efsaneler ve gerçekler -...
TRANSCRIPT
-
i i n d e k i l e r
NSZ 7
I. ALTINA EFSANES / 9
1930lu yllar Altn a g myd? / 1 3
Kurtulu Sava'nda bir ABO Bakanndan medel ummutuk / 1 7
Atatrk 1922'de -siyaseti brakacam" demi miydi? / 2 3
Atatrk Trkiye'sinin Hitler Almanya'sna ekonomik baml l / 28
Onuncu Yl M a r n n bestesi alnt myd? / 33
1924 de girecektik Kuzey Irak'a, Atatrk istemedi / 41
Musul defterini sadece 143 milletvekilinin oyuyla kapatmtk / 45
81 yl sonra Musul'a girmek! / 4 9
Saltanatn kaldrlmasnda Atatrk'n rol I 53
23 Nisan sehltyetimlerinin bayramyd! / 5 7
Atatrk, usta karikatrcye ne demiti? / 64
1934'de bir profesr neden intihar eder? / 68
1923'de Cumhurbakann halk seseydi! / 74
smet Paa Hilafeti savunuyor / 79
Lozan, Sevi in hafifletilin ii miydi?.' 83
II MENDERESN RUHU / 7
Osmanl'nn da bir Demokrat Partisi uarri ' / 89
S/de deil zde Amerikanc knm$: Menderes mi , inn m? / 94
Hznl bir Dileri Bakan portresi / 98
te darbecilere si lah eken Cumhurbakan / 1 0 4
Vatan kurtarclardan kurtarmak / 1 1 0
Asker Menderes'e Cumhutbakanlgm teklif etmi, sonra da
asmt ! / 1 1 4
Menderes'ten darbecilere 'ibirlii' teklifi /121
1954 seimleri efsanesi ve gerekler / 1 2 8
Aydn Menderes babasn temsil edebilir m? / 1 3 3
III. CHP NH GNAH GALERS / 1 4 1
nn nasl cumhurbakan seildi? / 1 4 3
Seim sonularn aklyorum! / 1 5 0
Alt Okun bilinmeyen tarihi / 1 5 4
slamc CHP halifelii koruyacakt... / 1 5 9
CHP genliinin anakkale ehitleri rezaleti / 1 6 3
Bavkal'n 1990'daki sivil muhtras / 1 7 0
Musikide devrim olur mu? / 174
IV. YARIM GEREKLER / 1 7 7
Bartl first lady'len Latife, Mevhibe, Reide / 1 7 9
Mevtbe hanm ban nasl amt? / 1 8 3
Dikiz aynasnda grlen bir suikast / 1 8 8
Yann kalm bir darbe giriimi / 1 9 2
Idris Kkmet: Krler arsnda ayna satan adam / 1 9 7
'Yeni Atath? / ?D1
Hitler iktidara nasl geldi? / 205
Akif'in sm' da darbecilie soyunmutu! / 208
Osmanl'da bile 2b yanda seiliyordu, ya iri" .' 21 j
Cumhurbakanlarnn ilkleri ve enleri / 216
ankaya Kok'ne seccade ilk defa girecekmi! / 226
V. ATATRK'N SANSRLENEN FOTORAFLARI / 231
-
nsz
Tarihimiz zerine yapt deerli almalardan tan
dmz Prof. Dr. Kemal Karpat'n o 'htilal bildirisini an
dran uyarsn iiten oldu mu aranzda:
Bizim dncelerimizde, mlerimizde, sinemizde byk
bir boluk vardr; o da tarih bilini*] boluudur. Biz tarihe
lapan, fakat tarih bilmeyen bir toplumuz... Buna bir son
vermemiz gerekiyor. Tarih bilinci, tarih sevgisi insan
kklendirir. canlandrr, bugnk olaylar dne balar,
dn bugne getirir, tarihi l bir ders olmaktan kurta
rr, yaayan bir varlk haline getirir ve tarih o olmaldr.
Bugne balanan, yaayan bir varlk olmaldr tarih. Be
nim yaklamm budur. Biz bunu yapmadka, tarihe
kar olan bir yerde ar ilgi. dier tarafla kksz anlay
devam edecektir.1
Biz istesek dc istemesek de tarihin rnleriyiz. Paha
s, sevsek de, fkelensek de, byk bir tarihin ocuklar
yz. stelik henz kara adr kalkmam, yas sresi bit
memi bir tarih bizimkisi. Filozof Jacques Derrida'nn de
diini yanslarsak, usulne uygun olarak gmlmemitir
cenazemiz de ondan.
Usulne uygun olarak defnedilmemi, dualarla uur-
lanmam ve talkn verilmemi cenazelerin nasl bizden
hala alacakl durumda olduklarna, mezarlarnda rahat
uyuyamadklarna ve ruhlarnn alacaklarm toplayabil
mek iin dnyamz sk sk ziyaret ettiklerine inanyoruz
da. tarihimize henz tam tekmil bir cenaze treni dzen
lememi olmamzn dnyamza nasl eksiklik duygusunu
ekliine bir trl inanmak islemiyoruz. Oysa durum ok
benzer.
Ona henz hesaplar balanmam bir tarih de demek
mmkn, hesab kapanmam bir larih demek de... Yahut
Kemal Tabir gibi sylersek.
Demek, drt milyon ksur kilometre karelik bir impara
torluun yedi yz yllk hesaplar tasfiye edildi be ay
iinde... Buna tasfiye denmez, miras reddettik. Hem de
borlarndan bir ksmn kabul ederek redtleilik. Deil
bir dnya imparatorluunun miras, bir mahalle bakka
lnn miras bile... bu kadar ksa zamanda tasfiye edilip
karara balanamaz. 2
yleyse cenazemize kar borcumuzu, saygmz,
devlerimizi yerine getirmedike ve dahi yas tutmaya de
vam etlike normallemede mmkn olmayacak demek
tir. Normalleme iin hesap defterlerinin erisine girmek
ve eteleyi bugne kadar gel irmek gerekecektir.
l.ozan gibi yarm kalm defterleri kapatmay olduu
kadar 'darbecilik' gibi arzalarn kklerini de bulmay ge
tirecektir bu hesaplama. Cumhuriyetin askeri ruhu yete
rinden fazla vurguland halde, Mustafa Kemal Paa'n
srekli meclisi ne karma arzusu da, barts konusu
nu -en azndan Ahmet Necdet Sezer'e gre- zamana bra
kan tavr da yeterince ilenmi deildir. Nihayet Kadirbc-
yolu Zek Bey'in Erzurum Kongresi'ne byk niforma
syla girmek isleyen Mustafa Kemal'i, 'Burada sivil bir
toptanl yaplyor. Askeri kyafetle giremezsiniz' szleriyle
uyarmas ve kongreye sivil bir kyafetle gelmeye mecbur
brakmas rnei, artk Cumhuriyet'in sivil dinamiklerini
grmezden gelemeyeceimizi hatrlatyor bize. le yan-
-
dan Atatrk'n Diyanet leri Bakan Rfat Breki'nin
ei Samiye Breki'nin, 1930 ylnda bartl olduu
hakle Ankara Belediye Meclis yeliine seildii gere
iyle de muhakkak suretle yzlememiz gerekecek.
Dedim ya. hayaletler basyor Trkiye'yi. Yas uzadka
uzuyor...
Geen yl baladm Yakn Tarih dizisi, Kller Almda
Yakn Tarih ve Yakn Tarihin Kara Delikleri'yle devam et
miti. Efsaneler ve Gerekler le bu tartma zincirine yeni
bir halka eklemi oluyorum sadece. naallah bundan
sonra da yeni kitaplarla srecek yolculuumuz.
Mevl'nn derin gzne ya da 'deniz gz'ne o ka
dar muhtacz ki bu yolculukta:
Denizi gren gz l/aka. kp gren gz baka.
Kp brak da, denizin gzyle bak sen.
Mustafa Armaan
1 Eyll 2007. engelky
1 Kemal Karpaitn 23 Eyll 1999da Tarih Vakf Bilgi-Belge Merke-
yi 'nde yapt konumadan aktaran: Atilla Lk "Kemal Karpat: Bir
tarihi nasl yetiir". Toplumsal Tarih. Say: T l . kastn 1999. s. 36.
2 kemal Tahir, Yol Ayrm. stanbul 1971. Sander Yaynlar, s. 436
-
I
A L T I N A E F S A N E S
Erkn- Harbiye IGenelkurmayl stihbarat, dmana kar rgtlenen yeralt direni ebekeleri, din adamlarnn
ynettii "seim" sayesinde General Harrington'n deyimiyle"ar ular" temizleniyor, Kuvay- Milliye Meclisi Lozan dzenini yerletirmek iin tasfiye ediliyor, bir lx>zan
darbesi yaplyordu.
Sual Parlar, Trkler v Krtler. Orudo&u'da ktidar ve syan
Gelenekleri, stanbul 2005. Badat Yaynlan, s. 655.
-
1930'lu yllar Altn a myd?
isler CHP'nn sylemine bakn, islerseniz sg popler
basnn yazp izdiklerine, 1930larn neredeyse kutsand
n grrsnz. I920'li yllar da nemsenir geri ama asl
Cumhuriyet/in kendisini btn grkemiyle gsterdii yl
lar 1930'lardr. Asl ama Osmanl'dan kopmak olduuna
gre. 1930'lar bu kopuun zirve yapt yllardr. Kalkn
ma hamleleri, sanayileme abalar, ekonomik bamsz*
lk ve tek kuru d bor almadan kalknmay gerekletir
me... bu dnemin 'kazanmlar' olarak sunulur.
Geri bir 'Osmanl borlar' meselesi vardr ama bu da
abartld kadar deildir. Kukusuz 1930'larn anlarnda
ylda iki taksit halinde 700 bin altn lira demek kolay bir
i deildir ama sonuta bu, bamszl urunda sava-
lar bir topran borcudur ve kmsenmeyecek bir ksm
da Birinci Dnya Sava srasnda alnmtr. stelik bu
borcu biz dedik de Arnavutluk. Suriye. Yemen, halta Yu
nanistan'n da aralarnda bulunduu 14 lke demedi mi?
Kald ki, sava tazminat (tamirat paras) olarak Al
manya'ya detilen miktar dudak uuklatacak cinstendir:
Tam 24 milyar altn sterlin, d e de bitmez diyorsanz
yanlyorsunuz, nk Almanlar 1932'de borlarn bitir
milerdir bile! Uzun vadeli borlarmzn 15 milyon altn
sterlin tuttuunu gz nne alrsanz dier borlarla bir-
likte deyeceimiz mebla yaklak Almanya'nn tazmi
natnn yzde biri civarndadr. Bu arada asl borcumu
zun sadece yzde I2'sini dediimizi ve ilk dzenli taksi-
dini demeye baladmz tarihin Cumhuriyet'in 10. yl
olan 1933 olduunu da unutmayalm.1
Madem girdik bu bahse, bir ey daha syleyeyim de
siz inanmayn: ngiltere gya savan galibi olarak ku
rumla dolamaktadr ortalkla ama ekonomisi tek keli
meyle iflas etmitir. Aman canm, laf uzatmayaym da,
ngiltere'nin Amerikan bankalarna olan borcunu
1960'larn sonlarna kadar demeye devam elliini syle
yeyim de gln biraz! Tarih bazen komiktir sahiden de.
Neyse gelelim bizim 1930'larn macerasna.
Bilindii gibi Atatrk. Serbest Frka'y. hkmet ile halk
arasnda oluan kopukluu gidermek ve muhalefet kana
lyla yukarya yansmayan baz gereklere uyanabilmek
iin krdurmutu. te Serbest Frka'nn zmir ve Balkesir
mitinglerinde halkn meydanlar doldurmas ve nn
aleyhine, hatta baz yerlerde Atatrk aleyhine sloganlar
atlmas ve resimlerinin yrtlmas karsnda Gazi hareke
te gemi ve iki etaptan oluan bir yurt gezisine kmt.
Kasm 1930'da balayp Mart 1931'de biten bu yorucu
yun gezisi Gazi iin ok retici ve hatta hayret uyandr
c olmua benzemektedir. deolojik ve kltrel devrimler
le byk ehirlere egemen olmaya alan Kemalist ink
labn henz halka inemediini bu gezi srasnda ren
mi olmaldr.
Mesela Atatrk yle yazyor gezi defterine:
Hkmeti ve frkay (CHP) zayf dren mhim sebep
lerden birisi de halk ikayetlerinin ve frka tekilat temen
nilerinin kaytszla maruz kalmasdr. Halktan gelen
mracaat ve ikayet tali memurlarn deil, bizzat Vekilin
(Bakann) (veya mahallinde valinin) mzalayaca (ms-
bet veya menfi olsun) esbab- mucibeli Igerekelil bir ce
vapla karlanmaldr.
-
Atatrk uyaryor, nn dinliyor. Dinliyor mu acaba?
Devam ediyor Atatrk:
Bu seyahaltaki temaslar bize halk ikayetlerinden Devlet
lerinin nasl yrdn anlamak faidesinin karlabi
leceini gsterdi. ikyetler tek tek tetkik olunmakla be
raber, bunlarn mahiyetlerine gre tasnifinden sonra v
cuda gelecek tablonun toplan mtaleas byk halk taba
kalarnn hangi zdraplarla mahmul (ykl) olduunu
gsteriyor.2
Daha ne desin? stelik Ege blgesi ormanlarndan el
de edilen kitre, iek soan, maz ve harup ihracatnn
1914 ylna oranla ok fazla dtn (baz kalemlerde
yzde 99'dur d) gzlemleyen Gazi, Ziraat Banka-
s'nn esasnn bozuk olduunu, bou bouna binalar
yaptrldn, bu binalara saplanan sermayeyi uygun e
kilde iletmesinin daha faydal olaca uyarsn yapmak
tan da alamaz kendisini. Gezi srasnda Atatrk'n nne
atlp "Az" diyenler de cabasdr.
