Eğitim SiStEmindE

Ayrımcılığın izlEnmESi RehbeRi

Ulaş KaRan

Ulaş KaRanLisans eğitimini Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde, yüksek lisans eğitimini insan hakları hukuku üzerine İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde ve doktora eğitimini kamu hukuku alanında İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde tamamladı. 2005 yılından bu yana İstanbul Bilgi Üniversitesi İnsan Hakları Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi’nde eğitimci ve araştırmacı olarak çalışıyor. Halen İstanbul Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde Anayasa Hukuku Anabilim Dalı’nda öğretim üyesidir. Avrupa Birliği Ülkelerinde Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik Kurumlar; Sanatta İfade Özgürlüğü, Sansür ve Hukuk; Ayrımcılık Yasağı: Kavram, Hukuk, İzleme ve Belgeleme (İdil Işıl Gül’le birlikte), Ayrımcılık Yasağı Eğitim Rehberi (İdil Işıl Gül’le birlikte) adlı kitapların yazarıdır. Ayrıca İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa: Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme; Gezi Parkı Olayları: İnsan Hakları Hukuku ve Siyasi Söylem Işığında Bir İnceleme  adlı kitapların yazarları arasındadır. Anayasa hukuku ve insan hakları hukuku alanında yayınlanmış çeşitli makaleleri ve yazıları mevcuttur.

89758 81376 679

Eğitim SiStEmindE Ayrımcılığın izlEnmESi rEhbEri

Ulaş Karan

Türkiye’de Formel Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi İçin Sivil Toplumun Mobilize Edilmesi Projesi (Eğitimde Ayrımcılığın izlenmesi Projesi)Proje koordinatörleri: Gülay Kayacan, Nurcan Kaya

Proje asistanı: Neslihan Yürük

Proje danışma Kurulu: Gamze Sarışen, Gürel Tüzün, Işık Tüzün, Kenan Çayır, Ulaş Karan, Yıldız Ayyıldız

Eğitimde izleme Ağı bileşenleri:

Betül Dinçer (KAFFED Genel Merkez), Muzaffer İris (MEZODER), Adnan Avcı Bucaklişi (Laz Enstitüsü), Hacı Sayın (İstanbul Kürt Enstitüsü), Alper Tolga Akkuş, Hüseyin Fırat Mavigök (Mersin Ayrımcılıkla Mücadele Platformu), Zeynep Duygu Ulusoy (Sıfır Ayrımcılık Derneği), Halit Keser (ROMFO), Ali Neseboğlu (Mardin EĞİTİM-SEN), Turan Şallı (Edirne Roman Eğitim Gönüllüleri Derneği), Ali Kenanoğlu (Hubyar Sultan Alevi Kültür Derneği), Selin Dağıstanlı (Eşit Haklar Derneği), Levon Demirci (Ermeni Kültür ve Dayanışma Derneği), Ali Öner (MAZLUMDER), Umut Şahin (Protestan Kiliseler Derneği), Tuma Çelik (Süryani Dernekleri Federasyonu), Yakup Çardak, Alper Yağlıdere (İzmir Roman Kültürü Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği), Talat Çetinkaya (Göç Vakfı)

Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenmesi Rehberiyazar: Ulaş Karanyayıma hazırlayan: Gülay Kayacandüzelti: Derya Öndertasarım ve Uygulama: Aysel Kazıcı Özalp (ŞemalMedya)Kapak Fotoğrafı: Adnan Avcı Bucaklişibaskı: G.M. Matbaacılık ve Tic. A.Ş. 100 yıl Mah. MAS-SİT 1.Cad. No:88 Bağcılar/İstanbulTel: (0212) 629 00 24 / 122 Faks: (0212) 629 20 13© Tarih Vakfı, Uluslararası Azınlık Hakları Grubu (MRG) 2014Ragıp Gümüş Pala Cad. Zindankapı Değirmen Sok. No: 10 Eminönü, Fatih, İstanbulTel: 0212 522 02 02 Faks: 0212 513 54 00 www.tarihvakfi.org.trBirinci Basım, İstanbul, Ocak 2015ISBN 978-975-8813-76-6Eğitimde Ayrımcılığın İzlenmesi Projesi, Uluslararası Azınlık Hakları Grubu (MRG) ile Tarih Vakfı ortaklığında AB Türkiye Delegasyonu’nun mali desteğiyle yürütülmektedir. Bu yayında dile getirilen görüş ve düşünceler kitabın yazarına aittir ve hiçbir şekilde AB Türkiye Delegasyonu’nun görüşlerini yansıtmamaktadır.

Eğitim SiStEmindE Ayrımcılığın izlEnmESi rEhbEri

Ulaş Karan

iÇindEKilEr

GiriŞ, 06

ı- KAVrAmSAl ÇErÇEVE VE tAnımlAr, 08

A- Genel Olarak Eğitim Hakkı, 09

B- Ayrımcılık Yasağı Kavramı ve Devletin Yükümlülükleri, 12

C- Ayrımcılık Yasağının Güncel Biçimleri, 14

1. Doğrudan Ayrımcılık, 15

2. Dolaylı Ayrımcılık, 16

3. Bağlantılı Ayrımcılık, 17

4. Taciz, 17

5. Makul Uyumlaştırma Yapılmaması, 18

6. Çoklu Temelde Ayrımcılık, 19

7. Mağdurlaştırma, 20

D- Eğitim Sisteminde Ayrımcılık Yasağı Örnekleri, 21

ıı. EğitimdE Ayrımcılığın izlEnmESi, 24

A- İzlemeye Dair Genel Bilgi, 25

B- Proje Kapsamında Yürütülecek İzleme Çalışmasının Kapsamı, 26

1. İzlemenin Kişi Bakımından Kapsamı, 27

2. İzlemenin Yer Bakımından Kapsamı, 27

3. İzlemenin Zaman Bakımından Kapsamı, 28

4. İzlemenin Konu Bakımından Kapsamı, 28

C- İzleme Faaliyeti Sırasında Yapılacak Yüz yüze Mülakatlarda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar, 28

ııı. EKlEr, 30

A- Temel Mevzuat , 31

B- Sözlük, 36

C- İzleme Formları, 45

1- Yüz Yüze Mülakat Formu, 46

2- Medya İzleme Formu, 56

GiriŞ

7

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

Elinizdeki bu rehber Tarih Vakfı ve Uluslararası Azınlık Hakları Grubu (MRG) ortaklığında Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu’nun mali deste-ğiyle yürütülen Türkiye’de Formel Eğitim Sisteminde Ayrımcılığın İzlenme-si İçin Sivil Toplumun Mobilize Edilmesi (Eğitimde Ayrımcılığın İzlenmesi) adlı proje kapsamında hazırlanmıştır.

Türkiye’de yaşayan farklı etnik, dini ve dilsel toplulukların formel eği-tim sisteminde maruz kaldığı ayrımcılık biçimlerinin izlenebilmesini ve raporlanabilmesini kolaylaştırmak için hazırlanan rehberin ilk bölümün-de eğitim hakkı, ayrımcılık yasağı kavramları tartışılarak; doğrudan, do-laylı, bağlantılı, taciz, makul uyumlaştırma yapılmaması, çoklu temelde ayrımcılık ve mağdurlaştırma gibi kavramlarla ifade edilen ayrımcılık ya-sağının güncel biçimleri ele alınıyor. Ayrıca bölümün sonunda eğitim sis-teminde ayrımcılık örnekleri verilerek, ayrımcılık türleri arasındaki farklı-lıklar irdeleniyor. İkinci bölüm, ayrımcılığın izlenmesinin nasıl yapılacağı, izlemenin kapsamı ve uygulamadaki adımlar yer alıyor.

Rehberin üçüncü ve son bölümü ise eklerden oluşuyor: Temel mev-zuat dokümanı, yasal mevzuatın anlaşılmasını kolaylaştırmak için hazır-lanmış bir sözlük ve rehber kullanıcılarının izleme sırasında yüz yüze mü-lakatlarda ve medya izlemede kullanacakları formlar yer alıyor. Rehberin en son sayfalarına yerleştirilen izleme formları fotokopiyle çoğaltılarak kullanılabilecek biçimde hazırlandı.

Bu rehberin eğitimde ayrımcılığın izlenmesi konusunda çalışacak ki-şiler ve kurumlar için yol gösterici olmasını diliyoruz.

Gülay Kayacan-nurcan KayaProje Koordinatörleri

KAVrAmSAl ÇErÇEVE VE tAnımlArI

9

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

A- GEnEl OlArAK Eğitim hAKKıEğitimde ayrımcılık kavramını ve bu kavramın kapsamını ortaya koy-

mak için öncelikle eğitim hakkının tanımlanması ve kapsamının ortaya koyulması gerekmektedir. Eğitim hakkı, hem Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmelerde yer alan, hem de Anayasa’da düzenlenmiş te-mel bir insan hakkıdır. Bu hak, diğer insan haklarının gerçekleşebilmesi için de vazgeçilemez bir araçtır. Eğitim, ekonomik ve sosyal eşitsizliklerin bertaraf edilebilmesine olanak sağlayan, toplum dışına itilmiş yetişkin-lerin, gençlerin ve çocukların kendilerini yoksunluktan ve yoksulluktan kurtarabilecekleri, yaşadıkları toplumda farklı statüleri edinebilmelerini, farklı toplumsal ağlara katılabilmelerini sağlayacak yolların önünü açan temel bir araçtır.1

Devletlerin yurttaşlarına hem eğitimle ilgili gerekli altyapıyı sağlama, hem de mevcut eğitim kurumlarına erişimlerini kolaylaştırma yükümlü-lükleri vardır. Eğitim hakkı kapsamında devletler, eğitimin mevcut olması (mevcudiyet); erişilebilir olması (erişilebilirlik); kabul edilebilir olması (ka-bul edilebilirlik) ve çocukların ihtiyaçlarına uyarlanabilir olması (uyarlana-bilirlik) şeklinde ifade edilen dört ilkeyi2 aynı anda sağlamak zorundadır. Aksi durumda eğitim hakkının ihlali söz konusudur.

Mevcudiyet ilkesi ile eğitimin ücretsiz ve zorunlu oluşuna, eğitimde anne babanın seçimlerinin gözetilmesine, her türlü farklılığa saygı du-yan ve bu farklılıkları içeren ve yansıtan bir eğitimin varlığına vurgu yapı-lır. Eğitimde mevcudiyet ilkesi, okulların ve öğretmenlerin mevcut olma-sı anlamına gelmekle birlikte, aşağıda sıralanan konular eğitim hakkının ihlal edilmiş olabileceğine dair birer göstergedir:

1 BirleşmişMilletlerEkonomik,SosyalveKültürelHaklarKomitesi,13no’luGenelYo-rum,paragraf1.

2 BirleşmişMilletlerEkonomik,SosyalveKültürelHaklarKomitesi,13no’luGenelYo-rum,paragraf6.

I- K

AV

RA

MSA

L Ç

ERÇ

EVE

VE

TAN

IMLA

R

10

Devletininşaettiğiokulsayısı

Okullarındüzgünbirşekildeeğitimveöğretimverilmesineolanakve-recekşartlaravealtyapıimkânlarınasahipolupolmadığı

Okullarasağlananmaddikaynağınyeterliliği

Devletinhiçbirmakulnedengöstermeksizinmevcutokullarıkapatması

İsteyengerçekyadatüzelkişilerinözelokulkurmaveidareetmehak-kınınmevcutolupolmadığı

Öğretmensayısı

Mevcutöğretmenlerinyeterlimeslekinitelikvedonanımasahipolupolmadığı

Mevcuteğitimmateryallerininniteliğiveyeterliliği

Erişilebilirlik ilkesi, eğitim hakkına erişimde ayrımcılığın yasaklanması-nı, eğitimde fırsat eşitliğini sağlayacak tedbirlerin alınmasını ve eğitimin içeriğinin ayrımcı olmamasını gerektirir. Bu ilke ayrıca eğitim kurumları-nın ve programlarının, ayrımcılık olmaksızın herkes için erişilir olmasının altını çizer. Bu kapsamda aşağıda sıralanan konular eğitim hakkının ihlal edilmiş olabileceğine dair birer göstergedir:

