ERCİYES ÜNİVERSİTESt GEVHER NESİBE TIP TARİHİ ENST-İTÜSÜ

\

YAYINNO : 7

EBU HAMiD MUHAMMED EL- GAZALİ

(1058 · 1111).

' 14. MART. 1988 - ~YSERt

b- ·.

,_ -

GAZALİ'NİN HADİS ANEAYIŞI

Doç. Dr. Ali TOKSARI*

Giıiş

Ebu Haınid Muhammed K Muhammed el-Gazali (450/1058-505/1111) 'nin, ömrünün uzun bir bölümünün geçtiği 5. asir ha-dis ilminin durakla~a dönemine rastlar (1). Bu asırd~ Beyhaki (458j106G), Hatib el-Bağdidi (463/1070) ve İbn Abd.ilber (463/ 1070) 'in dışında hadis ilminde temayüz eden şahıslan pe_k göre-miyoruz. Hiç şüphesiz bu durumun en başta gelen eebebleri ara-sında 5. asırda yaşayan İslam alimlerinin daha önceki dönemler-de hadis sahasında yapılan çalışmaları yeterli görmeleri geıriıektedir (2). Aynı anlııyıştan dolayı olacak ki, konumuzu teşkil eden İmam Qazali, başta felsefe, tasavvuf, kelam ve f*ıh olmak üzere bir çok ilimle ·uğraştığı. halde O'nun hadis ve hadis usUlü sahasın:.· d~ müstakil bir eserin:e rastlıyaınıyoruz. Anca~ her ne kadar ali-

.. miınizin hadis ile alakah müstakil bir e!Seri yoksa da başta· «İhyaü 'ulUmi'd-dinıı adlı meşhur eseri 0lmak üzer~ telif ettiği bütün kitabiarda hadisiere çok yer verriliştir.

Gazali, sünnet .hakkındaki görüşlerini fıkıli UsUlü ile alakalı eserl~rinde açıklamıştır. Aıimimiz, Şafii mezhebine :tnensub . oldu-ğundan sünnet hakkındaki .görüşlerini bu mezkebin görüşleripareleliiıde açıklamaştll'. Gazali: ((O (yani Hz. Peygamber) ken-diliğinden .konuşmaz. O'nıin koniışniıi$ı ancal{ bildirilen vahy. i1e-·dir.ı> (Necm, ~-4) mealind~ki ayetleri delil _göstererek süpnetin

' · vahy mab.sülü olduğunnu· belirtmiştir. Diğer bir ifade ile O'na göre Kur,'a,n-ı Kerim ayetleri vahy-i metıuv, hadisler ise vahy-i g;iyr-i metlu-vdür (3).

n Erciyes Üniversitesi İlrutiyat Fakültesi Hadis Anabilim Dalı Öğr. Üyesi.

219

ı. Gazali'nin Hadis Bilgisi · Yukarıda cla belirttiğimiz gibi, . imam Gazali'nin rtıüstakil

· . bir hadis kitabı olmamakla birlikte, eserlerinde bol miktarda ha-dis kullanmıştıı·. Gazali'nin hadis bilgiBi ve .hadis h'J'~alan hak-landa İslam alimleri arasında bir fikir birliği yoktur. Bazılarına g_öre d mm hadis bilgisi yok denecek kadar azdıı·. İbn Teyıniyye (728/1327) ve O'nun öğrencisi İbn Kayyıın (751/1350) Qazall:'nin nacliste sermayesinin az · olduğu;rıu söylei11işler~ir (4). İbn es-Sem-a.ni'ye göre G_ı:ı.zali, hadisle uğraşmaya ömrünün sonlarına doğru

