ÎÓÝÇÁÄ Ñóðãóóëü

ÁÑ1-2

Øàëãàñàí .Ýíõöýöýã/………………./

ÿéöýòãýñýí Ì.Îþó-Ýðäýíý

Ò¿ìýíöýöýã

Ñýäýâ. Ìîíîïîëü çàõ çýýë

Îðøèë̺í㺠áà ìºíãºíèé ã¿éëãýý õààíà áàéíà òýð ãàçàð çàõ çýýë òîäîðõîé õýìæýýãýýð áàéäàã áèëýý.Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîòîé áîëîîä íèëýýäã¿é õóãàöàà ºíãºð÷ áàéãàà áèëýý.Çàõ çýýëä õýðõýí áàãà çàðäàë ãàðãàæ õàìãèéí èõ àøèã îëîõ íü çàõ çýýëèéí çàð÷èì þì.Ãàãöõ¿¿ ¿éëäâýðëýëèéí îðëîãî çàðäëààð òýðõ¿¿ òîîöîîã ãàðãàäàã áàéíà.Èéìä îðëîãî áà çàðäàã ãýæ þó áîëîõ,¿¿íä þó ÿàæ õýðõýí íºëººëäãèéã àâ÷ ¿çüå.

Ìîíîïîëü çàõ çýýë

Ìîíîïîëü çàõ çýýë íü:òºãñ áóñ ºðñºë人íèé õàìãûí äýýä õýëáýð áºãººä ºðñºë人íèé õàìãûí äýýä õýëáýð áºãººä,ºðñºë人íèéã á¿ðýí õÿçãààðëàæ òóõàéí ñàëáàðûã á¿ðýí õÿíàõ áîëîìæòîé çàõ çýýëèéí õýëáýð þì.Èéì ÷ ó÷ðààñ çàõ çýýëèéí ìîíîïîëü÷èëîë íü çàõ çýýëèéí òºäèéëºí ¿ð àøèãòàé áèø áàéäàã òóë äýëõèéí óëñ îðíóóä ìîíîïîëèéí ýñðýã íèëýýä õ¿÷òýé òýìöäýã

.Ìîíîïîëü çàõ çýýëèéã , òîäîðõîéëîõ ¿íäñýí øèíæ¿¿ä:

Ãàíö íèéë¿¿ëýãч, îëîí õýðýãëýãчòýé.

Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã îðëîõ ç¿éë áàéõã¿é.

Íèéë¿¿ëýãч ¿íèéã á¿ðýí õÿíàäàã.

Íýâòðýõýä ìàø õ¿íä.

Òºðºëõèéí áà çîõèîìîë ìîíîïîëü ãýæ áàéäàã.

1. ¯éëäâýðëýã÷Òóõàéí çàõ çýýëä á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿éë÷èëãýýã 1 à ï¿¿ñ ¿éëäâýðëýæ

íèéë¿¿ëýõ áºãººä òóõàéí ï¿¿ñèéí ¿éëäâýðëýë íèéë¿¿ëýëòýýð ñàëáàðûí íèéë¿¿ëýëò òîäîðõîéëîãäîíî.

2. Òýíöâýðò ¿íýíä íºëººëºõ á¿ðýí áîëîìæòîéÒóõàéí ï¿¿ñ á¿òýýãäõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé çàõ çýýëèéí íèéò

íèéë¿¿ëýëòèéã òîäîðõîéëæ áàéãàà òóë,íèéë¿¿ëýëòèéã ºñºæ áóóðóóëàõ çàìààð òýíöâýðò ¿íýíä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

3. ¯íèéí áóñ ºðñºë人í õ¿÷òýéÌîíîïîëü çàõ çýýë äýýð ¿íèéí áóñ ºðñºë人í íü íèëýýä õ¿÷òýé áàéäàã

áºãººä,¿¿íèéã ï¿¿ñ¿¿äèéí õîîðîãäîõ ¿íýýñ áóñàä õ¿÷èí,õ¿÷èí ç¿éëñ¿¿äýýð

ºðñºëäºõ àñóóäàëòàé àäèëààð îéëãîæ áîëîõã¿é.4. Çàõ çýýëä íýâòðýõ áîëîìæ ìàø áàãà

Íýãýíò ìîíîïîëü÷èëîãäñîí çàõ çýýëð¿¿ øèíýýð ï¿¿ñ¿¿ä íýâòðýõ áîëîìæ ìàø áàãà áàéäàã.Òóõàéí çàõ çýýëð¿¿ øèíý ºðñºëäºã÷ ï¿¿ñ íýâòýðõýä ìàø

õ¿íä áºãººä ìàø èõ ñààä ó÷èðäàã.5. Îðëóóëàõ áîëîìæ áàãàòàé á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿éë÷èëãýý.