Eğitiminherkesiçinerişilebilirolupolmadığı

Dezavantajlıgruplariçingerçekanlamdaeşitliğisağlamakamacıylage-çiciözeltedbirlerinalınıpalınmadığı

Engellilere,kadınlaravekızçocuklarınayadaırkveyaetnikköken,dinveyainançyadacinselyönelimtemelindeayrımcılıkyapılıpyapılmadığı

Eğitimdekullanılanmateryallerinayrımcınitelikteolupolmadığı

Eğitimincoğrafiolarakmakuluzaklıktaolanbirmekândayapılıpyapıl-madığı

Eğitimdemodernteknolojininkullanılıpkullanılmadığı

Eğitiminherkesiçinmaddiaçıdankarşılanabilirolupolmadığı

11

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

Kabul edilebilirlik ilkesi, eğitim ve öğretim altyapısının (kullanılan yön-temlerin ve öğretmenlerin) kalitesini, çocukların yeteneklerinin ve ye-terliliğinin gözetilmesini, eğitim dilini, eğitim hayatı sonrasında da fırsat eşitliği sağlayacak nitelikte ve içerikte bir eğitimi ve eğitimde uygulana-cak disiplin tedbirlerini kapsar. Kabul edilebilirlik, eğitimin veriliş şekli, kapsamı ve öğretim teknikleri gibi eğitim ve öğretim sürecine yönelik asgari standartlara ilişkindir. Bu kapsamda aşağıda sıralanan konular eği-tim hakkının ihlal edilmiş olabileceğine dair birer göstergedir:

Eğitiminverilişşekli

Eğitiminkapsamıveöğretimteknikleri

Devletinöğrencilerinokuldaki sağlığını vegüvenliğini teminedipet-mediği

Eğitiminkaliteliolupolmadığı

Eğitiminöğrencinintemelöğrenmeihtiyaçlarınıgideripgideremediği

Eğitiminöğrencilerinetnik,dini,toplumsalsınıffarklılıklarına,kültürelkimliklerineveaidiyetlerinesaygılıolupolmadığı

Devletin ebeveynlerin ve vasilerin, çocuklarının kendi inançlarına uy-gunbirbiçimdediniveahlakieğitimgörmelerinisağlamaözgürlükleri-nesaygıgösteripgöstermediği

Eğitimyöntemlerininçocuğunonurunasaygıgösteripgöstermediği

Derskitaplarınınkapsamlarınınveiçeriklerininönyargılardanvekalıpyargılardanarınmış,özcüyadaçoğulcuolupolmadığı

Öğretmenlerintavırlarıvetutumları

Okullardakidisiplinönlemlerininçocuklarınonuruylaveinsanhaklarıy-labağdaşıpbağdaşmadığı

Uyarlanabilirlik ilkesi, çocukları eğitim sistemine uyum sağlamaya zor-layan bir anlayışı reddeder. Bunun yerine, eğitim sisteminin çocukların ihtiyaçlarına uyumlu hale getirilmesini ve eğitimin çocuğun diğer insan haklarından ve özgürlüklerinden yararlanmasını sağlayacak niteliğe ve

I- K

AV

RA

MSA

L Ç

ERÇ

EVE

VE

TAN

IMLA

R

12

içeriğe sahip olmasını kapsar. Uyarlanabilirlik ilkesi, eğitimde esnekliğin sağlanması ve özellikle küreselleşme ile yerelleşme arasındaki ilişkiyle sürekli değişen toplumun ihtiyaçlarına ayak uydurabilen bir eğitim siste-minin varlığına ilişkindir. Bu kapsamda aşağıda sıralanan konular eğitim hakkının ihlal edilmiş olabileceğine dair birer göstergedir:

Değişentoplumunihtiyaçlarınaayakuydurabilenbireğitimsistemininmevcutolupolmadığı

Mülteciçocuklarayönelikbireğitimmüfredatıoluşturulmasıveuygulanması

Dilsel,dinselveetnikazınlıklarayönelikbireğitimmüfredatıoluşturulmasıveuygulanması

Anadilleriresmidildenfarklıçocuklarayönelikbireğitimmüfredatıoluşturulmasıveuygulanması

Göçmenişçilerinçocuklarınayönelikbireğitimmüfredatıoluşturulmasıveuygulanması

Tutukluveyahükümlüçocuklarayönelikbireğitimmüfredatıoluşturulmasıveuygulanması

Engelliçocuklarayönelikbireğitimmüfredatıoluşturulmasıveuygulanması

Çalışançocuklarayönelikbireğitimmüfredatıoluşturulmasıveuygulanması

b- AyrımcılıK yASAğı KAVrAmı VE dEVlEtin yüKümlülüKlEriAyrımcılık kısaca, eşit durumda olduğu düşünülen kişilere, bir hakla

veya yükümlülükle ilgili, geçerli bir neden olmaksızın eşit muamele edil-memesi olarak tanımlanabilir. Ayrımcılık yasağı kavramı ile sıklıkla gün-deme gelen eşitlik ilkesi arasında yakın bir ilişki mevcuttur. Ayrımcılık yasağı, negatif sorumluluk içerir; eşit olduğu kabul edilen kişilere farklı muamele yapılmasını yasaklar. Eşitlik ilkesi ise pozitif sorumluluk içerir, eşitliğin sağlanması için devletler tarafından adım atılmasını gerektirir.

Eşitlik ilkesi kapsamında devletler eşitliği sağlamakla yükümlüdür. Devletler ayrımcılığın bütün biçimlerini önlemeli ve eşitliği sağlamak

13

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

üzere önlemler almalıdır. Örneğin, toplumda dezavantajlı konumdaki bir etnik gruba mensup çocukların eğitim gördüğü okullarda bu öğrenciler, genellikle diğer öğrencilere göre daha düşük eğitim seviyesine sahiptir-ler. Bu öğrencilerin diğer öğrencilerle “eşit” eğitim hakkına sahip olmaları ileride, örneğin üniversite sınavlarına girdiklerinde, başarısız olmalarına yol açabilecektir. Bu noktada mevcut eşit olmayan durum ortadan kaldı-rılmadığı sürece, herkesin eğitim hakkının olduğunun belirtilmesinin ve bu konuda herkese eşit fırsat sunulduğunun ifade edilmesinin bir anla-mı kalmamaktadır. Mevcut eşitsizliğin giderilmesi için, dezavantajlı du-rumdaki bu öğrencilere daha fazla sosyal yardım veya ek ders imkânının sağlanması gibi kamuoyunda “pozitif ayrımcılık” olarak adlandırılan bazı özel önlemlerin alınması gerekmektedir.

Ayrımcılık yasağının ihlali, bir kişinin bir özelliği ya da bir toplumsal gruba mensup olması nedeniyle bir hakkına erişiminin veya bir özgürlü-ğünü kullanmasının engellenmesi ile oluşmaktadır. Yukarıda bahsedilen eğitim hakkı ile ilgili göstergeler, yalnızca eğitim hakkının ihlali ile ilgili-dir. Söz konusu ihlaller bir kişinin bir özelliği (örneğin engelli olması) ya da bir toplumsal gruba mensubiyeti (örneğin bir azınlık grubun üyesi ol-ması) nedeniyle ortaya çıktığı durumda ise eğitim hakkının ihlali ve aynı zamanda eğitimde ayrımcılık oluşmaktadır.

Ayrımcılık isteyerek veya istemeyerek, bir davranışla veya bir davra-nışın ihmal edilmesi şeklinde gerçekleşebilir. Ayrımcılık yalnızca kötü ni-yetli kişilerin yol açtığı bir durum değildir. Bazı mevcut önyargıların etki-siyle iyi niyetli olarak gerçekleştirilen bir muamele sonucunda da ortaya çıkabilir. Bir uygulamanın ya da hukuki düzenlemenin iyi niyetli olsa dahi kendisi nedeniyle değil, ama sonuçları itibariyle ayrımcılık oluşturması yine mümkündür. Farklı bir muamelenin ayrımcılık oluşturup oluştur-madığına dair bir değerlendirme yapılırken, o muameleyi gerçekleştiren kişinin ayrımcılık yapmaya dair bir amacının olup olmaması bu noktada önemli değildir.

Eğitimle ilgili ayrımcılıktan bahsedildiğinde ırk ve etnik köken, dil, din veya inanç, cinsiyet, cinsel yönelim/cinsiyet kimliği, engellilik gibi temel-lerin yanında bir sağlık kurumunda ya da evinde uzun süreli tedavi gö-

I- K

AV

RA

MSA

L Ç

ERÇ

EVE

VE

TAN

IMLA

R

14

ren, özgürlüğünden yoksun bırakılmış veya devletin bakımı ve gözetimi altındaki çocuklar; sığınmacı, mülteci, göçmen, yabancı ya da vatansız çocuklar; kırsal kesimde yaşayan veya çalışan çocuklar da gündeme gele-bilmektedir. Ancak ayrımcılık bu sayılanlarla da sınırlı tutulmamaktadır ve ayrımcılığın başka temellerde de gündeme gelmesi her zaman mümkün-dür. bu proje kapsamında eğitimde ayrımcılık bağlamında ırk veya etnik köken, renk, din veya inanç ya da dile dayalı ayrımcılığa odak-lanılmaktadır.

Günümüzde sadece devletin değil, bireylerin veya birey gruplarının da yaygın insan hakları ihlallerine yol açtığı kabul edilmektedir. Ayrımcılık ya-sağı da aynı şekilde, artık sadece devlet kaynaklı değil, bireyler arasında da gerçekleşebilir bir kavram olarak kabul edilmektedir ve bu alanda müca-dele devletler açısından birçok yükümlülük getirmektedir. Devletin, örne-ğin eğitim alanında eğitimcilerin öğrencilere ayrımcılık yapmamasının ya-nında, öğrencilerin birbirlerine yönelik ayrımcı muamelelerini engelleme, ayrımcılığı müfredatın bir parçası haline getirerek bu konuda bilinç artırıcı çalışmalar yürütme yükümlülüğü de söz konusudur. bu proje kapsamın-da eğitimde hem devlet ve birey, hem de bireyler arasında ortaya çıkan ayrımcı muamelelere odaklanılmaktadır. Proje kapsamında ya-pılacak izleme faaliyeti ile eğitim alanında ırk veya etnik köken, din veya inanç ya da dile dayalı ayrımcılık vakaları değerlendirildikten sonra, bu alanda devletin yükümlülüklerini yerine getirip getirmedi-ğine dair somut verilere ulaşılması hedeflenmektedir.

c- AyrımcılıK yASAğının GüncEl biÇimlEriAyrımcılık yasağının günümüzde ulusal ve uluslararası hukuk tarafın-

dan tanınan çok sayıda biçimi söz konusudur. Aşağıda, ortaya çıkan gün-cel biçimlerle ilgili kısa bilgi verilmektedir. Proje kapsamında yapılacak izleme faaliyetinde ülkemizde eğitim alanında ırk veya etnik köken, din veya inanç ya da dile dayalı ayrımcılık vakalarının hangi biçim-lerde ortaya çıktığının ortaya koyulması da hedeflerden biridir. bu sayede, atılacak adımların daha doğru bir şekilde tespiti mümkün olabilecektir.

15

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

1. doğrudan AyrımcılıkAyrımcılığın en geleneksel biçimi, doğrudan ayrımcılıktır. Doğrudan

ayrımcılık yasağı aynı veya benzer konumdaki kişiler arasında fark yara-tılmasını engellemeyi amaçlamaktadır. Doğrudan ayrımcılığı bir kişinin veya grubun, ayrımcılığın yasaklandığı nedenlerden (dil, etnik köken, vs.) birine dayalı olarak insan haklarından ve özgürlüklerinden, aynı veya benzer konumda olduğu diğer kişilerle eşit bir şekilde yararlanmasının engellenmesi olarak tanımlamak mümkündür. Doğrudan ayrımcılık, bir grubun bir hukuki düzenlemenin kapsamına alınmaması ya da açıkça hu-kuki düzenlemenin kapsamının dışında tutulması veya mevcut herhangi bir doğrudan ayrımcılık içermeyen bir hukuki düzenleme uygulanırken, bir kişiye, mensubu olduğu veya olduğu düşünüldüğü gruptan dolayı farklı muamele yapılması biçiminde ortaya çıkabilir. Doğrudan ayrımcılı-ğa verilebilecek tipik bir örnek, bir kişinin etnik kimliği nedeniyle bir oku-la öğrenci olarak kaydının yapılmamasıdır.