· başlaımştır. Nizamiye medresesindeki tedris faaliyetini ikinci de-fa terkedip memleketi .olan TU.S (5) şehrine döndükten sonra Ebfı'l-Fityan Ömer b. Ebi'l-Hasan'ı buraya _çağıı·t?-rak izzet ve ik-ramda bulunmuş ve ondan Buhari'nin Sahihi ile Müslirn'in Sa-hihini okumuştur. Bu_ rivayete göre Gazali, bu iki hadis kita.bını ömrünün Son iki yılında okuyabilmiştir. Çü.rıkü O'nun Tus'a ikin-ci defa dönüşü Ilieri 504 de tahakkuk etmiştir. İbn Asakir (571/ · 1176) 'e göre Gazali, Buhad'nin Sallihini Ebu Ömer el-Hafsi'den . okumuştur. İbn Neccar. da Gazali'.nin hiçbil' isnadımn bulunma- .' dığıru ve ~adece bir }1aclis müstesna O'na ait hiç hadis görmediğini ifada etmiştir. Abdülğafir -ıse, Gazall'nin ömrünün sonlarına doğru kenclisini hadise verdiğini ve Buhari ile Müslim'in sahihle- . rini okuduğunu, şayet ömrü olsaydı bu ilim dalında da herkesi ge- . çebil(ceğini belirtmiştir. (6). ·Gaz:ili'nin, Ebü Davud'un Sünen'ini, Ebfı'l-Feth el-Hakiı~1i et-Tfısi'den tedı·is ettiği rivayet edilmiştrr (7).

Buraya kadar anlatılanlar Gaza.li'nin, örnrunun sonlarııla doğru tamamen haclisle meşgul olduğu izleniınini uyandırmaktadır. Bu durum hiçbiı· zaman O'nun daha önce hadisle hiç iştiğal · etmediğini gösterınez. Hiç şüphesiz Gazali, daha evvel az da olsa hadisle meşgul olmuş ve az sorıra adlarınİ vereceğimiz kişilerden hadis. almıştu·. ;Büyük bir bölümünü çok fırtırialı geçiı'diği haya-tının son döneminde ise kendisini tamamen hadis ilmine vererek Rasulullah (s.a.v.) 'ın ruhaniyetine ISığınmıştır (8). .

Gazali'nin, hadis aldığı hocalarından bazılarının adları şöyledir: Hakim Ebfı'l-Feth el-Hakim et-Tfısi, Ebu Sehl Muhammed b. Ahmed b. Ubeydullah el-Hafsi el-Mervezi, Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ahmed, Muhammed b. Yahya b. Mu-hammed es-Seca'i, Ebü'l-Fityan Ömer b.-Ebi'l-Hasan, Nasr b. İbrahim el-Makdisi (9).

220 . ·-

2. Gazelli'nin İhyaü 1Ulftmi'd-clin Adlı Eserindeki Hadisler . Gazali'nin ilim a:ieıninde en çok takdir gören eseri, .. İhya ol-

duğu gibi, yine en çok tenkide tabi tutulan da. bu kitabı .olmuştur: O, kendi çağında başta bu eserde bulunan hadisıere yöneltilen tenkidler olmak üzere eliğer yöndeki eleştirilere «el-İmlaan işkalati'l-İhyaıı adlı bir ·kitab yazarak cevap vermiştir (1.0).

İhyada bulunan . hadisiere yöneltilen tenkidler, genelde bu eserde zayıf ve bilhassa mevzu hadislerin bulunduğu şeklindedir. İhyadaki hadi:3lere en ciddi tenkid, M~liki al!mlerinden . hicıi. 536 yılında vefat ~den el-Mazeri tarafından yapılmıştır. Kuzey Afri-ka'lı ve Maliki alim, İhyayı okuınadığ~ •. a:ı:ıcak Gazali'nin Öğrencileri ile görüştüğünü, onların kendisine Gazali'nin durumunu ve metodunu anlattığını, böylece sanki bizzat Gazali'yi görmüş gibi 0lduğunu belfrtıniştiı- (ll) .. Gazali hakkında arzedildiği . şekilde bilgi sahibi olan el-Mazeri, İlıyada bir çok ınevzu hadis bulundu-ğunu belirttikten sonra, takva sahibi bir kişi kendisince sapit ol-madıkça: c~İmam Malik şöyle dedi, İmam _Şafii böyle söyledi . dahi diyemez.ıı demiştir (12). Mazeri, bu sözleri ile İmam ~alik ve Şafii'nin sözlerini nakletmekte bu şekilde hassas olması gereken müttaki bii· kişinin nasıl olur da hiçbir araştırma yapmadan ve sahih olduğuna kani o~adan bir sözü Rasulullah (:3.a.v.) 'a nis-bet edebilir demek istemiştir.