Nitekim yaknlarndan Hasan Rza Soyak'a syledii
u szler 1930'lann balarnda Trkiye'yi de iine alan
1929 dnya ekonomik bunalmnn Atatrk' ne kadar
bunalttnn gstergesidir:
Bunalyorum ocuk, byk bir strap iinde bunalyo
rum! Gryorsun ya, her gittiimiz yerde mtemadiyen
(srekli olarak) den, ikayet dinliyoruz. Her taraf derin bir
yokluk, maddi manevi perianlk iinde...
Kim sylyor bu szleri? Atatrk. Ne zaman sylyor?
1930'da. Peki nasl oluyor da bu bunalm yaam bir
Trkiye Alln ag ilan edilebiliyor?
Bu gerei src bir dille yakalayanlardan Yakup Kad-
ri'nin samlarna kulak verelim imdi de. Kendisi Ata
trk'n de. inn'nn de yakndr. Politikada 45 Yl adl
hatralarnda 1925'lerdek durum hakknda unlar syler:
O sralarda bence bu hdiselerin en nemlisini tekil
eden dnk Mill Mcadeleciler ve o gnk devrimciler
kadrosunun bir kazan ve menfaat sirkeli karakterini ta
maya balatmyd. Bunlardan kimi arsa speklasyon
lar, kimi idare meclisi azalklar, kimi taahht ileri, kimi
de trl trl ekillerde komisyonculuklar peine d
m bulunuyorlard... Hibirini durdurmak kabil [mm
kn] olmuyordu.'
Demek ki neymi? CHP kadrosu devlete srtm daya
yan bir rant ekonomisine start vermi ve halktan koparak
bir avu devletin palazlandrd zenginle Trkiye'yi da
re etmeye kalkmtr. Ancak Atatrk'n bu kt gidie son
vermek zere kurdurduu Serbest Frka'nn eletirilerine
tahamml edemeyen kesim de, o zamann deyiiyle "yi-
yici"lerdi. Muhalefet istemiyorlar ve her muhalefet kml
dann "irtica- olarak damgalyorlard. Neden? nk
irtica, yani eskiye dnmek demek, ellerinden hortumlar
nn alnmas anlamna gelecekti. Eer 1920-1924 arasn
daki serbestlik geri gelirse avantalar ellerinden gidecekti
de ondan. 1935 yl 11 dare Kurulu yelerinin mesleki da
lmna bakarsak, bu sekin zmrenin nasl kemikleligi-
ni daha iyi grrz: 90 tccar, 31 varlkl ifti, 10 fabrika
tr, 24 avukat. 17 doktor ve eczac, 7 banka mdr, 14
emekli general ve subay, 4 retmen. 44 il ve belediye ge
nel meclis yesi...
Halk nerede, grebiliyor musunuz? O "Az!" diye Ata
trk'n nne atlanlar? ankaya savalarnn z, zeti
budur vesselam.
1 Bk/_ l- Bruce Ftlton. "France and ihe l*.nd of the Otlaman Hmplre".
liditr: Matian Kent, Hr Greni Pouvn anl lr t'ul of lr Oomu
limpln; I onura 1984. ( ieorge Ailen & Unvin. s. 1&5.
2 Atatrk. Seyall Kollar (1930-19311, Hasrlayan: Grbz Tfeki.
Uanhl I9H8. Kasnak Yaynlan, s. 48.
3 Yakup Kadri Karaosmanoglu. Politikada 45 Yl, Ankara IrJfcri. Bilgi
Yaynevi, s. B7.
-
Kurtulu Sava'nda bir ABD Bakanndan medet ummutuk
"Tarihi yanl yazmak bir mille) olmann ayrlmaz par
asdr." Byle demiti Fransz dnr Ernest Renan.
Uluslama ile tarih yazm arasndaki ba bu ekilde dile
getirilmeliydi ona gre.
Aslna baklrsa Fransa iin olduu kadar ABD iin de
geerlidir bu tarihi yanl yazma pratii. Holocaust sonra
s Yahudi tarihi bir daha eskisi gibi yazlamayacak kadar
kkten deimedi mi? Hint tarihileri imdi kollar sva
m, ngilizlerin tarih zerinden zihinlerinde meydana
getirdii tahribat nasl tamir edebiliriz diye gece gndz
uramyorlar m? in derseniz, o tamamen baka bir
alemde kula atyor. Hatla bir iki yl evvel Amerika'y ke
fedenin Kristof Kolomb deil, Zeng Ho adl bir Mslman
inli olduunu ddia eden sempozyum bile dzenlendi
Singapur'da. Kitaplarda cabas...
Demek ki, tarih de yle bir kere yazld m, Everest'in
zirvesi gibi yerinden edilemeyen bir granit ktlesi deil.
Sonuta o da bir insan rn ve bir sre sonra her insan
rnnden skldmz gibi ondan da sklmaya ve yeni
bir 'gemi masal'n arzulamaya koyuluyoruz. Baksan
za, 18 Mart' "ehitler Gn" ilan etlik kanunla. Ancak
imdilerde 16 Man ehitler Gn'n hatrlayacak bir Al
lah'n kulunu bulmak steseniz ila iin bile yoktur (uz
manlar dnda tutabiliriz bu yargnn).
Peki neydi 16 Man ? 19601 yllara kadar bizi sokakla
ra dken ve yryler yaptran bu yldnm, ngilizle
rin Meclis-i Mebusan' bastktan sonra ehzadeba Kara-
kolu'na baskn dzenleyip Trk askerini kallee ehit
etmesi (1920) trajedisinin yldnmyd. Emperyalist n
gilizlere olan kinimizi sokaa dktmz bu yldnm
kayplara karmt ki, bu yl iki gn sonrasna konulan
drlan ehitler Gn, 16 Mart'ta hunharca katledilen
Mehmetiklerin aziz ruhlarna bir para da olsa teselli
verdi.
K yzden diyorum ya, stiklal Sava (sonradan uydu
rulan 'Kurtulu Sava' deil, nk biz Yunan'm elinden
kurtulmak iin deil, bamszlmz salamak uruna
savamtk) yllarmzn tarihi 1927'deki Nutuk eksen inde
ve 1930'lann ortalarnda gelitirilen Tarih Tezi yrnge
sinde yelerince kald. Ank onu yeni eksenler ve yrnge
ler zerinden okumaya girimenin vakti geldi.
Hatrlarsnz, daha nceki bir kitabmda Sivas Kong
resi gnlerinde Mustafa Kemal Paa ve Rauf (Orbay)
Bey'in imzalarn tayan bir mektubun Louis Edgar
Browne adl bir gazeteci eliyle ABD Senatosu'na gnde
rildiini ve mektupta Senato'dan hir inceleme heyetinin
Anadolu'ya yollanmasnn istendiini ele almtm. Gazi
Mustafa Kemal Nulk'unda bu mektubun gnderilip
gnderilmediini pek iyi hatrlamadn sylemekteydi.
Halbuki belgelerle gsterdim ki, mektup gnderilmi, o
kadar gnderilmi ki. mektup zerine Sivas'a gelen Ge
neral Harbord. Mustafa Kemal ve Rauf Bey'le grm,
sonra Erzurum'da Kzm (Karabekir) Paa ile inceleme
lerde bulunmutu. (Yakn Tarihin Kara Delikleri'nde (Ti*
ma Yaynlan) mektubun orijinalinin fotokopisini bula
bilirsiniz.)
-
1919 ylnda Erzincan Hkmet Kona binasnn merdivenlerindeki bez
afiste Franszca olarak 'yaasn Wilson Pensiplerinin 12, maddesi' yazyor
aranlar, hatta kzp kprenler oldu. Szlerimi
amalamadm noktalara ekenler de eksik deildi. An
cak unu sylemeye almtm: 1919 artlarnda insan
lara doru ve normal grnen bir karar, 1927'de anormal
grnmeye balayabilir. Bunda tuhaf bir ey de yok. Ba
kn Ahmet Necdet Sezer'in 7 yl nceki szleri ile veda ko
numas arasndaki dalar gibi farka vc ondan sonra yeni
den dnn islerseniz sylediklerimi.
imdi size stiklal Sava yllarnn farkl bir yzn
gsterecek birka fotoraf sunmak isliyorum. Birinci fo
toraf, Eyll 1919'da Erzincan Hkmet Kona'nn giri
ini gsteriyor. Merdivenlerin hemen banda ki askeri
miz ellerinde bir bez afi lutuyor. zerinde yle yazyor:
"ViverArt. 12 des Principes de Wilson." Trkeye evirisi:
"Yaasn Wilson Prensipleri'nin 12. Maddesi."
"Yaasn" denilen bu Wilson Prensipleri de nedir? Pe
ki bu Franszca bez afi Erzincan Hkmet Kona'nn
kapsna -Trkler iin olamayacana gre- kimler iin
aslmtr?
Erzurum 1919. iki askerin ellerinde bir afi. zerinde bu sefer Osmanlca
yaz>yla "Vilson prensipleri Madde 12" yazyor
Sz dnedurun. ben kinci bombam patlataym.
kinci fotorafmz ise hemen ayn gnlerde Erzurum'da
ekilmitir. ki Dadan elinde bu defa bir pankart grl
yor. Etraf da kalabalk saylr. Bir gsteri, muhtemelen.
Pankart bu defa Trke konuuyor: "Vilson Prensipleri
Madde 12."
Ne oluyor Allah akna bu Erzurumlulara ve Erzin
canllara? Kim bu ok sevdikleri Wilson ve dahi kendile
rine "yaasn" lklar attran bu 12. madde de neyin
nesidir?
Bugn ismi unutulmu olan ABD Bakan Woodrovv
Wilson daha ok 8 Ocak 1918'dc Birinci Dnya Sava'nn
daha fazla kan dklmeden sona erdirilmesi iin bir bar
plan olarak lan ettii "14 Nokta"syla tannr. Trkiye'de
"Vilson Prensipleri" adyla tannan, hatta adna bir der
nek bile kurulan bu noktalarn 12'ncis, Osmanl Devleti
topraklarnda Trk ounluun yaad blgelernin
Trklere braklmasn islemekleydi. Bu da her trl hu-
-
kukumuzun ayaklar allna alnd bir zaman da Mill
Mcadele kadrosuna ila gibi gelmi ve drt elle sarlm
lard ona. Nitekim bizzat Atatrk'n sylediklerine bak
lrsa Misak- Millimizin hukuki temelini de VVilson Pren-
sipleri'nin 12. maddesi oluturmutur. Hatrlayalm m
1926 ylnn Mart ve Nisan aylarnda Hakimiyet~i Mitliye
ve Af illiyet gazetelerine ortak olarak verdii hatralarnda-
ki szlerini:
tiraf ellerim ki, iten de milli snr biraz WiIson prensiple
rinin insani maksatlarna gre ifadeye altm. Hemen
aklayaym: O insani prensiplere dayndgdadr ki.
Trk snglerinin mdafaa ve tespit ettii snrlar m
dafaa etmiimdir.1
Demek ki neymi? Bugn kabul etmek kolay olmasa
bile Atatrk bile milli snrlarmz tespit ederken bir ABD
Bakan'nn prensiplerine dayanmak ihtiyacn hissetmi.
Nitekim Mustafa Kemal Paa'nn Sivas Kongresi Ba
kam sfatyla ABD Senatosu'na gnderdii mektubun ar
ka plannda da Wilson'un milletlere kendi kaderlerini ta
yin hakkm tanyan bar plan yatmaktayd. Ayn zaman
da Anadolu halk da bu prensiplere sahip km ve Sena-
to'nun nceleme yapmak zere gnderdii General Har-
bord ve ekibine davullu zurnal karlama trenleri d
zenlemitir.
te yukarda grdmz iki fotorafn arka plannda
bu prensipler vardr ve afiler Amerikal General Harbord
grsn ve gnl bizim tarafmza meyletsin diye hazrlan
m ve aslmtr.
Ancak Bakan Wilson'un bir baka plan daha vard.
Ksa bir sre sonra, 21 Ocak 1918'de Paris Bar Konferan-
s'na giderken yannda bir program ve Trkiye'nin para
lanmasn ngren haritay da gtrmt. Giresun'dan
balayp Sivas, Mara, Adana, Mersin, Van. Kars ve Ar'y
da iine alan "byk Ermenistan" haritasyd bu.
Tabii tahmin edilebilecei gibi biz prensipleri grm
ama haritay grmezden gelmitik. Geri bugn kisini de
grmezden geliyoruz ya, neyse...
1 Atatrk'n Btn Eserleri, cilt 3, stanbul 2003, Kaynak Yaynlar,
-. 55. General Harbord-Mustafa Kemal Pasa grmelerinin ayrnt-
lar iin bkz. Fethi Tevetolu. "Mill Mcadele Mustafa Kemal Ha-
a-General Harbord grmesi*, Trk Kltr. Say: 76. ubat 1969.
s. 1-12 (bu makale 81. sayya kadar devam ediyor) .
-
Atatrk 1 9 2 2 ' d e "siyaseti brakacam" demi miydi?
O mesut gn geldiinde, btn milletle beraber yksek heyetiniz, ve ben de yksek heyetiniz, iin
de bir fen ve bir ye olarak bittabi en byk sa-adeileri idrakle merref olacaz.
GAZ MUSTAFA KEMAL PAA
Sen deyince "Sulhten sonra isterim
Herkes gibi bir fert olmak, hr olmak"
Hepimizde dodu byk bir vehim
Gerekten mi bu kyamet kopacak?