Doğrudan ayrımcılığın ortaya koyulabilmesi için: - İlk olarak, farklı bir muamelenin tespit edilmesi gerekmektedir. - İkinci olarak ayrımcılık aynı veya benzer konumdaki kişiler arasında

olabileceği için kişiler karşılaştırılabilir bir konumda olmalıdır.- Üçüncü olarak, yapılan farklı muameleyi meşru kılan bir amacın olup

olmadığı değerlendirilir. Amacın meşru kabul edilebilmesi için nesnel ve makul olması ve varılmak istenen amaç ile kullanılan araç arasında oran-tılılık bulunması gerekir.

Örneğin bir okulda 6. sınıfta okuyan Roman/Çingene öğrencilerin ayrı bir sınıfta öğrenim görmeye zorlanması uygulamasında (segregas-yon uygulaması), Roman/Çingene öğrenciler farklı bir muameleye maruz kalmaktadır. Bu öğrenciler 6. sınıfta okuyan ve Roman/Çingene olmayan diğer öğrencilerle aynı konumdadır ve karşılaştırılabilir durumdadır. 6. sı-nıfta okuyan Roman/Çingene öğrencilerin, kendi aralarında farklı eğitim seviyesine sahip oldukları ve yalnızca Roman/Çingene oldukları için ayrı bir sınıfta yalıtılarak öğrenim görmeye zorlanmalarının meşru bir amaç taşıması mümkün değildir. Böyle bir durumda, bu örnek olayda doğru-dan ayrımcılığın mevcut olduğu rahatlıkla ileri sürülebilir.

I- K

AV

RA

MSA

L Ç

ERÇ

EVE

VE

TAN

IMLA

R

16

2. dolaylı AyrımcılıkAyrımcılığın ikinci önemli ve yaygın biçimi, dolaylı ayrımcılıktır. Dolaylı

ayrımcılığı herkes için aynı şekilde geçerli ve görünüşte tarafsız olan an-cak bazı kişiler ve gruplar üzerinde diğerlerinden farklı şekilde veya di-ğer gruplardan daha fazla olumsuz etki yaratan yasal düzenlemeler veya uygulamalar olarak tanımlamak mümkündür. Dolaylı ayrımcılığa örnek olarak, boyu 175 cm’nin altındaki kişilerin polislik mesleğine kabul edil-mesini yasaklayan bir yasal düzenleme gösterilebilir. Burada görünüşte bir ayrımcılık yoktur, kural herkes için geçerlidir ve hiçbir grup adı belir-tilerek bu mesleğe kabul etmede kapsam dışında bırakılmamıştır. Ancak kadınlar ve bazı etnik gruplar değerlendirildiğinde söz konusu kural do-laylı olarak ayrımcılık yaratabilecektir.

Dolaylı ayrımcılığın üç unsuru vardır: - İlk olarak ortada görünüşte tarafsız bir kuralın veya uygulamanın bu-

lunması gerekmektedir.- İkinci olarak bu tarafsız kuralın veya uygulamanın olumsuz sonuçlar

doğurması veya böyle bir ihtimali yaratması gerekmektedir.- Son olarak tarafsız kuralı veya uygulamayı meşru kılacak bir nedenin

bulunup bulunmadığı değerlendirilmektedir.Örneğin, gayrimüslim veya alevi ebeveynlerin çocuklarına okullarda

zorunlu din kültürü ve ahlak bilgisi dersinden muaf tutulma imkânı tanın-mış olabilir. Buna rağmen, üniversite giriş sınavlarında tüm öğrencilerin din kültürü ve ahlak bilgisi dersi ile ilgili soruları cevaplaması zorunlulu-ğu getirilebilir. Böyle bir durumda herkes için muafiyet imkânı tanınması nedeniyle görünüşte tarafsız bir uygulama söz konusudur. Ancak tarafsız görünen bu uygulama sonucunda üniversiteye giriş sınavlarında din kül-türü ve ahlak bilgisi dersine girmek istemeyen öğrenciler için olumsuz bir sonuç ortaya çıkabilmektedir. Muafiyet imkânı getirilen bir dersle il-gili tüm öğrencilere üniversiteye giriş sınavında soru yöneltilmesinin ise meşru bir amacı bulunmamaktadır ve bu nedenle, bu olayda bir dolaylı ayrımcılığın söz konusu olduğu söylenebilir.

17

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

3. bağlantılı AyrımcılıkAyrımcılığın bir başka biçimi olan bağlantılı ayrımcılık, bir kişinin, ken-

disiyle bağlantılı bir başka kişinin nitelikleri nedeniyle ayrımcılığa uğrama-sı olarak tanımlanabilir. Bazı ayrımcı muamelelerde doğrudan bir ayrımcı-lık söz konusudur; ancak burada kişi kendisi ile ilgili değil, yakın ilişkide ol-duğu bir başka kişinin bir özelliği nedeniyle ayrımcılığa uğramaktadır. Bu duruma örnek olarak, bir çocuğun öğrenim gördüğü eğitim kurumunda ebeveynlerinden birinin ten rengi nedeniyle ayrımcılığa uğraması verile-bilir. Burada doğrudan ve renk temelinde ayrımcı bir muamele söz konu-sudur. Ancak, ayrımcılığa uğrayan kişinin değil, onunla bağlantılı bir başka kişinin nitelikleri nedeniyle ayrımcılık söz konusu olmaktadır.

4. tacizAyrımcılık aynı zamanda insan onurunu ihlal eden bir muamele-

dir. Ayrımcılık oluşturan taciz, ırk veya etnik köken, din veya inanç gibi nedenlerden herhangi biriyle ilgili bir kişinin onurunu zedeleyen, düş-manca, aşağılayıcı, küçük düşürücü ya da saldırgan bir ortam yaratmak amacıyla veya etkisiyle o kişi için istenmeyen bir fiilin gerçekleştirilmesi olarak tanımlanmaktadır. Tacizin ayrımcılığın özel bir biçimi olarak yasak-lanmasıyla korunmak istenen menfaat, sadece haklardan ve özgürlükler-den yararlanılmasının sağlanması değil, bu yararlanmanın insan onuruna yaraşır bir ortamda gerçekleşmesidir.

Taciz, eğitim kurumlarında sıklıkla karşılaşılan bir olgudur ve eğitim-ciler veya diğer öğrenciler tarafından gerçekleştirilebilmektedir. Kişinin görünüşüyle, kıyafetiyle veya özellikleriyle alay edilmesi, utandırıcı ya da hoş karşılanmayan şakalar veya yorumlar yapılması, mağduru ayrı tutma amaçlı düşmanca hareketler, istenmeyen fiziksel temas, fiziksel saldırı vb. fiillerden oluşabilmektedir. Tacizin belirli bir biçimi yoktur. Sözlü, yazılı ya da bir resimle veya benzer nitelikteki diğer materyallerle bu şekilde bir sonuca yol açılması mümkündür.

Taciz olarak nitelendirilen davranışın somut bir mağdura yönelik ol-masına da gerek yoktur. Örneğin bir eğitim kurumunda etnik kökeni farklı

I- K

AV

RA

MSA

L Ç

ERÇ

EVE

VE

TAN

IMLA

R

18

kişilere yöneltilen aşağılayıcı nitelikteki genel ifadeler, o kurumda eğitim gören etnik kökeni farklı olduğu bilinen kişilere yönelik taciz olarak kabul edilebilecektir. Tacizin mobbing gibi sistematik ve belirli bir süre devam etmesi gerekmemektedir. Bir kez dahi ortaya çıkması, ayrımcı nitelikte bir taciz olarak kabulü için yeterlidir. Ayrıca taciz olarak değerlendirile-cek davranışın iyi niyetle veya kötü niyetle gerçekleştirilmesi yine önemli değildir. Tacize maruz kalan mağdur üzerinde doğurduğu etki, iyi niyetle gerçekleştirilen bir davranışın taciz olarak kabul edilmesine yol açabilir. Örneğin bir dinsel gruba yönelik aşağılayıcı bir ifadenin, söz konusu dini grup açısından bu tür bir niteliğe sahip olduğunu düşünmeksizin bir fıkra ile dile getirilmesi dahi taciz olarak kabul edilebilecektir. Burada hakaret içerikli sözün, bu hakaretten rahatsız olan kişiye yönelik söylenmiş olması veya kötü niyetle değil şaka amaçlı söylenmiş olması bir önem taşıma-maktadır.

Tacizin dört unsuru vardır:- Tacize maruz kalan kişi tarafından istenmeyen bir davranışın söz ko-

nusu olması gerekmektedir. - İstenmeyen bir davranışın ayrımcılık temellerinden biri ile bağlantılı

olarak gerçekleştirilmesi gerekmektedir. - Söz konusu davranışın bir kişinin onurunu zedeleyecek, düşmanca,

aşağılayıcı, küçük düşürücü veya saldırgan bir ortam yaratacak nitelikte olması gerekmektedir.

- Belirtilen nitelikteki bir davranışın, belirtilen amaçla veya böyle bir amaç taşımasa dahi bu tür bir etki doğuracak biçimde gerçekleştirilmesi gerekmektedir.

5. makul Uyumlaştırma yapılmamasıMakul uyumlaştırma yükümlülüğü, haklara erişimlerin ve özgürlükle-

rin kullanılması noktasında kişilerin bir özellikleri veya bir gruba mensu-biyetleri nedeniyle önlerine çıkan engellerin ortadan kaldırılması yüküm-lülüğü anlamına gelmektedir ve aksi bir durum ayrımcılık olarak kabul edilebilmektedir. Makul uyumlaştırma konusunda, tekerlekli sandalye kullanan engelli öğrencilerin eğitim kurumlarına erişimi için bu kurum-larda bir dizi değişikliğin yapılması örnek verilebilir.

19

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

Makul uyumlaştırma yükümlülüğü değerlendirilirken şu unsurlar göz önünde tutulmaktadır:

- Makul uyumlaştırma yükümlülüğü altında olan kişinin, buna ihtiyaç duyan kişinin durumu hakkında bilgi sahibi olması gerekmektedir. Bu noktada ilgili kişinin bu yönde bir bilgi sunması beklenmektedir.

- Makul uyumlaştırmanın makul, diğer bir deyişle uyumlaştırmaya ih-tiyaç duyan kişinin yürüteceği faaliyetle ilişkili olması gerekir.

- Makul uyumlaştırma ihtiyacının, bu yükümlülük altında olan kişi ba-kımından aşırı yük getirmemesi veya imkânsız olmaması gerekir.

- Makul uyumlaştırma yükümlülüğünün yerine getirildiği durumda, bu durumun uyumlaştırmaya ihtiyaç duymayan üçüncü kişiler bakımından faaliyetlerin gerçekleştirilmesini önemli ölçüde güçleştirmemesi gerekir.

Örneğin ülkemizde Müslümanlar açısından kutsal olan ramazan ve kurban bayramları resmi tatil kabul edilmiştir. Diğer dinlerde veya inanç-larda da dini açıdan kutsal kabul edilen çok sayıda gün ve bayram söz konusudur. Musevi inancına mensup bir çocuğun dini bayramlarda ta-til yapabilmesine dair bir düzenleme yapılması, bu kişiler için bir makul uyumlaştırma uygulaması olarak kabul edilebilir. Bu tür bir uygulama yukarıda belirtilen unsurların her biri ile rahatlıkla uyumlu olabilecektir.