İbn Stıbki (771/ 1369), Mazeri (536/ 1141) 'nin İhya'da bulu-nan hadisiere yönelttiği bütün tenkidlere cevap vermiştir. İbn ~übki, Gazali'nin hacliste müta.hassıs olmadığım, aqı geçen eserde bUlunan haber ve eserlerin daha önce yazılmış fıkıh ve tasavvuf ile· alakah kitaplarda dağınık . olarak bulunduklarİnı ifade ~tmi§tir (13).

• ..

İbn Sübki'ye göre Gazali Mazeri'nin iddia ettiği gibi hiçbir vakit senedsiz bir hadisi, kale Rasulullah (Rasullah . şöyle buyur-du.) diye eserine almaımştır. O, d~üma bu tür siga ile seneeli mev-:-cud hadisi almıŞtır. Şayet zannı galibi hadisin sağlaml~ğı yönde değilse o vakit" bu tür sigaYl kull~.pmıştır _(14).

İbn Sübki. Mazeri'nin İhya'd~ki mevzu hadis konusundaki iddiası hakkında da şunları saylemiştir: ccihya'daki mevzu· harus meselesine gelince, bu iddia benim tüylerirrii ürpertiyor. Bunlan Gazali.mi uydurpu ki, Mazeri O'nu ayıplıyor. ~u. b~ gibi bir·taas-sub ve hiçbir tenkidçinin beğem11iyeceği çirkin · bir davraniştirıı (15).

. 7.21

. ... ....

Mazeri'nin dışıp.da . Mal~ mezhebine mensub İbnü'l-arabi (543/1148), Turtuşi, Kadı !yaz (544/Ü49) da · İhya!daki hadisl~ri tenkid . eden alimlerdendir ler (16).

İhya'daki hadisleri tenkid edenler Gadece KJ,!Zey Afrika'lı ve Endülüs'lü· İslam alimleri · değildir. Bup.ların dışında Şafii'lerden Bedrüddin ez-Zerkeşi (794/1391), YU.suf ed-Dımaşki ile mutlak müctehidlerden İbn Teymiyye (728/1327), İbn Kayyıni (751/ · 1350) GazaJi'nin İhya'sında mevzu hadislerin bt~unduğu~m söy-. leyen alimlerden bazılarıdır (ı 7) .

Muhammed b. Seyyid Derviş, Gazali'nin kadıirim yüce, mer-tebesinin çok yüksek ve ilimdeki yeıinin büyük olmasına rağmen İhya'sındaki hadisler içinde mevzu hadisler bulunduğu. için, bu eserdeki hadisiere itin1ad edilemi~eceğini söylemiştir (18).

İhya'da Bulunan Ha~isler Konusunda Yapıl~ · Çalışinalaı· İslam alimlerinden· bazılan adı geçen e:Serde bulunan hadis-

· ler arasında: mevzu had~l~r bulunduğunu ileri. sürerek, bu eserde: ki hadisiere itimad edilmemesi gerektiğini söylerken, diğer bir grub alim de bu kitaptaki hadislerin kaynaklarım. bulmak . için için yoğun çaba s~rfetmişlerdir. Bu konuda ilk ciddi çalışJ:9-ayı İbn Sübki yapmıştır. Ancak O, bu esetdeki hadis diye verilen haberle-rin kaynaklarını gösterme yerine, hadis· kitabiarında bulunmayıb . ~·:X da İhya'da mevcud olan hadislerin bir listesini vermiştir (19). •

