edu.semgu.kzedu.semgu.kz/ebook/umkd/91fe9905-37b2-11e3-9dea... · web viewБірінші топ...

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІСЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК

УНИВЕРСИТЕТІГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ

ТАРИХ КАФЕДРАСЫ

«Деректану» пәні бойынша

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

050114 тарих мамандығына арналған

Семей, 2013

1

Құрастырушы: Тарих магистрі, Керейбаева А.С.

Кафедра отырысында бекітілді.«_____» ______________ 2013 ж. Хаттама № _____

Кафедра меңгерушісі: т.ғ.к._________________ Мұхамеджанова Н.А.

Гуманитарлық-заң факультетінің оқу-әдістемелік кеңес отырысында талқыланды.

«_____» ______________ 2013 ж. Хаттама № _________

Оқу-әдістемелік кеңес төрайымы, п.ғ.к. _________ Тохметова Г.М. Гуманитарлық-заң факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді.

«_____» ______________ 2013 ж. Хаттама № _________

Гуманитарлық-заң факультетінің деканы т.ғ.к., _________ Мамырбеков А.М.

Мазмұны2

1. Пән бойынша глоссарий ……………………………………………… 4-5

2. Пән бойынша жұмыс бағдарламасы………………………………….. 5-6

3. Дәріс сабақтарының тезистері …………………………………………6-33

4. Семинар сабақтарына әдістемелік нұсқау……………………….......... 33-36

5. ОСӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау……………………………………36-37

6. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау……………………………………. 38-39

7. Бақылау тапсырмалары ...............................……………………………39-

1. ГЛОССАРИЙ

3

Дерек – дерек көзі. 1. Хабар – ошар, мәлімет, мағлұмат. 2. Бұлақ, нақты дерек көзі – жылнама, шежіре, дастан.Тарихи деректер – тарихи дерек көздері. Адамзат қоғамының дамуын бейнелейтін және оны ғылыми тануға негіз болатынның бәрі,адамзаттың іс-әрекетінің барысында жасағанның бәрі. Деректану - тарихи деректер туралы ғылым.Деректанулық талдау - деректегі мағлұматтың шынайылық дәрежесін, ғылыми танымдық маңызын анықтау мақсатында жүргізілген өзара байланысты істер. Деректанулық эвристика – деректерді іздеу, табу. Деректанулық сын - деректегі мағлұматтың шынайылық деңгейін анықтау мақсатында жүргізілетін зерттеу әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Деректі аналитикалық сынау - нақты фактілерді анықтау мақсатында нақты деректі сынау. Деректерді синтетикалық сынау - фактілер жиынтығын анықтау мақсатында деректер кешенін сынау. Деректерді пайда болу негіздерін сынау - деректердің сыртқы ерекшеліктерін: авторын, уақытын, жерін, түпнұсқалығын, өмір сүру формасын, тарихи жағдайын, алғы шарттарын, деректі жасаудағы әлеуметтік мақсаты мен міндеттерін т.б. анықтау тәсілі. Деректің мазмұнын сынау – деректегі мағлұматтың шынайылық, толықтық деңгейін, ғылыми құндылығын анықтау тәсілі. Деректерді сыныптау - деректерді ортақ қасиеттері бар, бірақ бір – бірінен ерекше белгілерімен айырылатын категорияларға бөлу. Деректерді түрлік сыныптау - жазба деректерді пайда болуы, мазмұны, міндеттерінің бірлігі негізінде, ішкі құрылымдарының ұқсастығына сай тарихи қалыптасқан түрлерге бөлу. Деректерді типтік сыныптау - деректерді мазмұны мен формасының сәйкестік принципі негізінде сыныптау. Жылнамалар – уақиғаны болған жылы бойынша баяндайтын орта ғасырлық жазба деректер. Қайталанатын деректер – формасы мен мазмұны жағынан аса көп мөлшерде қайталанып отыратын деректер: статистикалық, халық санын алу, қоғамдық пікірлерді білу, іс қағаздары. Заманхат - біреудің заманында болған тарихи уақиғадан яки өз ішінде болған істерден дерек беруі-заманхат деп аталады. Қолданбалы деректану - әр түрлі тарихи кезеңдерге тән нақты деректерді тану. Қайталанбайтын деректер - жеке-субьективті туындылар. Деректің шынайылық деңгейі - оқиғаның не құбылыстың деректе бейнеленуінің шындыққа қаншалықты сәйкестігі. Деректің толықтық деңгейі - реальды құбылыстың мәнді белгілері мен негізгі мазмұнының деректе бейнелеу деңгейі.

4

Деректің сақталу формасы - деректің қандай формада жетуі: қолжазба, баспа, ауызша, тасқа жазу т.б. Шежіре - шежіре-өткеннен дерек беретін сөздің бір түрі. Құжат - материал негізінде дәлме дәл жазып алынған, бір ізге түсіруге мүмкіндік беретін ақиқат.

2. ПӘН БОЙЫНША ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Пререквизиттер:«Деректану» пәнін оқытуға мүмкіндік берген бұрынғы пәндер: Мектеп

бағдарламасы курсындағы Қазақстан тарихы, жалпы тарих, қоғамтану,әдебиет, ежелгі Қазақстан тарихы, ежелгі дүние тарихы,орта ғасырлар тарихы, түркі халықтарының тарихы, этнология, тарихи өлкетану, мұрағаттану, қосалқы тарихи пәндер және арнайы тарихи пәндер.

Постреквизиттер: «Деректану» пәнімен пәнаралық байланыс: мәдениеттану, әлем тарихы,

қосалқы тарихи пәндер, археология, этнология, Қазақстанның қазіргі заман тарихы тарихы, Еуропа және Американың жаңа заман тарихы, Қазақстан тарихының тарихнамасы, Қазіргі заманғы Қазақстан тарихы, шығыс елдері: мәселелері және болашақ дамуы, тарихнама және арнайы тарихи пәндер.

Курсқа қысқаша сипаттама: Қазақ халқының тарихы да басқа халықтардың тарихы сияқты кешенді

тарихи деректердің анализі негізінде қаланады.Ұлттық тарихты тану тарихи деректер және терең анализге ден қою, одан әрі сыни анализдің қазіргі әдістері қолдану жолдары арқылы толыққанды жүзеге асады.Онымен тарихи ғылымдардың бірі-деректану шұғылданады. Деректану студенттерді тарихи тұрғыдан дайындау жүйесінде негізгі орындардың бірін алады.Бұл пәнді оқыту жас мамандарды-негізгі кәсіби дағдылардың қалыптасуын, олардың түрлі тарихи деректермен жұмыс істей білуін қамтамасыз етеді.

Курстың мақсаты: Деректану курсы тарих ғылымының дерктанулық-тарихнамалық негіздерін, деректану ғылымының қалыптасу және даму тарихы, методологиясы, әр елдің деректемелерімнен кең түрде таныстыра отырып, тарихи деректерді сыни талдау, тұжырымдау арқылы оны ғылыми айналысқа енгізу мәселелері тізбегін қарастырады. Және де айтылғандарды белсенділікпен шешуде маңыздырақ көмегі болары түсінікті.Деректердің болмысын уақыттың әлеуметтік жағдайыан туындайтын, осы жағдайларда көрініс табатын және деректанудың гносологиялық болмыс мақсаттарын тарихи таным құралы ретінде оқу болып табылады.

Курстың негізгі міндеттері:

5

- деректердің сыни анализі және таңдауын пайда болу бойынша жасай білу;

- тарихи зерттеудің деректік-ақпараттық негізін жасау; - тарихи зерттеудің терминологиялық аппаратын игеру;- деректерді анализдеудегі әдістер жүйесінің білімі және оларды іс-

тәжірибеде қолдану мүмкіндіктері;- аймақтық тарих бойынша деректердің шеңберімен танысу;

Курсты оқып-үйренгеннен кейін студенттер төмендегідей білікті меңгеруі қажет:- Әлемдік тарихи тенденциялар негізінде адамзаттың тарихи дамуының

негізгі кезеңдері туралы ғылыми негізінің болуы;- Деректанулық ұғымдар мен терминдер жүйесін игеру;- Теориялық деректану тарих ғылымдарының құрамдас бөлігі екендігін,

тарихи зерттеулерде алатын орны ерекше екендігін білуі керек- Тарихи деректерді таңдауды және тарихи деректерді сыныптау мәселесін

игеру;- Қоғам дамуының, адамзат тарихының кезеңдерін терең білу және оларды

дәуірімен, формациямен теңестіре, салыстыра білу, тарихи фактілерді талдау, тарихи оқиғалар мен құбылыстардың табиғи мәнін ашып көрсету, оларға баға беру

- Тарих ғылымының жалпы даму барысында түйінделген тарихи мұраларға деген сыни қатынасты қалыптастыра білу;

- Тарихи ұғымдарды қалыптастыру, қоғам заңдылықтарын ашу негізінде баяндау

- Тарихи деректер мен тарихнамалық әдебиеттермен жұмыс жүргізуді және оны сараптауды меңгеруі

- Қазақ ғалымдары мен ойшылдарының деректанушылық көзқарастарын білу;

3. Дәріс сабақтарының тезистері.Қысқаша дәрістер жинағы.

Тақырып 1 Деректанулық ұғымдар мен терминдер - 1 сағат1.“Ұғым" мен "терминнің" анықтамасы. 2.Ғылыми ұғымдар мен терминдер жасау тарихынан.3. Деректанулық терминдер: "дерек", "деректану", "сыныптау", "тарихи дерек", "тарихи факт" т.б.

Деректану – тарихи деректер, олардың ашылуы, зерттелуі және қолданылуының теориясы мен практикасы туралы ғылым.

Дерек:1. хабар-ошар. Әдетте, бұрыннан көпшілікке белгілі,

таныс нәрсе туралы мағлұматқа, жаңалыққа, т.б. қатысты қолданылады;

6

2. ғылымдағы ізденіс нәтижесі, табылған мәлімет, оқиғалар дәйегі, ғылым дәлел;

3. логика мен ғылым методологиясындағы эмпиряилық білімдердің түйіні, айрықша ой қорыту бітімі;