O sakin tabiatl Ziya Gkalp Diyarbakr'da kan K
k Mecmua'da pe pee nerettii iirlerle Gazi Mustafa
Kemal'e 'Sakn ekilme' mesajn vermek htiyacm ne
den duymutu? Yoksa gerekten de Yunanllar yenilgiye
uratm bir ordunun Bakomutan sine-i millete dn
mek zere midir? Nedir bu tela ve kyamet neden kopa
caktr?
TBMM zabtlarn ap okuduunuzda bu endienin,
hatta korkunun gerek sebebini bulmakta zorlanmyor
sunuz. te 20 Temmuz 1922 gn Bakomutanlnn
TBMM tarafndan sresiz kaydyla uzatlmas zerine
yapt teekkr konumasnda Mustafa Kemal Paa im
syledikleri:
kinci saadetimi temin edecek olan husus, benim bundan
sene evvel mukaddes davamza baladmz gn bu
lunduum mevkie dnebil inekliim imkn olacaktr. (Al
klar.) Hakikaten milletin sinesinde serbest bir millet fer
di olmak kadar dnyada bahtiyarlk yoktur. Hakikatlere
vakf olan. kalp ve vicdannda manevi ve mukaddes baz
lardan baka zevk tamayan insanlar iin ne kadar yksek
olursa olsun, maddi makamlarn hibir kymeti yoktur.1
Mustafa Kemal Paann Byk Taarruz'dan nce hem
de Meclis huzurunda verdii bu "sz", muhtemelen ken
disine tannan olaanst ve sresiz yetkilerin kurtulu
tan sonra da kullanldnda bir tr diktatrle gidilebi
leceine ilikin baz vekillerin zihninde oluan kukularn
datlmasna ynelikti. Mustafa Kemal Paa iin Sakarya
zaferinden sonra rtbe birden atlatlarak mareal ya
plmas, dahas Gazilik gibi en son 1897 Teselya savann
kazanlmasndan sonra Sultan II. Abdlhamid'e verilen
benzersiz bir unvana layk grlmesi yeterli olmam gibi
dir. O imdi hedef bytm ve baz demeleri Kzm Ka-
rabekir ve Rauf Orbay gibi Milli Mcadele'nin nder kad
rosunu kayglandrmtr. Bunlara gre Mustafa Kemal
Paa'nn gz imdi de padiahlk ve halifelikleydi!
Karahekir Paa ve Rauf Bey gibi asker kkenliler ile
Halide Edip gibi aydnlar onun 20 Temmuz konumasn
da verdii sze bal kalmasn, yani yeni bir makam mev
ki istemek yle dursun, mevcut makamlar da elinin ter
siyle bir kenara itmesini ve sz verdii gibi sine- millete
dnmesini srarla istemekteydiler.
te Uur Mumcu'nun yaynlad hatralarnda Kara
bekir Paa'nn szlerinden zetlediklerim:
Balangta Mustafa Kemal Paa Vahdettin'in kalma
sn istiyor, sulu olduundan szmzden kmayaca-
-
Sultan Vahdettin'in nadir grlen fotoraflarndan biri
in sylyordu. Ben kar ktm ve yeni bir halife seme
miz gerektiini kabul ettirdim. Kararmz, padiahln
kaldrlmas ve hilafetin Osmanl hanedannda kalmas,
Abdlmecid'in de halifelie getirilmesiydi. 30 Ekim
1922'de Mecliste sert tartmalar cereyan ederken Kza
Nur'a harekete geme zamannn geldiini syledim ve
GAZI'nin istei zerine saltanatn kaldrlmas lehine bir
konuma yaptm. Fakat Rza Nur ve arkadalarnn imza
ladklar kanun taslann son eklini okuduumda gr
dm ki, i balangta konutuumuz noktadan tama
men sapm. Taslakta "Osmanl hanedan yoktur ve tari
he karmtr" ifadesi yer almaktayd. Bunun zerine
Mustafa Kemal'e dnerek, "Paam, kararmz bu muydu?
Hilafetin Osmanl hanedannda kalmas gereklii nokta
snda anlamam mydk? Bu cmleyi okuyan herkes siz
den phelenecektir" diye uyardm. Nitekim Rauf Bey de
ayn cmleye takld ve " N e oluyoruz, nereye gidiyoruz?"
diye bard. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa "Endi
enize hak verdim. Durun o cmleyi dzelteyim" diyerek
"Osmanl hanedan" kaydn silip "stanbul'daki padiah
lk yoktur (madumdur)" diye yazd. Sonra nerge meclise
sunuldu.
Ancak ilk oylamada yeterli milletvekili bulunamaz.
Dolaysyla oylama geersiz saylr. Bu anlaml bir mesaj
dr Karabekir in. Gider Mustafa Kemal Paa'nn yanna
ve yzne kar mecliste oluan kaygy dile getirir: Bu
nergeyle sizin hilafet ve saltanat almak niyetinde oldu
unuz kanaati belirmitir. Dzeltmezsek i vahim bir so
nuca varabilir.
Bu noktada Karabekir'in bir ara teklifi olur. Hem Ata
trk'n verdii sz yere drmeyecek, hem de onu
onurlandracak bir zmdr bu. Saltanat kaldrlacak,
hilafet Osmanl hanedannda kalacak, bar antlamas
mzalandktan sonra Cumhuriyet'in ilann mteakip
Cumhurbakanlna "srf tarih bir nam almak suretiyle"
Mustafa Kemal Paa seilecek, ancak hemen arkasndan
istifa edecek ve lnceye kadar Cumhurbakanlarnn
maddi imknlarndan yararlandrlacakt. Bundan sonra
ki adm, boalan Cumhurbakanl iin halk oyuyla ser
best bir seimin yaplmasyd.
Evet. Cumhurbakannn halkn oyuyla seilmesi yo
lunda ilgin bir tekliftir bu. Ancak aradan 85 yl gemesi
ne ramen hala uygulanamamtr. nk baz kimseler,
Karabekir'in. Atatrk'n ayan kaydrp kendisinin
Cumhurbakan olmak sledii yolundaki haberleri Ga-
zi'ye yetitirmilerdir bile. Bunun zerine projesinden
vazgetii anlalan Karabekr Paa. en azndan saltana
tn kaldrlmas ama hilafetin hanedanda kalmas nokta
snda srarc olur ve 1 Kasm 1922'de kanunlaan tasar
bylece ortaya kar.2
Ancak kamuoyu yine de tatmin olmu saylmaz. Deil
mi ki Gazi vaktiyle bir sz vermitir, yleyse gereini yap
maldr. Mesela 1923 ubai'nda yannda Kzm Karabe
kir Paa olduu halde zmir'den Ankara'ya dnerken o
cukluk arkada olup o srada TBMM ikinci bakan bulu
nan Ali Fuat Cebesoy'dan srpriz bir telgraf almtr.
Telgrafta, baz vekillerin Gazi Paa'nn bir tarafa ekilme-
-
si anyla kendisine bir saray ve ayda 10 bin lira denek
verilmesi iin Meclis bakanlna nerge verdikleri bildi
riliyordu.3
te Ziya Gkalp bu ateli gnlerin ncesinde Diyarba
kr'dan yazmaya devam ediyordu:
Gazi Paa! Geri fazla yoruldun
htimal ki rahata da muhtasn
Lakin Trk'n tlsmn sen buldun
ksir gibi hu millete ilasn.
Oysa 1922 Temmuz'unda meclis krssnden verilen
szn, muhaliflere kar siyasi bir manevra gerei olduu
apaktr.1
1 Metni. Do Perincek'in belki de tek hayrl teebbs olarak tarihe
geecek olan Atatrk'n Btin Eserlerinin 3. ciltinden aldm (is
tanbul 2004 Kaynak Yaynlar, s. 156).
2 Uur Mumcu. Kzm Karabekir Anlatyor. stanbul 1990. Tekin Yay
nevi, s. 5.1-64. Bu sureci smet Bozdag' n yayna hazrlad Kazm
Karabekir'in Paallarn Kavgas: Atatrk-Karabekir adl hatralann-
dan da izleyebiliyouz (stanbul 1991. Emre Yaynlan, v 92 vd.).
3 Bkz. erafeltin Turan. Ttlrk Devrim Tarihi. 3. kitap (birinci Blm);
Yrni Trkiye'nin Oluumu (1923-19381. Ankara 1995. Bilgi Yaynevi.
s. 32.
4 Rdvan Akn. TBMM Devleti (1920-1923): Birinci Meclis Dnemimle
Devlet Pikleri ve dare, istanbul 2001. H e l l i m Yaynlan, s. 378.
Atatrk Trkiye'sinin Hitler Almanya'sna ekonomik bamll
Getiim yollara dikenler braktm iin zr dileye
cek deilim. Tarih yeniden yazlmay hu denli arzuluyor
sa yaplacak tek ey. yazann yapana ve yaplana sadk
kalmasdr. Ord. Prof. Enver Ziya Karal gibi bir stadn bi
le aka itiraf ellii gibi, inklap tarihlerimizi yazanlar
onu kendi arzu ve duygularna uydurmularsa biz ne ya
palm? Belki yol kenarlarna braktmz dikenlere tak
lan ynlerden yeni bir palto yapmay becerir birileri. Me
sajmz, gelecekteki sng zekl tarihilere. midimiz
onlarda...
Daha nce Osmanl borlarnn 1933 ylndan itibaren
denmeye balandn konumutuk, ite sng zekl
kardelerimizden birisi enmeyip kitaba bakm ve as
lnda ilk bor taksirlini 1929'da dediimizi bulmu.
Soruyor hakl olarak; Hangisine inanacam?
Burada belirtilmesi gereken nokta var:
1. 1929'da dediimiz borcun kendisi deil, yalnz fa
iziydi.
2. Bu ilk dememizle birlikte ekonomi iflas sinyalleri
vermi ve alacakllara gerisini getiremeyeceimizi
-
ilan etmitik. te bundan sonra demelere ara ve
rilmi, grmeler 1932'de sonulanm ve asl
borcun ilk dzenli demesine 1933'ten itibaren
balamtk. Oradaki kastm, 1954 ylma kadar de
vam edecek olan bu lk dzenli demeydi.
3. dediimiz Osmanl borlarnn tutar. TL baznda
yaklak 150 milyon liradr. Peki hi merak ettiniz
mi Osmanl'dan Cumhuriyete kalan nakit para tu
tarnn ne kadar olduunu? Tam tamna 161 mil
yon TL kt para (bozuklar hari). Yani Osmanl
hazinesinden 161 milyon TL'yi cebinize koyarken
hu para nereden geliyor diye sormuyorsunuz da,
borcunuz knca niye mzklanyorsunuz? Bir mi
ras olaynda alacak ve bor gayet tabii bir durum
deil mi?
Her neyse. Bu borlar meselesi epey su gtrr.
Ancak belirtilmesi gereken bir baka nokta, bu bor
ertelemesiyle birlikte Trkiye'nin d kredi itibarnn dibe
vurmu olmasdr. Hatta 1920'lcrdc ngiliz hkmeti Tr
kiye'nin ngiltere'de tahvil satmasn dahi yasaklamtr.
Son are olarak ABD'ye bavurulmusa da. Avrupal tah
vil alacakllar Trk isteinin geri evrilmesi iin Was-
hington'a kredi vermemesi iin bask yapmlardr.
imdi gelelim asl konumuza.
1930-1934 dneminde Trkiye iin 1929 dnya eko
nomik buhrannn da misillemesiyle ar bir ekonomik
darboaz olutuunu sylyor uzmanlar. Hani bazlar o
zamanlar Trkiye'nin paras yabanc paralar karsnda
deerliydi diyorlar ya, Gllen Kazgan'dan Yahya Sezai Te-
zel'e kadar Osmanl iktisat tarihi uzmanlar bunun eko
nomi zerindeki fel edici etkisini gndeme getiriyorlar.
1930-1934 dneminde TL'nin ar deerlenmesi ile
Trkiye'nin ihracat yapt tarm rnleri fiyatlarnn d
piyasada dmesi sonucunda zellikle Ege blgesindeki
ihracatlar iflas etti. mal reticinin elinde kald. Trkiye
reel gelir kaybna urad. lk defa TL bu dnemde Dolara
baland. Enflasyon yoktu belki ama bu defa deflasyon-
depresyon sreci dodu.
Bir k yolu olarak nce Fransa'yla balayan bir tr
anlamal takas olan "kliring" ticareti denendi. te bu ta
kas ticareti, yazmzn konusunu oluturan Hitler reji
miyle Trkiye Cumhuriyeti'ni 1934-1939 yllarnda birbi
rine sk skya balayacak ve Yahya Sezai Tezel'in ifade
siyle syleyecek olursak, Trkiye tarihinin (Osmanl da
dahil) baka dnemlerinde grlmemi derecede bir
emperyalist d gce ekonomik olarak baml olmasn
getirecektir.
Nasl? Atatrk dneminde Trkiye da baml my
m? Hem de Nazi Almanya'sna yle mi? u Hitler'in re
jimine hem de?
Siz bu sorularn kabuunu kayadurun. ben Tezel ho
cann Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi1 adl kitab
nn kapan aralyor ve balyorum zetlemeye:
Tezel'e gre Trkiye'nin 1934'e kadar sren bu olum
suz ekonomik tablosunun olumluya dnmesinde Hitler
Almanya'syla kurduu yakn ekonomik ibirliinin hatr
saylr bir pay bulunmaktadr. Kendi deyiiyle,
Trkiye'nin d ticaretindeki genileme, Nazi Almanya-
s'nn uluslararas dzeyde iktisad g kazanmasyla ili
kilidir. Almanya'nn Balkanlar ve Orta Dou'da gtt
ticari genileme politikas nedeniyledir ki, Trkiye, Byk
Buhran'n skntlarn yasayan liberal metropollerin Trk
ihra inallarna talebinin zayflad bir dnemde, hracat
hacmini artrabilmitir.
Yeterince arpc grnyor. Onun iin devam edelim
biraz daha.