Hiç şüphesiz bu alanda yapılan en ciddi· ve haciınli çalışına . :i,se, Iraki tarafından yapılmıştır. Bu ·müellif, İhya'da bulunan · ·· ·hadisleri tahric ederek, Tahricü ehadisi'l-ihya adında iki cildli. eı'5erini meydana getirmiştir. Bilahare bu eseıi el-Muğrti an ham-Iil-esfar -fi'l-Esfar fi tahrici ma fl'l-İhya mine'I-Ahbar adı altında ihtisar etmiştir (20). Iraki, bu mükemmel çalışmasım ancak 40 yılda bitirebilıniştir. Iraki, mezkll.r ç~lışmasında genelde İh- . · ya'da geçen haberlerin kaynağını bulmuş, 200 kadarı.ruiı senedini ise tesbit edememiştir. İbn Hacer · (852/1448), Iraki'nin arayip bulamadığı haberlerin kaynaklarını bulg,rak, bu konuda hocasının çalışmasını tamamlayan biı· eser meydana getirmiştir (21) .

Hanefi fakihlerinden. -zeynüddin Kasım Kutluboğa _.(879/ 1576) da Tuhfetü'l-ahya fi ·m~ fate min tahrici ehadisi'l-ihya adlı eserinde İhya'daki hadisleri taıu·ic etmiştir (22). Şi'i ~limlerden Molla Muhsi.h el-Feyz, İhya'daki hadis~eri ehl-i beyt tariki il«;! ri- -

222

. :

vay~t edildiğini göstermek için, el-Mahaccetü'l-beyza fi· ıhye'l:ihya adında bir eser yazİmştır (23). ·.

Bir kısım İsla malimi de sadece İhya'da geçen hadisleri değil, genel olarak İhya'ya yönelik tenkidlere cevap vermek için eserler yazmışlardır. İbn Sübki'nin dışında bu ·konuya eğilen ·müellifle-rin başıpda ez-Zebidi gelmektedir. .Bu müellif, kısa adı İthafü'sSade olan İhya şerhinin gerek giıiş kıs'mında (Bkz., I/1-53), ge-rekse daha sonraki bölümlerde yeri geldikç~ adı geçen .. eserdeki hadisleri müdafaa etmi~tir.

Atıdullah el-Ayderuside İhya'yı savunma sad~dinde Ta'rife-tü'l-ahya bi fadaiİi'l-:ihya adını taşıyan bir kitab telif etmiştir (24). .

İsmail Hakkı İzmirli ile Şeyh Safvet Efemli~nin İhyadeki ' Hadisler Konusundaki Tartışmaları

Biz, burada bundan 60 kiiBur yıl önce iki T:Lirk alimi arasın-. da İhya'daki hapisler konusunda cereyan · ed~n ilmi tartışmaya temas etmeyi uygun görüyoruz.

İsmail Hakkı İzmiı·li (12S5j1869-1365Jl946), 1920 lerde cıDarü'l-hikmeti'l-=İslamiyyeıı'rıin üyesi bUlunuyordu. Bu müe~sese b devirlerde cıCeride-i ilıniyyen adında biı· de gazete çıkarrriaktaydı.

· İzmirli, bu gazetede yazdığı bii- kaç makalede başka şeyler yanın. da içinde mev~u hadisler pulunduğu için, iiıya'daki hadislere.-iti: mad edilemiyeceğini yazmıştı. Ayrıc_a İhya'yi başka yönler~ ile de tenkid etmişti. Yin~ o dönemde ccTetkik-i mesahıf-i ·şerife ve mü-ellef~t-ı şer'ıyye heyetin reisi Şeyh Safvet Eİendi (Yetkin) İsmaU .Hakk'ının Tasavvuf ve özellikle İhya ve İhya'daki haclisıere yö-nelttiği tenkidlere cevap vermek gayesi ·ile cıTasayvufun Zaferie-rin ismini taşıyan bir eGer yazdı . . 160 sayfalık bu Osmanlıca eser-de müellif, İhya'daki hadisler hakkında daha öpce zikrettiğimiz, Ira.ki ve İbp Sübki'rıin çalışmalanndan ·bahsediypr ve İb.rı. Sübki-nin, ·çok az bir kısmı müstesna. İhya'da buiunan bütün haberlerin kaynağını pulduğunu belirtiyor. Safv~t Efendi, İzmirli'nin ccİhyadaki hadisiere iti.ınad olunm~z.n sözünü çok ağır bulduğunu ve bun~n küfran-ı nimet olduğunu söylüyor· (25). Müellif, İzmirlinin, İhya'qaki hadisler konuSundaki düşüncelerini örneklerle ce-vap verdikten stJma Iraki'rıin, İhya'da geçen hadiSler hakkında yaptığı mezkur çalışmasım hatırlatarak: «Şu kırk senelik çalişma