Деректану тарихшылардың теориялық, методологиялық және арнаулы даярлығын қамтамасыз ететін іргелі ғылымға жатады. Деректанудың іргелілігі ең алдымен тарих ғылымының аса маңызды ерекшелігімен байланысты. Тарихтың нысаны – қоғамның өткені тарихшыға тек тарихидеректер арқылы ғана танылады. Ал тарихи деректер тарихи деректану ғылымының тікелей зерттеу нысаны болып табылады. Деректану әр түрлі нақты тарихи проблемаларды және тұтас тарихи процестерді терең де тиімді зерттеуге көмектеседі. Деректану арнаулы ғылым ретінде тарихи зерттеулер тәжірибесі барысында тарихи құжаттардың түпнұсқасын анықтау тәртібін жасау негізінде пайда болды. Деректерді талдаудан өткізу ежелгі дәуір тарихшылары заманынан (Лукиан, Тацит), Қайта өрлеу кезеңінен (Л.Валла, У.фон Гуттен, т.б.) белгілі. XVII ғасырда дипломатияның дамуына байланысты құжаттарды ғылым тұрғыдан зерттеу әдістемесі, ал XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың 1-жартысында неміс ғалымдары А.Л.Шлецер, Б.Г.Нибур, Л.Ранкенің еңбектерінде құжаттарды сын елегінен өткізу әдісі қалыптаса бастады. Алғаш жазба деректер тек нақты-тарихи фактілерді тануға көмектесетін құрал ретінде зерттелді. Тарихи деректер қорының кеңеюі мен ғылым айналымға жаңа деректердің біртіндеп енуіне байланысты, бір тарихи оқиғаның деректерде қарама-қайшы бейнеленетіні байқала бастады. Сондықтан ол деректерді зерттеу, бір-бірімен салыстыру, сол арқылы шындықты іздеу қажеттілігі пайда болды.Деректанудың өзіндік зерттеу нысаны, арнайы әдістемесі бар пән ретінде XIX ғ-дың 2-жартысында қалыптасты. Деректану ғылымы теориялық және қолданбалы болып 2 түрге бөлінеді. Теориялық деректану тарихи деректердің пайда болу заңдылықтарын, олардың нақты тарихи процесті бейнелеуін, ондағы мағлұматтардың мазмұнын зерттейді, деректерді жүйелеу принциптерін анықтайды. Теориялық деректану жазба деректер негізінде зерттеледі. Қолданбалы деректану тарихтың жеке салаларына, тарауларына, кезеңдеріне байланысты қалыптасты. Деректанулық тәжірибе архивтер, мұражайлар мен кітапханалардың деректерді жинақтау, сақтау, баяндау, жариялау қызметін, тарихшының зерттеу жұмысы кезінде деректермен жұмыс істеуін қамтиды.Деректану деректерді объективті өмір шындығын бейнелейтін, күрделі қоғамдық құбылыс ретінде қарастырады. Дерек объективтілік пен субъективтіліктің диалектикалық бірлігі негізінде пайда болады, сондықтан олар жан-жақты талдауды қажет етеді. Деректі талдау екі кезеңнен тұрады: деректің түпнұсқамен дәлдігін анықтау және алынған мәліметтердің анық-қанығынакөз жеткізу. Деректердің әр алуан түрлеріне талдау жасаудың

7

өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, құжаттық деректерді талдау мен баяндаушы деректерді талдауға әр түрлі тәсілдер қолданылады. Деректердің түпнұсқамен дәлдігін анықтау мәтінді айқындауды, деректі түсіндіруді және оның пайда болуын зерттеуді қажет етеді. Мәтінді айқындау жұмыстарына мәтінді дұрыс оқу және түсіну, кейіннен енгізілген толықтырулар мен қосымшаларды анықтау, олардың түпнұсқаға қатынасын ашу, егер түпнұсқа болмаса, онда мәтіннің тарихын және бастапқы авторлық нұсқасын қалпына келтіру, т.б. жатады.Деректі түсіндіру баяндалатын нақты оқиға, фактілерді анықтау, мәтіндегі тура немесе астарлы сөздерге, метафораларға түсіндірме жасаудан тұрады. Деректердің пайда болуын зерттеу үшін оның авторын, уақытын, деректің шыққан жерін, пайда болуының тарихи жағдайын анықтау қажет. Деректердің пайда болған жерін, уақытын палеография, метрология, т.б. қосымша белгілер арқылы шамамен анықтауға болады. Ал дерек авторын қосымша белгілер (мазмұны, тілі, стилі, қолтаңбасына қарап) арқылы анықтау көп жағдайда құжат арқылы дәлелденгенге дейін болжам ретінде танылады. Тарихшы зерттеу жұмысының осы бірінші бөлімі арқылы дерек көзінің дәлдігіне көз жеткізе алады. Әрі қарай талдау жүргізу әдісі деректе берілген мағлұматтарға байланысты болады. Баяндаушы деректердің (жылнамалар, мемуарлар, публицистика, т.б.) дәлдігін анықтау мағлұматтардың пайда болу жағдайын, нақты мәліметтерді тексеруді, автордың саяси көзқарасын ашуды қажет етеді. Бұл деректанулық талдау жасаудың екінші бөлімі. Егер дерек баяндалып отырған оқиғаға қатысушы куәгердің мәліметі болса, онда оның сол оқиғаға қандай жағдайда қатысқаны, тарихи шындықты суреттей алатын мүмкіндіктері анықталуы шарт. Оқиғаға автордың өзі тікелей қатыспаған жағдайда оның мәлімет алған дерек көздері анықталып, мағлұматтардың толықтығы мен дәлдігі тексеріледі. Автордың жеке саяси көзқарасы берілген мәліметтердіңобъективтілігіне әсер етеді. Деректегі нақты мәліметтерді логикалық талдау және салыстыру арқылы тексеруге болады. Әр алуан деректерде берілген мәліметтердің бір-бірімен сәйкес келуі олардың нақтылығын дәлелдейді. Отандық деректану ғылымының қалыптасуы мен дамуына Ш.Ш.Уәлиханов, Ә.Н.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Е.Бекмаханов, Ә.Х.Марғұлан, т.б. зор үлес қосты. Қазіргі деректанудың теориялық-әдістемелік проблемаларына, деректерді зерттеуде Математикалық тәсілдер мен компьютерлер пайдалануға ерекше көңіл бөлінген.басканы мен билмеймин[1]

Деректану – тарихи деректер туралы ғылым. Оның негізгі міндеті тарихи деректердің пайда болу заңдылықтарын және оларда тарихи процестердің (құбылыстардың) объективті бейнелеуін зерттеу.Теориялық деректанудың жалпы тарих ғылымындағы алатын орны ерекше. Оның қосымша тарихи пәндермен және басқа да тарихи зерттеулермен ара қатынасы бар.

8

1). Қосалқы тарихи пәндер. Тарихи деректерді зерттеумен көптеген қосалқы пәндердің айналысатыны белгілі.Қосалқы тарихи пәндердін, арасында, түп дерек тануға ерекше орын беріледі, мұның міндеті тарихи түп деректерді тауып анықтау, оларды ғылыми жүйеге келтіру, сын көзімен талдау, зерттеу мен пайдалану әдістерін тұжырымдау, әрі, ақырында адамзаттың, өткен шағының тарихын баяндау үшін түп дерек бере алатындардың бәрін, нақтылы да жан-жақты алып анықтап шығу болып табылады.Кейбір қосалқы тарихи пәндер өз алдына неғұрлым тар мақсаттарды қояды. Бұлардың бірі тарихи түп деректердін, жеке түрлерін зерттеумен шұғылданады. Мәселен, эпиграфика тас плиталардың, металдың, сүйектің, ағаштың, саз балшық бұйымдардың, үстіндегі жазуларды, папирология— папирустардағы жазу-сызуды, ал нумизматика басқа міндеттермен қатар — монеталардағы мәтіндерді зерттейді. Жекелеген қосалқы тарихи пәндер өзінің назарын жазба түп деректердін, сыртқы белгілерін зерттеуге аударады. Палеография, мәселен, жазу-сызу материалдары мен оның құралын, жазу мен өрнектеу ерекшеліктерін, сфрагистика — баспасөздерді, оның қосымша құжаттарын, ал геральдика — гербтерді, ел таңбаларды, орта ғасырларда кеңінен таралған ерекше айырым белгілерін зерттейді.Қосалқы тарихи пәндердің ерекше бір тобы жазба тарихи түп деректердің жеке түрлерінің ғылыми сын тәсілдерін тұжырымдайды. Оған, мәселен, актілерді зерттейтін дипломатика және әдеби шығармалардың мәтіні тарихына өзінін, назарын аударатын текстология жатады.Тарихи түп деректерді зерттеу ушін деректерді тұжырымдауды өз алдына міндет етіп қоятын бірқатар тарихи пәндерді атаған жөн. Бұлардың қатарына, ең алдымен, белгілі бір тарихи оқиғалардың, уақытын анықтаумен шұғылданатын тарихи хронология, өлшемдер және ақша есебі жүйесін зерттейтін метрология жатқызылады. Түп деректердің ғылыми сыны үшін тарихи өткен шақтың географиясын қалпына келтіретін тарихи география және онымен тығыз байланысты жеке географиялық атаулардың этимологиялық құрылымын, маңызын әрі қайсыбір тілге жататындығын зерттейтін тарихи топонимика көп деректер береді. Тарихи түп деректерді зерттеу үшін рулардың, әулеттер мен жеке адамдардың шығу тегі мен тарихын зерттейтін генеалогия сияқты қосалқы тарихи пән де маңызды мәліметтер береді.Қосалқы тарихи пәндердің қай-қайсысы болсын өзінің зерттеу объектісі жағынан да, тәсілі мен шеңбері жағынан да деректанудан әлдеқайда тар.Деректану деректердің кейбір түрлерін, типтерін немесе топтарын (теңгелер, актілер, жылнамалар, заманхаттар т.б.) ғана зерттеп қоймайды, ол барлық тарихи деректердегі салынған ақпараттарды қоғам дамуының заңды өнімі ретінде зертттейді. Сондықтан оның шеңбері барлық жағынан қосалқы тарихи пәндерден кеңірек.2) Haқты тарихи зерттеулермен ара қатынастары.

9

Екiншi жaғынан, деректануды накты тарихи зерттеулермен, жалпы тарихи ғылымымен шатастыруға да болмайды: а) тарихи зерттеу өз мiндетiне тарихи деректер комплексi негiзiнде тарихи процестер заңдылығын тануды алады; ә) деректану ез мiндетiне деректi қоғамдык өмiрдiң жемiсi ретiнде, басқаша айтқанда тарихи процестiң бiр бөлiгi ретiнде тануды алады. Деректану шеңберi тарихи зерттеу шеңберiнен тар.

Әдебиеттер:1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағы Қазақстан. Алматы, 1992. 2. Сыздьқова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.3.Қозыбаев М.Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері //Қазақ тарихы 1997, N4.4.Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002. 5.Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректанудың теориялық мәселелері. Алматы, 1999.6.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі - Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.А.,1999

Тақырып 2 Деректану теориясы - 2 сағат1.Тарихи деректер бейнелеу теориясы түрғысыпан.2. Деректердегі объективілік пен субъективтілік туралы. 3.Тарихи шындық пен деректің, дерек пен тарихшының диалектикалық байланыс механизмі 4.Тарихи танымныц ретро-спективті сипаты. 5.Тарихи дерек ұғымы ақпарат теориясы туралы білім тұрғысынан. 6.Деректану және тарихи зерттеу.

Деректі түсіндіру баяндалатын нақты оқиға, фактілерді анықтау, мәтіндегі тура немесе астарлы сөздерге, метафораларға түсіндірме жасаудан тұрады. Деректердің пайда болуын зерттеу үшін оның авторын, уақытын, деректің шыққан жерін, пайда болуының тарихи жағдайын анықтау қажет. Деректердің пайда болған жерін, уақытын палеография, метрология, т.б. қосымша белгілер арқылы шамамен анықтауға болады. Ал дерек авторын қосымша белгілер (мазмұны, тілі, стилі, қолтаңбасына қарап) арқылы анықтау көп жағдайда құжат арқылы дәлелденгенге дейін болжам ретінде танылады. Тарихшы зерттеу жұмысының осы бірінші бөлімі арқылы дерек көзінің дәлдігіне көз жеткізе алады. Әрі қарай талдау жүргізу әдісі деректе берілген мағлұматтарға байланысты болады. Баяндаушы деректердің (жылнамалар, мемуарлар, публицистика, т.б.) дәлдігін анықтау мағлұматтардың пайда болу жағдайын, нақты мәліметтерді тексеруді, автордың саяси көзқарасын ашуды қажет етеді. Бұл деректанулық талдау жасаудың екінші бөлімі. Егер дерек баяндалып отырған оқиғаға қатысушы куәгердің мәліметі болса, онда оның сол оқиғаға қандай жағдайда қатысқаны,

10

тарихи шындықты суреттей алатын мүмкіндіктері анықталуы шарт. Оқиғаға автордың өзі тікелей қатыспаған жағдайда оның мәлімет алған дерек көздері анықталып, мағлұматтардың толықтығы мен дәлдігі тексеріледі. Автордың жеке саяси көзқарасы берілген мәліметтердің объективтілігіне әсер етеді. Деректегі нақты мәліметтерді логикалық талдау және салыстыру арқылы тексеруге болады. Әр алуан деректерде берілген мәліметтердің бір-бірімен сәйкес келуі олардың нақтылығын дәлелдейді. Отандық деректану ғылымының қалыптасуы мен дамуына Ш.Ш.Уәлиханов, Ә.Н.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Е.Бекмаханов, Ә.Х.Марғұлан, т.б. зор үлес қосты. Қазіргі деректанудың теориялық-әдістемелік проблемаларына, деректерді зерттеуде Математикалық тәсілдер мен компьютерлер пайдалануға ерекше көңіл бөлінген.басканы мен билмеймин

Қазіргі таңда технократиялық ойлау жүйесі қалыптасып, үлкен қарқын алуда. Осы тұста мемлекеттің және қоғамның саналы өкілдері өткен тарихи кезеңдердегі деректерді болашақ ұрпаққа жеткізу мақсатында сақтап қалдыру жауапкершілігіне ерекше мән беріп, біршама іс-шаралар жасауда.