6. Çoklu temelde AyrımcılıkOrtaya çıkan ayrımcı muameleler bazen birden fazla ayrımcılık temelini

içinde barındırabilmektedir. Hatta bazı durumlarda ayrımcılık temelleri iç içe de geçebilmektedir. Örneğin bugün ayrımcılığın bir türü olarak değer-lendirilebilecek antisemitizm söz konusu olduğunda, ırk veya etnik köken temelinde ayrımcılık ile din veya inanç temelinde ayrımcılık iç içe geçebil-mektedir. Bazı durumlarda ise ayrımcı muameleler birden fazla ayrımcılık temelinin bir araya gelmesi ile mağdurlar üzerinde daha fazla olumsuz so-nuç doğurabilmektedir. Örneğin ırk veya etnik kökeni nedeniyle ayrımcı muamelelere maruz kalan bir grubun üyesi olan bir kadının aynı zamanda kadın olmaktan kaynaklı toplumsal cinsiyet temelinde ayrımcılığa uğradığı durumlarda ikinci bir mağduriyet daha ortaya çıkabilmektedir.

I- K

AV

RA

MSA

L Ç

ERÇ

EVE

VE

TAN

IMLA

R

20

Çoklu temelde ayrımcılık üç şekilde ortaya çıkabilmektedir: - Bir kişinin kimliğini oluşturan birden fazla özellik çerçevesinde farklı

özellikler açısından farklı zamanlarda ayrımcılığa uğraması (Örneğin et-nik kökeni farklı bir kadının çalışma yaşamında terfi etmesine kadın ol-duğu gerekçesiyle izin verilmemesi ve bu kişinin bir kamu hizmetinden yararlanmasının etnik kimliği nedeniyle engellenmesi);

- Bir kişinin kimliğini oluşturan birden fazla özellik çerçevesinde aynı anda birden fazla temelde ayrımcılığa uğraması (Örneğin işe alım süre-cinde işveren tarafından öngörülen yaş, deneyim, ülkenin resmi dilini iyi derecede konuşma gibi kriterlerden dolayı anadilinin farklı olması sebe-biyle o ülkenin resmi dilini iyi derecede konuşamayan ve yaşı işverenin öngördüğü yaştan fazla olan bir kişinin işe alınmaması);

- Bir kişi, kişisel kimliğinin bir parçası olan farklı temellerde aynı anda ayrımcılığa uğrayabilmektedir. Ancak söz konusu ayrımcılık farklı zaman-larda değil aynı anda iç içe geçmiş tek temelde gerçekleşmektedir (Ör-neğin bir kişinin hem siyah hem de kadın olduğu gerekçesiyle işe alın-maması veya Çingene/Roman kadınlara yönelik geçmişte bazı ülkelerde uygulanan zorla kısırlaştırma uygulamaları). Bu uygulamalarda kişinin etnik kökeni ve cinsiyeti nedeniyle farklı muamele görmesi ve farklı etnik kökene sahip kadınların veya aynı etnik kökene sahip erkeklerin yüz yüze kalmadığı bir muamele söz konusudur).

Eğitim hakkı söz konusu olduğunda bir öğrencinin etnik kökeni, dini veya inancı ya da dili ile birlikte özellikle cinsiyeti, engellilik hali ve cinsel yönelimi de ayrımcı muamelelerin nedeni olabilmektedir. Proje kapsa-mında yapılacak izleme çalışmasında özellikle bu üç temeli içeren çoklu ayrımcılık vakalarının da tespit edilmesi hedeflenmektedir.

7. mağdurlaştırmaMağdurlaştırma, bir kişinin ayrımcılığa uğradığı gerekçesiyle yaptı-

ğı şikâyet sonucunda kötü davranışla karşılaşması veya farklı muamele görmesi ya da bir kişinin ayrımcılığa uğradığı gerekçesiyle bir şikâyette bulunan kişiyi desteklemesi sonucunda benzer muamelelerle karşılaş-masıdır. Kişiler olumsuz tepki görmemek veya olumsuz yönde sonuçlar-

21

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

la karşılaşmamak için, ayrımcılık yasağına dair şikâyette bulunma, delil sağlama, tanıklık yapma veya bu yönde bir şikâyette bulunan kişiye herhangi bir biçimde destek olma noktasında isteksiz olabilmektedir. Ayrımcılık mağdurlarının toplum içerisinde büyük oranda dezavantajlı gruplara mensup oldukları düşünüldüğünde, mevcut güç dengesizliği-nin giderilmesi noktasında mağdurlara daha fazla koruma sağlanmalıdır. Mağdurlaştırmaya, taciz veya ayrımcılık yasağının ihlalini oluşturan baş-ka bir nedenden dolayı şikâyette bulunan bir öğrencinin okul yönetimi tarafından disiplin cezasına maruz bırakılması veya öğretmeni tarafın-dan başka bir olumsuz davranışa maruz kalması örnek verilebilir. Proje kapsamında yapılacak izleme çalışmasında, ayrımcılık mağdurlarının başvuru yollarını kullanırken karşılaştıkları sıkıntıların ve varsa yaşadıkla-rı mağdurlaştırma deneyimlerinin tespiti büyük önem taşımaktadır.

d- Eğitim SiStEmindE AyrımcılıK yASAğı ÖrnEKlEriAşağıda eğitim hakkı bağlamında ortaya çıkabilecek ayrımcı mua-

mele örnekleri verilmektedir. Belirtilen bu örnekler yalnızca sayılanlarla sınırlı olarak düşünülmemelidir. İzleme çalışması sürecinde eğitimde ay-rımcılık olarak değerlendirilebilecek başka muamelelerle karşılaşılması da mümkündür.

Okula kayıtta engel çıkarma: Bir eğitim kurumuna kayıt sırasında öğrenciye veya velisine ırkı, rengi veya etnik kökeni ya da dini veya inan-cı nedeniyle zorluk çıkarılması veya kayıt talebinin reddi veya diğer öğ-rencilerden farklı olarak belirli bir okula kaydının yapılması;

Ayrı tutma (segregasyon): Bir eğitim kurumuna kayıtlı öğrencilerin, öğrencinin veya velisinin ırkı veya etnik kökeni ya da dini veya inancı nedeniyle farklı bir binada veya sınıfta toplanması, aynı sınıfta belirli bir bölümde oturtulması, bu tip öğrencilerin özellikle aynı sırada yan yana oturtulması;

Ekonomik erişimin sağlanmaması: Parasız eğitim ilkesi geçerli ol-masına rağmen eğitim kurumlarına yeterli kaynak gönderilmemesi, eği-tim kurumlarının ihtiyaçlarının velilerin sağladığı maddi destek ile karşı-lanması ve bu desteği sunamayan belirli bir dezavantajlı gruba mensup

I- K

AV

RA

MSA

L Ç

ERÇ

EVE

VE

TAN

IMLA

R

22

kişilerin yaşadığı yerdeki eğitim kurumlarının gerekli desteği göremedi-ği için daha niteliksiz bir eğitim ortamının ortaya çıkması;

Fiziksel erişimin sağlanmaması: Belirli bir dezavantajlı gruba men-sup kişilerin yaşadıkları yere yakın bir eğitim kurumunun mevcut olma-ması nedeniyle dezavantajlı gruba mensup bir çocuğun yerleşim yerine uzak bir eğitim kurumunda eğitim görmeye zorlanması;

Sağlıklı eğitim ortamının mevcut olmaması: Parasız eğitim ilkesi geçerli olmasına rağmen eğitim kurumlarına yeterli kaynak gönderilme-mesi, eğitim kurumlarının ihtiyaçlarının velilerin sağladığı maddi destek-le karşılanması ve bu desteği sunamayan belirli bir dezavantajlı gruba mensup kişilerin yaşadığı yerlerdeki eğitim kurumlarının sağlıksız koşul-larda eğitim vermesi. Sağlıksız eğitim ortamı, hem okulların hijyen koşul-larını, hem de okulun ısıtma, havalandırma sistemleri ve öğrenci başına düşen kullanım alanı gibi konuları içermektedir;

Anadilde eğitimin sağlanmaması: Anadili Türkçeden farklı çocukla-rın anadillerinde hiçbir şekilde eğitim görememesi durumu;

Anadilin öğrenilmesi: Anadilini seçmeli ders olarak almayı tercih eden çocuklara, bu olanağın sağlanmaması veya sağlanması halinde ya-şanan güçlükler (öğretmen, eğitim materyali…vb);

Anadili türkçe olmayan çocuklara yeterli türkçe eğitiminin sağ-lanmaması: Anadili Türkçeden farklı olan çocukların eğitim sırasında öncelikle Türkçe öğrenmek zorunda kalmaları nedeniyle anadili Türkçe olan çocuklara göre daha başarısız olmaları durumu;

disiplin cezası uygulamaları: Disiplinle ilgili mevzuat hükümlerinin öğrencinin veya velisinin ırk, renk veya etnik köken ya da din veya inancı nedeniyle işletilmiş olması;

bedensel ceza uygulanması: Hukuk düzeni tarafından yasaklanan bedensel ceza uygulamasının öğrencinin veya velisinin ırk, renk veya et-nik köken ya da din veya inancı nedeniyle bir öğrenciye uygulanması;

hakarete uğrama ve fiziksel veya psikolojik kötü muameleye maruz bırakılma: Bir eğitim kurumuna kayıtlı öğrencilerin, öğrencinin veya velisinin ırk, renk veya etnik kökeni ya da din veya inancı nedeniyle hakarete, fiziksel veya psikolojik kötü muameleye maruz kalması;

23

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

Okul ortamında ayrımcılığa maruz bırakılma: Bir eğitim kurumu-

na kayıtlı öğrencinin veya velisinin ırk, renk veya etnik kökeni ya da din

veya inancı nedeniyle farklı bir (olumsuz) muamele görmesi (Örneğin

öğrencinin hak ettiğinden daha düşük not alması, öğrencinin okulda

düzenlenen müsamere türü etkinlikte görev alamaması veya etkinliğe

katılamaması…vb);

Eğitimin içeriğinin ayrımcı nitelikte olması: Bir eğitim kurumunda

okutulan müfredatın veya eğitim materyallerinin belirli gruplara yönelik

ayrımcı nitelikte görüşlere yer vermesi, belirli gruplara yönelik önyargı

içermesi, hoşgörüsüzlüğü teşvik etmesi;

Etkinlik, kutlama veya anmaların ayrımcı nitelikte olması: Okul-

da veya MEB tarafından düzenlenen bir kutlama, etkinlik veya anmanın

belirli gruplara yönelik ayrımcı nitelikte görüşler içermesi, belirli gruplara

yönelik önyargı içermesi, hoşgörüsüzlüğü teşvik etmesi;

müfredatta kültürel çoğulculuğun mevcut olmaması: Bir eğitim

kurumunda okutulan müfredatın belirli grupların kültürüne veya inancı-

na hiçbir şekilde yer vermemesi ve bunları yok sayması;

Kıyafet ile ilgili yasaklar: Bir eğitim kurumuna kayıtlı olan ve be-

lirli gruplara mensup öğrencilerin, eğitim kurumu tarafından üniforma

zorunluluğunun mevcut olmadığı yönünde alınan bir karar sonrasında

kendi kültürlerinin bir parçası olan kıyafetleri, kılık kıyafetle ilgili mevzuat

hükümlerine aykırı olmamakla birlikte eğitim kurumunda giyememesi;

Eğitimde belirli bir dinin veya inancın endoktrinasyonu: Bir eği-

tim kurumunda okutulan müfredatta toplumda mevcut olan tüm din-

lere veya inançlara yer vermeksizin yalnızca belirli bir dinin veya inancın

tanıtılması veya bu yönde bir din eğitimi sağlanması, bu tür bir derse

girme zorunluluğunun olması veya bu tür bir dersten muaf tutulamama

veya böyle bir muafiyet nedeniyle dezavantajlı duruma düşme;

Eğitim ortamında belirli bir dinin veya inancın sembollerinin kul-lanılması: Bir eğitim kurumunda yalnızca belirli bir dine veya inanca ait

sembollerin kullanılması veya bunlara yer verilmesi.