Almanya 1930'larn sonuna doru Trkiye'nin ticare
tinin aa yukar yarsn kendine kanalize etmeyi baar
d. Bylece Almanya'nn ihracatmzn cari deerindeki
-
pay 1929'da yzde 15 iken 1934'te yzde 39'a, 1935-1938
ortalamasnda se yzde 44'e kt. Almanya'nn ithalat
mzn cari defterindeki pay ise 1932'de yzde 25 iken,
1934de yzde 36y. 1935-1938 ortalamas ise yzde 46'y
buldu. Hatta bu dnemde Trkiye Almanya'dan yalnz si
lah almakla kalmam, asker rgtlenmesinde de n
c Reich'a baml hale gelmitir.
Nitekim 1937'de Almanya'ya giderek bizzat Hitler'e
gren Bayndrlk Bakan Ali el in kaya, Almanlardan
anakkale'yi tahkm etmek iin top. demiryolu iin loko
motif almak istediklerini sylemitir.^
Bunun sebebi ise Trk ihra rnlerine yz vermeyen
dier lkelerin aksine Almanya'nn ihra mallarmza
yksek fiyatlar demekte ve kliring hesabnda ak vere
rek Trkiye'yi Almanya'dan daha fazla ithalat yapmaya
zorlamakta olmasdr.
Bylece hracat ve ithalatmzn neredeyse yarsn
kendisine balamay baaran Almanya'nn Trkiye'yi ne
reye srklemekte olduu ancak 1937'de fark edilmi ve
ynetimde bir panik havas ba gstermitir. Ayn ekilde
ngiltere de Trkiye'nin faizme kaymasyla Orta Dou
dengelerinin aleyhine dneceini grerek panie kapl
m ve Trkiye'ye bask stne bask yapmaya balam
tr. Bunun zerine 1936 ve 1938 yllarnda yaplan anla
malarla ngiltere'den 118 milyon Tl. bor alnmsa da.
kinci Dnya Sava patladnda Trkiye'nin d ticareti
nin Almanya'ya bamll hala srmekteydi, yle ki,
1939'da bu bamllk muazzam boyutlara trmanm bu
lunuyordu: thalatta yzde 51. ihracatta yzde 37.
Hatta The Economist dergisinin 5 Austos 1939 tarihli
saysnda yaynlanan bir hesaba gre, flitler Almanyas.
Trkiye'yi kendisine siyasi olarak balamak iin zarar et
meyi bile gze aln ve bizden yksek fiyatla mal alp
ucuz fiyatla mal satmak suretiyle sadece 1938 ylnda tam
8 milyon TL tutarnda bir mali yardmda bulunmutur.
Bu para, ayn yl Osmanl borlar iin dediimiz mikta
rn lam iki kandr!
imdi Osmanl'dan kaarken Hitler'e tutulmuuz di
yeceim, yine birileri kprecek.
Noktann yeri buras myd?
1 Yahya Sezai Tezel . Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarih (1923-
1950). stanbul 1994. Tarih Vakf Yun Yaynlan, s. 176-179. Hu konu.
yazarn daha nce verdii bir teblide de ilenmii!. Bkz. "1923-1938
dneminde Trkiye'nin d iktisadi ilikileri'*. Atatrk Dneminin
Ekonomik * Toplumsal Sorunlar (1923-1938). 14-16 Ocak 1977. s
tanbul 1977. iktisadi ve ticari limler Akademisi Mezunlar Yaynlan,
v 20.>-20f>. Itr haka yazar alar Keyder'n bir makalesine ailen u
ilgiye dikkat ekiyor: "l93f>Te imzalanan bir anlamadan sonra Nazi
Almanyas bir yl iinde Trkiye'nin ihracatnn % 51'ini almak ve it
haltnn % 45'ini salamak durumuna gelmiti." Bkz. Irvin Cemil
Schick ve Erturl Ahmet Tonak, "Uluslararas boyut: Ticaret, yar
d m ve borlanma", ilerleyenler: Irvin Cemil Schick ve Erturul Ah
met Tonak. Geis Srecinde Trkiye. Islanbul 1992, Belge Yaynlar, s.
359.
Geri Almanlarn lliler rejiminden fince de Trkiye'nin finans ku
rumlarn ele geirme taarruzu sz konusuydu. Mesela 1924 ylnda
Ziraat Bankasnn genel mdr Deutsche Bank'n eski genel m-
dlerinde biriydi. Ayrca ttihatlarn kurduklar ve hisselerinin %
40' hkmete ait olan milli banka ttibar- Mil l in in ynelimini de ele
geirmilerdi. Bkz. Calar Keyder. Dnya Ekonomisi rinde Trkiye
(1923-1929). stanbul 1993. Tarih Vakf Yurt Yaynlan, s. 141,
2 Aktaran: Nejat Atsa. "Ali etinkaya-Hitler grmesi": Hayal Tarih
Mecmuas. Sav: 11. Aralk 1967, t, 35.
-
Onuncu Yl Mar'nn bestesi alnt myd?
Yazmm ama tekrarda fayda var: Acdr lakin biz asl
batllatmz sandmz Cumhuriyet dneminde Ba-
t'dan koptuk!
ardnz kukusuz. 'Nasl olur?' dediniz belki de,
"Onca Batllama gayretkelikleri cmlenin malumuyken
bunu nasl iddia edebilirsiniz? apka ve klk kyafetten
tutun da medeni hukuka, saat ve takvime kadar Avru
pa'dan alnmadk bir ey kalmamken nasl olur da kal
kp "Biz asl Cumhuriyet dneminde Bat'dan koptuk!"
ddiasnda bulunma cretini gsterebiliyorsunuz?'
Bir kere sylem ile eylem arasnda belirgin bir fark ol
duunu belirtmem lazm. Evet, 'muasr medeniyet'in
Avrupa medeniyeti olduuna dair ok sayda beyanatla
kar karyayz. Bunlar bizzat Mustafa Kemal Paa ve s
met Paa'nn azndan kmtr ve o devirde pek ok ay
dn tarafndan da paylalmtr. (Tabii ayn evrede yer
alp da Yahya Kemal gibi bu tezi paylamayanlar da
mevcuttu.)
Ne var ki, i icraata geldi mi, mesele deiir. En radikal
grnenler, en tutucu konumlara saplanm olabilir. 1 lal
la sosyolog Paul Connerton'un hatrlatt gibi, her radi
kal krlma bir yerde eskiye daha fazla baml olmay bile
getirir. Krlma arttka bamllk da artar.1 Uygulamada
kendi toplumsal ve kltrel ufku, inklaplarn hareket
sahasn daraltr.
Nitekim Medeni Kanun yaplrken Avrupa'daki en
muhafazakr hukuk sistemine sahip lkelerden svi
re'nin model alnmas epeyce manidardr. Biliyorsunuz,
Katolik svire, kadnlara seme ve seilme hakkn yalnz
Avrupa'da deil, dnyada en ge tanm olan lkelerden
biri olmakla mehurdur. skandinav lkelerinden veya
Fransa'nn deil, medeni hukukta svire'nin model se
ilmesi Batclmzn da epeyce 'semece' olduunun
en gl kant oluyor.
Demek ki, masa banda "muasr medeniyel seviye-
si"ne ulama veya stne kma nutuklar ekilse de, i
icraata gelince sanld kadar radikal admlar anlamyor.
Nitekim Prof. Ergim zbudun, Kenalizmin Trk toplu
munu tamamen deil, 'ksmen' deitirmeye yneldiini
sylerken ayn noktaya parmak basyordu aslnda. Yani
Atatrk nklaplarnn, zannedildii kadar, mesela Sov
yeller Birlii ve in kltr devrimi tecrbesi nispetinde
bir topyekn deiim amalamadn, Batllama veya
adalama projesinin mehul bir topyaya gre deil,
pratikteki ihtiyalara ve eldeki artlara gre aksak semai
tarznda yrtldn sylemek gerekiyor.
Burada size bunun bir baka boyutundan, 1930'lara
doru younluu giderek artan "kltr devrimleri"nden,
zellikle de "mzik devrimi"nden ve arpc sonularn
dan sz edeceim.
nce bir soru: "Mzik devrimi" neyi amalamt?
1926'da Trk musikisi retimi, o zamann konserva-
tuvar olan Dr'l-elhn'dan kaldrlmt; 1934'de ise asl
darbe gelecek, radyoda Alaturka musiki alnmas dahi
yasaklanacakt.
Peki neydi ama?
-
Dnce uydu: Asl mzik, Bat mziidir, Trk mu
sikisi tek seslidir ve medeni dnyann seviyesinden geri
dedir, yleyse nasl klk kyafetimizi veya Arap harflerini
Batllarnkilerle deitirerek muasr medeniye! karsn
da iine dtmz aalk kompleksinden kurtulduk-
sa.ayn ekilde "geri ve ilkel" musikiyi terk edersek mede
ni milletler dairesine kabul edilmemiz mmkn olabilir.
Bylece ne oldu? Mzikolog Blent Aksoy'un deyiiyle
Trkiye'de bir kere daha "ideoloji", "kltr"e baskn kt.
Halbuki esas mesele, mzii Alafranga veya Alaturka
diye ortadan ikiye blp halk birincisini 'ada mzik'
olarak kabule zorlamak ve ikincisinden czzamldan ka
ar gibi kamak deil, kaliteli mziin retilmesi olarak
konulsayd, yine kltr galip gelecek ve belki de asl baa
rlmak islenen yeni 'Trk mzii sentezi, bu iki kltrel
retim geleneinin geliim srecinde ortaya kacak etki
leimden zuhur edecekti. Aksoy'un deyiiyle, bu yaklam
gzel bir ar semai ile basit bir ark ezgisini ayn kalba
koyma yanlna derken, br yandan gzel bir koner
to ile basil bir dans ezgisini de eitlemi oluyordu.
Sonuta ne oluyordu? Dede Efendi ile meyhanedeki
udi, Mozart'la bardaki kemanc ayn kalba oturtuluyor,
birincilere Alaturka denilerek krmz kart gsteriliyor,
ikinciler ise hangi seviyeden olursa olsun ba tac edili
yordu.
Herhalde mzie ideoloji kartnda ne byk faci
alara yol atna bundan iyi bir kafa karkl rnei bu
lunamazd.
stanbul Belediyesi tarafndan 1932 yl sonlarna do
ru Konservatuvar slah maksadyla arlan Viyana M
zik Yksek Okulu rektr Joseph Marx, raporunda yne
ticilerimizi u ac szlerle uyarmt:
Milliyetsiz byk sanat yoktur. Vatan toprana ve vatan
sesine ballk mutlaka lazmdr. Yoksa sanat kymetsiz,
kansz bir zentiye dner... Milli zellii pek bozmadan
Avrupa musiki tekniini millete mal edecek surene musi
ki propagandasn kuvvetle yrtmenin tan zamandr.
Marx'n 'propaganda' derken deolojik beyin ykama
ve yasaklama faaliyetinden sz etmiyor. Mziin kaliteli
hale getirilmesi iin mesela orkestralarn halka belirli
gnlerde konserler vermesi veya meyhanelerden alnacak
verginin artrlmas, bylece kaliteli mzik dinleyecek kit
lenin buralara ynelmesini temin gibi tamamen mzik i
bir propaganday kastediyor.
Belki de Marx'm bu szn yanl anlad yneticileri
miz; ve Bat mziinin propagandasna, halta dayatmas
na soyundular. stelik onun stanbul'daki bir konferan
snda dile getirdii fikirleri hi umursamadan:
Trk musikisi Avrupa musikisinin tekniinden faydala
nacak, fakat milli hususiyetlerinden hibir ey kaybetme
yecektir... Trk musikisi gerek milli kaynaklardan, gerek
Avrupa kaynaklarndan kuvvet alarak kentli kendine b-
ymelidir.
Oysa bakn Onuncu Yl Mar'nn bestecisi Cemal Re
it Rey. 1950 ylnda Akam gazetesinde kan rportajn
da neler sylemi. bretle okuyalm:
Tek sesli musikiyi Garba sevdinnek zordur. Zira Garpllar
bu musikiden pek holanmaz, hatta onu biraz iptidai il
kel) bulurlar. Bu musikiyi Garba sevdirmek iin en gzel
rneklerini Garp lisanlarile cazip bir ekilde izah ederek
ve Garba has bir titizlikle hazrlayarak radyodan dinlet
mek lazmdr.
Elin Marx' Trk musikisinin ok sesli hale getirilmesi
nin feci bir hala olacan sylerken. Bay Rey. btn der
dini ilkel' mziimizi batllara sevdirmek eklinde koy
mu. Bir mzik eserinin nitelii mi nemlidir, yoksa Bat
llarn holanmas m?
-
Cemal Reit Bey
te yolunu byle belirlemi olan Cemal Reit Rey,
Onuncu Yl Mar'n bestelerken de. ayn tarzda hareket
edecektir. Ancak hala 'gururla' sylenen Onuncu Yl Mar
bestesinin Bal mzii tarihinin pek fazla bilinmeyen
bir operasndan alnt, hatta alnt olduu iddias TBMM
krslerinden Musiki Mecmuas satrlarna kadar tama
sna mani olunamayacaktr.
Mecl is k r s s n d e n mar tart mas
Yl 1933. Cumhuriyetin 10. yldnm grkemli t
renlerle kutlanacaktr. Bir bakma halkn ve dnyann
zihnine Cumhuryet'i naketmek iin bir frsat olarak de
erlendirilmitir o yln Cumhuriyet Bayram trenleri.
Bir de bu nemli yldnmn ve Cumhuriyet ideolojisi
ni lmszletirecek bir mar iin beste yarmas alr.