Қоғамдық қатынастардың дамуы ақпараттық ресурстарға деген сұраныстарды арттырып отыр. Ақпараттық ресурстардың қоғам өміріндегі шынайы мәні, зор ақпараты бар құжаттардың үлкен жиынтығын сақтайтын мұрағат мекемелері екені рас.

Мұрағат дегеніміз – тарихи деректік құжаттар сақталатын алтын қазына. Онда ата-бабамыздың әулеттік шежіресі сақталып, өткен өмірдің айнасына айналуда. Мұрағатта әр кезеңдегі тарихи оқиғалар, дипломатиялық қарым –қатынастар, қоғамның саяси-әлеуметтік, экономикалық бағыттары жөнінде құнды құжаттар сақталады. Сондықтан да мекемелер мен кәсіпорындарында, оқу орындарында іс қағаздарын жазғанда бекітілген номенклатура негізінде ұқыпты, нақтылы, дәлелді, мазмұнды жазып, болған іс-шараны ешқандай қоспасыз көрсете жазу шарт. Әр жыл соңында мекемелердегі іс қағаздар бекітілген сараптау комиссиясының шешімімен құжаттарды сараптау, жүйелеу негізінде сол мекеменің ведомствалық мұрағатына өткізіледі.

Ал жарамсыз деп есептелінген құжаттар сараптау комиссиясының шешімі бойынша тізбе негізінде жойылады.

Қазақстанның тәуелсіздік алуымен мемлекеттің мәртебесінің өсіп өзгеруімен, саяси, экономикалық жағдайдың тұрақтанып, жақсаруымен мұрағат ісінде де біршама өзгерістер жасалынды. Бұрынғы одақтық республикалардың мұрағат мекемелерімен қалыпты байланыстың орын алған қиындықтарына қарамастан, құжаттармен қамтамасыз ету саласында «Ұйымдастырушылық -өкілдік құжаттарды ресімдеуге қойылатын уақытша талаптар» жасалынды және олар іс жүзіне асырылуда.

Мұрағат ісінде міндеттерді атқарудың құқықтық негізі жасалынды. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 22-желтоқсандағы «Ұлттық мұрағаттық қор және мұрағаттар туралы» заңы және «Мұрағат» жөніндегі түсінік бекітілді. Онда мемлекеттік мұрағаттар, олардың атқаратын негізгі қызметтері мен міндеттері айқындалды. Мемлекеттік мұрағаттардың түрлері

11

анықталды. Ұлттық мұрағаттық қордың құжаттарын жіктеу белгілеріне сәйкес мемлекеттік мұрағаттар жүйесі құрылды. Облыстық мемлекеттік мұрағаттар және олардың филиалдары, қалалық, аудандық, ведомствалық арнайы мемлекеттік жеке мұрағаттар тиісті ережелерге, талаптарға сәйкес өз жұмыстарын атқаруда. Әр мұрағат қызметкердің этикалық кодексінің негізгі принциптері бекітілді. Ол бойынша әр қызметкердің міндеті:

Мұрағаттық құжаттардың тұтастығын қорғау және олардың дұрыс сақталуын қамтамасыз ету;

Құжаттардың құндылығын сараптап, іріктеу бір жүйеге келтіру;Мұрағаттық құжаттардың түпнұсқалылығын қорғап, сақтай отырып,

оларды мемлекеттік, коммерциялық, жеке құпияларды, конфиденциалды ақпаратты сақтай отырып пайдалану;

Қызмет көрсету барысында заң шеңберіндегі іс-шараларды іс жүзіне асыру;

Әр мұрағат қызметкері басқа мамандық өкілдерімен ынтымақтаса отырып, әлемдік құжаттық мұраладың сақталуын қамтамасыз ете отырып оны тиімді пайдалану деп көрсетілген.

Мұрағат құжаттары тарихи дерек ретінде Қазақстанның әлеуметтік, экономикалық және саяси дамуына тигізер әсері мол. Өйткені өткен тарихи кезеңдерді зерттеп білу үшін мұрағат құжаттарына сүйенеміз. Мұрағат құжаттарын тиімді пайдалану арқылы Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттерін ашуға мүмкіндік туады. Тарихи зерттеулер мұрағат құжаттары негізінде жинақталып жазылатындықтан бұл мәселе қазіргі таңда өзекті болып отыр. Мұрағат құжаттарын мәдени- ағарту және насихаттық мақсатта пайдаланудың барысында: көрмелер ұйымдастырып, теле және радио хабарлар даярлап, лекция мен экскурция өткізіп және мерзімді басылымдарда мақалалар жариялап, түрлі құжаттық көрме ұйымдастыру болып табылады. Көрме құжаттарды насихаттау үшін жасалады. Көрмеде арнайы таңдалып алынған құнды, әрі қызық (хаттар, естеліктер, фотосуреттер, брошюралар, плакаттар т.б.) құжаттар қойылады. Көрменің тақырыбы елдің қоғамдық – саяси өміріне белгілі мемлекеттік және қоғамдық қызметкерлерге, республика тарихына арналуы мүмкін. Мұрағат құжаттарының көрмелері уақытша және тұрақты болып келеді1.

Тұрақты көрмелер ұзақ уақыт бойы жұмыс жасайды. Мұндағы экспонаттар жартылай немесе толық ауыстырылып отырады. Ал уақытша көрмелер белгілі бір мерзімге дейін жұмыс жасайды. Қай жерде және қалай орналасуына қарай көрмелер стационарлық және көшпелі болып келеді.

Көрменің мақсаты тақырып мазмұнын жоғары ғылыми деңгейде ашып, құжаттық экспонатты жан-жақты көрсету болып табылады. Бұл мақсатта жұмыс екі кезеңге бөлінеді, яғни көрменің экспозицияларын ғылыми даярлау және көрмені безендіру2. Көрменің экспозициялық құжаттарын ғылыми даярлауда әдетте тақырыпқа байланысты әдебиеттерді зерттеуден және библиография жасаудан тұрады. Көрмеге қойылатын құжаттар тексіне фото

12

және ксерокөшірме жасалады. Сонымен қатар безендіру материалдары да (сурет, гравюра, акварель) тек түпнұсқа түрінде көрсетілді.

Мұндай көрмелердің тақырыбы заман талабына сай болуы шарт. Жылжымалы көрмелердің ерекшелігі оларды бірнеше түрде жасап, әртүрлі қалаларға жіберуге болады. Көрменің ашылғаны жөнінде бұқаралық ақпарат құралдары арқылы және мерзімді баспасөз беттеріне мәлімет беру көп жағдайда көрменің табысты өтуіне себепші болады. Фотоальбом жасау әдістемесі көрме әдістемесіне жақын. Тек фотоқұжаттармен жұмыс жасау ерекшелігін ескерген жөн.

Мысалы, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты 1985 жылы Халық шаруашылығы жетістіктері көрмесіне «Мұрағат халық игілігі» атты үлкен көрме ұйымдастырды3. Бұл көрменің негізгі тақырыбы Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағатының даму тарихын және оның қоғамдық қызметін көрсетуге арналды.

Мерзімді баспасөз беттерінде мақала жариялау, теле және радио хабарлар ұйымдастыру құжаттарды мәдени – ағарту және үгіт насихаттық жұмыста пайдаланудың кең тараған түрі. Мерзімді басылымдар беттерінде жарияланған мақалалардың тақырыбы әртүрлі.

Көбінесе олар белгілі бір мұрағаттың құжаттар құрамы мен мазмұнына арналады. Сонымен қатар белгілі бір тақырып бойынша құжаттардың мазмұнына және мұрағат ісі жөніндегі негізгі сұрақтарға арналады4. Мұрағат материалдары негізінде ғылыми – көпшілік кітапшалар шығару, мұрағат қойнауында жатқан ең қызықты құжаттарды көпшілікке танымал етудің тиімді түрі.

Мұрағат құжаттарын танымал етуде радио хабарларының атқаратын орны зор. Мұрағат құжаттарын насихаттауда бірнеше радио хабарлардың түрі қолданылады. Олар: тақырыптық әңгімелер, баяндамалар, лекциялар және мұрағатта табылған және жаңадан келіп түскен құжаттар жайлы хабарлар ұйымдастырылады5. Әңгімелік, лекциялық және баяндамалық радио хабарларының ұзақтығы 30 минут болуы шарт. Ал соңғы хабарда берілетін радиолық ақпараттар көлемі бір беттен аспауы қажет. Радиолық ақпараттың оқылу ұзақтығы 3 минуттан аспауын ескерген жөн. Әдетте радиорепортаждарда құжаттар жайлы және оның ғылымды, халық шаруашылығын, мәдениетті дамытудағы ролі жөнінде айтылады6.

Мұрағат құжаттары негізінде даярланған телехабардың көрерменге әсері зор. Телехабарларда белгілі оқиғаға байланысты құнды құжаттардың түпнұсқасын және оқиға куәгерлерімен даярланған телехабарлардың көрерменге әсері зор. Телехабарларда белгілі оқиғаға байланысты құнды құжаттардың түпнұсқасын және оқиға куәгерлерімен қатысқан адамдарды көрсетуге болады. Сонымен қатар фото-кино құжаттарды пайдалануға, хабарға музыка мен ән қосу тиімді. Мұрағат құжаттары негізінде әзірленген телехабарлар өзінің көлемі жағынан әртүрлі болып келеді. Бір түрі тележурналдық болып келсе, екіншісі мұрағат құжаттары негізінде жасалған арнайы телефильм. Телехабар үшін мазмұны қызықты құжаттар таңдалынып

13

алынады. Телехабар текісін көрермендер тиісті дәрежеде қабылдауы үшін автор сөзімен қатар құжаттардан үзінді келтіріп, оқиғаға қатысқан адамдарға сөз беріп, көркемдік шығармадан үзінді келтірген жөн.

Мұрағат құжаттарын мәдени- ағарту мақсатта пайдаланудың тағы бір түрі- кездесулер ұйымдастыру, экскурсия мен лекция оқу болып табылады. Бұл кездесулерде мұрағат қорының құрамы мен мазмұны жөнінде және мұрағат қорын ғылым, мәдениет саласында пайдаланудың маңызын көрсетеді.