Ìîíîïîëü ï¿¿ñ íü îðëóóëàõ áîëîìæ áàãàòàé îíöãîé òºðëèéí á¿òýýãäõ¿¿íèéã ¿éëäâýðëýíý. Æèøýý íü: Äóëààíû øóãàì ø¿ëæýý,öýâýð óñíû øóãàì,ýð¿¿ë ìýíä òºìºð çàì ãýõ ìýò.

Ìîíîïîëèéí õýëáýð¿¿ä:

Õààëòòàé ìîíîïîëü:Òºðººñ çàðèì íýã ï¿¿ñ¿¿äýä òîäîðõîé òºðëèéí á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýõ áîðëóóëàõ ýðõèéã ïàòåíò,ëèöåíçýýð îëãîæ øèíý ºðñºëäºã÷ ï¿¿ñ íýâòðýõ áîëîæèéã õóóëü ýðõ ç¿éí àñóóëòóóä áîëîí ïàòåíò,ëèöåíçýýð õààñàí áàéäàã.

Íýýëòòýé ìîíîïîëü:Íýýëòòýé ìîíîïîëü íü èõýíõ òîõèîëäîëä ò¿ð çóóðûí øèíæòýé áºãººä ýíý õýëáýðèéí ìîíîïîëóóä íü áèçíåñèéí øèíý ñàíàà,øèíý òåõíîëîãèéí ¿íäñýí äýýð áèé áîëæ äàðààãèéí øèíý ñàíàà øèíý äýâøèëòýä òåõíîëîãèîð ìîíîïîëü áàéäëàà àëääàã.

Àðãàã¿é ìîíîïîëü:¯éëäâýðëýëèéí ò¿¿õèé ýä ìàòåðèàë ò¿¿íèé íººö îëäîö ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã çàõ çýýëèéí áàãòààìæ çýðýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿äòýé õîëáîãäîí ¿¿ññýí ìîíîïîëèéã àðãàã¿é ìîíîïîëü ãýæ ¿çäýã.

¯íèéí ÿëãàâàð á¿õèé ìîíîïîëü:Çàðèì òîðõèîëäîëä ìîíîïîëü ï¿¿ñ íü áàãà îðëîãîòîé áºãººä òóõàéí ¿íèéí ò¿âøèíä ò¿¿íèé á¿òýýãäõ¿¿íèé ¿éë÷èëãýýã õýðýãëýõ áîëîìæã¿é õàðàìñàëòàé íü äóðûí ìîíîïîëü ï¿¿ñ ¿íèéí ÿëãàâàðëàë ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é áºãººä ¿íèéí ÿëãàâàðëàë ÿâóóëàõûí òóëä äàðààõ íºõöºëèéã õàíãàñàí áàéõ ¸ñòîé.

Ìîíîïîëüò ºðñºë人í

ßëãàâàðòàé á¿òýýãäýõ¿¿íèé îëîí íèéë¿¿ëýãч, îëîí õýðýãëýãчòýé.

Íèéë¿¿ëýãч ¿íýý õÿíàõ áîëîìæòîé.

Ñóðòàëчèëãàà øààðäëàãàòàé.

Íýâòðýõ áîëîìæòîé.

Ìîíîïîëèéã õýðõýí çîõèöóóëäàã âý?

¯íèéí çîõèöóóëàëò

Àøãèéí çîõèöóóëàëò

Òîî õýìæýýíèé çîõèöóóëàëò

Монополь пүүс зах зээл дээр Ьугээгдэхүүн, үйлчилгээг нэмж борлуулахын тулд үнээ буулгадагтай уялдан пүүсийн ахиу орлогын муруй нь үнээсээ ямагт бага байдаг. Үүнийг Зурагààñ õàðæ áîëíî.

Үнэ ахиу орлогын хамаарлыг томъёогоор илэрхийлбэл:

MR=P(1+ 1Ep )=P[1− 1|EP|]

Дээрх томъёонд үндэслэн дараах хэд хэдэн дүтнэлийг хийж болио. Үүпд:

> Энгийн бүтээгдэхүүний хувьд ахпу орлого пь үнээсээ багаг Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эрэлтийн мэдрэмж нь тогс буюу

хязгааргүй үед ахиу орлого үпэтэй тэнцүү байх магадлалтай. Оороор хэлбэл, тухайн бүтээгдэхүүн,

„ ' „ ' Iүилчилгээнии үшшп эрэлтиин мэдрэмж тогс үед —-■

нь тэг рүү тэмүүлэх Ьуюу пүүсийн моногюль хүч маш бага байпа.г Хэриээ тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн эрэлтийн мэдрэмж

пэгээс их бол ахиу орлого эерэг байна. Ахиу орлого эерэг бол бүгээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо, хэмжээ осох тусам нийт орлого осно.