EğitimdE Ayrımcılığın izlEnmESiII

25

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

A- izlEmEyE dAir GEnEl bilGi1

İzleme ve belgeleme kavramı, sistemli şekilde bilgi toplama, toplanan bilgilerin doğruluğunu çeşitli araçlarla test etme ve bu bilgileri savunu fa-aliyetlerinde kullanılabilecek hale getirmeyi ifade eder.2 İzleme ve belge-lemenin kendisi tek başına bir amaç değildir. İzleme ve belgeleme, ayrım-cılık yasağı alanında yürütülecek savunu faaliyetleri için gerekli sistematik bilgiyi sağlayarak, insan haklarına saygının ve demokrasinin gelişimine katkıda bulunur. İzleme yoluyla sistematik bilgi toplanması ve bu bilgi-lerin belgelenmesi, savunuculuk faaliyetlerinin hangi alanlarda, kimlere yönelik ve ne süreyle yapılması gerektiğinin daha etkili ve verimli şekilde planlanabilmesini sağlayacaktır. Zira bir sorunun kapsamı, kaynağı, nede-ni ve etkileri ayrıntılı olarak bilinmeksizin, sorunun çözümüne yönelik her çalışma eksik ve büyük ihtimalle sonuçsuz kalacaktır. Savunu faaliyetleri-nin tahminler veya salt iddialar üzerinden değil, gerçekte var olan durum üzerinden yapılması ancak izleme ve belgeleme ile mümkündür.

İzleme ve belgeleme, yukarıda belirtilen savunu amaçlarına ulaşma-nın ve böylece ayrımcılıkla mücadelenin tek yolu olmasa da zorunlu bir unsurdur. Zira izleme ile elde edilebilecek ve belgelenecek veriler olmak-sızın, ayrımcılık yasağı alanında yürütülecek herhangi bir savunu faali-yeti dayanaktan yoksun kalacaktır. Ayrımcılık yasağı alanında izleme ve belgeleme özellikle aşağıdaki nedenlerle gereklidir:

- Genel olarak ayrımcılığın var olup olmadığını, yaygınlığını ve boyut-larını tespit etmek;

- Somut bir olayda ayrımcılığın var olup olmadığını tespit etmek, ay-rımcılığın tespit edildiği hallerde ise idari ve yargısal makamlara yapıla-cak başvurularda ayrımcılık iddialarını destekleyecek delil sağlamak;

- Hangi alanlarda (örneğin eğitim) ayrımcılığın var olduğunu tespit etmek;

1 İzlemeileilgilibubölümİdilIşılGültarafındankalemealınanAyrımcılık Yasağı: Kavram, Hukuk, İzleme ve Belgeleme adlıkitabın“AyrımcılıklaMücadeleyeİlişkinSavunuFaaliyetlerindeİzlemeveBelgeleme”adlıbölümündenalınmıştır.

2 AnetteFayeJacobsen(ed.), Human Rights Monitoring: A Field Mission Manual,Hollanda:MartinusNijhoffPublishers,2008,s.1.

II. E

ĞİT

İMD

E A

YR

IMC

ILIĞ

IN İZ

LEN

MES

İ

26

- Hangi kişilerin veya kişi gruplarının ayrımcılık mağduru olduklarını tanımlamak;

- Çoklu ayrımcılık vakalarını tespit etmek;- Ayrımcılıkla mücadelede öncelikli konuların neler olduğunu tespit

etmek;- Ayrımcılığın veya eşitsizliğin mevzuattan mı yoksa uygulamadan mı

kaynaklandığını anlamak;- Mevzuatın ve buna bağlı olarak yaptırımların ayrımcılıkla mücadele

için yeterli ve etkili olup olmadığını tespit etmek;- Ayrımcılığın münferit olarak kişilerden mi, yoksa kurumsal yapılar-

dan ve politikalardan mı kaynakladığını belirlemek;- Mevzuatta veya uygulamada değişiklik olması halinde, bunun etki-

lerinin ne yönde olacağını değerlendirmek;- Ayrımcılık mağdurlarının hak arama yollarını kullanıp kullanmadık-

larını ve kullanmıyorlarsa bunun nedenlerini tespit etmek;- Ayrımcılığı ortadan kaldırmak ve eşitliği sağlamak üzere alınması

gereken tedbirleri tespit etmek.

b- PrOjE KAPSAmındA yürütülEcEK izlEmE ÇAlıŞmASının KAPSAmı

İzleme ve belgelemenin kapsamını savununun amacı belirler. İzleme-nin her açıdan kapsamı, savunu faaliyetlerinin amacına elverişli olmalı-dır. Bir ülkede eğitim kurumlarında ırka veya etnik kökene dayalı ayrım-cılığın ortadan kaldırılması yönünde bir amaç söz konusu ise, o ülkedeki tek bir eğitim kurumunda gerçekleştirilecek izleme yeterli olmayacaktır. Eğitim hakkından yararlanma bakımından etnik kökene dayalı ayrımcılı-ğın Türkiye çapında yaygın olduğu iddiası varsa ve kamuoyunun dikkati bu hususa çekilmek isteniyorsa, izleme ve belgelemenin kapsamı tek bir okul, tek bir şehir veya bir bölge ile sınırlı olmamalıdır. Zira tek bir okul-da ayrımcılık olması, bu ayrımcılığın ülke genelinde de var olduğunu or-taya koymaya yetmez. Bu nedenle kapsamın doğru tayini büyük önem taşımaktadır. İzleme ve belgelemenin kapsamı, izleme ve belgelemeye

27

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

başlamadan önce, savununun amacı gözetilerek belirlenmelidir. Bu be-lirlemeyi dört ayrı başlık altında yapmak faydalı olacaktır.

1. izlemenin Kişi bakımından Kapsamıİzlemenin kişi bakımından kapsamı hem mağdurlar hem de mağdu-

riyete yol açan aktörler açısından gündeme gelmektedir. Bu kapsamda ayrımcılığa uğrayan hangi grupların ve devlet veya özel kişiler tarafından gerçekleştirilen ayrımcı muamelelerin hangilerinin izleneceğine karar verilmesi gerekmektedir.

Proje kapsamında yürütülecek izleme faaliyeti türkiye’de ırk veya etnik köken, renk, din veya inanç (mezhep ve inançsızlık dahil) veya dil (herhangi bir dilin lehçeleri dahil) temelinde devlet okullarında ve özel okullarda öğrencilerin karşılaştığı ayrımcı muamelelerle sı-nırlıdır. Karşılaşılan vakalarda belirtilen temellerin yanı sıra, cinsel yönelim/cinsiyet kimliği, engellilik veya cinsiyet gibi temellerde çok-lu ayrımcılık vakalarına rastlandığı durumda, bu tür vakalar da izle-me kapsamında dikkate alınacaktır. yine proje kapsamında sadece ayrımcılığa maruz kalan, mağduriyetin öznesinin öğrenci olduğu vakalar izlenecektir. Eğitim kurumlarındaki öğretmen, memur ve di-ğer çalışanlara yönelik ayrımcılık vakaları izleme kapsamının dışında tutulmuştur. yalnızca öğrencinin öğrenciye, öğretmenin öğrenciye, idari personelin öğrenciye, okul görevlilerinin öğrenciye uyguladığı ayrımcı muameleler proje kapsamında izlemenin konusu olacaktır.

2. izlemenin yer bakımından Kapsamıİzlemenin yer bakımından kapsamını belirlemek, izlemenin yapılaca-

ğı fiziksel alanın belirlenmesini ifade eder. İzleme, tüm Türkiye’yi kapsa-yabileceği gibi, bir bölge, il, ilçe, mahalle, sokak ve benzerleri ile sınırlı da olabilir.

Proje kapsamında tüm türkiye’deki okul öncesi eğitim kurumları ile ilk, orta, lise ve dengi okullarda izleme faaliyeti yürütülmeye ça-lışılacaktır.

II. E

ĞİT

İMD

E A

YR

IMC

ILIĞ

IN İZ

LEN

MES

İ

28

3. izlemenin zaman bakımından KapsamıProje kapsamında eğitim kurumlarının eğitim faaliyetlerini yürüttü-

ğü süre göz önünde bulundurularak kayıt döneminden itibaren ilk dö-nemin sonuna kadar ve ikinci dönemin başından sonuna kadar olmak üzere iki dönem izleme yapılması hedeflenmektedir. Böylece yılda iki kez eğitimde ırk, renk veya etnik köken, din veya inanç ya da dil temelinde ayrımcılık vakaları izlenecektir.

4. izlemenin Konu bakımından KapsamıProje kapsamında yürütülecek izleme faaliyetinde eğitim okul önce-

si, ilk, orta ve lise eğitimi ile sınırlandırılmıştır ve yükseköğrenim, proje kapsamı dışında tutulmuştur. Öğretmenlerin de eğitim sisteminde aynı temellerde ayrımcılığa maruz kaldığı görülmekte ise de projenin temel konusunun eğitim hakkı olması nedeniyle kapsamını eğitim sisteminde öğrencilerin maruz kaldığı ayrımcılığın izlenmesi ile sınırlı tutmak gerek-miştir.

c- izlEmE FAAliyEti SırASındA yAPılAcAK yüz yüzE mülAKAtlArdA diKKAt EdilmESi GErEKEn hUSUSlAr

- Mülakatlar doğrudan öğrencilerle yapılmamalıdır. Vaka/olay öyküsü mağdur öğrencilerin velilerinden alınmalıdır. Ayrımcılığa mağdur kalmış öğrencinin lise öğrencisi olduğu durumda velisi yanında olmak koşuluy-la öğrenci ile de görüşme yapılabilir.

- Mülakatlar mağdur ya da mağdur yakının belirleyeceği bir mekân-da, yüz yüze yapılmalıdır.

- Mülakatlarda mağdurdan ve/veya mağdur yakınından izin alınma-dan ses ya da görüntü kaydı alınmamalıdır.

- Mülakatlarda, mağdur ve/veya mağdur yakının sadece olayı anlat-ması istenmelidir, yargı belirtici ifadeler kullanmaktan kaçınılmalıdır.

- Mülakatlardan önce vakaya ilişkin ön bilgi edinilmeli ve görüşmeye hazırlıklı gidilmelidir.

29

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

- Mülakat yapılan kişiye, vakanın kişi ismi verilmeksizin hazırlanmakta olan Eğitimde Ayrımcılığın İzlenmesi 2014-2015 Türkiye Raporu adlı çalış-mada kullanılacağı belirtilmeli ve rızası alınmalıdır. Ayrıca vakanın, yine isim kullanılmadan medyada haber yapılabileceği bilgisi de verilmelidir.

- Mülakatlarda, mağdur ve/veya mağdur yakınının olayı anlatırken duygusal travmayı yeniden yaşayacağı unutulmamalı, anlatıcının kendi-ni kötü hissettiği anlaşıldığında görüşme sonlandırılmalı ve ertelenme-lidir.

EKlErIII

31

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

A- tEmEl mEVzUAt

Ekonomik, Sosyal ve Kültürel haklar Uluslararası Sözleşmesi

madde 13

1. Bu Sözleşme’ye Taraf Devletler, herkesin eğitim görme hakkına sahip

olduğunu kabul ederler. Taraf Devletler, eğitimin, insanın kişiliğinin ve onur

duygusunun tam olarak gelişmesine yönelik olacağı ve insan hakları ile temel

özgürlüklere saygıyı güçlendireceği hususunda mutabıktırlar. Taraf Devletler,

ayrıca, eğitimin, herkesin özgür bir topluma etkin bir şekilde katılmasını sağla-

yacağı, tüm uluslar ve tüm ırksal, etnik ve dinsel gruplar arasında anlayış, hoşgö-

rü ve dostluğu geliştireceği ve Birleşmiş Milletler’in barışın korunmasına yönelik

faaliyetlerini güçlendireceği hususlarında mutabıktırlar.