Құжаттарды танымал етуде, мұрағаттың мәдени – ағарту саласындағы жұмыстың бір түрі – экскурсия. Экскурсияның мақсаты мен тақырыбы әр түрлі болып келеді. Мысалы, мұрағаттардың қызметкерлеріне мұрағатты құжаттармен толықтыру, сұрыптау жұмысы, құжаттарды пайдалануды ұйымдастыру, каталогтарды құру т.б. мақсатта экскурсия өткізілсе, студенттерге, мұғалімдерге т.б. мамандық иелеріне мұрағат құжаттарымен таныстыратын экскурсия өткізіледі.

Көпшілікті мұрағат құжаттарымен таныстырудың тағы бір тиімді жолы – лекциялар мен баяндамалар оқу. Баяндамаларда мұрағат құжаттарының маңызы жөнінде немесе мәдени және шаруашылық өмірінде пайдаланудың маңызы айтылады. Баяндамалар барысында құжаттар көрсетіліп, қысқаша мазмұны айтылуы тыңдаушы студенттердің есінде жақсы сақталады. Сондай-ақ лекция барысында «Қазақ даласында болған» атты құжаттық фильмнің көрсетілуі тыңдаушыларға үлкен әсерін тигізеді.

Мұрағат құжаттарын пайдаланудың дәстүрлі түрі оқырман залдары арқылы зерттеушілерге құжаттар және ақпаратпен қамтамасыз ету. Зерттеушілердің құжаттарды толық және жан-жақты жақсы пайдалануы үшін оқырман залдарында ғылыми анықтамалық ақпараттар бар. Олар: путеводительдер (жол нұсқағыштар), шолулар, каталогтар т.б.

Оқырман залының меңгерушісі зерттеушілерге берілетін құжаттарды қарап шығады. Пайдалану парақтарындағы жазбаларды тексереді, зерттеушінің тақырыптарын есепке алу картотекасын жүргізеді7.

Зерттеушілерге барлық іс қағаздарының, баспасөз материалдарын және микрофильмдер беру арнайы жазба талаптар бойынша іске асырылады. Зерттеушілердің 52 пайызы жоғарғы оқу орындарынан келеді8. Олдардың көбі мұғалімдер мен диплом жұмысын жазушы студенттер.

Құпия қорлармен жұмыс жасау Қазақстан Министрлер Кеңесі жанынан құрылған бас архив басқармасының «Құпия құжаттармен жұмыс жасау тәртібі» бұйрығына сәйкес жүргізіледі. Әйтсе де құпия қорлар мен құжаттар әлі күнге дейін құпия түрінде қалуда. Сондықтан оқырмандар залында зерттеушілердің санын көбейту үшін және құпия қорлар мен құжаттардың сырын ашу бүгінгі тарих ғылымының ашылмаған құпияларын зерттеуге мүмкіндігін тигізер еді.

Мұрағат құжаттарын ғылыми мақсатта пайдалануда құжаттық жинақтар шығарудың ролі зор. Құжаттық басылымдар тақырыптық, қораралық, жеке адамдардың құжаттары болып келеді. Қораралық басылымдар ғылыми типке

14

ғана жатады. Олар тек бір қордың немесе бір коллекцияның құжаттарын өзіне қосады, ал тақырыптық басылымдарға белгілі тақырыппен әртүрлі қордан алынған деректер жатады. Жеке адамдардың басылымдарына осы адамның өзінің творчествалық өмірі барысында жинаған құжаттары енгізіледі. Құжаттық жинақтардың түрі: ғылыми, ғылыми-көпшілік, оқулық болып үшке бөлінеді9.

Орталық мемлекеттік мұрағат қызметкерлері құжаттық жинақтар шығаруда ғылыми институттар, мекемелер және жоғары оқу орындарымен біріге отырып шығарады. Жинақты дайындау барысында құрастырушы мүшелері мен редактор тағайындалады.

Басылымның жоспар бағдарламасында құжаттық жинақты шығару қажеттілігі, оның саяси және ғылыми өзектілігі, мақсаты көрсетіледі.

Құжаттық басылымдардың кең тараған түрі-тақырыптық. Ол белгілі бір тақырып бойынша жасалады. Жинақты даярлау барысында керекті құжаттарды іріктеп алу тарихи принциптер негізінде жүргізіледі.

Құжаттарды іріктеп таңдау үшін әдістемелік ереже және ғылыми анықтамалық аппарат құрастыру өте тиімді. Жинақтың деректік негізін мұрағат құжаттары, мерзімді басылымдар, мемлекеттік қорлар құрайды. Фотосуреттер, кинокадрлар, плакаттар, құжат жинағының тақырыбына тығыз байланысты болуы шарт. Ал белгілі бір оқиғаға байланысты құжаттар әртүрлі болып келеді. Олар: хаттама, қаулы, мерзімді басылым, тарихи естеліктерден тұрады.

Ал құжаттық – публикациялық жинақта құжаттармен қатар очерктер, поэзиялық шығармалар, естеліктер, көркемдік материалдар болады.

Жинақта іріктелініп алынған тарихи деректер өзінің тақырыптық, салалық, хронологиялық, авторлық, географиялық белгілері арқылы жүйеленеді. Құжаттарды жүйелеу басылымдардың мақсаты мен сол құжаттардың сипаттарымен айқындалады. Хронологиялық жүйелеу оқиғаны, құбылысты бағалауға мүмкіндік берсе, географиялық жүйелеу құжаттардың аймақтық, губерниялық екендігін білу үшін пайдаланылады.

Ғылыми – көпшілік жинаққа археографиялық мінездеме беру, яғни оқырманға тарихи деректің бір түрі құжат жөнінде мәлімет беру.

Жалпы құжаттық жинақ тарих ғылымын және мұрағат ғылымын насихаттайтын құрал болып табылады. Сол себептен де құжаттық жинақтарға археографиялық өңдеу жасалады.

Ғылыми – анықтамалық аппараттың міндеті- жарияланған құжаттың ғылыми, саяси түсінуіне көмектесу және басылыммен жұмысты жеңілдету.

Ол тақырыпқа, жинақтың түріне байланысты әртүрлі болып келеді. Газеттік құжаттарға, жинақтарға алғы сөз ретінде, көрсеткіштер, тізбелер ретінде енеді.

Тақырыптың өзекті мәселесі мұрағат құжаттарын пайдалану барысында істелетін жұмыстар мен пайдалану мақсаттары көрсетіледі. Жалпы мұрағат құжаттары 5-мақсатта: халық шаруашылығында, ғылымда, мәдени-ағарту және насихаттау, идеологиялық және оқу мақсатында пайдаланады. Айталық,

15

Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты ғылыми зерттеу институттары және жоғарғы оқу орындарымен біріге отырып 100-ден астам құжаттық жинақ шығарды.

Қорыта айтқанда, құжаттарды пайдалануды ұйымдастыруда мынадай түрлері бар: мұрағат материалдары жайлы ғылыми дерек беру; құжаттарды жариялау; көрмелер ұйымдастыру; мақалалар жариялау және құжаттық фильмдер жасау; кездесулер және мұрағаттарда экскурсия ұйымдастыру; лекция мен баяндамалар даярлау; мұрағаттық анықтама беру т.б.


Тақырып 3 Деректану пәні –2 сағат 1.Деректанудың қосалқы тарихи пәндермен ара қатынасы.2.Нақты тарихи зертеулермен арақатынасы. 3.Тарихи деректердің анықтамасы. Деректану реалды дүниені тану құралы. Адамдар қолымен жасалынған мәдениет құндылықтары - фольклорлық туындылар, заттар, жазбалар, құжаттар - деректану ғылымының зерттеу объектісі.


Тақырып 4 Тарихи дерекітерді сыныптау проблемасы - 2 сағ ат

16

1.Тарихи деректерді сыныптаудың қажеттілігі мен жолдары. 2.Тарихи деректерді типтерге және түрлерге бөлудің негізгі принциптері. Жазба деректердің негізгі типтері. Жазба деректерді түрлік сыныптау. Ерекше (қайталанбайтын) және көпшілік (қайталанатын) деректер және олардың деректік маңызы. 3.Тарихи деректер эволюциясы. Әлем тарихы деректерінің түрлік өзгерістерге ұшырауының өзіндік ерекшеліктері. Деректер дамуының тенденциялары.

Типтiк жiктелудiң тарихи деректерді турлiк жiктелуден айырмашылығы ол деректердiн. мазмуны мен формасының сайкестiк пpинципiне негiзделген. Тип акпаратты салу жане сақтау тәсiлдерiмен ерекшеленген деректердi бipiктiредi. Негiзiнен деректердiң жетi типiн айтуға болады: жазба, заттай, этнографиялык, фольклорлық, лингвистикалық, фотокиноқұжаттар, фоноқұжаттар. Мұндай жiктеу дерекке тән ерекше белгiлерiн (пайда болу, мазмуны, формасы) eскереді, дегенмен бұл шартты жiктеу. Өйткенi, фольклорлық (ауызша) деректер қазіргi кезде, көп жағдайда жазба түрiнде таралған, ал этнографиялық деректер — заттай ескерткiштер немесе кинофотоқұжаттар турiнде берiледi. Сондықтан бұлардың арасьшда айкын аралық жоқ.

Осындай ерекшелiктерiн ескере келе 1981 жылы ИД.Ковальченконың басшылығымен шыққан «Источниковедение истории СССР» оқұлығын әлеуметтiк акпараттарды бекту формасына карап, деректерді мынандай типтерге бөлген: заттай, көркем-сурет және графикалы сурет, жазба жане фоноқұжаттар.Сонымен қатар деректерді пайда болу тегіне, сырткы ерекшелiктерiне карай үлкен типтiк топтар класына, оньщ iшiнде шағын топтарға бөлуге болады:

заттай деректер — археологиялык ескерткiштерден бастап казiргi машиналар мен техникаға дейiн;

көркем сүрет деректері — сурет өнерінің, жалпы өнер саласының барлык туындылары;

сөздiк деректер — күнделiктi сөйлеу мәнерiнен бастап халыктың ауызша шығармашылық ескерткiштерi толығымен;

жазба деректер — этнографиялық материалдардан бастап мазмұны мен формасы сан алуан болып келетiн жазба ескерткiштерiнiң бәрi;

дыбысты деректер – сөзсiз немесе сөзбен бiрге орындалатын (саз, әуен, ән т.б.);

салттық деректер — тұрмыста, мiнез-құлықта қалыптасқан дәстүрлер, әдет-ғvрыптар.ХХ ғасыр ақпарат дәуірі боп саналады. Ғаламдасу мен ұлттық дамудың

үйлесімді жарасымын талап етіп отырған жаңа технологиялар ғасыры алдымызға тың жобалармен жұмыс істеу міндетін қойып отыр. Жаңа дәуірдің келуімен тарихи деректердің жаңа түрі пайда болды. Ол – электрондық деректер. Электрондық деректер дәстүрлі деректерден (яғни

17

қағаз жүзіндегі деректерден) шамамен кинофотофоноқұжаттар сияқты ерекшеленеді.

Тарихшылардың Интернетті игеруі соңғы жылдары ғана басталды және өз дамуында бірнеше жүйелі кезеңнен өтті:

- қорлардың сандық өсуі;- қорларды құру процесіне кәсіби тарихшыларды тарту;-осы процестерге байланысты туындаған мәселелерге теоретикалық

мағына беру.Бүгінде Интернет жүйесінде орналасқан әр түрлі деректер зерттеу

айналымына көптеп тартылуда, алайда электрондық деректерді деректанулық талдау мәселесінің жеткіліксіздігі, деректанулық сипаттауының жоқтығы олардың оқу процесі мен зерттеулерде қолданылуын күрделендіреді. Сонымен бірге Интернет деректерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл осы тәріздес қорлармен жұмыс істеудің жаңа принциптерін әзірлеу қажеттілігін көрсетеді.