Sonu olarak 1904 Kuds doumlu, yani henz 29 yan
da bulunan Cemal Resit Bey'in bestesi mar olarak kabul
edilir, Edilir edilmesine ama hemen o gnlerde olmasa
bile ardndan byk bir (artna balar. Bu mar bir ba
ka eserden alnt mdr?
iddiay dile getiren kii de ilgin. Tbbiyeden askeri ta
bip olarak mezun olduktan sonra anakkale'den Kurtulu
Sava'na kadar pek ok cephede bizzat hizmet veren Os
man evki Uluda, ayn zamanda Bursa'daki "Uluda"n
da isim babasdr, (Eski ad "Kei Dag"yd.) Milletvekili
seildikten sonra da bu iddiay defalarca dile getiren Ulu
da, meseleyi Trkiye Byk Millet Meclisi krssne ka
dar tam ve Trkiye'nin bu alnt mar aybndan kur
tulmas gerekliini eline geen her frsatta dile getirmitir.
te Uluda bu frsatlardan birisinde u cretkr ddi
alar dile getirecektir:
Cemal Reit Beyin bu mars da nc veya beinci dere
cede bir kompozitr olan Jean Jacques Rousseau'nun "Le
devin du village" adl operasndan ve bu operann "btn
saadetimi kaybettin - hizmetimi kaybettim" manasna
gelen "J'ai perdu tout mon bonheur - J'ai perdu mon ser-
viteur" msralarnn bestesinden alnmtr. Onun iin bu
eserde de pek ok prozodi ve sair teknik hatalar vardr. O
da dilimizin ve iirimizin bnyesini ve tekniini anlam
deildir. Ve ile esas Garptan alnm olan bir bestenin
aruz, veya hece lleri ile yazlm olan iirimize giydiril
mesi byle halalar dourur... Onuncu Yl Mar'n tama-
miyle unutmalyz. Buna "bizimdir" demekle ancak g
ln oluruz.
Dr. Osman evki Bey 1950 ylnda Musiki Mecmu-
as'na yazd "Cretin derecesi" balkl yazda iddialar
n srdrecektir. Hem de sertletirerek:
Cemal Reit Rey. bizim yirmi seneden beri makale, konfe
rans. Byk Millet Meclisi krssnde mnakaa ekille
rinde ortaya altmz thama cevap vermemitir. Biz se-
-
nelerden beri onun imzasn tayan "Cumhuriyet Onun
cu Yl Mar'nn kendilerine ait olmadn yzlerce defa
alenen syledik. Trk dilinin bnyesini yanl tasvir eden,
Trk iirinin tekniini tahrip eden bu marn Jean Jacqu-
es Rousseau'nun "Le devin du village" adl operasndan
arlm olduunu iddia ellik. Cumhuriyet gibi byk ve
mesut bir nklabn onuncu senesini Trk ocuklarna in
tihal edilmi bir eserle ta'ziz ettiren Cemal Reit Rey. bu
nun hesabn hala vermiyor.
Osman evki Bey eletirmekle kalmaz, daha nce Ha
san li Ycel'i meclis krssnden terlettii yetmiyormu
gibi, bu defa da dnemin itibarl bir mzik dergisinde
Milli Eitim Bakanndan Cemal Reit Bey'e u sorular
sormasn ister:
imzanz tayan Cumhuriyetin Onuncu Yl Mar sizin
eseriniz midir yoksa 1.1. Rousseau'nun mudur? Trk o
cuunu Cumhuriyeti ta'ziz ederken ne hakla aldattnz?
Ve niin hala o marn kentlinize ait olmadn itiraf ede
rek ocuklarmza aladnz bir fenal tamir etmiyor-
sunuz?
Btn bu eletirilere suskun kalarak "cevap veren"
Onuncu Yl Mar'nn bestekr Cemal Reit Rey. yalnzca
bestesini kendisinden ald Rousseau'nun operasndan
tek bir nota bile dinlemediini sylemitir. Bey'in talebe
si Yaln Tura, yalnz onun deil, Dr. Osman evki'nin de
sz edilen eseri dinlemediini iddia ederek "o operann
bir tek ezgisini bile dinlemediini, bir tek notasn bile
grmediini sanyorum. O dnemde byle birey mm
kn deildi" demektedir. Peki bu iddia nereden kaynak
lanmtr?
Yaln Tura'nn iddiasna gre o dnemde Rousse
au'nun bu eserini Trkiye'de bilebilecek tek kii. Alman
besteci Ernest Preatorius'tur. Olsa olsa Dr. Osman ev-
ki'ye o sylemitir iki eser arasnda byle bir benzerlik ol
duunu.
Ben Cemal Reit Rey'n szkonusu eseri hi dinleme
mi olduu fikrine pek katlamyorum. nk Cemal Re
it Rey, Rousseau'nun memleketi olan Fransa'da uzun
yllar kalm ve mzik tahsilini orada yapmt. Birinci
Dnya Sava yllarnda da Paris'ten yine Fransz kltr
nn etkisindeki svire'ye gemi ve orada mzik konu
sundaki almalarna devan etmitir. Bu yllarda. zel
likle de Rousseau'nun 200. doum yldnm etkinlikle
rinde pekala Trkesi Ky Khini olan bu opera icra edil
mi ve Rey de zlemi veya dinlemi olabilir.
nk iki ezginin zellikle giri blmlerindeki ben
zerlik ok fazla. 7 nota ve iki l Rousseau'nun eserin
den alnm grlyor. Sonradan deiip baka bir tona
(Gnl Paac'nn deyiiyle Rast makamna yakn bir me
lodi dzenine) geiyor ama en azndan "ktk ak alnla,
on ylda her savatan" ksm. Rousseau'nun eserinden
notasna ve perdelerine varncaya kadar aynen alnma
benziyor. 1752 ylnda bestelenmi bir eserin 1933 ylnda
bir Trk bestekr tarafndan, stelik bir marta alntlan
m olmas, Osman evki Uluda'n hala cevaplanmay
bekleyen iddias olarak ilginliini koruyor.
Onuncu Yl Mar'm Rousseau'nun Ky Khini adl
eseriyle kyaslamak isteyenler internetten girip http
www.rousseauassocation.orgaboutRousseaumusical-
Works.htm adresinden Le Devin du village eserini (ben
zerlik buradaki kaydn ortalarna denk geliyor) dinleyebi
lir ve kararlarn kendileri verebilirler.
Bakalm eser alnt m deil mi? Dinledikten sonra
tekrar grelim.
I Aktaran: Ziya Meral, ''We need to mourn the loss of The Ottoman Em-
pire'', Trkid Daily Xe% 13 Austos 2007.
http://www.rousseauassocation.orgaboutRousseaumusical-
-
girecektik Kuzey Irak'a, Atatrk istemedi
Kuzey Irak'a snr tesi operasyon meselesi adeta bir
ate topu gibi elden ele gezerken, tarih yine imdadmza
kouyor ve baz eskimez ipularn fsldyor kulamza.
1927 ylnda ngilizlerin Irak'taki Kaba Grgr petrol
kuyularndan gmbr gmbr petrol fkrmaya hala
ynca bizi bir yl nce kandrdklar ayan beyan hale gel
miti. Dileri Bakam Tevfik Rt Aras. kurt ingiliz dip
lomatlarn blfn yutmu, Musul petrollerini onlarn
tahmininden de ucuza kapatmt. Ancak anlamann
zerinden ksa bir sre getikten sonra petrolden "hisse"
deil de. gelirden "kr pay" almann korkun tuzana
dtmz anlalnca ieride homurtular da ykselme
ye balayacak ve bunlar bugne kadar devam edecektir.
te Lozan'n ak brakt yaralardan birisi daha kar
mzdayd. ttihatlardan halayarak gz gre gre bir
dizi hata lemi ve sonuta Musul szde Irak'a dahil edil
mi, bylece gney snrlarmz kesinletirmitik.
Sultan II. Abdlhamid'in petrol sahasn ailesinin ah
si mlk haline getirmek suretiyle bir igal durumunda
kurtarma arelerine bavurmasna karlk ittihatlar bu
staty deitirerek petrol sahasn hanedann ahs ml-
kil haline sokmu, 1924'de ise hanedan yun dna kar-
lrken vatandalktan da kartlnca Trkiye'nin elinde
hibir kozu kalmamt. Oylc ya, kendi kanunumuzla va
tandalktan kardmz hanedann petrol sahalarnda-
ki emlakinin hakkn nasl savunacaktk?
En son olarak da uluslararas bir aratrna komisyo
nunun 1925 ylnda Birlemi Milletler'e verdii raporda
"'Trkiye Musul zerindeki hukuk haklarndan vazge
medike Musul'un bir baka devlete verilmesi imknsz
dr" demesine ramen, yani Musul zerindeki hakkmz
tarafsz bir komisyonca da teslim edildii halde elimizde
ki kozlar yeterince deerlendiremeden grmeleri so
nulandrmtk.
Artk Musul da, petroller de szde Irak'n, gerekteyse
ngiliz ve sonra da Amerikan petrol irketlerinin kasalar
n dolduran yal pay olmu, petroln kasalara aktt al
tnlarn akrts ta Ankara'dan duyulur olmutu. Trki
ye'de meydana gelen her homurtuya eride bir karklk
kararak cevap veren emperyalizm, bu defa da Nasturi
ayaklanmasna bavurmu, gneydou snrmzda yeni
ban balar icat etmeye koyulmutu.
Henz ikinci yana basm bulunan Trkiye Cumhu
riyeti, isyan bastrmak in General Cevad obanl'nn
emrindeki Yedinci Kolordu'yu Diyarbakr'daki birliklerle
takviye ederek blgeye sevk etmi, hemen hemen tam
mevcutlu bir ordu haline getirmiti. Operasyonun bana
da Kurtulu Sava'nm unutulmaz komutanlarndan Ge
neral Cafer Tayyar (Eilmez) getirilmiti.
Gren gryordu. Bu tam tekmil ordu, herhalde sade
ce snrlarmzn iinde bulunan bir avu Nasturi syanc
y bastrmak iin dzenlenmi deildi. Hedef daha b
ykt. syan bahane edilerek ve bir oldu bitliye getirilerek
Musul'a kadar sarklacakt. Frsat bu frsatt.
Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paa, Genelkur
may Bakan Fevzi Paa ve General Cafer Tayyar Paa ba
-
Son Musul operasyonunu
gerekletiren Cafer Tayyar
|Eilmez| Pasa
baa verip bu operasyonun nasl gerekletirilecei ze
rinde mzakerelerde bulundular. Mzakereler, yneti
min asker ve sini kanatlar arasnda varlan lam bir muta
bakatla sonuland.
Bylesine gl bir destei arkasna alan Yedinci Ordu
da, N'asturi harektn byk bit hzla ve baaryla tamam
lad. Tamamlamakla kalmad, snn geerek Musul srtla
rna kadar sarkt.
Tabii harekta iddetli bir tepki veren ngiltere, Anka
ra'ya girilen topraklanl derhal boaltlmas iin sen bir
nota verdi. Notalar birbirini kovalyordu. lkin bu tepkile
ri duymazdan gelen Ankara, iin ciddilemekte olduunu
anlaynca Cafer Tayyar Paa'ya Musul'a epeyce yaklat
srada, boaltmas emrini verdi. Cafer Tayyar Paa, Raif
Karada'a bizzat anlatt hatralarnda' Ankara'dan ge
len emirden oke olduunu belirtmitir. Paa, 'bu frsat
bir daha ele gemez' deyip srarla Musul'da kalmak isti
yor, Ankara'ya ektii cevab telgraflarnda ngilizlerin
bann belada olduunu, bizimle uraamayacaklarn,
notalarnn da blften ibaret olduunu bou bouna hay
kryordu.
ngilizler gerekten de blf m yapyorlard? Gerek
ten de rak'la Araplara verdii bamszlk szn tutma
yan (ne ilgintir ki, tutmayacan bir tek Irakllar bilmi
yordu) ngiltere'ye kar milliyeti bir tepki dalgas yk
selmekteydi. Kandrlm Irak halknn ngiltere'ye gveni
azalmt ve ngiltere, byle skk bir konumda Trki
ye'ye kar aaca savan nelere mal olacan gayet iyi
biliyordu.
Bu durumu ieriden tehis eden Cafer Tayyar Paa
Ankara'nn telgraflarna direniyor, birliklerini inatla geri
ekmek istemiyordu. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa
kendisini bizzat Ankara'ya ard. Uzun mzakerelerden
sonra birliklerin geri ekilmesine karar verilmiti.
Cafer Tayyar Paa'nn Raif Karada'a anlattna gre,
Mustafa Kemal Paayla aralarnda iddetli tanmalar
gemiti. Kendisi "Musul'un Trk olduunda srar ediyor
ve boaltma yoluna gitmek istemiyordu. Gazi ise yeni ku
rulan devletin ngiltere'yle arasnn almamas ve yeni
badirelere srklenmemesi iin Paa'y tahliye hususun
da sktryordu."
Bu uzun ve ekimeli geen mzakereler sonucunda
karar verilecek ve ancak geri ekilmeyi kabul etmeyen Ca
fer Tayyar Paa grevinden alnarak Musul boaltlabile
cekti.
imdi devam edilen ve 1926'da Musul deflerini nasl
kapanmz grelim.
I Raif Karada, Petrol Frtnas. 3. bask, stanbul 1979, Adak Yaynlan,
s. 209. Karada'n operasyon iin verdii 1927 tarihi hataldr. Krs.
ICemal Kutay.l "1924'de Nasturi tecavzn bastran Cafer Tayyar
Pasa Musul'u nasl kurtaracakt?". Tarih Konuuyor. Say: 11. Aralk
1964, s. 853-857. Ayrca Cafer Tayyar Pasa ve undan anlar iin bkz.
Ytkat Tarihimiz, C. 4, s. 161 -162.