г Хэрвээ тухаГш бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнийн эрэлтийн мэдрэмж нэг бол ахиу орлого тэгтэй тэнцүү. Ахиу орлого тэг үед нийт орлого хамгийн их утгаа авна.

г- Хэрвээ тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний унийн эрэлтийн мэдрэмж нэгээс бага бол а.чиу орлого сөрөг байна. Ахиу орлого сөрөг бол бүгээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо, хэмжээ өсоход нийт орлого буурч, харин бүгээгдэхүүн, үйлчилгээний тоо хэмжээ Ьуурахад ннйт орлого осно.

Монополь пүүсийн ашгийн шинжилгээ

Монополь пүүсийн ашгийн тэгшитгэлийг бичье.

л{4)~ ТК(д)-П\Ч) = Р{Ч)*Ч - ТС{с,) (9.2)

Энд: /'(с/) - эрэлтийн урвуу функц буюу үнийн тэгшштэл

(9.2) тэгшитгэлийн (8.2) тэгшитгэлээс ялгарах гол онцлог нь үнэ тогтмол биш бөгөөд бугээгдэхүүн, үйлчилгээний үйлдвэрлзлийн хэмжээнээс хамаарч оорчлогддог гэдгипг тусгасан байпа. Эпэ нь тогс өрсөлдоөнт за.х зээл дээр ажиллаж буй пүүсийн бүгээгдэхүүн, үйлдвэрлэлийн хэмжээ нь тэнцвэрт унэд иолоо үзүүлдэггүй, харин мопополь пүүс нь зах зээлийн үнэд нөлоо үзүүлдэг гэсэп том ялгаа байгаатай холбоотой юм.

Монополъ пуус ашгаа хэрхэн хсыиийн их байлгах вэ?

Монополь зах зээл дээр ажиллаж буй пүүс нь бусад зах зээлийн нэгэн адил МЯ=МС нөхцлийг баримтлана. Томъёолбол,

МР(с/)= МС(с/)МР(с/) = Р'

Хэрýâ 15 (9.2) тэгшитгэлээс </ -ээр нэгдүгээр эрэмбийн уламжлал аван тэгтэй тэнцүүлж, бага зэрэг хувиргалт хийвэл (9.3) тэгшптгэл хялбархан гарах болно.Монополь пүусийн ү'йлдвэрлэ.\ийн технологи, үйлдвэрлэлийн ноөцтэй холбоотойгоор зах зээлийн онцлогоосоо хамааран бүтээгдэхүүн, үйлчплгээний үйлдвэрлэлийн зардал нь харилцан адгь\гүн байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор дараах боломжит тохиолдлууд гарч болно. Үүнд:

Е>=> ЧМС(с,)=Р 1

\Е' '

(9.3)

4- АТС{Р буюу пүүсийн нэгж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээндноогдох дундаж зардал нь зах зээлийн үиээс бага 4- АТС = Р буюу пүүсийн нэгж бүтээгдэхүүн,

үйлчилгээнд ноогдох дупдаж зардал пь зах зээлийнүнэтэй тэнцүү

4- АТС)Р буюу пүүсийн нэгж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнд ноогдох дундаж зардал ньзах зээлийн үнээс их байх. Дээрх тохиолдол гус бүр дээр пүүсийн ашгийп шинжилгээг Зураг 9.1.2-т үндэслэн хийе.

I АТС(Р

Хэрвээ монополь пүүсийн үйлдвэрлэлийн дундаж зардал нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээлийн үиээс бага бол пү\'сийн нийт орлого нийт зардлаас их бөгөөд пүүс эдийн засгийн эерэг ашигтай байна. Энэ үеийн пүүсийн нэгж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ тугмын апшг пь (т3 - АТС') хэмл-сээний ашиг олох богоод нийт дүндээ (/°* - АТс)* ()' хэмжээний ашиг олох болно.