Интернет жүйесінің қорларын талдау электрондық тарихи деректердің екі негізгі түрін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

- электрондық құжаттардың дәстүрлі жазба деректермен ұқсастығы;- тарихи деректерді жеке электрондық деректер ретінде орналастыруға

мамандандырылған web-сайт.Бірінші топ Интернет жүйесінде орналасқан баспа басылымдарының

электрондық түрлерін, сандық деректерді және басқа да жеке құжаттарды біріктіреді.

Екінші топ жеке тарихи деректер ретінде қарастыруға болатын web-сайттан тұрады. Бұл жағдайда электрондық дерек құрылымы күрделенеді, авторлық мәселесі туындап, деректанулық сипаттау ерекше маңызға ие болады.

Жоғарыда айтылған тарихи дерек ретінде Интернет қорларын сипаттаудың алуан түрі ұсынылады.

Жеке электрондық құжатты сипаттау кестесі мыналардан тұрады: құжаттың атауы, авторлар, мерзімі, қысқаша мәлімет, құжат форматы, баспа нұсқасының болуы, құжат орналасқан сайтты көрсету, осы құжат орналасқан басқа сайтты көрсету.

Берілген сипаттаудағы алдыңғы үш позиция (атауы, авторды анықтау және деректің мерзімі) деректанулық талдауда дәстүрлі болып табылады және ерекше түсініктемені қажет етпейді. Қалған сипаттау позициялары электрондық деректердің ерекшелігімен сәйкестендіріледі және Интернет жүйесінің тұтынушыларына зерттеу және ғылыми тәжірибеде қорды тиімді пайдалануға бағытталған.

Қысқаша мәлімет қор сипаты мен мазмұны туралы алдын ала ақпарат береді, сонымен қатар деректанулық сипаттаудың субъективтік позициясы болып табылады. Жеке құжаттың аңдатпа кестесі Интернет жүйесінде тарихнама материалдарын сипаттауда да қолданылады.

18

Интернет-қорлардың келесі сипаттау позициясы – құжаттың форматын көрсету (zip, word, html). Сипаттаудың маңызды белгісі – материалдың баспа нұсқасының барын көрсету. Бұл жағдай көрсетілген материалдың сенімділігін күшейтеді және қажеттілік туындағанда ұқсас баспа нұсқасын іздеуді жеңілдетеді. Сонымен бірге ғылыми ортада көп жағдайда web-сайтқа қарағанда баспада басылған материалға жасалған сілтемеге көп сенім артады.

Қазіргі кезде web-сайттың үнемі жаңарып отыруына байланысты жүйе жағдайының ерекшелігі онда орналасқан қорлардан үзінді алуды қиындатады. Сондықтан Интернет қорын сипаттауда материалдың баспа нұсқасының бар екенін көрсету аса қажет. Осы мәселелерді шешу үшін сипаттаудың ең соңғы позициясы – сол материалды таба алатын балама адресі ұсынылады.

Тарихи деректерді жеке электрондық деректер ретінде орналастыруға мамандандырылған web-сайттың сипаттау кестесі қордың авторы, мерзімі, материалдың тақырыбы бойынша қордың сипаты, қордың түрі, ақпараттың түрі, қысқаша мәлімет, Интернет жүйесіндегі орны сияқты позицияларды құрайды. Қор сипатын материал тақырыбы бойынша белгілеу монотематикалық және политематикалық сайттарды бөліп көрсетуді ұсынады. Қорлардың түрі (ғылыми, ғылыми-көпшілік, ойын-сауық) берілген қордың сенімділік дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл өте маңызды, өйткені бүгінгі таңда Интернет жүйесіндегі тарихи мәселе бойынша арнаулы сайттардың көбі әуесқойлық болып келеді, ал кәсіби ғылыми сайттармен салыстырғанда олармен жұмыс істеу тыңғылықты деректанулық сынды талап етеді. Сайттағы ақпараттар түрінің (тақырыптық, графикалық, аудио-, бейнеақпараттық) көрсетілуі әр ақпарат түрінің деректанулық талдау әдістерін, зерттеу және білім тәжірибесінде олардың қолдану мүмкіндіктерін белгілейді. Сайттағы қысқаша мәлімет сайтта берілген материалдарды алғашқы тақырыптық жіктеуді, олардың ерекшелігін көрсетуді қамтуы тиіс. Жоғарыда көрсетілген Интернет қорларын тарихи дерек ретінде сипаттау кестесі түзету мен нақтылауды қажет етеді.

Интернетті ғылыми мақсатта қолдану үшін үш бағыт белгіленеді: электрондық пошта, телеконференция, жүйенің ақпараттық қорын пайдалану /1/.

Электронды пошта – желі қызметтерінің ішіндегі электрондық мәлімет алмасудың ең негізгісі. Электронды пошта көмегімен барлық құрылықтарда тұратын адамдар қашықтыққа қарамай, бір-біріне электрондық жолдау жібере алады.

Телеконференциялардың электрондық поштадан айырмашылығы –мәліметті бір адамға ғана емес, бірнеше абоненттер тобына жолдайды. Әр түрлі мәліметтерді талқылау кезінде конференцияға қатысушылар тең құқықты болып саналады. Әрбір телеконференция бір тақырыпқа арналады және оның өзіндік адресі болады, мұнда қарастырылатын мәселелер ауқымы

19

әр түрлі бола береді – өте ауқымды тақырыптан тек бір ғана сұраққа дейін қамтылады.

WWW (world wide web – дүниежүзілік өрмек) – Интернеттегі гипермәтіндік ақпарат іздеу жүйесі. Мәліметтер блоктары (web-парақта) мекемелердің немесе жеке тұлғалардың меншігіндегі www-сервер немесе web-сервер деп аталатын жеке компьютерде сақталады. Web-құжаттарға енгізілген гипермәтіндік сілтемелер арқылы тұтынушы адам олардың бірінен-біріне ауыса береді. WWW негізінде гипермәтіндік мәліметтерді тасымалдау хаттамасы – HTTP арқылы жұмыс істейді, ал оның ішкі ақпараттары құжаттарды белгілеудің гипермәтіндік HTML тілі көмегімен құрастырылады. Бірқатар ресейлік тарихшылар В.Н.Владимиров, Н.Н.Силин, Е.В.Злобин, Е.В. Боброва және т.б. деректанулық зерттеу жүргізуде бүкіләлемдік өрмек ұсынатын мәліметтерді қолданудың келешегі барын айтады.

Тарихи зерттеулерде Интернетті қолдану ерекшеліктерін зерттеу ісінде орыс ғалымдары түпкілікті негіз қалады. Е.В.Злобиннің еңбегінде Интернеттің деректанулық мәселелеріне жеке бөлім арналған /2/. Әсіресе, бізге маңыздысы – басқа машина оқитын құжаттардан белгілі бір өзіндік ерекшеліктерімен ажыратылатын алғаш рет тұжырымдалған «желілі машина оқитын құжат» /3/. Желілі құжаттардың осындай ерекшеліктеріне құжаттарды жеткізуші тұтынушыдан қашықтықта болуын және бірнеше зерттеушілердің бір дерекпен бір мезгілде жұмыс істеу мүмкіндігін жатқызады.

Е.В.Боброва электронды құжат туралы мынадай балама анықтама береді: Электрондық құжат – электронды есептегіш техника құралдары арқылы пайда болған құжат /4/. Боброва Интернет жүйесіне енгізу үшін электронды-есептегіш техника құралдары көмегімен Интернет-құжаттар класын бөліп көрсетеді. Онда Интернет бір-бірімен байланысқан және TCP/IР аpқылы өзара әсер ететін жүйе жиынтығын құрайды.

Жоғарыда келтірілген анықтамалардан байқағанымыз: авторлар желілі құжат анықтамасын бергенде, екі жақтан қарастырады. Е.В.Злобин тұтынушы ретінде желілі құжаттардың ерекшілігіне қарайды, ал Е.В. Боброва автор ретінде Интернет-құжаттың құрылуы мен міндетінің ерекшеліктеріне назар аударады.

Екі автор да ең бастысын, мәселенің деректанулық аспектін назардан тыс қалдырады. Желілі құжат тұтынушы компьютерінде уақытша файл түрінде ғана көрсетілген. Оны сақтау және тарихи дерекке айналдыру – тарихшы ғалымның жұмысы.

Әдебиеттер:1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағы Қазақстан. Алматы, 1992. 2. Сыздьқова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.3.Қозыбаев М.Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері //Қазақ тарихы

20

1997, N4.4.Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002. 5.Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректанудың теориялық мәселелері. Алматы, 1999.6.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі - Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.А.,1999

Тақырып 5 Деректанудың қалыптасуы және дамуы - 2 сағат1.Деректанудын, ғылым ретінде пайда болуьшың және қалыптасуының алғышарттары. Орыс жылнамаларын зерттеуші А.Л.Шлецер (1735-1809), неміс ғалымы Ф.Шлейермахер (1768-1834), неміс тарихшылары Б.Нибур (1766-1831), Л. фон Ранке (1795-1886), франңуз тарихшысы П.Дону (1761-1840) т.б. - деректану ғылымының негізін қалаушылар. 2.XIX ғ. бірінші жартысындағы ірі ғылыми жаңалықтардың ашылуы және ұлттық сананың оянуының деректану ғылымының дамуына тигізген өсері. Г.Ф.фон Штейннің "Ежелгі тарихи деректерді зерттеу қоғамын" құруы. "Герман тарихының ескерткіштері" сериясының жарық көруі. Г.Вайц (1813-1886) жөне оның "Германия тарихының деректануы".3.Батыс Европа елдерінде тарихи зерттеу ісімен айналысатын мамандарға деген кажеттіліктің артуы. Ұлы француз буржуазиялық революциясы және мұрағат істеріндегі өзгерістер. 1821 жылы Парижде хартиялар мектебінің ашылуы және оның міндеттері мен маңызы. Батыс Европа елдеріндегі арнайы тарихи зерттеу институттарының ашылуы.Э.Бернгеймнің (1850-1942) "Тарих ғылымына кіріспе" атты оқулығындағы методология, методика, түсініктер және сьшыптау мәселелері. Ш.Ланглуа (1863-1920) мен Ш.Сеньо-бостың (1854-1942) "Тарихи зерттеуге кіріспе" атты еңбектер-нің негізгі бөлімдері және олардағы деректанулық ойлар мен тәсілдер.Орыс тарихшысы В.О.Ключевский XIX ғ. соңындағы Ресей тарих ғылымыңың ерекшелігі мен міндеттері, тарихи деректер, тарихи сын және тарихи сынның ерекшеліктері туралы. А.С.Лаппо-Данилевскийдің (1863-1918) деректану методологиясы туралы концепциясы. Деректану - тарихи деректер туралы біртүгас жүйелі ғылым.4.Кеңестік тарихнамадағы деректану ғылымының дамуы ның негізгі кезеңдері жәпе деректану пәнін оқытудыц ерекшеліктері. Деректанулық орталықтар.

Әдебиеттер:1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағы Қазақстан. Алматы, 1992. 2. Сыздьқова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.3.Қозыбаев М.Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері //Қазақ тарихы 1997, N4.4.Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002.

21

5.Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректанудың теориялық мәселелері. Алматы, 1999.6.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі - Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.А.,1999

Тақырып 5 Тарихи деректерді талдау методикасы – 2сағат1.Деректанулық сын. В.Н.Татишев деректанулық сын туралы. АЛ.Шлецердің тарихи деректанулық сынды негізгі топтарға бөлуі. В.О.Ключевский “филологиялық сын” және “фактілік сын” туралы. А.С.Лаппо-Данилевскийдің деректерді, ғылыми сынның негізгі кезендерін және 14 Ережесін көрсетуі.