-
Musul defterini sadece 1 4 3 milletvekilinin oyuyla kapatmtk
Ancak anlama ylesine alelacele imzalanmtr ki. Trk taraf hibir konuda pa
zarlk yapmam, neredeyse ingilizlerin dikte ettii koullan aynen kabul etmitir.
hsan erif KAYMAZ
Yani eer bugnk gibi salt ounluk, nitelikli o
unluk ve te iki gibi artlar aransayd TBMM'de. 6 Ha-
ziran 1926 gn Musul'un defterini kapadmz Ankara
Antlamasnn kabul hibir zaman mmkn olamaya
cakt. nk bir gn nce yaplan mzakerelerde ismet
inn'ye kar ciddi bir muhalefet harekeli ba gster
miti. Musul'un ucuza kapatldna nanan, stelik da
ha 2 yl nce Atatrk'n ince eleyip sk dokuyarak seti
i (gerekteyse atad) TBMM'nin toplam 286 milletve
kilinden yars o gn oylamaya katlmay reddetmiti.
Evet, o 140 kii Atatrk'e ve inn'ye ramen oylamay
reddetme cesaretini gstermilerdi. 2 ekimser ve I red
oyu vard.
Gereklen de ok ilgin bir bakaldryd bu. Buraya
nereden ve nasl gelinmiti? imdi ksaca buna bakalm.
Snr Tak nt mz
Biz Mondros. Sevr, Lozan'a snrlar meselesi asn
dan baktk hep. le Sevr'de snrlarmz u kadard, Lo
zan'da bu kadar oldu, vs. Oysa bu snrlar meselesi yalnz
bana ele alnamaz ki.
Bir de Misak- Mill takntmz var. Nedir Misak- Mil
li? diye sorduumuzda dilimize ilk yapan cevap, 'mill
snrlar' oluyor. Oysa Misak- Mill'nin bir snr meselesi
olmadn, tabir caizse bir 'konsept', yani tasavvur oldu
unu, bunu belirleyecek yegane kriterin de milletin ka
r olarak konulduunu bizzat Gazi Mustafa Kemal, TBMM
krssnden aka ilan etmiti. Buna ramen hala Mi
sak- Milli snrlarmzdan sz edenler oluyor. Bunlar ya
Atatrk' anlamyor yahut anlamak istemiyorlar.
Kestirmeden sylersek, Sevr de, Lozan da Mezopotam
ya petrolleri ve ngiltere'nin gvenlik alglamalarn tat
min etmek iindi: daha da tesi, kendisi sayesinde yenilgi
ye urayan Almanya'dan boalan alana rakibi ngilte
re'nin btn penelerini geirmesinden rahatszlk duyan
ABD'nin kar ata da petrol iindi. ngiltere Amerika'y
petrol blm iine kartrmamak iin ura veriyor,
Amerika ise dnda kalmay karlarna aykr gryordu.
Bunu en iyi, Sevr'de snrlarmz dnda kalan leme-
rik'in (Hakkari merkez) lxzan'da snrlarmz iin alnma
sndan, buna karlk snrlarmz iinde kalan Musul'unu
kuzeyinden bir gen parann, Sleymaniye ve civarnn
snrlarmzn darda kalmasndan anlayabiliriz.
yleyse esas mesele bizim iin bamszlk, petrol ir
ketleri iin ucuz enerji, emperyalizm iin ise stratejik g
venlikti. Bunun garantilenmesi ve resmiletirilmesiydi
Lozan'daki ana dava.
te Musul konusunda 1926 ylna kadar sren yalpa
lamalarmzn kkeninde, emperyalizmin gerekle bu
blgede ne yapmak istediiyle ilgili gereklerin zamanla
-
anlalmas yatmaklayd. Gerek Lozan'da Lord Cur-
zon'un itiraf mahiyetindeki konumas, gerekse Turkish
Petroleum Gompany'nin (TCP) Lozan'dan sonra ABD'yi
de ortaklar arasna almas, aslnda emperyalizmin derdi
nin kuru kuruya toprak olmayp verimli, ama yer alt ser
veti bakmndan verimli toprak olduunu gsteriyordu.
M u s u l ' u ver irsek E r z u r u m d a gider
1923 ubat'nda TBMM tartyordu Lozan'da verilen
szleri. Tartmak ne kelime, dalgalar gibi kpryordu
vekillerimiz. Hele Erzurum mebusu Hseyin Avni |Ula|
Bey le Mustafa Durak Bey'in konumalar snrlar zorlu
yordu. yle demiti Hseyin Avni Bey:
Hey'et-i Vekile |Bakanlar Kurulu) ve BMM, Misak-
Milli'den zerre kadar fedakrlk ederse icah- namus-u
mill in (milli namusumuz iin] ekilip gitmelidir." Ya
ni hkmetin istifasn istiyordu. Ali kr Bey ise Lord
Curzon'un bir ara gndeme getirdii Musul topraklar-
Din bir ksmnn (Sevr'de bizde gzken topran) Trki
ye'ye devredilmesi teklifinin geri evrilmi olmasn b
yk bir frsatn karlmas olarak gryordu. Operatr
Emin |Erkul] Bey se daha korkutucu bir ihtimalden
bahsediyordu: "Musul'u verdiimiz gn. hudut Erzu
rum'dur.
1926'ya geldiimizde konuyu havale ettiimiz Millet
ler Cemiyeti'nin Musul'un rak'n bir paras olduu y
nndeki kararnn ngiltere'nin elindeki kozlar artrd
n ve Dileri Bakanmz Tevfik Rt Aras'n karsnda
ki kurt diplomatlarla baa kmakta zorlandn gryo
ruz, nce Trk Petrol irketi'nden hisse alnmas gn
demdeydi. Musul'u braktk, bari petrol kuyularndan
hisse alalm anlay Lozan'da ngilizlerin oyunuyla gn
demimize girmi, bu zaafmz fark eden ingilizler, eko
nomik durumumuzun nasl bir bunalm iinde bulundu
unu grdke basklarn artrmlard.
Sonunda ngilizler petrolden hisse vermek istemedik
lerini, sadece gelirinden pay (royalty) verebileceklerini
belirttiler. 30 Mays 1926da Dileri Bakan Aras, ngilte
re murahhas Lindsay'e % 10 gelir payna raz olduklarn
bildirdiinde ingilizler derin bir nefes aldlar. nk
Londra'dan kendilerine hem daha uzun vadeli, hem de
daha yksek (% 25 gibi) br pay demeye hazr olmalar
sylenmiti. 5 Haziran gn ngiltere ile Trkiye arasnda
Ankara Antlamas imzalandnda o gne kadar ngiliz
aleyhtar sylemi dillendiren Trk basn birdenbire sesi
ni kesmiti. Artk ngiltere'den olumsuz bir dille sz et
mek neredeyse yasakt.
Yine de Musul'un ucuza gittiini dnenler. 10 gn
sonra hi seslerini kartamaz olacaklard. Neden? dedii
nizi iitir gibi oldum sanki. Hatrlataym: izmir Suikasti
giriimi ortaya kartlm ve bala mrn krn eden basn
ve byk Paalar, mahkemelere ve hapishanelere doldu
rularak sesleri kesilmiti.
Musul konusunda en iyi kitaplardan birisi olduuna
inandm Musul Surunu adl almasnda ihsan erif
Kaymazn da isabetle belirttii gibi, Musul konusunda
her eyi kazanmamza elbette imkn yoktu ama her eyi
de kaybetmemiz gerekmiyordu.1
Musul'un yitirilmesi, 1926'da meclis tarafndan tep
kiyle karlanmt. Bugn iinde artk bu yara. unutulup
gitti. Ama kanamaya devam ediyor. En azndan L o z a n ' n
bir zafer olmadn hatrlatyorsa o da bir teselli kayna
dr.
1 Ali hsan Kaymaz. Musul Sorunu, stanbul 2003. Otopsi Yaynlar.
-
8 yl sonra Musul'a girmek!
DP Genel Bakan Mehmet Aar'n 22 Temmuz. 2007
seim bildirgesini okudunuz mu bilmem. Ben okudum ve
armadm desem yalan dorusu. Aar 3 yldr Irak'la ya
anan istikrarszlk ve blnme srecine dikkat ektikten
sonra unlar demi:
birlii giriimlerimiz sonusuz kalr ve Irak blnme
tehdidinden kurtulamazsa. Trkiye tek bana hareket
edecek ve 1926'da o gnn artlarnda kabul etmek zo
runda kaldmz Ankara Anlamas'ndan ekilecektir.
Cesur bir k geri ama sanki bu ifadeleri bir yerden
hatrlar gibiyim. Durun bakalm, nerden? Notlarm kar
trnca grdm ki. getiimiz ubat aynn 8'indc eski D
ileri Bakan Abdullah Gl Washington'da Alman Mars-
hall Fonu ile SETA tarafndan dzenlenen toplantnn
alnda unlar sylemi Musul'la ilgili olarak: "1926'da
Musul'u verirken tek bir Irak'a verdik. Karmzda tek bir
Irak grmek istiyoruz." Aklamann 'tam zamannda' ya
pldn belirten bir uzman. Gl'n "Biz Musul'u bu art
larda verdik. artlar deiirse tekrar durumu gzden gei
rebiliriz. Trkiye blgeye ynelik harekete geebilir" me
sajn verdiini kaydetmi [Zaman, 10 ubat 2007).
Yaar Nuri hoca da.. .
Gazetelere baklrsa Gl'n aklamasnn 20 gn n
cesinde Yaar Nuri ztrk TBMM'de dzenledii basn
toplantsnda daha da 'ileri' giden laflar etmi. Beraberce
okuyalm:
Irak devleti blnr ve Kuzey Irak'ta bamsz bir Krt
devleti kurulmas giriimleri balarsa (ki balamtr):
Trkiye 1926 Ankara Anlamas ve bu antlamay teyit
eden dier antlamalara taraf olan Irak devleti ortadan
kalkt iin Kuzey rak'taki egemenlik hakkna tekrar sa
hip olur.
anl Musul aklamalarn gemie doru izlemeyi
burada keselim, zira yine 1926'mn kapsna dayandk. En
iyisi, geri dnmeyip orada biraz kalalm. Bakalm ne il
ginlikler yaanm. Tafsilat uzun srecei iin Kay-
maz'n almasndan maddeler halinde zetleyeceim
notlarm.
1. Misak- Mill snrlar iinde olduunu syledii
miz Musul iini Lozan'da ingilizlerle zemedik ve
erteledik; Meseleyi ingilizlerle 9 ay iinde hallede-
mezsek imdiki BM'in ilk ekli olan Milletler Cemi
yeti Konseyi'nin hakem olarak karar vermesini is
teyecektik. Oysa bu kurumun 'hakemlik' yapmak
gibi bir grevi yoktu. stelik bunu ingiliz I.ordu
l'armoor bile parlamentoda bizim dileri men
suplarndan daha kuvvetli delillerle savunmutu.
2. 25 Aralk 1925'de Ankara'da sava rzgrlar esi
yordu. Yksek Askeri ura toplanm, ngiltere'nin
Musul meselesine yaklamn ve olas bir savata
Sovyetler Birlii'nden salanabilecek destei de
erlendiriyordu. Ancak toplantdan Musul'a scak
mdahaleden kanlmas karar kmt.
3. Konseyin Musul'u Irak'a brakma karar Lozan da
hil Trk diplomasisinin yenilgisi anlamna geliyor-
-
du ve uradan 3 gn sonra Dileri Bakan Tevfik
Rt (Aras), ngiliz temsilcisi Lindsay'e, oyuna
geldiklerini, kendilerinin Konsey'i arabulucu ola
rak grdklerinden, oysa hakemlik rolne soyun
duundan ikayet ediyordu.
4. 9 Ocak 1926'ya geldiimizde T B M M ' d e konuan
Aras, Musul'un elden gittiini bile bile Konseyi
suluyor ve sahte bir sesle haykryordu: "Musul vi
layeti zerindeki Trkiye'nin egemenlik haklarn
dan hibirisi askya alnmamtr. Tamamyla
mahfuzdur." Konumasnn 'bravo' sesleri ve al
klarla kesildiini biliyoruz.
5. Sadece 4 gn sonra ngiltere, Irak ile yeni bir ant
lama imzalayarak igalini szde Irak devletinin r
zasna balam grnyordu. 11 Mart 1926 da
MC Konseyi, antlamay onaylaynca Trkiye bir
darbe daha yemi oluyordu.
6. 17 Nisan'da balayan Ankara grmelerinde Tr
kiye artk Musul zerindeki toprak taleplerinden
sz etmeden ey istiyordu: Bir dostluk antla
masnn imzalanmas, Brksel Haiti'nin gneyinde
kalan topraklarn ngiltere yerine "kendi kendini
tam olarak ynetebilen bir devlet" olarak Irak'a b
raklmas ve Irak petrolnden Trkiye'ye pay veril
mesi. Taleplerimiz makul seviyelere inince Lind-
say'in gzleri parlyordu.
7. Lindsayin dikkatini bir nokta ekmiti. Trkiye
toprak taleplerinden herhangi bir karlk bekle
meden btnyle vazgemeye hazrd. Nitekim
Trkiye'nin iinde bulunduu artlar arlam,
eyh Said syan elindeki kozlar zayflatmt.