Р.МЯлтс мсмс

Р.МR лтс мс мс

I АТС = Р

Хэрэв пүүсийи бугээгдэхүүн, үйлчилгээний гухайн үйлдвэрлэлийн түвшпнд дундаж зардал нь бүгээгдэхүүн, үйлчилгээний зах зээлийп үнэтэй тэпцүү бол пүүсийн нийт орлого нийт зардалтаГ1 тэнцүү богоөд пүүс ашиг ч үгүй, алдагдал ч үгүй ажиллана. Үүнээс өөр үйлдвэрлэлийн түвшинд пүүс алдагдалтай ажиллах тул энэ нь пүүсийн хувьд хамгийн оновчтой сонголт юм. Гэхдээ пүүс урт хугацаанд техник технологио шинэчилэх замаар зардлаа бууруулан, ашштай ажиллах боломжтой.

ATC=

¿ P

ХЭРВЭЭ МОНОПОЛЬ ПҮҮСИЙН УЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ДУПДАЖ ЗАРДАЛ НЬ БУГЭЭГДЭХҮҮН , ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛИЙП ҮНЭЭС ИХ БОЛ ПҮҮСИЙН НИЙТ ОРЛОГО НИЙТ ЗАРДЛААС БАГА БОГӨӨД ПҮҮС АШИГГҮЙ АЖИЛЛАЖ БАЙНА. ХЭДИЙГЭЭР ПҮҮС АЛДАГДАЛТАЙ БАЙГАА БОЛОВЧ ПҮҮСИЙН ЭНЭ ҮЕИЙН БУГЭЭГДЭХҮҮН , ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ХЭМЖЭЭ НЬ ПҮҮСИЙН АЛДАГДЛЫГ ХАМГИЙН БАГА БАЙЛГАХ БОГООД ПҮҮС НЭГЖ БУГЭЭГДЭХҮУН , ҮЙЛЧИЛГЭЭ ТУТМААС [атс -/'*), НИЙТ ДҮНДЭЭ [а ТС - р* )* (2 ХЭМЖЭЭНИЙ АЛДАГДАЛ ХҮЛЭЭХ БОЛНО. ПҮҮС ЭНЭ ТЕХНОЛОГИЙН ТҮВШИНД АЛДАГДАЛТАЙ АЖИЛЛАЖ БАЙГАА ТУЛ БУГЭЭГДЭХҮҮН, ҮПЛЧИЛГЭЭНИЙ ҮЙЛДВЭРЛЭЛЭЭ ЗОГСООХ БОЛНО. ГЭХДЭЭ ПҮ'УСИЙИ ҮЙЛДВЭРЛЭЖ БУЙ БҮГЭЭГДЭХҮҮН, ҮЙЛЧИЛГЭЭ НЬ НИЙГЭМД ЗАЙЛШГҮЙ ШААРДЛАГАТАЙ БОЛ ТУХАЙН ПҮҮС ҮЙДВЭРЛЭЛЭЭ ЗОГСООЖ БОЛОХГҮЙ БОГООД ТОРӨОС ТАТААС ОГЧ, ТҮҮНИЙ АЛДАГДЛЫГ САНХҮҮЖҮҮЛСЭН, ТОХИОЛДОЛД БҮГЭЭГДЭХҮҮН

P,MR,MC

ATC,MC

Монополийн тэнцвэр

Төгс өрсөлдөөнт зах зээлээс монополийн ялгагдах нэг онцлог нь МК тогтмол биш, хувьсах хэмжигдэхүүн байна. Үүнийг дээрх графикаас

харж болно.Ашгаа хамгийн их байлгахын тулд монополь өөрийнхөө ахиуц зардал

ба ахиуц орлогоо харьцуулж , МС = МК нөхцөл хангагдтал бүтээгдэхүүнийхээ хэмжээг нэмэгдүүлнэ.

Ахиуц зардлын муруйг ахиуц орлогын муруй ополцсон цэпэй харалдаа хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэвэл олох ашиг хамгийн их байна. Графикаас харахад төгс бус өрсөлдөөний үед тэнцвэрт байдал

(МК = МС ) дундаж нийт зардал (АТС ) өөрийнхөө хамгийн бага утгандаа хүрээгүй байх үед хангагдана. Энэ үед үнэ дундаж нийт

зардлаас их байна ( Р > АТС ) Иймд төгс бус өрсөлдөөний үед МС = МК < АТС < Р гэсэн үндсэн нөхцол биелэгдэнэ. Дээрх графикт моногюлийн тэнцвэрт байдал Р цэг дээр (ахиуц орлого ба ахиуц зардлын огтолцлын

цэг) хангагдана. Түүнээс эрэлтийн муруй хүртэл вертикаль шугам татвал хамгийн их ашиг олохуйц үнийн түвшинг( Р,') мэдэж болно. Энэ

үнэ А"цэгдээр

тогтоно. Штрихээр тэмдэглэсэн тэгш өнцөгт дөрвөлжин (АЕР:.Р,) монопольт ашгийн хэмжээг харуулна.