.' 223 -

· ~

n:ıahs~ü olan. önemli eseri, kır kgün yahut kırk s~at şöyle dursun kırk dakika tetkik etse idiniz, ne siz yorulur ne de· bi~i boş· · yere yormuş olurdunuz.ıı {26) diyerek O'nu tekid etmiştir.

İsmail Hakki İzmirli, Şeyh Safv~t Efendi'nin, Tasavvufun Za-ferleri isimli eserinde kendisine yönelttiği tenk.idlere ııMustasvife sözleri mi Tasavvufun Zaferleri mi Hakkın Zaferleri» adında bir kitap ya;zarak cevap. vermiştir. İsmail Hakkı, bu es~rinde İhya'-

·~~- kıymetli bir eser olduğunu, fakat içinde mevzü. hadisler oldu-. ğu için bu kitabdaki· ha,.dişlere itimad edilemiyeceğini ve bu şekil

de düşünmenin de İhya'nın kıymetini azaltmıyacağını belirtiyor. İzmirli, Iraki'nin senedierini bulamadığı hadis sayısının 200'ün üz::rinde olduğunu, buna az denemiyeceğini, İbn Sübki'nin sened-lerini tesbit edemediği had.iilerin 36 sayfa tuttuğu görüşünü tekrarladıktan sonra, bu şekll.de olan bir kitabın hadislerine iti-mad olunmaz, demenin yanlış olmaması gerektiğini ileri sürü.:· yor (27).

SONUÇ:

Gazali, gerek "yaşadığı dönemde, gerekse daha sonı:a,ki çağ'ıarda ilim aleminin takdirini görmüş bir İslam alimidir. o, başta Felsefe, Tasavvuf, Kelain ve İslam Hukuku olmak üzere bir ·çok sahada ~ser verm~ştir. _Gaz§,li'nin, arz edilen sahalarda geniş bil-

,. giye sahip olmasına karşılık hadisı e· fazla meşgul ~hmtdığını gö-rÜyoruz. . Belki de bu, tebliğimizin giriş kısmında açıkladiğmuz "gibi;~aşadiğı dönemin hadis ilmine bakışiridan kayı:ıaklanınış .. oıa:bilir. Ancak bu, O;nun hiç hadis bilmediği . a:r;ılamına geli1ıez. ·o-azali, az veya çok hadis ilmi ile meşgul . 'olmuştur. Bunuri en ·büyük delili ise, O'nun ba~ta İhya oimak üiere eserleı-in~e kul-· land).ğı hadi.Slerdir. ömı·ünün sonl~·ma doğru ise, hem hadis bil-gisini artırmak, 'hein de bilhassa Rasulullah (s.a.y.)'a dah~ yakın olm~.k jçin,· bütün me::aisim hadise tahsis etmiştir .

. İhya.'dalti hadislerin sıhhatine gelince, bu eserdeki hadislerin hepsine sallih demertıiz nasil mümkün değilse, büyük çoğunluğu mevzudur, binaen~leyh ondaki hadislerin hiçbirisine itimad edil-mez dememiz de o ölçüde haksızlık ve yanlış olur, inş.ncındayız. Ga:l;ali'ntn, İIJ.ya'daki hadisleri ge~elde ter;ı~l hadis .kitaplarından değil, bu eseri hazırlark~n yararlandığı tasa~uf ve fıkıh kitap-larından alınış olma ihtimali mevcuttur. Bu yüzden İhya'ya kay-na$ teşkil aden kitaplarda bulpnan bazı ınevzu ve .zayıf hadisler. maales~f .bu kıymetli . esere girmiştir. ·

224

~ . .. ~ . ~ 1

..