Bundan sonra artk mesele petrol geliri zerinde
dmlenebilir ve Trkiye eski toprandan ka
cak petroln pek az bir geliriyle Musul'dan saf d
edilebilirdi.
a 111n a e f s a n e s i 51
-
8. 5 Haziran'da imzalanan antlamayla Musul eli
mizden kmt ama hazm hi de kolay olmam
t. Ertesi gn toplanan CHP grubunda ateli tar
tmalar yaplm, sonraki gn ise T B M M antla
may onaylamt. Ancak sanld gibi ittifakla fi
lan deil, 286 milletvekilinden yalnzca yarsnn
katlmyla toplanan mecliste 2 red, 1 ekimser oya
karlk, salt ounluu bile tutturamayan 140 ve
kilin oyuyla Musul defteri kapatlm, Trkiye,
Trkmenlerin aznlk haklarn dahi kabul ettire-
meden egemenlik haklarndan 25 yllk petrol geli
ri karlnda tamamen vazgemiti.1
(Bir not olarak belirtelim ki, bu 25 yllk srede dzen
li deme yaplmadndan bir ka yllk petrol alaca h
l vardr ama Irak'la imzaladmz Badat Pakt'na zarar
vermemek iin Adnan Menderes Trkiye'nin bu hakkn
kurcalamak istememi ve bylece Musul konusunda bir
geri adm daha atlm oldu. 1)
Grld gibi siyasilerimizin tutturabildikleri tek
nokta, topraklarn "kendi kendini tam olarak ynetebilen
bir devlet" olarak Irak'a braklm olmasdr. Grme
lerde bizim teklifimiz olarak geen bu ifadeden bir ey
kar m, bilmiyorum. Ama unu unutmayalm: Ankara
Antlamas'nda bu madde yer almyor. Sadece antlama
nn "Irak' mstakil bir devlet... tanyarak" yapld kay
d var.
yleyse?
1 Nevin Coar, "Musul petrollerinden Trkiye btesine gelen paralar", Toplumsal Tarih, Say: 38, ubat 1997, s. 15-16.
5 2 e f s a n e l e r v e g e r e k l e r
-
Saltanatn kaldrlmasnda Atatrk'n rol
Neden rz nklap Tarihi derslerinde? Ya da yle
soralm: Genel olarak tarih dersleri hep skc olmak zo
runda mdr? Kabahat hocalarmzda m yoksa kitaplarda
mdr? Yoksa hepimiz mi suluyuz?
Tekrarlana tekrarlana bilgiler ablonlam, derslere
mekanik bir anlatm tarz hakim olmutur. Oysa bir im
paratorluun bnyesinden ulus-devlete geilirken ne
amansz alt st olular yaanm, hangi yaman badireler
atlatlm, devrimleri yapanlarn olduu kadar ona maruz
kalanlarn beyinleri de bu yeni dzene hangi zorlanma
larla intibak etmitir?
Neresinden baksanz son derece ilgin bir dnem.
Dnn, daha harf devriminin sosyal psikoloji asn
dan doru drst bir incelemesi yaplamamtr. Halbuki
srf bu 'olay' bile, sosyal bilimcilerimiz iin ne paha biil
mez bir kaynaktr, bilsek.
Gelin bugn iyi bildiimiz bir olay mercek altna tuta
lm. Saltanatn kaldrlmas nasl gerekleti?
Prof. Suna Kili'nin Trk Devrim Tarihi'ne bakarsanz,
saltanatn kaldrlmas Atatrk devrimlerine dahildir.1
(imdi birileri kalkp 'deil midir?' demezsin sakn. yle
a l t n a e f s a n e s i 5 3
-
olup olmadn greceiz.) Prof. Kili'ye gre saltanatn
kaldrlmas "ulusal eylemin", yani milli mcadelenin ve
1921 anayasasnn "doal sonucudur". Nedenmi efen
dim? nk anayasann kabulnden 21 ay, 12 gn sonra
T B M M saltanatn kaldrlmasn gndemine almtr. Ya
ni daha nce veya daha sonra gndemine alsayd bu 'do
al sonu" ortaya kmayacak myd sayn hocam?
Neyse, geelim, nk daha ilk admda sonu ile ne
denin mutlaka zamansa! olarak ncelik-sonralk srasyla
aklanamayacana dair Gazali ve Hume'un syledikle
rine sarkma riski belirdi, onun iin itirazlarm burada ke
siyorum.
Siz de skldnz, biliyorum. Lakin bu i byle. n
mzdeki metinleri redakte ederek gideceiz doruya.
Nerde kalmtk? Ha, evet, T B M M saltanatn kaldrl
masn gndemine almt. Sonra gndemle ilgili nerge
zerinde uzun tartmalar olmu, padiah tutan millet
vekilleri kar kmlar, nihayet nerge "Mustafa Kemal
ve sekseni akn milletvekilince imzalanm". Konunun o
tarihte gndeme gelmesine ise stanbul'dan Sadrazam
Tevfik Paa'nn Lozan'a birlikte katlma istei neden ol
mu. Sonra? "Bu davran iyi deerlendirilmi, saltanat
milletvekillerine karn saltanatn kaldrlmas oybirliiy
le kabul edilmitir."
Profesrmze gre bu oybirliini salamak da yle
kolay olmamtr. nerge ve "dier nergeler" komisyon
larda grlrken tartmalar uzam, saltanat vekiller
hilafet ve saltanatn ayrlmasnn sakncalar yaratacan
ileri srmler. Ne gzel, demokratik bir tartma diyebi
lirsiniz ama yok. Suna hanm bu ok seslilikten hi mi hi
honut deildir. "Sonunda karar gene Mustafa Kemal'in
yerinde uyars ve kartlarn gzn korkutmasyla alna
bilmitir."
Yazar Mustafa Kemal'in komisyonda neler dediini de
aktaryor bize: "Burada (yani komisyonda) toplananlar,
5 4 e f s a n e l e r v e g e r e k l e r
-
Meclis ve herkes sorunu doal bulursa, sanrm ki uygun
olacaktr. Yoksa, yine gerek, yntemine gre saptana
caktr; ama belki bir takm kafalar kesilecektir."
Bu 'kesin, kararl, inanl' k karsnda herkes sus
mu, hatta Hoca milletvekillerinden Mustafa Efendi'nin
nl (!) "Balaynz efendim; biz sorunu baka bakm
dan ele almtk; aklamalarnzdan aydnlandk" cmle
si bu sert k zerine sylenmi. Bunun zerine komis
yon nergeyi benimseyerek genel kurula gndermi ve
ayn gn 1 Kasm 1922'de 2. oturumda kabul edilmitir.
Demokrasiye demokrasi d mdahalenin, bir nevi
sert bir muhtrann szn etmesine ramen Prof. Ki-
li'nin Mustafa Kemal'in szn olduka hakl ve yerinde
bulmas ilgintir. Devrimler yaplrken bu rnekler ola
an grlmelidir. Yine de hep byle korkutarak bir yere
varlamayacann bilincindedir hocamz. Her admda
"gerekirse baz kafalar kesilecektir" demenin demokratik
bir anlayla badamayacann, sk sk tekrarland za
man olumsuz tepkilere yol aabileceinin farkndadr.
te bunun iin yaplacak ey, yine demokrasiye dardan
mdahale edilip meclisteki atlak seslerin temizlenerek
yeni bir meclisin kurulmasdr. Bu kanlmazdr.
Bu geni aktarmay, Prof. Kili'nin tarih bilgisi ve yoru
munu kesmeden vermek ve inklap tarihi kitaplarmzn
iinde yzd mekanik ve s bilgi ynn btn halin
de gstermek amacyla yaptm.
yi gzel de, neye itiraz ediyorum? Nedir beenmedi
im ya da eletirdiim taraf bu metinde?
Bir kere hatalar.
1. nerge veya nergeler sanki Mustafa Kemal tara
fndan verilmi gibi gsteriliyor. Halbuki Ntk'td
bile kendisi, "...bir takrir (nerge) hazrland. Sek
seni mtecaviz arkadaa imza ettirildi. Bu takrirde
benim de imzam vardr" diyor, yani saltanatn kal
drlmas iin hazrlanan nergenin kendisi hari-
altna efsanesi 5 5
-
cinde hazrlandn bizzat kendi azyla kabul edi
yor. Hatta ben hazrladm bile demiyor, "benim de
imzam vardr" diyerek aslnda bunu ilk dnenin
kendisi olmadn itiraf ediyor.
2. Meclise o gn nerge verilmitir. Verenler ara
snda ikinci gruba, yani muhaliflere ait olanlar da
vardr. Mecliste padiahl tutanlar olduu kadar
saltanatla beraber hilafeti de kaldralm diyecek ka
dar ileri gidenler vard. Ama bu kadar ileri gitmek o
aamada sakncal bulunduu iin hilafet bir sre
daha kalm, hilafetli Cumhuriyetimiz yaklak 16
ay daha devam etmiti. Bir de unu dzeltelim ki,
Rauf Orbay gibi kar kanlarn bir ksm, hilafetle
saltanatn ayrlmasna kar kyorlard, saltanatn
kaldrlmasna deil. Bu nemli ayrm atlanyor.
3. Peki oybirliiyle kabul edilmesinden bahsediyorsu
nuz da, o gn ka milletvekilinin meclise geldiin
den neden sz etmiyorsunuz? stelik madem bu
kadar yaygn bir oybirlii vard, saltanat neden ilk
turda deil de ikinci turda kaldrlabildi? Bunun
aklamas nerede? nk ilk oylamada gerekli o
unluk mevcut deildi. Btn uyarlara ramen oy
lamaya sadece 136 milletvekili katlm, 132 kabul,
2 red, 2 ekimser oy km, karar yeter says bulu
namaynca ertesi gnk 2. tura braklmt. (Ki-
li'nin dedii gibi 2. oylama ayn gn yaplmamtr.)
Uzatmaya gerek yok. Anladnz. nklap tarihlerimizin
neden s ve yavan olduuna bir misal daha vermi olduk.
Merak edenler olmutur diye, ilk nergeyi verenin Dr. R
za Nur olduunu syleyerek noktalayalm bahsi.
5 6
1 Suna Kili, Trk Devrim Tarihi, 2. bask, stanbul 1982, Tekin Yayne
vi, s. 149-151.
e f s a n e l e r v e g e r e k l e r
-
23 Nisan ehit yetimlerinin bayramyd!
23 Nisan her yl olduu gibi bu yl da,... Alveri Merkez-
leri'nde unutulmaz geecek... ocuklar hayalini kurduk
lar birbirinden farkl masal kahramanlarnn byl
dnyasnda unutulmaz bir gn geirecekler. Dzenlene
cek kyafet balosunda masal kahramanlar gibi giyinecek
olan ocuklar, evre okullardan gelecek ocuklarn oyun
ve gsterileriyle de tadna doyulmaz anlar yaayacaklar...
Elektronik posta kutuma den bu ilgin duyuruyu
okuduumda ister istemez Sabiha Zekeriya Sertel'in Re
simli Ay dergisindeki 80 ksur yllk yazsna uzand haf
zamn kollar. Ne diyordu orada Sabiha Zekeriya Hanm?
Beraber okuyalm:
Ben unutulan ocuklar hatrladm. 23 Nisan vesilesiyle
parklarda, msamerelerde hemcinsleri olan ocuklar e
lendirirken onlar sabahtan akama kadar bir para kuru
ekmek iin, hatta patronundan dayak yiyerek domuz gibi
istismar edildiklerini hatrlatmak istedim. 23 Nisan o
cuklar elendirmek gn deildir. Himaye-i Etfl'in (o
cuk Rsirgeme Kurumu'nun] yapt program yanl tat
bik edenler, bunu bir elence gn kabul ettiler... 23 Ni
san alarn, hastalarn, ite alan ocuklarn gndr.
Onlarn dertlerinin konuulaca gndr.
a l t n a e f s a n e s i 5 7
-
Yerden ge hakk var.
Gelin grn ki, ne Sabiha Zekeriya hanmn bu anlam
l ve src mesajlarla dolu yazy yazd 1930 ylnda, ne
de daha sonralar iin bu boyutu gndeme getirilmi,
adeta 23 Nisan'n ocuk bayram yaplmasndaki ana ge
reke dikkatlerden bilinli bir ekilde karlmtr.
ahsen ocukluumda 23 Nisan trenlerine hi katla
madm. Neden mi? Yok canm, telalanmayn hemen;
ideolojik bir gerekesi yoktu bunun. Milyonlarca Anado
lu ocuu gibi ailemin bayramlar iin gerekli yeni kyafe
te sarf edecek paras olmad iin katlamazdm 23 Nisan
trenlerine. Buna mukabil ben de geit resimleri yaplan
caddenin bir kenarnda durur, bizim okulun gemesini
bekler, iim burularak arkadalarm gizlice seyrederdim.
Ne var ki, yln en gzel giyinmi okulu yarmasnn,
en k ve gzel kzn seildii "Vali Kz" makamnn, hali
vakti yerinde ailelerin okuduu okullar nasl bir gsteri
yarna ittiini bugn daha iyi deerlendirebiliyorum.
Prenses tuvaletleri, kelebekler vs. o gnlerden aklmda
kalan sevimli enstantaneler. (Hatta bir de fotoraf fasl
vard bayramlarn ki, imdilerde unutulmutur: Dkkn
larn nne aslan bayram fotoraflar arasnda kendisini
bulmaya alanlar seyretmek de ayr bir keyifti laf ara
mzda.)
Hatralardan geree dnersek, 23 Nisanlar o gn bu
gndr k ve pahal kyafetler anlamna gelmektedir. Pe
ki hi dndk m nedendi 23 Nisanlarda zellikle o pa
hal, alml ve k kyafetlerin giyilmesi?
Bunun sebebini ben yllar sonra el yordamyla bul
dum. Bulduum gereke, aslnda 23 Nisan'n neden "o
cuk bayram" yapldn da aklyordu.
ncelikle belirtelim ki, Trkiye Byk Millet Mecli-
si'nin alnn birinci yldnm, Kurtulu Sava artla
rnda, 23 Nisan 1921 gn trenlerle kutlanmt ya, o s
ralar ad henz bayram deildi. (23 Nisan'n Mill Haki-
5 8 e f s a n e l e r v e g e r e k l e r
-
miyet Bayram yapld kanun T B M M ' d e n 2 Mays
1921'de, yani bayramdan 10 gn sonra kt iin o yl
"23 Nisan tezahrat" denilmiti kutlamalara. At yarlar
filan dzenlenmiti ocuklar yararna. Hele "ocuk bay
ram" hi deildi. lk 23 Nisan Bayram bu yzden 1822'de
kutlanacaktr ama ad henz "ocuk bayram" deildir. 23
Nisan'n "ocuk bayram" olabilmesi iin tastamam 8 yl
daha beklememiz gerekecektir.