Монополийн үед үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний хэмжээ төгс өрсөлдөөний үеийнхээс бага байна (О, * < СЭ2* ) . Төгс өрсөлдөөний үед В цэг дээр

ахиуц зардал дундаж нийт зардал болон зах | зээлийн үнийн түвшинтэй давхцана. Гэхдээ монопольт зах зээлд ! тогтсон унэд захирагдахгүй тул өөртөө хамгийн ашипай 1 бүтээгдэхүүний хэмжээг сонгож, зах зээлийн

үнийг тодорхойлно. I Иймд моногюль ашиг төгс өрсөлдөөний үеийн хэвийн ашгаас их ; байна.

ЕВСО1 тэгш өнцогт бол хэрэглэгчийн нийт зардлын хэмжээг АВЕ гурвалжин нь монополийн зүгээс нийгэмд учруулах нийт алдагдлын хэмжээг харуулна. Үунээс АВЕ тэгш өнцөгт гурвалжин бол хэрэглэгчийн цэвэр алдагдлыг, ЕЭР гурвалжин нь үйлдвэрлэгчийн алдаглын хэмжээг тус тус илэрхийлнэ.

Төгс өрсөлдөөнт зах зээлд үйлдвэрлэлийн бүх нөөцийг оновчтой ашиглах, зардлыг хэмнэх бүрэн боломжтой . Гэтэл монополийн үед энэ тэнцвэрт бапдал өөрчлөгдөнө.

Монополиос болж нийгэмд зохих хэмжээний алдагдал учрана. Дээрх графикаас харахад монополь нь хэрэглэгчийн илүүдлийн тодорхой хэсгийг мон үйлдвэрлэгчийн илүүдлийг эзэмшиж байна.

Хэрэглэгчийн алдагдал гэдэг нь хэрэглэгчид монополид илүү мөнгө төлж байгаагаар тайлбарлагдана .Хэрэв зах зээлийн нөхцөл тааламжгүй байвал монополь богино

хугацаанд заавал ашигтай ажиллах баталгаа алга. Учир нь бүтээгдэхүүний зах зээлийн эрэлт нь монополь ашиг олоход нь 5 хүрэлцээтэй биш байж болно.

Ийм тохиолдолд монополь нь аль болох алдагдлаа бага байлгах I зорилт тавьж ажиллана.

Богино хугацаанд тухайн салбарт ноёрхолоо топоосон үйлдвэрлэгчтэй өрсөлдөх өөр өрсөлдөгчгүй байна. Харин урт I хугацаанд монопольт салбарт бусад өрсөлдөгч нэвтрэн орох I боломжтой .

Урт хугацаанд дупдаж зардал нэмэгдэж эрэлтийн муруйн дагуу : харьцангуй дээд цэгт огтлох тул монополийн эдийн засгийн ашиг ' 0-

тэй тэнцүү байна. Хэрэв монополь ахиуц зардалтайгаа тэнцүү хэмжээний үнэ тогтоосон үед дундаж зардал нь дундаж орлогоосоо ;

илүү гарвал үйлдвэрлэлээ хязгаарлана.

Íîì ç¿é Áàÿðñàéõàí,Ãàíñ¿ëä Ò.Æàñðàé ýäèéí çàñãèéí îíîë

Ä.Ãýðýëìàà ýäèéí çàñãèéí îíîë áîäëîãî

Ä¿ãíýëò

Ýíýõ¿¿ áèå äààëòàíä ¿éëâýðëýëèéí îðëîãî ãýæ þó áîëîõ ò¿¿íä þó õàìààðàõ ìºí çàðëàãà áà çàðäàë ãýæ þó áîëîõûã ìýäýæ çàõ çýýë

äýýð õýðõýí òîîöîæ ä¿ãíýëò õèéæ áîëîõûã ìýäýæ àâëàà.

Èíãýñíýýð ìèêðî ýêîíîìèñèéí õè÷ýýëýýð îëæ àâñàí ìýäëýã,îíîë,ä¿ãíýëòýíä ñóóðüëàí ººðºº òóñëàõ íîì òîâõèìîëèéã àøèãëàí

õèéëýý.

̺í ï¿¿ñ ÿàæ áàãà çàðäëààð èõ àøèã îëæ àâ÷ áîëîõ óó?

Îðëîãî èõ îëîõûí òóëä çàðäëàà ÿàæ áàãàñãàõ ãýýä íèëýýäã¿é õýäýí àñóóëòóóäàä õàðèóëò àâæ ººðñäèéí ìýäëýãò íýìýðëýëýý.