2. Bu Sözleşme’ye Taraf Devletler, bu hakkın tam olarak gerçekleştirilmesi

amacı ile aşağıdaki hususları kabul ederler:

(a) İlköğretim herkes için zorunlu ve parasız olacaktır;

(b) Teknik ve mesleki eğitim de dahil olmak üzere, orta öğretimin çeşitli bi-

çimlerinin, her türlü uygun yöntemle ve özellikle parasız eğitimin tedricen yay-

gınlaştırılması yoluyla herkes için açık ve ulaşılabilir olması sağlanacaktır;

(c) Yükseköğretimin, özellikle parasız eğitimin tedricen geliştirilmesi yoluyla,

kişisel yetenek temelinde herkese eşit derecede açık olması sağlanacaktır;

(d) İlköğretim görmemiş ya da ilköğretimi tamamlamamış olanlar için temel

eğitim elden geldiğince teşvik edilecek veya yoğunlaştırılacaktır;

(e) Her düzeyde okullar sisteminin geliştirilmesi aktif bir şekilde yürütülecek,

yeterli bir burs sistemi yerleştirilecek ve öğretim personelinin maddi koşulları

sürekli olarak iyileştirilecektir.

3. Bu Sözleşme’ye Taraf Devletler, ana-babaların veya –bazı durumlarda– ya-

sal yoldan tayin edilmiş velilerin çocukları için, kamu makamlarınca kurulmuş

okulların dışında, Devletin koyduğu ya da onayladığı asgari eğitim standartlarına

uygun diğer okulları seçme özgürlüğüne ve çocuklarına kendi inançlarına uygun

dinsel ve ahlaki eğitim verme serbestliklerine saygı göstermekle yükümlüdürler.

4. Bu maddenin hiçbir hükmü, bireylerin ve kuruluşların eğitim kurumları

kurma ve yönetme özgürlüklerini kısıtlayacak şekilde yorumlanamaz; bu öz-

II. E

ĞİT

İMD

E A

YR

IMC

ILIĞ

IN İZ

LEN

MES

İ

32

gürlüğün kullanılması, daima, bu maddenin 1. fıkrasında ortaya konmuş olan

ilkelere uyulmasına ve böyle kurumlarda verilen eğitimin Devlet tarafından be-

lirlenebilecek asgari standartlara uygun olması gereğine bağlıdır.1

Çocuk hakları Sözleşmesi

madde 28

1. Taraf Devletler, çocuğun eğitim hakkını kabul ederler ve bu hakkın fırsat

eşitliği temeli üzerinde tedricen gerçekleştirilmesi görüşüyle özellikle:

a) İlköğretimi herkes için zorunlu ve parasız hale getirirler;

b) Ortaöğretim sistemlerinin genel olduğu kadar mesleki nitelikte de olmak

üzere çeşitli biçimlerde örgütlenmesini teşvik ederler ve bunların tüm çocuklara

açık olmasını sağlarlar ve gerekli durumlarda malı yardım yapılması ve öğretimi

parasız kılmak gibi uygun önlemleri alırlar;

c) Uygun bütün araçları kullanarak, yükseköğretimi yetenekleri doğrultu-

sunda herkese açık hale getirirler;

d) Eğitim ve meslek seçimine ilişkin bilgi ve rehberliği bütün çocuklar için

elde edilir hale getirirler;

e) Okullarda düzenli biçimde devamın sağlanması ve okulu terk etme oran-

larının düşürülmesi için önlem alırlar.

2. Taraf Devletler, okul disiplininin çocuğun insan olarak taşıdığı saygınlıkla

bağdaşır biçimde ve bu Sözleşme’ye uygun olarak yürütülmesinin sağlanması

amacıyla gerekli olan tüm önlemleri alırlar.

3. Taraf Devletler eğitim alanında, özellikle cehaletin ve okuma yazma bilme-

menin dünyadan kaldırılmasına katkıda bulunmak ve çağdaş eğitim yöntem-

lerine ve bilimsel ve teknik bilgilere sahip olunmasını kolaylaştırmak amacıyla

uluslararası işbirliğini güçlendirir ve teşvik ederler. Bu konuda, gelişmekte olan

ülkelerin gereksinimleri özellikle göz önünde tutulur.

1 Türkiye13.maddeye,“TürkiyeCumhuriyeti,Sözleşme’nin13.maddesinin(3).ve(4).paragraflarıhükümlerini,TürkiyeCumhuriyetiAnayasası’nın3.,14.ve42.maddelerindekihükümlerçerçevesindeuygulamahakkınısaklıtutar”şeklindebirçekincekoymuştur.

33

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

madde 29

1. Taraf Devletler çocuk eğitiminin aşağıdaki amaçlara yönelik olmasını ka-

bul ederler:

a) Çocuğun kişiliğinin, yeteneklerinin, zihinsel ve bedensel yeteneklerinin

mümkün olduğunca geliştirilmesi;

b) İnsan haklarına ve temel özgürlüklere, Birleşmiş Milletler Antlaşması’nda

benimsenen ilkelere saygısının geliştirilmesi;

c) Çocuğun ana-babasına, kültürel kimliğine, dil ve değerlerine, çocuğun ya-

şadığı veya geldiği menşe ülkenin ulusal değerlerine ve kendisininkinden farklı

uygarlıklara saygısının geliştirilmesi;

d) Çocuğun, anlayışı, barış, hoşgörü, cinsler arası eşitlik ve ister etnik, ister

ulusal, ister dini gruplardan, isterse yerli halktan olsun, tüm insanlar arasında

dostluk ruhuyla, özgür bir toplumda, yaşantıyı, sorumlulukla üstlenecek şekilde

hazırlanması;

e) Doğal çevreye saygısının geliştirilmesi.

2. Bu maddenin veya 28. maddenin hiçbir hükmü gerçek ve tüzel kişilerin

öğretim kurumları kurmak ve yönetmek özgürlüğüne, bu maddenin 1. fıkra-

sında belirtilen ilkelere saygı gösterilmesi ve bu kurumlarda yapılan eğitimin

Devlet tarafından konulmuş olan asgari kurallara uygun olması koşuluyla, aykırı

sayılacak biçimde yorumlanmayacaktır.2

Avrupa insan hakları Sözleşmesi Ek Protokolü

madde 2

Hiç kimse eğitim hakkından yoksun bırakılmayacaktır. Devlet, eğitim ve öğ-

retimle ilgili olarak üstlendiği herhangi bir görevi yerine getirirken, ebeveynle-

rin bu tür eğitim ve öğretimin kendi dini inançlarına ya da felsefi kanaatlerine

uygun nitelikte olmasını temin etme hakkına saygı gösterecektir.

2 Türkiye29.maddeye,“TürkiyeCumhuriyetiBirleşmişMilletlerÇocukHaklarıSözleşmesi’nin17,29ve30.maddelerihükümleriniT.C.Anayasasıve24Temmuz1923tarihliLozanAntlaşmasıhükümlerineveruhunauygunolarakyorumlamahakkınısaklıtutmaktadır”şeklindebirçekincekoymuştur.

II. E

ĞİT

İMD

E A

YR

IMC

ILIĞ

IN İZ

LEN

MES

İ

34

Anayasa

Kanun önünde eşitlik

madde 10

Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve

benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir.

Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama geçme-

sini sağlamakla yükümlüdür. Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı

olarak yorumlanamaz.

Çocuklar, yaşlılar, özürlüler, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile ma-

lul ve gaziler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılmaz.

Hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz.

Devlet organları ve idare makamları bütün işlemlerinde kanun önünde eşit-

lik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadırlar.

Ailenin korunması ve çocuk hakları

madde 41

Aile, Türk toplumunun temelidir ve eşler arasında eşitliğe dayanır.

Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle ananın ve çocukların korunması

ve aile planlamasının öğretimi ile uygulanmasını sağlamak için gerekli tedbirleri

alır, teşkilatı kurar.

Her çocuk, korunma ve bakımdan yararlanma, yüksek yararına açıkça aykırı

olmadıkça, ana ve babasıyla kişisel ve doğrudan ilişki kurma ve sürdürme hak-

kına sahiptir.

Devlet, her türlü istismara ve şiddete karşı çocukları koruyucu tedbirleri alır.

Eğitim ve öğrenim hakkı ve ödevi

madde 42

Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz.

Öğrenim hakkının kapsamı kanunla tespit edilir ve düzenlenir.

Eğitim ve öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, çağdaş bilim

ve eğitim esaslarına göre, Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Bu esas-

lara aykırı eğitim ve öğretim yerleri açılamaz.

35

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

Eğitim ve öğretim hürriyeti, Anayasa’ya sadakat borcunu ortadan kaldırmaz.

İlköğretim kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve Devlet okulla-

rında parasızdır.

Özel ilk ve orta dereceli okulların bağlı olduğu esaslar, Devlet okulları ile eri-

şilmek istenen seviyeye uygun olarak, kanunla düzenlenir.

Devlet, maddi imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin, öğrenimlerini sür-

dürebilmeleri amacı ile burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar. Devlet,

durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanları topluma yararlı kılacak tedbir-

leri alır.

Eğitim ve öğretim kurumlarında sadece eğitim, öğretim, araştırma ve ince-

leme ile ilgili faaliyetler yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa olsun en-

gellenemez.

Türkçeden başka hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında Türk vatandaş-

larına anadilleri olarak okutulamaz ve öğretilemez. Eğitim ve öğretim kurumla-

rında okutulacak yabancı diller ile yabancı dille eğitim ve öğretim yapan okul-

ların tabi olacağı esaslar kanunla düzenlenir. Milletlerarası antlaşma hükümleri

saklıdır.

milli Eğitim temel Kanunu (1739 sayılı)

Genellik ve eşitlik

madde 4

Eğitim kurumları dil, ırk, cinsiyet, engellilik ve din ayırımı gözetilmeksizin

herkese açıktır. Eğitimde hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanı-

namaz.

Fırsat ve imkân eşitliği

madde 8

Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkân eşitliği sağlanır.

Maddi imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin en yüksek eğitim kademe-

lerine kadar öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla parasız yatılılık, burs, kredi

ve başka yollarla gerekli yardımlar yapılır.

Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiştirmek için özel tedbirler

alınır.

II. E

ĞİT

İMD

E A

YR

IMC

ILIĞ

IN İZ

LEN

MES

İ

36

b- SÖzlüK3

Açık ilköğretim okulu: Çeşitli nedenlerle ilköğretim sürecini tamamlaya-

mayan ve zorunlu ilköğretim yaşı sınırını aşarak eğitim-öğretim sisteminin dı-

şında kalan yetişkinlere, uzaktan eğitim ilkeleri ve teknikleri ile her yerde ve her

durumda eğitim-öğretim olanağı verme amacını taşıyan okul türü.

Adli yardım: Avukatlık ücretini ve/veya yargılama giderlerini karşılama ola-

nağı olmayan kişilerin avukatlık ücretinin ve/veya mahkeme harçlarının ve di-

ğer yargılama masraflarının devlet tarafından karşılanması.

Adli yardım bürosu: Hukuksal yardıma ihtiyacı olup avukatlık hizmetinden

yararlanmak için maddi olanağı bulunmayanlara baroların ücretsiz sağladığı

hizmetleri sunan merkez.

Anayasa: Bir devletin temel yapısını, yönetim biçimini, devletin temel or-

ganlarının kuruluşunu, işleyişini ve birbirleriyle ilişkilerini düzenleyen, temel

hak ve özgürlüklere yer vererek bireylerin ve birey gruplarının bu hak ve özgür-

lüklerini gerek devlete gerekse diğer bireylere ve birey gruplarına karşı güvence

altına alan en üst düzeydeki hukuk kuralları.

Avrupa insan hakları Sözleşmesi (AihS): Avrupa Konseyi tarafından insan

haklarının etkin biçimde tanınmasını ve korunmasını hedef alarak hazırlanan ve

1953 yılında yürürlüğe giren uluslararası sözleşme. Sözleşme’nin resmi adı İnsan

Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözleşme’dir.

Ayrı tutma (segregasyon): Eğitim kurumlarında, konut, kamusal alan veya

ticari kuruluşlarda değişik ırktan, sınıftan veya etnik kökenden vs. kişileri ayrı

tutma politikası veya uygulaması.