2.Тарихи деректерді талдаудың құрамдас үш бөлігі — методология, методика және техника. 3.Объективтік принцип, тарихилық принцип, партиялық, принцип – деректану методикасының негізгі принциптері.4.Деректермен жұмыс істеудің негізгі үш кезеңі: деректерді іздеу, табу (деректанулык, эвристика), деректанулық талдау (сын), деректердегі алынған мәліметтер нақты зертгеулерге пайдалану, тәсілдсрін жасау (методика).

Қазіргі таңда тарихи деректердің саны, көлемі, түрі жағынан әртүрлі. Сондықтан тарихшыға оларды бір-бірінен ажырату үшін не оларды жіктеп, не топтау керек. Осыларды топтау, жіктеуде әркім әр түрлі пікір айтады. Жіктеу – обьективті зарттеуші өлшемдерге негіхделуі керек. Олар обьективті деректердің өзінен шығуы керек. Онда деректерде шындықтың орын алуы, бейнелену заңдары орын алуы тиіс. Сондықтан жіктеу тек таза техникалық емес, әдіснамалық мәселе. Ол зерттеу тәсілі қызметтерін атқарады. Жалпы, Кеңес үкіметіне дейін ғалымдар тарихи деректерді зерттегенде олардың әлеуметтік тарихын ескермеді. Көбінесе 2 топқа бөлді. Мысалы, француз Шарль Сеньобус: «Өткеннің ізі тікелей, өткеннің қосымша ізі» дейді. Лапо-Данилевский: «Мәдениеттің қалдығы» дейді. Сонымен қатар, «фактілерді суреттеу, айту» дейді. Кеңес дәуіріндегі жіктеуді ұсынамыз. Кеңес үкметінің алғашқы жылдарында өткен бұрынғы деректанушылардың пікірін қолдады. 1925-40 жж. Тарихшылар мемлекет, идеология, қоғамдық қозғалыс тарихи тақырыптар бойынша жіктеді. 40-50 жж. Академик Тихомиров деректерді 5 топқа бөлді: заттай, лингвистикалық, этнографиялық, ауызша, жазбаша. Тихомиров жазба деректерді 2-ге бөлді. Яғни, құжаттық және баяндаушы деп. Ол деректерді шығу тегіне қарай бөлді. ХХ съезден кейін деректерді типологиялық жіктеу қалыптасады.Типтік жіктелу – деректердің мазмұны мен формасының сәйкестік принципіне негізделген. Ақпаратты алу, сақтау тәсілдерімен ерекшеленеді.Типтік жіктелудің 7 түрі бар. Олар: жазба, лингвистикалық, заттай фото-кино

22

құжаттар, этнографиялық - фоно құжаттар, фольклорлық.Жоғарыда айтқан жіктеу пайда болу мазмұны, формасы ескеріледі. Бұл жіктеу барысында нақты жіктеу жоқ.Ковальченконың деректану оқулығында мынадай типтерге бөледі: заттай, көркемсурет, графикалық тип, жазба, фото құжат.

Деректерді пайда болу тегі, сыртқы ерекшелігі қарай үлкен немесе шағын топтарға бөледі.

заттай деректер археологиялық ескерткіштерінен бастап қазіргі дамыған техника-машиналарға дейін;

көркемсурет сурет өнерінің барлық саласы; сөздік деректер күнделікті сөйлеу мәдениетінен бастап, халықтың

шығармашылық ескерткіштері; жазба деректер тұрмыста, мінез-құлықта қалыптасқан дәстүрлер мен әдет-

ғұрыптар;

Жалпы, көптеген тарихи деректер бір типке жатпайды., бұлар аралас типтерді құрайды. Мысалы, бір деректер бірнеше типтерге жатуы да мүмкін. Жазба деректер өте көп мөлшерде кездесетіндіктен, оларды әр түрге бөледі. Бұндағы негізгі принцип оның формасы мен мазмұнының мақсаты бірлігі осындай жағдайды ескергенде Н.У.Пушкарев жазба деректерді екіге бөледі:

Құжаттық: картографтық статистикалық актілік концелярлық

Баяндаушы: жеке (хаттар, күнделік, заманхат); көркем (очерк, роман, лирика, проза); тарихи (повесть, жылнамалар, әдебиеттер); ғылыми (тарихи, философиялық, әлеуметтік еңбектер).

Деректану методы

1. Деректанулық «сын».Деректерде бейнеленген тарихи оқиғаларды қалпына келтіретін тәсілдерді деректанулық «сын» дейдіРесей тарихы бойынша тарихи деректер бірінші болып сыннан өткізген В.Н.Татишев . Ол қажетті дүниені қажетсізден айыра білу Мықты тарихшылардың Еңбектерін өзіне сын көзбен қарауды ұсынады.

Л Шлецер 1735-1809 жылдары тарихи сынды үш топқа бөлу арқылы

23

жіктеген:1.Кіші сын (сөзді сынау) түпнұсқаны анықтау.2.Грамматикалық және тарихи талдау. Автордың қандай сөзді пайдаланғанын және не айтпақ болғанын анықтау. Жоғарғы сын. (дерек автордың пікірі дұрыс па, рас өтірік пе, көз жеткізу. Бұнда автордың оқиғаны қаншалықты білетіндігін анықтау. В.О. Ключевский ғылыми талдауды екіге бөледі: Философиалық сын (ежелгі қол жазбаны дұрыс оқи білу). Фактілі сын жазудың көзқарасын анықтау дейді.Жазба дерктерді ғылыми сынның негізгі ережелері белгілі деректанушы А.С. Лапо-Данилевскийдің еңбектерінде жан-жақты көрсетілген. Ол екі кезеңнен тұрады. І-кезең-«сыртқы сын» және ІІ-кезең «ішкі сын».Тарихи деректерге мұндай көзқарас алдыңғы парагровта айтылған белгілі француз ғалымдары Ш.Лангуа мен Ш.Сеньбосқа да тән болды. Олардың Москвадан 1889 жылғы шыққан «Ведение в изучение истории» деген еңбегінде шынайылықта айқындау «автордың көңіл күүйін анықтау арқылы жүреді»-дейді.

2. Деректанулық талдау методикасы мен принцптері.

Ғылыми еңбектерде, деректану бойынша жүргізілген кәзіргі зерттеулерде деректанулық талдау жүйелі теориялық негіздемеге ие болды. Методика нақты зерттеу тәсілі деген ұғым болса, метод жалпы зерттеу деген ұғымды білдіреді. Сондықтан методтың ауқымы кең, оған методика да енеді. Ол негізгі үш құрамдас бөлімнен тұрады:

-Нақты методология-басқаша айтсақ, метод теориясы, осының негізінде ғылыми таным принціптері жасалады;

-Методика-зерттеудің нақты ережелері мен тәсілдері;

-Техника-зерттеуге қажетті құрал-жабдықтардың жиынтығы.

Үш құрамдас бөлім- методика, методология және техника бір-бірімен тығыз байланысты. Дегенмен, методология жетекші орын алады.

Методология мен методиканың ғылыми таным тәсілінің ажырамас құрамдас бөлігі екендігінен шыға отырып, тарихи деректану методикасын айқындауға болады. Бұл методика мынадай принціптерге негізделген:

Обьективтік принціп - тарихи құбылыстарды барлық қайшылықтармен, күрделіліктермен, санқырлылықтармен қоса жан-жақты зерттеу. Барлық деректерге толық талдау жасау. Бір-бірімен байланысты деректерді кешенді зерттеу.

24

Партиялық принціп - ол деректерді зерттеудің өзекті мәселесі етіп, әлеуметтік талдауды алады: деректің қандай ұлттың, әлеуметтік топтың не таптың мүддесін қорғағандығын анықтайды, деректе сол әлеуметтік топтардың, ұлттардың не таптардың мүддесінің қаншалықты ашық, толық дәл көрсетілгендігін анықтайды.

Тарихи принціп – ол дерекке тек нақты тарихи тұрғыдан қарау емес, сонымен қатарпайда болуы мен сақталуына әсер еткен оқиғаларды, құбылыстарды және процестерді зерттеу.

3. Деректердің пайда болуын «сынау» немесе сыртқы «сын».

Деректі сынаудың бұл кезеңі мәтінді оқудан, оның дәл мазмұнын, өмір сүру формасын айқындалуын, түпнұсқалығын, уақытын, авторын, жасалынған жерін, пайда болуының нақты-тарихи жағдайын, деректі жасаудағы мақсат мен міндеттерін анықтаудан тұрады.

Деректердің сақталу формалары. Кез келген тарихи дерек белгілі бір материялды формада өмір сүреді. Мазмұны жағынан бірдей мәтіннің өзі әр түрлі формада кездесуі мүмкін. Деректің сапалы да тез өңделуі көптеген факторларға байланысты, сондай факторлардың бірі ол деректің сақтау формасы: қолжазба ма жоқ тасқа басылған ба, мұрағат материялдары ма, жоқ публикация ма?

Мәтінді дұрыс оқи білу немесе түпнұсқалық проблемесы. Деректің мазмұнымен танысу барысында мәтінді қалпына келтіру және оның дәл мәнін ашуға байланысты көптеген қиындықтар пайда болады. Олар негізінен мәтіндегі кейбір сөздердің дұрыс оқылмауы немесе өшіп қалуына байланысты. Кей жағдайда мәтінді мазмұны бойынша немесе басқа мәтіндермен салыстыру арқылы қалпына келтіруге болады. Кәзіргі кезде мәтіннің өшіп қалған жерлерін немесе бүлінген жерлерін жаңадан пайда болған фотоанализ тәсілімен қалпына келтіру қолға алынуда.Деректің пайда болған уақытын анықтау. Барлық деректерде бірдей оның жазылған уақыты көрсетіле бермейді., кейде мәтінде көрсетілген уақыттың өзі де дұрыс болмауы мүмкін. Дегенмен, көп жағдайда деректің жазылған уақыты туралы мәліметті сол мәтіннің өзінен, оның мазмұнынан табуға болады: деректе аталған тарихи тұлғалардың атынан, оның лауазымынан. Атақ дәрежесінен.Деректің пайда болған жерін анықтау. Жоғарыда айтылған мәтінді оқу және уақытын анықтау үшін пайданылған тәсілдердің көбі, оның пайда болған жерін анықтау үшін де қолданылады. Сонымен қатар тарихшы тарихи географиялық гнегізіннде жасалған тарихи карталарды да пайдаланады. Тарихшыға қойылатын талаптың ең бастысы өзі зерттеп жүрген жерін көз алдына елестетуі. Сонымен қатар тарихи әкімшілік-территориялық

25

өзгерістерді де жақсы білгені жөн.

Дерек авторының не құрастырушының атын анықтау. Дерек авторының не құрастырушының атын білу оны тарихи зерттеулергеи пайдалану міндетті шарт емес. Деректегі сақталынған ақпараттың сипаты оның авторымен емес, мазмұнымен айқындалады. Тарихшыны жасырын атпен, бірнеше атпен немесе тіптен атсыз жазылған деректерр де қызықтырады. Көптеген жағдайда тарихшылар өз еңбектерінде заң жобаларын, заң актілерін, үкімен қаулы-қарарларын, ағымдағы іс қағаздарын кеңінен пайдаланса да олардың авторын білуге ұмтылмайды. Дегенмен, бұдан дерек авторының аты керегі жоқ деген ұғым тумау керек.

4.Деректердің шынайылық деңгейін анықтау немесе «ішкі сын». Өкілеттік прблемасы. Деректегі ақпараттың ғылыми маңызын бағалау кезінде оның шындыққа қатынасымен қатар, тарихшымен байланысын да айқында қажет. Бірінші жағдайда дерекпен шындықтың байланысына шынайылық проблемасы, екінші жағдайда «дерек және тарихшыға» өкілеттілік проблемасы пайда болады.