· Netice olarak- ifade etmek gerekirse, Iraki'nin tahricwde de görüleceği üzere, İhya'da bu].una.ri hadislerin büyük bir kısriıı sa-hih olmakla beraber, içlerinde zayıf hatta mevzu hadisler de mev-cuttur. ·Bu bakinidan İhya'daki hadlslerden yararlanırken, Iraki'-niri mezkur çalışmasından faydalanmanin daha doğru olacağı . iiı.an~ındayız.

,'

.. .

225

DiPNOTLAR

1. Bilgi için Bkz., Koçkuzu, Ali Osman, Hadis İlimleri, 327. 2. Bkz., Koçkuzu, 329. 3. Gazali, Mustasfa, I/129. 4: Zebidi, İtbafi,i's-sade, I/28. S. Horasan ile Nisabur arasında bir Beldenin adı. Yakut el-Hamevi, Mu'-

cemü'l-Büldan, IV /49. 6. Zebidi, I/19. 7. Zebidi, l/19-20. B. Bkz., Zebidi, l/19. 9. Zebidi, I/19-20.

10. Bu eser, Zebidi!nin İthafü's-sade adlı eserinin kenarında b:ısılmıştır. (l/41 vd.).

ll. İbn Sübki, Tabakatü'ş-şafi'iyyeti'l-kübra, VI/240 vd. 12. İbn Sübkl, VI/241. 13. İbn Sübki,- VI/249 . . 14. İbn Sübki, VI/2SO. ıs. İbn Sübki, VI/2SO. 16. Bkz., İbn Süblô, VI/240 vd. 17. Bkz .~ Zebidi, I/28-40; İbn Süblô, VI/240-258. 18. Muhammed b. es-Seyyid Derviş, Esne'l-metruib, 27S. 19. Bkz., İbn Süblô, VI/287-388. 20. Bkz., Zebidi, Ii40-41. 21. Zebidi, I/4L . 22. Bu ·eser, İthafü's-sade'nin kenarında basılmıştır (Iil-41). 23. Bkz., İslam Ansiklopedisi .Gazrui, Maddesi. 24. Zebidi, I/41. 2S. Şeyh Safvet Efendi, Tasavvufun Z:ıferleri, 24-25. 26. Şeyh Safvet Efendi, 25. . 27. İzmirli'nin konu hakkında arzedilen ve diğer görüşleri için Bkz., İzmir

li, İsmail Hakkı, Musta'svife SÖzleri mi ·Tasavvufun Zaferlerı mr Hak-kın Zaferleri, 52-60. BİBLİYOGRAFYA

ı.. Gazili, Ebu_H~d Muhamme_d b. Muhammed (505/1111), el-Mustasfa min 'ılmi'l-usfıl, I-II, Mısır, 1322.

2. Koçkuzu, Ali Osman, Hadis lİimleri ve Hadis Tarihi, İstanbul, 1983. 3. İbn Sübki, Ebu Abdulvehhab b. Ali b. Abdilkatı (771/1369), Tabakatü's-

Şati'iyyeti'l-kübra, Mısır, 1388/1968. ~ · 4. İslam AnsiklÔpedisi Gazali, Maddesi, S. İzmirli, İsmail Ha.kkı (1365/1946), Mustasvife Sözleri mi Tasavwfun

Zaferleri ini H~kkın Zaferleri, İstanbul, 1341. 6. Muhammed b. es-S~yyid Derviş, Esne'l-metatib fi badisi ınuhtelifi'l-

meratib Mısır, 1355. . 1: Şeyh Safvet Efendi: Tasavvufun Zaferleri, İstanbul, 1343. 8. · Zebidi, Muhammed Murtaza el-Hüseyni (1203/1788), İthafü's-sadeti'l

müttakin bi şerhı esrarı ihj•fu ulfuni'd-din, I-X, Mısır, 1311. 9.: Yfikut el-Haırievi, Şihabüddin EbU Abdilialı Yakut b, Abdilialı al-

Hamevi (626/1229). Mu'cemü'l-Büldan, I-X. Mısır, 1323.

226

-. . .·