREU 11 - zhvillimi EKonomiK dhE vaRfëRia 11.1 Zhvillimi ekonomik dhe mirëqenia ........................................................................................................... 159 Lexim Origjina e Indeksit të Zhvillimit Njerëzor (HDI) ........................................................................................ 160 11.2 Varfëria ..................................................................................................................................................... 161 Lexim Kufijtë e varfërisë të Moli Orshanskit 11.3 Politikat e reduktimit të varfërisë .............................................................................................................. 164Përmbledhje e kreut 11 ............................................................................................................................................ 167

6

KREU 1Qëllimet sociale të një ekonomie

Thelbi i shkencës së ekonomisë

Natyra dhe metodologjia e shkencës së ekonomisëMësimi

1.1

Ne si qenie njerëzore kemi nevoja të shumta si biologjike dhe sociale. Ne kemi nevojë për ushqim, veshje, strehim dhe shumë mallra dhe shërbime që kanë të bëjnë me sigurimin e një standardi të mirë jetese. Përpjekjet tona për të përmirësuar mirëqenien tonë materiale përbëjnë thelbin e lëndës së ekonomisë.

Ne rrethohemi nga burime të shumta natyrore. Por për të plotësuar nevojat tona dhe për të prodhuar mallra dhe shërbime përdorim gjithashtu edhe burime njerëzore, si punën dhe aftësitë menaxheriale, mjetet dhe makineritë, tokën dhe pasuritë minerale.

Por edhe pse ne zotërojmë dhe përdorim të gjithë këto pasuri natyrore, njerëzore, apo të prodhuara nga dora e njeriut, është e pamundur të realizojmë të gjitha nevojat që kemi, sepse tërësia e tyre tejkalon aftësitë prodhuese të burimeve që zotërojmë. Kjo mospërputhje është bazë për përcaktimin e thelbit të lëndës së ekonomisë. Ekonomia ka të bëjë me

përdorimin efikas ose menaxhimin e burimeve prodhuese te kufizuara për të arritur plotësim maksimal të nevojave njerëzore të pa kufizuara. Lënda e ekonomisë studion sjelljet tona në prodhimin, shpërndarjen dhe konsumimin e mallrave dhe shërbimeve në një botë ku burimet janë të kufizuara dhe dëshira të pakufizuara. Kjo pamjaftueshmëri ekziston në të gjitha sistemet ekonomike.

Metodologjia e shkencës së ekonomisë

Çfarë bëjnë ekonomistët? Cilat janë qëllimet e tyre? Çfarë hapash ndjekin ata? Ekonomistët formulojnë parimet ekonomike të nevojshme në krijimin e politikave ekonomike, të hartuara

për të zgjidhur problemet ekonomike.Ekonomistët vërtetojnë dhe mbledhin faktet përkatëse për një problem të veçantë ekonomik. Kjo ka të

bëjë më atë që quhet ekonomiks empirik (figura 1.1, kutia 1). Ekonomisti gjithashtu formulon parimet

Kreu 1

7

ekonomike që janë përgjithësime rreth mënyrës së sjelljes së individëve dhe institucioneve. Formulimi i parimeve ka të bëjë me atë që quhet teoria ekonomike ose “analiza ekonomike”(kutia 2).

Siç shihet në figurën 1.1, ekonomistët në studimin e sjelljeve ekonomike lëvizin nga teoria në fakte, siç lëvizin nga faktet në teori. E thënë në një mënyrë tjetër, ekonomistët përdorin si metodën deduktive dhe atë induktive në studimin e sjelljeve ekonomike. Induksioni krijon parimet nga faktet. Sipas kësaj metode, faktet e grumbulluara, organizohen dhe analizohen për të sjellë një përgjithësim apo parim. Induksioni lëviz nga fakti në teori, nga e veçanta tek e përgjithshmja. Metoda induktive tregohet në fig.1.1, me shigjetën majtas nga lart-poshtë, nga kutia 1 tek kutia 2.

Përgjithësimi mundet të krijohet gjithashtu edhe nëpërmjet deduksionit ose metodës hipotetike. Ekonomistët mbështeten në vëzhgime, mendime, logjikë ose intuitë për të formuluar një parim të patestuar, të quajtur hipotezë. Për shembull, ata mund të hamendësojnë se është më racionale për konsumatorët të blejnë më shumë nga një produkt, kur çmimi i tij ulet.

Për të testuar vlefshmërinë e hipotezës, ekonomistët deduktojnë, pra ia nënshtrojnë këtë hipotezë shqyrtimit të vazhdueshëm e të përsëritur të fakteve përkatëse. Janë faktet e jetës reale ato që tregojnë për një marrëdhënie të drejtë apo të zhdrejtë ndërmjet çmimit të mallit dhe sasisë së blerë. Ky proces testues tregohet në fig.1.1, me shigjetën djathtas (poshtë - lart) nga kutia 2 tek kutia 1.