Тақырып 6 Деректің пайда болуын сынау – 2 сағат1.Деректердің сақталу формалары жоне олардың деректанулық маңызы. Мәтінді дүрыс оқу - жазба деректі талдаудың басты шарты. 2.Деректің пайда болған уақытын анықтау (датировка). Деректің пайда болған жерін анықтау. Дерек авторының не кұрастырушының атын анықтау (атрибуция). 3.Тарихи деректің әлеуметтік функциясын анықтау. 4.Деректанудың шынайылық проблемасы. Тарихи деректану ғылымындағы өкілеттілік проблемасы.

Әдебиеттер:1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағы Қазақстан. Алматы, 1992.

26

2. Сыздьқова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.3.Қозыбаев М.Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері //Қазақ тарихы 1997, N4.4.Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002. 5.Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректанудың теориялық мәселелері. Алматы, 1999.6.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі - Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.А.,1999

Тақырып 7 Ежелгі жазба тарихи деректер- 2 сағ ат 1.Ежелгі парсы, грек, рим, қытай жазбаларындағы мәліметтер. Ежелгі жазба түркі ескерткіштері: пайда болуын сынау, мәтінін оқу және түсіндіру.

2. Гомер поэмасы. Тарихнамасы. Зерттелу кезец-дері. Тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі, маңызы және орыны, тарихи дерек көзі ретінде зерттеудің негізгі проблемалары. 3. Араб деректері, ІХ-ХІІІ ғғ. ал-Жахиздің, ибн-Фадлан, ал-Факихтың т.б. тарихи трактаттары, ал-Масудидің ("Ахбар-аз-заман"), Худун ал-Алемнің (Дүние шеңбері. X ғ.), Ибн-Хордабектің ("Шет аймақ кітабы"), Ибн-Рустенің ("Асыл алкалар кітабы") т.б. тарихи-географиялық еңбектер мен географиялық карталардың деректік маңызы және оларға деректанулық талдау жасау жолдары.4.Батыс Европа саяхатшъшары Палано Карпиниди (1182-1252), Вильгелм Рубруктің, Марко Полоның т.б. жазбалары.


Тақырып 8 Жылнамалар және жылнаматану - 2 сағат1.Жылнаманың тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі. Жылнама жазу гарихы. Негізгі кезеңдері. Хронографтар. Ортағасырлык. деректер арасындағы жылнамалардың орны мен маңызы.2.Жылнаматану ғылыми проблема ретінде. Жылнамаларды жариялау. Жылнамаларды гылыми зерттеу. А.А Шахматовтың (186-1920) жылнаматану ісіне қосқан үлесі мен пайдаланган тәсілдері

27

3.Қазіргі жылнаматану проблемалары жылнама жазушылықтың бастапқы кезеңін қалпына келтіру, жылнаманың шынайылық проблемасы, жылнаманың өкілеттілік проблемасы.


Тақырып 9 Орта ғасырлық жазба ескерткіштер – 2 сағат1.Жүсіп Баласоғұнның "Қүдадғу біліг", Махмуд Қашқаридің "Диуани лұғат ат-түрік" (түркі сөздерінің жинағы), "Кодекс куманикус" ортағасырлық Қазақстан тарихыпың дерегі ретінде.Рашид-ад-диннің "Жылнамалар жинағы" қазақ тайпалары тарихының қүнды дерек көзі. 2.Мұхамед Хайдар Дулати (1499-1551) "Тарих-и Рашиди" тарихнамасы. Зерттелу кезеңдері. Дулатитану ғылымының қалыптасуы. "Тарих-и Рашидидщ" деректік маңызы. Қадырғали би Қосымүлының "Жылнамалар жинағы". Деректанулық талдау. Әбілғазы Баһадурдың (1603-1663) "Түріктер шежіресі", "Зафарнама" және "Бабурнама".


Тақырып 10 Заң актілері-тарихи дерек көзі - 1 сағат1.Заң , актілерінің тарихи дерек ретіндегі маңызы, орны, ерекшелігі. 2.Заң актілерін дерек көзі ретінде зерттеу методтары.

28


Тақырып 11 Іс-қағаздық құжаттар – 1 сағат1.ХҮІІІ-ХХ ғ. басындағы іс-қағаздық құжаттардың пайда болуы жөне дамуы. Оларды кұрастырудың және тіркеудің ерекшеліктері. 2.Іс-қағаздық құжаттарды деректанулық талдаудың жалпы принциптсрі және оларды сыныптау. 3.Іс-қағаздық құжаттарды талдаудыц кешенді методы.


Тақырып 12 Мерзімді басылымдар- 1 сағат1.XIX ғ. соңы XX ғ. басындағы әлем тарихының дерек көзі.2.Мерзімді басылымдарды сыныптау. Оларды деректанулық талдаудың негізгі принциптері және проблемалары.

Әдебиеттер:1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағы Қазақстан. Алматы, 1992. 2. Сыздьқова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.3.Қозыбаев М.Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері //Қазақ тарихы 1997, N4.4.Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002. 5.Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректанудың теориялық мәселелері.

29

Алматы, 1999.6.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі - Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.А.,1999

Тақырып 13 Жеке адамдық құжаттар тарихи дерек ретінде – 1 сағат1.Жеке адамдық құжаттар анықтамасы. Сыныптау. 2.Жеке адамдық құжаттар эволюциясы Хаттар,мемуарлар, күнделіктер, естеліктер және заманхаттардың деректік ерекшеліктері. 3.Жеке адамдық құжаттарды дерек көзі ретінде талдау методтары. Қазан төңкерісіне дейінгі жеке адамдық құжаттардың негізгі топтары.


Тақырып 14 Статистикалык деректер – 1 сағат 1.Статистика туралы түсінік.2.Статистикалық ұйымдастыру. Ф.А.Цербина дайындаған статистикалық мәліметтері. Щербина, Румянцев экспедиция-ларының қорытындылары. 3.Статистикалық мәліметтерді талдаудың негізгі жолдары. Толықтық және шынайылық деңгейі. Өкілеттілік проблемасы.4.Демографиялық статистика жөне оның деректік маңызы.


Тақырып 15 Саяси процестердің материалдары тарихи дерек көзі

30

ретінде- 1 сағат1.Топтау2.Саяси процестердің дамуына әсер ететін факторлар.


Тақырып 16 Кеңестік кезеңдегі тарихи деректер- 1 сағат 1.ХХғ.деректердің типологиялық өзгерісі2.Кеңестік деректердің ерекшеліктері.


Тақырып 17 Заң шығару және заңнамалық деректер- 1 сағат1.Деректанулық анализдің әдістері2.1970-80 жж.заң шығарудың кейбір ерекшеліктері

Әдебиеттер:1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағы Қазақстан. Алматы, 1992. 2. Сыздьқова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.3.Қозыбаев М.Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері //Қазақ тарихы 1997, N4.4.Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002. 5.Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректанудың теориялық мәселелері.

31

Алматы, 1999.6.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі - Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.А.,1999

Тақырып 18 Саяси партиялардың және қоғамдық ұйымдардың бағдармалары, уставтар және директивтік құжаттар – 1 сағат1.КПСС құжаттары тарихи дерек көзі2.Саяси партиялардың құжаттары


Тақырып 19 Кеңестік кезеңдегі мерзімді баспасөз тарихи дерек ретінде – 1 сағат1.Ресми мерзімді баспасөз2.Ресми емес, еркін альтернативтік мерзімді баспасөз


Тақырып 20 Аудиовизуалдық құжаттар- 1 сағат1. Аудиовизуалдық құжаттардың деректік маңызы2. Аудиовизуалдық құжаттарды оқытудың түрлері.

Әдебиеттер:1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағы Қазақстан. Алматы, 1992. 2. Сыздьқова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның

32

жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.3.Қозыбаев М.Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері //Қазақ тарихы 1997, N4.4.Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002. 5.Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректанудың теориялық мәселелері. Алматы, 1999.6.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі - Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.А.,1999

4. Семинар сабақтарына әдістемелік нұсқау.

Тақырып 1 Тарихи дерекітерді сыныптау проблемасы - 1 сағат1.Тарихи деректерді сыныптаудың қажеттілігі мен жолдары. 2.Тарихи деректерді типтерге және түрлерге бөлудің негізгі принциптері. Жазба деректердің негізгі типтері. Жазба деректерді түрлік сыныптау. Ерекше (қайталанбайтын) және көпшілік (қайталанатын) деректер және олардың деректік маңызы. 3.Тарихи деректер эволюциясы. Әлем тарихы деректерінің түрлік өзгерістерге ұшырауының өзіндік ерекшеліктері. Деректер дамуының тенденциялары.

Тақырып 2 Деректанудың қалыптасуы және дамуы - 1 сағат1.Деректанудын, ғылым ретінде пайда болуьшың және қалыптасуының алғышарттары. Орыс жылнамаларын зерттеуші А.Л.Шлецер (1735-1809), неміс ғалымы Ф.Шлейермахер (1768-1834), неміс тарихшылары Б.Нибур (1766-1831), Л. фон Ранке (1795-1886), франңуз тарихшысы П.Дону (1761-1840) т.б. - деректану ғылымының негізін қалаушылар. 2.XIX ғ. бірінші жартысындағы ірі ғылыми жаңалықтардың ашылуы және ұлттық сананың оянуының деректану ғылымының дамуына тигізген әсері. Г.Ф.фон Штейннің "Ежелгі тарихи деректерді зерттеу қоғамын" құруы. "Герман тарихының ескерткіштері" сериясының жарық көруі. Г.Вайц (1813-1886) жөне оның "Германия тарихының деректануы".3.Батыс Европа елдерінде тарихи зерттеу ісімен айналысатын мамандарға деген кажеттіліктің артуы. Ұлы француз буржуазиялық революциясы және мұрағат істеріндегі өзгерістер. 1821 жылы Парижде хартиялар мектебінің ашылуы және оның міндеттері мен маңызы. Батыс Европа елдеріндегі арнайы тарихи зерттеу институттарының ашылуы.Э.Бернгеймнің (1850-1942) "Тарих ғылымына кіріспе" атты оқулығындағы методология, методика, түсініктер және сьшыптау мәселелері. Ш.Ланглуа (1863-1920) мен Ш.Сеньо-бостың (1854-1942) "Тарихи зерттеуге кіріспе" атты еңбектер-нің негізгі бөлімдері және олардағы деректанулық ойлар мен тәсілдер.Орыс тарихшысы В.О.Ключевский XIX ғ. соңындағы Ресей тарих

33

ғылымыңың ерекшелігі мен міндеттері, тарихи деректер, тарихи сын және тарихи сынның ерекшеліктері туралы. А.С.Лаппо-Данилевскийдің (1863-1918) деректану методологиясы туралы концепциясы. Деректану - тарихи деректер туралы біртүгас жүйелі ғылым. 4.Кеңестік тарихнамадағы деректану ғылымының дамуы ның негізгі кезеңдері жәпе деректану пәнін оқытудыц ерекшеліктері. Деректанулық орталықтар.

Тақырып 3 Тарихи деректерді талдау методикасы – 1 сағат1.Деректанулық сын. В.Н.Татишев деректанулық сын туралы. АЛ.Шлецердің тарихи деректанулық сынды негізгі топтарға бөлуі. В.О.Ключевский “филологиялық сын” және “фактілік сын” туралы. А.С.Лаппо-Данилевскийдің деректерді, ғылыми сынның негізгі кезендерін және 14 Ережесін көрсетуі.