Aratrmac-yazar Necdet Sakaolu'nun bir aratr
masnda1 dile getirdii gibi, 23 Nisan ocuk Bayram n
celikle ocuk Esirgeme Kurumu'nun, o zamanki adyla
Himaye-i Etfal Cemiyeti'nin gayri resmi, yani sivil bir et
kinlii olarak karmza kyor.
lk kez 1929 ylnda Kurumun, kendi rgtne bir ge
nelge gnderdiini ve bu genelgede 23-29 Nisan gnleri
ni "ocuk Haftas", haftann ilk gn olan 23 Nisan' da
resmi bayram olan "Hakimiyet-i Milliye Bayramlna pa
ralel olarak "ocuk Bayram" ilan ettiini grrz. Ancak
burada dikkat etmemiz gereken nokta, bu bayramn res
mi bir bayram olmayp bir hayr kurumunun yardm top
lama kampanyas olarak balam olmasdr.
Nitekim ilk defa 1929 ylnda Ankara'daki ocuk Esir
geme Kurumu'nun nnde toplanan ocuklar otomobil
ve otobslere bindirilerek ankaya'ya gtrlm ve k
kn bahesine gelen bir grup ocuk Cumhurbakan Ga
zi Mustafa Kemal'i selamlamlardr. O akam st veri
len ay ziyafeti ve ocuk balosuna bata Gazi, Babakan
smet nn ve T B M M Bakan Kzm zalp olmak zere
devlet erknnn katld, hatta baz ocuklarn "piyesli,
monologlu, marl, iirli, dansl ok zengin bir msamere
program" sergilediklerini biliyoruz.
Bu ocuklar arasnda bir isim zellikle dikkatimizi e
kiyor: smet nn'nn byk olu mer nn. "Anneci
im" ve "Bahane" balkl iirler okumu olan kk
mer'den sonra ocuklar kelebek, saat, zeybek ve Azer-
altna efsanesi 5 9
-
23 Nisan hi byle yorumlanmamt. (Karagz dergisi, 22 Nisan 1948)
baycan danslar sergilemiler, Gazi Paa ocuklarn ban
okam ve datlan oyuncaklarla gsteriler sona ermitir.
Peki bu ayrntlar niye aktardm?
Amacm, ocuk Esirgeme Kurumu'nm zellikle ehit
ve gazi ocuklarnn, genelde ise fakir ve eitimsiz ocuk
larn durumuna, daha dorusu dramna dikkat ekmek ve
yardm toplamak maksadyla balatt bir sivil etkinliin
nasl daha ilk hamlede devlet adamlarnn ocuklar iin
bir ov malzemesi haline getirildiine ve asl amacndan
nasl hzla uzaklatrldna iaret etmekti.
6 0 efsaneler ve gerekler
-
Asl gayesi fakir ocuklarnn sevindirilmesi ve bir de
falna da olsa yeni elbiselerle donatlmas olan bu sivil
bayramn resmi kadronun katna ular ulamaz nasl ko
layca amacndan saptna tank oluyoruz burada bir ke
re daha. 23 Nisan ocuk bayramlarnda illerde vali ve da
ire mdrleri ile zengin kesimlerin kendi ocuklarn ss
leyip psleyip bayram kortejlerine katmalarnn, renkli ve
gz alc balolara gtrmelerinin lkenin genelinde h
km sren ar yoksulluun ocuk zeline yansyan ar
lam sorunlarna ne kadar duyarsz kaldklarn gster
miyor mu? Fakir, kimsesiz, ksz, yetim, hastalkl, sakat,
okula gitme imkn bulamayan, ar ve salksz ilerde
karn tokluuna altrlan ocuklarn sorunlarna eil
mek iin paha biilmez bir frsat olan bu bayram, zengin
ocuklarnn birbirleriyle yart bir st dzey ynetici
kadro aras gsteri rekabetine dntrlmtr.
te Sabiha Zekeriya'nn yukarda alntladm szleri
tam bu arpkln zerine dklen tuzruhu gibi bir etki
brakm olmaldr. Sesini birileri duydu mu? Emin dei
lim. Duymularsa bile "komnistlik" yapt kanaatine
varm olmaldrlar. O da vatan hainliiyle e anlamldr
kimilerinin gznde.
Sabiha Zekeriya Hanm "Ben unutulan ocuklar ha
trladm" diyordu o yazsnn bir yerinde ve yle devam
ediyordu:
23 Nisan vesilesiyle parklarda, msamerelerde hemcins
leri olan ocuklar elendirirken onlar sabahtan akama
kadar bir para kuru ekmek iin, hatta patronundan da
yak yiyerek domuz gibi istismar edildiklerini hatrlatmak
istedim.
Resimli Ay'n bir baka sayfasnda "Memleketin vey
evlatlar" balyla karmza kan yaz da 23 Nisanlar
da asl hatrlanmas gereken ocuklarn kimler olduuna,
yani sorunun zne src bir dille parmak basyordu. u
satrlar okuyoruz beraberce:
a l t n a e f s a n e s i 6 1
-
ocuk Haftas. ocuk Bayram... Bunlarn hepsi gzel,
bunlarn hepsi faydal, bunlarn hepsi cazip, fakat plak
ayaklarla talar stnde koan, ldrc ve murdar han
odalarnda yatan, ekmekten baka gda namna hibir ey
bilmeyen, mektep grmeyen, hasta ailesine bakmak iin
sabahtan akama kadar didinen, alan, hrpalanan yav
rucaklar! ocuk balolarndan, ocuk elencelerinden size
ne fayda var?
1929'dan bugne gelirsek; Yeni Aktel dergisinin 19-
25 Nisan 2007 tarihli 93. saysndaki bir haberde dile geti
rildii gibi "23 Niansz ocuklarm dertlerine derman
olacak bir etkinlik gremeyeceiz ne yazk ki. Sokak o
cuklar yine ortada; 1 milyona yakn alan ocuun hal-
i pr-mellleri nurtopu gibi kollarmzda; krsal kesimde
yaayan ocuklarn yzde 40' yoksullukla kar karya;
bin bebekten 29'u bir yana eriemeden lyor; yars
tam olarak alanamyor, yani gz gre gre lme dave
tiye karyoruz; te yandan kz ocuklarnn drtte biri
okuyamyor, ehit ocuklar yine cenaze fotoraflarndan
fkryor, vs.
Btn bu ocuk sorunlar ierisinde boulurken, 23
Nisanlar neden onlarn sorunlarn gndeme tamak
iin sivil bir forum olarak deerlendirmiyoruz da, hl
varsa yoksa dans ve kyafet saplants iindeyiz? 1929'da-
ki yneticilerin dnd o incelii biz bugn neden
gsteremiyoruz?
Kutlanacak olan 23 Nisanlar bize biraz da bu ac ger
ekleri derin derin dndrmeli deil midir?2
1 Necdet Sakaolu, "Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram'nn tarihinden", Toplumsal Tarih, Say: 52, Nisan 1998, s. 4-12.
2 23 Nisan ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Kller Altnda Yakn Tarih (stanbul 2007, Tima).
6 2 e f s a n e l e r v e g e r e k l e r
-
Teneffs
23 Nisan'lar ne hale geldi?
"23 Nisan her yl olduu gibi bu yl da, M1 Merkez Al
veri Merkezleri'nde unutulmaz geecek... ocuklar hayalini
kurduklar birbirinden farkl masal kahramanlarnn byl
dnyasnda unutulmaz bir gn geirecekler. Dzenlenecek
kyafet balosunda masal kahramanlar gibi giyinecek olan o
cuklar, evre okullardan gelecek ocuklarn oyun ve gsteri
leriyle de tadna doyulmaz anlar yaayacaklar...
M1 Merkez Alveri Merkezleri 23 Nisanlar ocuklar iin
unutulmaz klmaya devam ediyor. ocuklarn hayal dnyala
rn ssleyen, yalnzca masal kitaplarnda okuduklar bir dn
yaya 1 gn iin de olsa adm atmalarn isteyen M1 Merkez
Alveri Merkezleri benzersiz bir Kyafet Balosu dzenliyor.
ocuklarn doyasya elenecekleri bu gnde evre okullar
dan gelecek minikler de gsteri ve oyunlaryla gnn keyfi
ne keyif katacaklar.
M1 Merkez Alveri Merkezleri, 23 Nisan'n yalnzca Tr
kiye'de yaayan ocuklara deil tm dnya ocuklarna ve
ocuklarn mutluluuna adand ilkesinden yola kmakta
dr. Bu nedenle M1 Merkez, baloya katlan ocuklara, dn
yann farkl lkelerinde yaayan ve bambaka hayatlar sren
ocuklar da tantmay istemektedir. Bu amala hazrlanan
grsellerle, M1 Merkezleri dolduran ocuklara, dnyann 7
farkl lkesinde yaayan (Alman, Amerikal, Brezilyal, Sene-
galli, inli, spanyol, Hintli) ocuklarn kltrlerinin ve hayal
lerinin kaplar ardna kadar alacak..."
a l t n a e f s a n e s i 6 3
-
Atatrk, usta karikatrcye ne demiti?
Recep Tayyip Erdoan'n ilk iktidar dnemine damga
sn vuran tartmalardan biri de 'karikatr kriziydi. Ba-
bakan'n bir mizah dergisinde karikatrn yapan kiiyi
mahkemeye verip mahkm ettirmesi, onun eletiriye ta
hammlszlne yorulmutu kimi evrelerce. Ne var ki,
yakn tarihe dikkatle bakldnda brakn Erdoan gibi
hukuk yoluyla hakkn aramay, karikatrcnn meslei
nin satn alnd olaylar bile yaanmtr.
Merutiyet yllar bir ok sanat dal iin olduu gibi
karikatr iin de bulut toplama yllar. Hele Otuzbir
Mart'n ardndan II. Abdlhamid tahttan indirildikten
sonra padiahlar bile eletiri konusu olabilmitir mizah
dergilerinde.
te Cemil Cem Merutiyet dneminin parlatt en
deerli izerlerden biriydi. O, karikatr sanatmza yeni
bir hamle getirmiti. Zengin bir Bat kltrne sahip olan
ve Dileri Bakanl'nda alt yllardan edindii renk
li birikime yaslanan Cem, kesintisiz eletiri olarak koy
mutu yrd yolun adn. Ancak eski sultan Abdlha-
mid'i eletirirken kendisini alklayan eller, sanatnn
oklar kendilerine ynelince yumruklaverecekti. Byle
ce siyas hayatmzda karikatrist ile iktidar arasndaki bi-
6 4 e f s a n e l e r v e g e r e k l e r
-
Cem'in kendi eliyle yapt karikatr ve Feyhaman Duran'n frasndan bir tablosu (sada).
timsiz mcadelenin odak noktalarndan birisi olacaktr
Cem.
Nihayet ttihatlarn basklar sonu verecek ve kari
katrist Cemil Cem, 1908'dc karmaya balad Kalem
ve Cem-Djem adl dergilerinin kepengini on yl sonra,
1918'de indirmek zorunda kalacakt. Bundan sonra Cem
iin uzun bir suskunluk dnemi balar.
Bir fkeye mahkm...
Bu sessiz dnem, Cumhuriyet kurulduktan sonra son
kez bozulacaktr, n c e Gzel Sanatlar Akademisi'nde
mdrlk yapan Cem, 1926'da yeniden karmaya balar
dergisini. Yine dilini, pardon elini tutamamakta ve Cum
huriyet hkmetlerinin olumsuz icraatn src zeksyla
eletirmektedir. 1927 Aralk'na geldiimizde Cem'in der
gisini nihai olarak kapattn, kapatmakla da kalmayp
karikatr izmeyi dahi braktn greceiz.
Orhan Kololu Trkiye Karikatr Tarihi adl eserinde
Cem'in karikatr brakmasn, "bir karikatr yznden
bir yl hapse mahkm oldu. Sonunda mesleini brakma
y yeledi" eklinde aktarmaktadr.1 Baka kaynaklarda
ise Yavuz zrhlsnn tamirinin uzamas nedeniyle izdii
a l t n a e f s a n e s i 6 5
-
Ayn zamanda ressam olan Cem'in bir almas: Akademi hocalar.
bir karikatrn Bayndrlk Bakan Recep Peker'i fkelen
dirdii ve basklara dayanamayan sanatnn karikatr
brakt yazldr.
Ne varki bu, Cem'in suskunluunun yar resmi akla
masdr. Ancak olayn resmi belgelere yansmayan yz
ok daha ilgin ve karmak bir hikye sunar bize.
Bu gayr resmi bilgiyi, sanatnn olu Mehmet Cem'e
borluyuz. Karikatrist Semih Balcolu'nun Tarih ve
Toplum'daki bir yazsndan rendiimize gre, Cem'in
susuunda Atatrk birinci dereceden etkili olmutur. O
lu, Balcolu'na yle anlatmtr bu ilgin olay:
Cumhuriyet'in kuruluundan ksa bir sre sonra, Atatrk,
babam Ankara'ya arr. Padiahlk devrinde yapm ol
duu stn karikatrlerinden dolay kutlar ve her Trk gi
bi, "Benim de karikatr deyince aklma Cem gelir" ve her
zamanki nezaketiyle babama, "Artk karikatr izmeyin,
gemi dnemde ok baarlydnz, bundan byle istan
bul'a hiz