Deduksioni dhe induksioni janë teknika investigimi që plotësojnë njëra tjetrën dhe jo të kundërta. Hipotezat e formuluara nga deduksioni shërbejnë si udhëzues për ekonomistin në mbledhjen dhe sistemimin e të dhënave praktike. E anasjella, të kuptuarit e fakteve të botës reale

janë kushte paraprake, të domosdoshme për të formuluar hipoteza kuptimplota.

Së fundi, parimet ekonomike, që janë përgjithësime të sjelljes ekonomike, mund të përdoren më pas për të formuluar politika apo zgjidhje për të korrigjuar ose shmangur problemin e shqyrtuar. Ky aspekt përfundimtar i ekonomisë quhet “ekonomiksi i zbatuar” ose “ekonomiksi i politikës” (kutia 3)

Figura 1.1 Marrëdhënia midis fakteve, parimeve dhe politikave në ekonomiks

Qëllimet sociale të një ekonomie

1. Cili është thelbi i shkencës së ekonomisë?

2. Ç’është induksioni? Konkretizojeni me një shembull.

3. Ç’është deduksioni? Konkretizojeni me një shembull.

4. Shpjego cilat janë hapat që ndjekin ekonomistët në studimin e sjelljeve ekonomike.

3. POLITIKATEkonomiksi i politikave ka të bëjë me kon-trollin ose ndikimin e sjelljeve ekonomike ose të pasojave të tyre.

2. PARIMET OSE TEORITËEkonomiksi teorik përfshin përgjithsimin rreth sjelljeve ekonomike.

1. FAKTET Ekonomiksi empirik ka të bëjë me mbledhjen e fakteve të duhura për një problem ose çështje të caktuar të ekonomisë dhe testimin e hipotezave përkundrejt fakteve të vlefshme.

Pyetje dhe detyra

Induksion Deduksion

8

Metodologjia e përdorur nga ekonomistët është e njëjtë me atë që përdoret në të gjitha shkencat shoqërore dhe natyrore. Pra ekonomistët nuk mendojnë në mënyrë të veçantë, por ata i shikojnë gjërat nga një perspektivë e veçantë.

Perspektiva ekonomike ka të bëjë me veçori, tipare të lidhura ngushtë dhe të rëndësishme të cilat përfshijnë pamjaftueshmërinë, sjelljen racionale dhe krahasimin e kostos me fitimin.

Perspektiva ekonomikeMësimi

1.2

Pamjaftueshmëria dhe zgjedhja

Burimet prodhuese janë të pamjaftueshme. Kjo do të bëjë që prodhimi i mallrave dhe shërbimeve të jetë i pamjaftueshëm ose i kufizuar dhe natyrisht kjo pamjaftueshmëri kufizon opsionet dhe zgjedhjet tona të domosdoshme. Ne “nuk mund të kemi gjithçka”. Atëherë çfarë duhet të zgjedhim për të pasur? Sa herë që ne bëjmë një zgjedhje kemi dhe një kosto. Për shembull, kur ne blejmë një bluzë 1000 lekë, atëherë ne kemi hequr dorë nga blerja e mallrave të tjerë me këtë shumë parash. Kur ne shikojmë një ndeshje në televizor, atëherë ne kemi

hequr dorë nga diçka tjetër, p.sh nga të dëgjuarit muzikë etj.

Thelbi i ekonomisë është ideja se “nuk ekziston drekë falas”. Dikush mund t`ju japë një drekë falas, por ka një kosto për dikë tjetër për shoqërinë. Për këtë drekë kërkohen produkte bujqësore dhe puna e kuzhinierit dhe kamerierit. Këto burime mund të ishin përdorur në një veprimtari tjetër prodhuese dhe kjo veprimtari – prodhimi i mallrave dhe shërbime të tjera – është sakrifikuar për të ofruar drekën tuaj.

Sjellja racionale

Individët marrin vendime racionale për të arritur kënaqësinë më të madhe ose plotësimin maksimal të objektivave të tyre. Pra, konsumatorët kërkojnë të shpenzojnë të ardhurat e tyre në mënyrë racionale për të marrë përfitimin ose kënaqësinë më të madhe nga mallrat dhe shërbimet, që të ardhurat e tyre i lejojnë të blejnë.

Sjellje racionale do të thotë që njerëzit do të bëjnë zgjedhje të ndryshme, sepse rrethanat (kufizimet) e tyre dhe informacioni që ata kanë ndryshon nga njëri tjetri. Ju mund të vendosni se është në interesin tuaj personal, që pas gjimnazit, të ndiqni shkollën e lartë dhe jo të punësoheni (të kërkoni punë), por një shoku juaj i klasës ka vendosur të heqë dorë

nga shkolla e lartë dhe të punësohet. Pse bëhen zgjedhje të ndryshme? Aftësia juaj akademike, si dhe të ardhurat e familjes tuaj mund të jenë më të mëdha se ato të shokut tënd të klasës. Ju ndoshta keni më shumë informacion që individët e arsimuar në shkollë të lartë marrin të ardhura më të larta dhe kanë mundësi më të pakta për të mbetur pa punë, sesa ata me shkollë të mesme. Pra ju zgjidhni të vazhdoni arsimimin tuaj të mëtejshëm, ndërsa shoku juaj i klasës me më pak aftësi akademike dhe financiare, si dhe më pak i informuar se ju, zgjedh të fillojë punë.