2.Тарихи деректерді талдаудың құрамдас үш бөлігі — методология, методика және техника. 3.Объективтік принцип, тарихилық принцип, партиялық, принцип – деректану методикасының негізгі принциптері.4.Деректермен жұмыс істеудің негізгі үш кезеңі: деректерді іздеу, табу (деректанулык, эвристика), деректанулық талдау (сын), деректердегі алынған мәліметтер нақты зертгеулерге пайдалану, тәсілдсрін жасау (методика).

Тақырып 4 Деректің пайда болуын сынау – 1 сағат1.Деректердің сақталу формалары жоне олардың деректанулық маңызы. Мәтінді дүрыс оқу - жазба деректі талдаудың басты шарты. 2.Деректің пайда болған уақытын анықтау (датировка). Деректің пайда болған жерін анықтау. Дерек авторының не кұрастырушының атын анықтау (атрибуция). 3.Тарихи деректің әлеуметтік функциясын анықтау. 4.Деректанудың шынайылық проблемасы. Тарихи деректану ғылымындағы өкілеттілік проблемасы.

Тақырып 5 Ежелгі жазба тарихи деректер- 1 сағ ат 1.Ежелгі парсы, грек, рим, қытай жазбаларындағы мәліметтер. Ежелгі жазба түркі ескерткіштері: пайда болуын сынау, мәтінін оқу және түсіндіру.

2. Гомер поэмасы. Тарихнамасы. Зерттелу кезец-дері. Тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі, маңызы және орыны, тарихи дерек көзі ретінде зерттеудің негізгі проблемалары. 3. Араб деректері, ІХ-ХІІІ ғғ. ал-Жахиздің, ибн-Фадлан, ал-Факихтың т.б. тарихи трактаттары, ал-Масудидің ("Ахбар-аз-заман"), Худун ал-Алемнің (Дүние шеңбері. X ғ.), Ибн-Хордабектің ("Шет аймақ кітабы"), Ибн-Рустенің ("Асыл алкалар кітабы") т.б. тарихи-географиялық еңбектер мен географиялық карталардың деректік маңызы және оларға деректанулық

34

талдау жасау жолдары.4.Батыс Европа саяхатшъшары Палано Карпиниди (1182-1252), Вильгелм Рубруктің, Марко Полоның т.б. жазбалары.

Тақырып 6 Жылнамалар және жылнаматану - 1 сағат1.Жылнаманың тарихи дерек ретіндегі ерекшелігі. Жылнама жазу гарихы. Негізгі кезеңдері. Хронографтар. Ортағасырлык. деректер арасындағы жылнамалардың орны мен маңызы.2.Жылнаматану ғылыми проблема ретінде. Жылнамаларды жариялау. Жылнамаларды гылыми зерттеу. А.А Шахматовтың (186-1920) жылнаматану ісіне қосқан үлесі мен пайдаланган тәсілдері3.Қазіргі жылнаматану проблемалары жылнама жазушылықтың бастапқы кезеңін қалпына келтіру, жылнаманың шынайылық проблемасы, жылнаманың өкілеттілік проблемасы.

Тақырып 7 Орта ғасырлық жазба ескерткіштер – 1 сағат1.Жүсіп Баласоғұнның "Қүдадғу біліг", Махмуд Қашқаридің "Диуани лұғат ат-түрік" (түркі сөздерінің жинағы), "Кодекс куманикус" ортағасырлық Қазақстан тарихыпың дерегі ретінде.Рашид-ад-диннің "Жылнамалар жинағы" қазақ тайпалары тарихының қүнды дерек көзі. 2.Мұхамед Хайдар Дулати (1499-1551) "Тарих-и Рашиди" тарихнамасы. Зерттелу кезеңдері. Дулатитану ғылымының қалыптасуы. "Тарих-и Рашидидщ" деректік маңызы. Қадырғали би Қосымүлының "Жылнамалар жинағы". Деректанулық талдау. Әбілғазы Баһадурдың (1603-1663) "Түріктер шежіресі", "Зафарнама" және "Бабурнама".

Тақырып 8 Заң актілері-тарихи дерек көзі - 1 сағат1.Заң , актілерінің тарихи дерек ретіндегі маңызы, орны, ерекшелігі. 2.Заң актілерін дерек көзі ретінде зерттеу методтары.

Тақырып 9 Іс-қағаздық құжаттар – 1 сағат1.ХҮІІІ-ХХ ғ. басындағы іс-қағаздық құжаттардың пайда болуы жөне дамуы. Оларды кұрастырудың және тіркеудің ерекшеліктері. 2.Іс-қағаздық құжаттарды деректанулық талдаудың жалпы принциптсрі және оларды сыныптау. 3.Іс-қағаздық құжаттарды талдаудыц кешенді методы.

Тақырып 11 Мерзімді басылымдар- 1 сағат1.XIX ғ. соңы XX ғ. басындағы әлем тарихының дерек көзі.2.Мерзімді басылымдарды сыныптау. Оларды деректанулық талдаудың негізгі принциптері және проблемалары.

Тақырып 12 Жеке адамдық құжаттар тарихи дерек ретінде – 1 сағат

35

1.Жеке адамдық құжаттар анықтамасы. Сыныптау. 2.Жеке адамдық құжаттар эволюциясы Хаттар,мемуарлар, күнделіктер, естеліктер және заманхаттардың деректік ерекшеліктері. 3.Жеке адамдық құжаттарды дерек көзі ретінде талдау методтары. Қазан төңкерісіне дейінгі жеке адамдық құжаттардың негізгі топтары.

Тақырып 13 Статистикалык деректер – 1 сағат 1.Статистика туралы түсінік.2.Статистикалық ұйымдастыру. Ф.А.Цербина дайындаған статистикалық мәліметтері. Щербина, Румянцев экспедиция-ларының қорытындылары. 3.Статистикалық мәліметтерді талдаудың негізгі жолдары. Толықтық және шынайылық деңгейі. Өкілеттілік проблемасы.4.Демографиялық статистика жөне оның деректік маңызы.

Тақырып 14 Саяси партиялардың және қоғамдық ұйымдардың бағдармалары, уставтар және директивтік құжаттар – 1 сағат1.КПСС құжаттары тарихи дерек көзі2.Саяси партиялардың құжаттары

Тақырып 15 Аудиовизуалдық құжаттар- 1 сағат1. Аудиовизуалдық құжаттардың деректік маңызы2. Аудиовизуалдық құжаттарды оқытудың түрлері

5. ОСӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау.

№ ТақырыбыЖұмыстүрі

БақылауТүрі

Орындаумерзімі

1 2 3 5 61 Тарихи дерек туралы ұғым жеке Глоссарий 1-апта2 Деректану-дың қалыптасуы

және дамуыжеке Конспект 2-апта

3 Тарихи факт (айғақ) және тарихи дерек

жеке Коолоквиум 3-апта

4 Тарихи деректерді сыныптау жеке Сызбакесте

4-апта

5 Деректанулық зерттеулердіңМетодологиясы

жеке Конспект 5-апта

6 Зерттеушінің деректермен жұмыс істеуінің негізгі кезеңдері

жеке Кесте 6-апта

7 Деректанудың негізгі методологиялық принциптері


36

8 Қазақстанның орта ғасыр тарихына қатысты деректер


9 Ауызша халық шығармашылығы тарихи дерек ретінде

жеке Баяндама 9-апта

10 Қазақстанның кейінгі ортағасыр тарихына қатысты деректер


11 Іс-қағаздық құжаттар жеке Баяндама 11-апта

12 Мерзімді баспасөз дерек ретінде

топтық Реферат 12-апта

13 Заң актілері-тарихи дерек көзі

жеке Тест 13-апта

14 Жеке адамдық құжаттар- тарихи дерек ретінде


15 Статистикалық мәліметтер- тарихи дерек ретінде


Әдебиеттер:1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағы Қазақстан. Алматы, 1992. 2. Сыздьқова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.3.Қозыбаев М.Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері //Қазақ тарихы 1997, N4.4.Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002. 5.Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректанудың теориялық мәселелері. Алматы, 1999.6.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі - Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.А.,19998.Бернгейм Э. Введение в историческую науку. СПб., 1908 9.Ключевский В.О. Соч. В девяти томах. Т. VII. Специальные курсы М., 1989. С.7.10.Источниковедение истории СССР //Под ред. Ковальченко И.Д. М , 1981 С.12.11.Источниковедение: Теория. История. Метод. Источники Россиской истории. Учеб. Пасобие. М., 1998.12.Медушевская О.М. Современное зарубежное источниковедение. М., 1983. 13.Пушкарев Л Н. Типологическая классификация русских пись-менных источников по отечественной истории. М., 1969. С. 474-478.

6. СӨЖ бойынша әдістемелік нұсқау.

37

№ Тақырыбы Жұмыстүрі

Бақылаутүрі

ӨткізуМерзімі

1 2 3 4 71. Деректану ғылымы Жеке Библиогра-

фиялық көрсеткіш

3-апта

2. Деректің түрлері, титері, принцип-тері

Жеке Кесте,сызба 5-апта

3. Қазақ зиялылары-ның деректану-шылық көзқарас-тары

Жеке Коолоквиум 7-апта

4. Қазақ ғалымдарының кеңес өкіметі жылдарындағы деректанушылық еңбектері

Жеке Қазақ ғалымдарының деректанулық еңбектеріне Конспект

8-апта

5. Фольклор қазақ тарихының дерек көзі ретінде

Жеке Е. Бекмахановтың «ХІХғ. 20-40 жылдарын-дағы Қазақстан» монографиясының фльклорлық деректер бөлімін Конспект

9-апта

6. Ежелгі дәуір және ортағасыр әдебиеті дерек көзі ретінде

жеке Әдеби-тарихи деректерді талдау кестесі

10-апта

7. Жылнама-лар, жылнама-тану,шежірелер.


38

8. Мерзімді баспасөз –жазба дерек көздерінің маңызды түрі

жеке Ғылыми мақалаларға талдау. Деректер-дің мәтінін талдау.Коолоквиум

12-апта

9. Заманхат-тар (мемуарлар) тарихи дерек көз ретінде


10. Саяси қуғын-сүргін құжат тары халқымыз дың ұлт-азаттығы жолындағы күресі тарихының дерек көзі

Жеке Тарихи деректерді, архивқұжаттарын талдау.Жазбаша.

14-апта

Әдебиеттер:1. Бекмаханов Е. XIX ғ. 20-40-жьлдарындағы Қазақстан. Алматы, 1992. 2. Сыздьқова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991.3.Қозыбаев М.Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері //Қазақ тарихы 1997, N4.4.Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. Алматы. 2002. 5.Атабаев Қ.М., Қадыртаева М.А. Деректанудың теориялық мәселелері. Алматы, 1999.6.Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі - Қазақстан тарихының дерек көзі. Алматы, 2000. 7. Мухамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди.А.,19998.Бернгейм Э. Введение в историческую науку. СПб., 1908 9.Ключевский В.О. Соч. В девяти томах. Т. VII. Специальные курсы М., 1989. С.7.10.Источниковедение истории СССР //Под ред. Ковальченко И.Д. М , 1981 С.12.11.Источниковедение: Теория. История. Метод. Источники Россиской истории. Учеб. Пасобие. М., 1998.12.Медушевская О.М. Современное зарубежное источниковедение. М., 1983. 13.Пушкарев Л Н. Типологическая классификация русских пись-менных источников по отечественной истории. М., 1969. С. 474-478.

7. Бақылау тапсырмалары.

39

edu.semgu.kzedu.semgu.kz/ebook/umkd/91fe9905-37b2-11e3-9dea... · web viewБірінші топ...

Documents