Ayrımcılık: Irk, etnik köken, renk, cinsiyet, cinsel yönelim, yaş, dil, din, inanç,

ulusal ya da toplumsal köken, mülkiyet, engellilik, doğum, siyasal ya da diğer

görüşlere dayalı olarak veya benzer bir nedenle gerçekleştirilen ve bütün hak ve

3 Sözlükteyeralanbaşlıklarvebilgilerşukaynaklardanyararlanarakhazırlanmıştır:Uluslararasıbelgelerveiçhukuktageçentanımlar;European Roma Rights Center (AvrupaRomanHaklarıMerkezi), Haklarımızı Bilmek ve Onlar İçin Mücadele Etmek: Roman/Çingene Aktivistler İçin Bir Rehber,Budapeşte,2006;ŞahinAntakyalıoğlu,TürkayAsma,DilekKumcu,ZeynepOyaUsal,SevgiUstaSayıtaveÖzgeYücelDericiler, İlköğretimde Haklarımız Var: İlköğretimde Haklar ve Hak Arama Yolları, EğitimReformuGirişimi,İstanbul,2009.

37

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

özgürlüklerin herkes tarafından tanınmasını ve kullanılmasını engelleyen veya

sınırlandıran muameleler.

Ayrımcılık yasağı: Irk, etnik köken, renk, cinsiyet, cinsel yönelim/cinsiyet

kimliği, yaş, dil, din, inanç, ulusal ya da toplumsal köken, mülkiyet, engellilik,

doğum, siyasal ya da diğer görüşlere dayalı olarak veya benzer bir nedenle ger-

çekleştirilen farklı muamelenin hukuken yasaklanması.

Azınlık hakları: Azınlık grubu mensuplarının, evrensel olarak güvenceye

alınmış bireysel insan haklarına ek olarak, belirli bir korunma hakkına sahip ol-

ması. Bu “özel haklar”, azınlık grubu mensuplarının konumlarından kaynaklanan

ayrıcalık değil, azınlık gruplarının kimliklerini, özelliklerini ve geleneklerini koru-

malarını sağlamak için alınmış önlemlerdir.

Azınlık okulu: Gayrimüslim azınlıklara mensup Türkiye Cumhuriyeti vatan-

daşlarınca kurulan, Lozan Antlaşması ile güvence altına alınan, söz konusu azın-

lığa mensup Türkiye Cumhuriyeti uyruklu öğrenciler ile bu azınlığa etnik veya

dini köken itibariyle mensup yabancı uyruklu öğrencilerin devam ettiği okul

öncesi eğitim, ilköğretim ve ortaöğretim özel okulları.

bedensel ceza: Çocuğun davranışlarında belirli bir yönde değişiklik oluş-

ması için, çocuğa fiziksel şiddet uygulanması

birleşmiş milletler (bm): II. Dünya Savaşı’nın ardından uluslararası ilişkileri

istikrara kavuşturmak ve dünya barışını sağlam temeller üzerine oturtmak ama-

cıyla 1945 yılında kurulan, 192 devletin üyesi olduğu uluslararası kuruluş.

birleştirilmiş sınıf: Az sayıda öğrencisi olan ilköğretim okullarında birden faz-

la sınıftan öğrencilerin aynı derslikte tek öğretmen tarafından okutulduğu sınıf.

cinsel yönelim: Kişinin cinsel dürtülerinin hangi cinse yöneldiğini belirler.

Belli bir cinsiyetteki bireye karşı süregelen duygusal ve cinsel çekim olarak ta-

nımlanabilir. Heteroseksüellik, eşcinsellik ve biseksüellik gibi...

Çocuk: On sekiz yaşını doldurmamış kişi.

Çocuk eğitimevi: Çocuk hükümlüler hakkında verilen cezaların, bu çocuk-

ların eğitilmeleri, meslek edinmeleri ve yeniden toplumla bütünleştirilmeleri

amaçları güdülerek yerine getirildiği tesis.

Çocuk haklarına dair Sözleşme (ÇhS): Birleşmiş Milletler tarafından 1989

tarihinde kabul edilen, çocukların temel hak ve özgürlüklerini güvence altına

alan uluslararası sözleşme.

II. E

ĞİT

İMD

E A

YR

IMC

ILIĞ

IN İZ

LEN

MES

İ

38

Çoklu temelde ayrımcılık: Bir kişinin birden çok temelde ayrımcılığa uğra-

ması durumu.

disiplin cezası: Öğrencilere, kendilerinden beklenen davranışları gösterme-

meleri ve belirlenen kurallara uymamaları durumunda verilen uyarma, kınama,

okuldan kısa süreli uzaklaştırma, tasdikname ile uzaklaştırma ve örgün eğitimin

dışına çıkarma cezaları.

doğrudan ayrımcılık: Ayrımcılığın yasaklandığı nedenlerden (dil, ırk vs.)

birine dayalı olarak, bir kişi veya grubun insan hak ve özgürlüklerinden, aynı

veya benzer konumda olduğu diğer kişilerle eşit bir şekilde yararlanmasını ve

bunları kullanmasını engelleme ya da zorlaştırma niyet veya etkisine sahip her

türlü fark, dışlama, sınırlama ya da tercih

bağlantılı ayrımcılık: Bir kişinin, kendisiyle bağlantılı bir başka kişinin nite-

likleri nedeniyle ayrımcılığa uğraması durumu.

dolaylı ayrımcılık: Herkes için aynı şekilde geçerli ve görünüşte tarafsız olan,

ancak bazı kişi ve gruplar üzerinde diğerlerinden farklı olarak veya diğer gruplar-

dan daha fazla olumsuz etkiler yaratan yasal düzenleme, uygulama ve tedbirler.

e-kayıt: Okul kayıt işlemlerinin internet aracılığıyla Milli Eğitim Bakanlığı’nın

sitesinden form doldurarak yapılması.

e-okul: Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 2007 yılının Ocak ayında kullanıma

açılmış olan okul yönetim bilgi sistemi. Bir öğrencinin okula kaydından başlayıp,

mezuniyetine kadar olan sürece ilişkin bilgilere internet ortamından ulaşılması-

nı sağlar.

Eğitim tedbiri: Korunma ihtiyacı olan veya suça sürüklenen çocuğun bir

eğitim kurumuna gündüzlü veya yatılı olarak devam etmesine, iş ve meslek

edinmesi amacıyla bir meslek veya sanat edinme kursuna gitmesine veya mes-

lek sahibi bir ustanın yanına veya kamu ya da özel sektöre ait işyerlerine yerleş-

tirilmesine yönelik koruyucu ve destekleyici tedbir.

Ekonomik, Sosyal ve Kültürel haklara ilişkin Uluslararası Sözleşme

(ESKhS): Birleşmiş Milletler tarafından kabul edilen ve 1976 yılında yürürlüğe

giren ekonomik, sosyal ve kültürel hakları düzenleyen temel sözleşme.

Engelli kişi: Diğerleri yanında, çeşitli engellerle etkileşerek diğer kişilerle

eşit bir şekilde topluma tam ve etkili şekilde katılmasını engelleyen uzun süreli

fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal yetileri olan kişi.

39

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

Evde eğitim: Zorunlu eğitim çağında olup eğitim kurumlarından doğrudan

yararlanamayacak durumda olan, özel eğitim gerektiren bireylerin eğitimlerini

evde tamamlaması esasına dayanan eğitim türü.

Genelge: Kanunların ve yönetmeliklerin uygulanmasında yol göstermek

üzere yetkili makamlarca hazırlanan ve ilgililere gönderilen emir-yazı.

Gezici okullar: Yılın bazı dönemlerinde, yaylacılık, göçebelik ve benzer ne-

denlerle yer değiştiren toplulukların çocuklarının yararlanabileceği ilköğretim

kurumları.

ırk ayrımcılığı: Siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel veya toplumsal yaşamın

herhangi bir alanında, insan hakları ve temel özgürlüklerin tanınmasını, uygu-

lanmasını, bu hak ve özgürlüklerden yararlanılmasını ortadan kaldırmak veya

zayıflatmak amacına ya da etkisine yönelik, ırk, renk, soy ya da ulusal veya etnik

kökene dayalı her türlü ayrım, dışlama, kısıtlama ya da tercih.

ırkçılık: Belirli gruplar hakkında önyargılara ve kalıpyargılara sahip olma;

ırkın, insan özelliklerini ve kabiliyetlerini belirleyen önemli bir etken olduğu

inancına dayanan veya bu inanç tarafından desteklenen, soy ile aktarılan veya

kültürel olarak edinilen farklılıkların bir ırkın diğer bir ırka göre üstün veya aşağı

olmasını belirlediğini savunan düşünce.

idare/kamu idaresi: Hükümetin denetimi altında kamu hizmeti gören örgüt.

ilköğretim: Türkiye’de, 6-14 yaş arasındaki çocukların eğitim ve öğretimi.

Kamu hizmeti: Devlet veya diğer kamu tüzel kişileri tarafından veya bunla-

rın gözetimi ve denetimi altındaki diğer kişilerce, kamunun genel ve ortak ge-

reksinimlerini sağlamak için sürdürülen etkinlikler.

Kanun: Anayasa tarafından yetkili kılınan, TBMM tarafından Anayasa’da ön-

görülmüş usullere uygun olarak kabul edilip yürürlüğe koyulan veya değiştiri-

len genel, objektif, herkes için bağlayıcı ve sürekli hukuk kuralları.

Kanun hükmünde kararname (KhK): Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ka-

bul ettiği bir yetki kanununa dayalı olarak, yetki kanununda izin verilen süre-

ler ve sınırlar içerisinde Bakanlar Kurulu tarafından belirli konuları düzenlemek

amacıyla çıkarılan ve yürürlükteki kanunları değiştirebilen, yürürlükten kaldıra-

bilen ya da yeni bir hukuk kuralı ortaya koyan kanunla eşdeğer hukuk kuralları.

Karma eğitim: Kız ve erkek öğrencilerin aynı okulda bir arada eğitim alması.

II. E

ĞİT

İMD

E A

YR

IMC

ILIĞ

IN İZ

LEN

MES

İ

40

Kaynaştırma: Özel eğitim gereksinimi duyan bireylerin, eğitim ve öğretim-

lerini böyle bir gereksinimi olmayan akranları ile birlikte sürdürmeleri esasına

dayanan, destek hizmetlerinin sağlandığı özel eğitim uygulaması.

lGbti: Lezbiyen, gey, biseksüel, travesti, transseksüel ve interseks kelimele-

rinin kısaltması.

mağdur: Bir haksız fiil ve suç sonucunda zarar gören kimse.

mağdurlaştırma: Bir kişinin ayrımcılığa uğradığı gerekçesiyle yaptığı şikâ-

yet sonucunda kötü davranışla karşılaşması veya farklı muamele görmesi ya da

bir kişinin ayrımcılığa uğradığı gerekçesiyle bir şikâyette bulunan kişiyi destek-

lemesi sonucunda benzer muamelelerle karşılaşması.

makul uyumlaştırma: Engelli kişiler açısından, işverenin veya herhangi bir

kişinin ya da kuruluşun, bir hükmün, ölçütün veya uygulamanın beraberinde

getirdiği dezavantajları ortadan kaldırmak için uygun tedbirlerin alınması.

medeni ve Siyasi haklara ilişkin Uluslararası Sözleşme (mShS): Birleş-

miş Milletler tarafından kabul edilen ve 1976 yılında yürürlüğe giren uluslara-

rası sözleşme. Yaşam hakkı, işkence ve kötü muamele yasağı, kişi özgürlüğü ve

güvenliği, düşünce, vicdan ve din özgürlüğü, ifade özgürlüğü, etnik azınlıklar

için kültürlerinden yararlanma, dinlerine inanma, dinlerini öğretme ve dillerini

kullanma hakları gibi hak ve özgürlüklere yer vermektedir.

mevzuat: Yürürlükte olan anayasa, kanun, tüzük, yönetmelik vs. hukuk kay-

naklarının tümü.

mülteci: Irkı, dini, tabiyeti, belli bir toplumsal gruba mensubiyeti veya siyasi

düşünceleri yüzünden zulme uğrayacağından haklı sebeplerle korktuğu için,

vatandaşı olduğu ülkenin dışında bulunan ve bu ülkenin korumasından yarar-

lanamayan veya söz konusu korku nedeniyle yararlanmak istemeyen, tabiyeti

yoksa ve bu tür olaylar sonucu önceden yaşadığı ikamet ülkesinin dışında bu-

lunan, oraya dönemeyen veya söz konusu korku nedeniyle dönmek istemeyen,

başka bir ülkeye sığınma talebinde bulunan ve bu talebi o ülke tarafından kabul

edilen kişi.

nefret söylemi: Irkçı nefret, yabancı düşmanlığı, antisemitizm (Yahudi düş-

manlığı) ve hoşgörüsüzlük temelli saldırgan milliyetçilik, etnik merkeziyetçilik,

ayrımcılık ve azınlıklara, göçmenlere ve göçmen kökenli kişilere karşı düşmanlık

41

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

gibi diğer nefret biçimlerini yayan, teşvik eden, savunan ya da haklı gösteren

her tür ifade biçimi.

nefret suçu: Mağdurun, mülkün ya da işlenen bir suçun hedefinin, gerçek

veya hissedilen ırk, ulusal ya da etnik köken, dil, renk, din, cinsiyet, yaş, zihinsel

ya da fiziksel engellilik, cinsel yönelim veya diğer benzer faktörlere dayalı olarak

benzer özellikler taşıyan bir grupla, gerçek ya da öyle algılanan bağlantısı, ilgisi,

bağlılığı, desteği ya da üyeliği nedeniyle seçildiği, kişilere veya mala karşı suçları

da kapsayacak şekilde işlenen her türlü suç.