Të dyja zgjedhjet janë racionale, bazuar në informacione dhe kufizime të ndryshme.

Kreu 1

9

Natyrisht, vendimet racionale mund të ndryshojnë kur ndryshojnë dhe rrethanat.

Interesi personal racional nuk është i njëjtë me të qenit egoist. Njerëzit bëjnë sakrifica personale për të ndihmuar anëtarët e familjes ose shokët e

Marxhinalizmi. Përfitimet dhe kostot

shoqet dhe kontribuojnë në bamirësi, sepse ata ndjejnë kënaqësi duke vepruar kështu. Prindërit kontribuojnë financiarisht për edukimin e fëmijëve të tyre, sepse kanë kënaqësi, kur bëjnë një gjë të tillë.

Perspektiva ekonomike fokusohet shumë në analizën marxhinale të vendimeve, e cila krahason përfitimet marxhinale me kostot marxhinale. Marxhinal do të thotë “ekstra”ose “shtesë”. Shumica e zgjedhjeve ose vendimeve ekonomike sjellin ndryshime. Kur ju mbaroni shkollën e mesme ju lind pyetja nëse ju duhet te merrni arsimin shtesë (të vazhdoni të shkolloheni). Në mënyrë të ngjashme, bizneset vazhdimisht duhet të vendosin nëse duhet të punësojnë më shumë apo më pak punëtorë, apo të prodhojnë më shumë apo më pak produkte.

Në bërjen e zgjedhjeve të tilla racionale ne duhet të krahasojmë përfitimet marxhinale dhe kostot marxhinale. Për shkak të pamjaftueshmërisë, çdo person ose zgjedhje do të përfshijë si përfitimet shtesë dhe kostot shtesë. Për shembull: koha juaj është e kufizuar. Çfarë do të bëni, le të themi në dy orët e lira të shtunën pasdite? Opsioni: të shikoni një ndeshje futbolli në televizion.

Përfitimi marxhinal – kënaqësia e të parit ndeshjen.

Kosto marxhinale – çdo gjë tjetër qe ju do të sakrifikoni duke shpenzuar dy orë kohë, duke përfshirë: studimin (shpresojmë të ekonomisë), të marrit një sy gjumë, ose shëtitjes në ajër të pastër.

Nëse përfitimi marxhinal e tejkalon koston marxhinale, atëherë është zgjedhje racionale të shikosh ndeshjen në televizor. Por nëse ju perceptoni se kostoja e të shikuarit të ndeshjes e tejkalon përfitimin e tij marxhinal (me shumë humbet, sesa fiton), atëherë duhet zgjedhur një nga opsionet e tjera. Pra ju mund të studioni, të merrni një sy gjumë apo të bëni shëtitje në ajër të pastër.

Në nivel kombëtar qeveria merr vazhdimisht vendime duke përfshirë përfitimin dhe koston marxhinale. Duke shpenzuar më shumë për kujdesin shëndetësor, do të thotë më pak shpenzime për mbrojtjen kombëtare, ndihmën ndaj të varfërve etj. Mësimi: në botën e pamjaftueshmërisë, vendimi për përfitim marxhinal me disa zgjedhje specifike, përfshin koston marxhinale të heqjes dorë nga diçka tjetër.

1. Cilat janë tiparet/veçoritë e perspektivës ekonomike?

2. Shpjego kuptimin e sjelljes racionale duke dhënë një shembull konkret nga jeta juaj, krahasuar me të një shoku, të njohuri apo pjesëtari të familjes.

3. Ç’kuptoni me vendim marxhinal?

4. Jep rastin e një vendimi marxhinal të marrë nga ju, duke shpjeguar pse ai ka qenë i tillë.

Pyetje dhe detyra

Qëllimet sociale të një ekonomie

ISBN: 978-9928-08-052-3

Çmimi 270 lekë

Merita Shuka, Luljeta Minxhozi, Adrian Civici

konomia

Eko

nom

ia 12 me zg

jedhje të d

etyruar

Për klasën e dymbëdhjetë, gjimnaz12E

Merita Shuka, Luljeta Minxhozi, Adrian Civici

konomia Për klasën e dymbëdhjetë, gjimnaz

12E Me zgjedhje të detyruar Me zgjedhje të detyruar

Merita S

huka, Luljeta Minxho

zi, Ad

rian Civici

9 789928 080523