Okul-aile birliği: Okul ile aile arasında bütünleşmeyi gerçekleştirmek, veli

ve okul arasında iletişimi ve işbirliğini sağlamak, eğitim-öğretimi geliştirici et-

kinlikleri desteklemek, maddi olanaklardan yoksun öğrencilerin zorunlu ihtiyaç-

larını karşılamak ve okula maddi katkı sağlamak görevlerine sahip, okul yöneti-

cisi, öğretmen ve velilerden oluşan topluluk.

Okul öncesi eğitim: Zorunlu ilköğretim çağına gelmemiş çocukların eği-

timi. Okul öncesi eğitim kurumları, bağımsız anaokulları olarak kurulabileceği

gibi, gerekli görülen yerlerde ilköğretim okuluna bağlı anasınıfları halinde veya

ilgili diğer öğretim kurumlarına bağlı uygulama sınıfları olarak da açılabilir.

Ortaöğretim: İlköğretimi izleyen, genel, mesleki ve teknik öğretim kurumla-

rınca sunulan en az üç yıllık öğretim.

Örgün eğitim: Amaca göre hazırlanmış programlar ile okul çatısı altında,

belirli yaş gruplarındaki ve aynı düzeydeki bireyler için yapılan düzenli eğitim.

Okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretimi kapsar.

Özel eğitim: Özel eğitime gereksinimi olan bireylerin eğitim ve toplumsal

ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim

programları ve yöntemleri, bu bireylerin tüm gelişim alanlarındaki özellikleri ile

akademik disiplin alanlarındaki yeterliliklerine dayalı olarak uygun ortamlarda

sürdürülen eğitim.

Özel eğitim gerektiren çocuk: Çeşitli nedenlerle bireysel özellikleri ve eği-

tim yeterlilikleri açısından akranlarından beklenen düzeyden anlamlı farklılık

gösteren birey.

Özel eğitim okul ve kurumları: Özel eğitime gereksinimi olan bireylere hiz-

met veren, özel olarak yetiştirilmiş personelin bulunduğu, geliştirilmiş eğitim

II. E

ĞİT

İMD

E A

YR

IMC

ILIĞ

IN İZ

LEN

MES

İ

42

programları ve yöntemlerin uygulandığı, Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı her tür

ve kademedeki yatılı ve gündüzlü resmi veya özel okul ve kurumlar.

Özel önlem: Ayrımcılığı ortadan kaldırma, fırsat eşitliğini sağlama ve top-

lumsal hayata tam katılım kapsamında toplumda korunması gereken dezavan-

tajlı gruplara tanınan imtiyaz.

Protokol: Bir uluslararası sözleşmeye ilave usuller veya yeni maddeler ek-

lenmesi amacıyla kabul edilen, sözleşmede bu anlamda değişiklik yapan ayrı

bir uluslararası sözleşme.

re’sen: Kendi başına, kendiliğinden, bağımsız olarak ve kimseye bağlı ol-

maksızın.

rehber öğretmen: Eğitim-öğretim kurumlarındaki rehberlik ve psikolojik

danışma servisleri ile rehberlik ve araştırma merkezlerinde öğrencilere rehber-

lik ve psikolojik danışma hizmeti veren, psikolojik danışma ve rehberlik ya da

eğitimde psikolojik hizmetler alanında lisans eğitimi almış personel.

rehberlik: Bireyin kendini tanıması ve kabul etmesi, problemlerini çözmesi,

gerçekçi kararlar alması, kapasitesini geliştirmesi, çevresine dengeli ve sağlıklı

biçimde uyum sağlaması ve böylece kendini gerçekleştirebilmesi için uzman

kişilerce bireye verilen sistematik ve profesyonel yardım süreci.

Savunuculuk: Yasaları veya politikaları değiştirmek için, karar alıcıları etkile-

yerek kamu politikasını etkileme girişimi.

Sığınmacı: Mülteci ile aynı nedenlerden dolayı başka bir ülkede olan ancak

henüz resmi, sürekli bir izin almamış, başvuru ya da dava aşamasında olan kişi

için, mülteci olana kadar süren geçici statü. Ancak Türkiye, yalnızca “Avrupa’da

meydana gelen olaylar”dan kaynaklanan iltica taleplerini kabul ederek diğer

tüm talepleri “sığınmacı” olarak değerlendirir. Sığınmacılık uluslararası hukukta

mülteci statüsü elde edilene kadar var olan geçici bir statüyken, Türkiye’de hem

mülteci hem de sığınmacı nihai birer statüdür.

Sivil toplum kuruluşu (StK): Hükümetten bağımsız, belli amaçlar için gö-

nüllü olarak ve kâr amacı gütmeden hizmet sunmak veya kamu politikalarını

etkilemek üzere bir araya gelmiş insan veya kuruluş topluluğu.

Şiddet: İhmal, başta fiziksel, cinsel ve psikolojik olmak üzere her tür istismar,

intihar veya diğer kendi kendine zarar veren hareketleri de içerecek biçimde, bir

43

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

kişinin kendisine, diğer bir kişiye veya bir gruba ya da topluluğa karşı, yaralan-

ma, ölüm, psikolojik zarar, gelişim bozukluğu veya malullük ile sonuçlanan veya

sonuçlanma riski doğuracak biçimde kasten fiziksel güç kullanması, zorlama ya

da tehdit yollarına başvurması.

taciz: Irk veya etnik köken, din veya inanç, yaş, engellilik ve cinsel yönelim

gibi nedenlerden herhangi biriyle ilgili olarak bir kişinin onurunu zedelemek ve

gözdağı veren, düşmanca, aşağılayıcı, küçük düşürücü ya da saldırgan bir ortam

yaratmak amacıyla veya etkisiyle o kişi için istenmeyen bir fiil gerçekleştirilmesi.

taşımalı ilköğretim: Yakın çevresinde ilköğretim okulu bulunmayan veya

birleştirilmiş sınıf uygulaması yapan ilköğretim okullarına devam eden çocukla-

rın, seçilen merkezlerdeki ilköğretim okullarına günü birlik taşınarak eğitim-öğ-

retim görmeleri.

toplumsal cinsiyet: Farklı kültürlerde, farklı tarihsel zamanlarda ve farklı

coğrafyalarda kadınlara ve erkeklere toplumsal olarak yüklenen roller ve so-

rumluluklar bütünü. Kadınlar ve erkekler hakkında genel olarak kabul edilen

görüşler ve beklentiler, normlar bütünü olarak da tanımlanabilir. Bu tanım, tipik

olarak kadınlara ya da erkeklere ait olduğu kabul edilen özellikler ve beceriler

ile değişik durumlarda kadınlardan ve erkeklerden genellikle beklenen davranış

biçimlerini de içerir. Toplumsal cinsiyet kavramı, kadının ve erkeğin toplum için-

deki farklı rollerini, sosyal konumlarını, ekonomik ve politik güçlerini yansıtır ve

aynı zamanda tüm bunları etkiler.

tüzel kişi: Belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere örgütlenmiş, hukukun ba-

ğımsız birer varlık olarak tanıdığı kişi veya mal toplulukları.

tüzük: Bir kanunun uygulanmasını göstermek ve emrettiği işleri belirtmek

üzere, kanunlara aykırı olmamak ve Danıştay’ın incelemesinden geçirilmek şar-

tıyla Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan yazılı hukuk kuralları.

Uluslararası hukuk: Ülkeler arasındaki uluslararası ilişkileri, uluslararası ku-

ruluşların kuruluşunu ve işleyişini düzenleyen hukuk.

Uluslararası sözleşme: İnsan hakları hukuku özelinde, ülkeler arasında dü-

zenlenen, kişilerin hak ve özgürlüklerini genişleten ve güvence altına alan ve

uygulanması uluslararası kuruluşlar tarafından denetlenen hukuk belgesi.

Uzaktan öğretim: Bilişim teknolojileri kullanılarak belirli bir mekândan ba-

ğımsız olarak yapılan öğretim.

II. E

ĞİT

İMD

E A

YR

IMC

ILIĞ

IN İZ

LEN

MES

İ

44

yabancı düşmanlığı: Bilinmeyen kişilere ya da yabancılara karşı duyulan ve

çoğunlukla belirli bir hedef gruba karşı reddetme, düşmanlık veya şiddet olarak

kendini gösteren korku.

yabancı okullar: Yabancılar tarafından açılmış özel okullar.

yatılı ilköğretim bölge okulları (yibO): Nüfusu az ve dağınık yerleşim bi-

rimlerinde aynı yönetim altında kurulan sekiz yıllık parasız yatılı ilköğretim ku-

rumu.

yetiştirici sınıf: Zorunlu ilköğretim çağında bulunmalarına rağmen öğre-

nimlerini yaşıtlarıyla birlikte zamanında yapamamış olan çocukların ilköğretime

hazırlanması ve eğitime devamlarının sağlanması amacıyla açılan sınıf.

yönetmelik: Başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişilerinin kendi görev

alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere

ve bunlara aykırı olmamak şartıyla çıkardıkları yazılı hukuk kuralları.

yükümlülük: Hukuken zorunlu kılınan ve yerine getirilmesi gereken görev.

zorbalık: Çocuklar özelinde, daha güçlü bir çocuğun ya da bir grup çocu-

ğun başka bir çocuğa karşı yaptığı ve sürekliliği olan fiziksel, psikolojik, sosyal

veya sözel saldırı.

45

Eğit

im S

iStE

min

dE

Ay

rım

cıl

ığın

izlE

nm

ESi r

Ehb

Eri

c- izlEmE FOrmlArıProje kapsamında yürütülecek izleme çalışmasında kullanılmak üzere iki

izleme formu tasarlanmıştır. Bu formlardan ilki, ayrımcı muamele mağdur-ları veya mağdur yakınları ile yapılacak yüz yüze mülakatlarda kullanılmak üzere tasarlanmıştır. Diğer form ise medya organlarında yer alan eğitimde ayrımcılık vakalarının raporlanması amacıyla hazırlanmıştır. Bu formlar vası-tasıyla yürütülecek izleme çalışmasında birbiriyle karşılaştırılabilir sonuçlara ulaşılmaya çalışılacaktır. Kitabın sonunda yer alan bu formları fotokopiyle çoğaltarak kullanabilirsiniz.

1- yüz yüze mülakat FormuEğitimdE ırK, rEnK VEyA EtniK KÖKEn, din VEyA inAnÇ yA dA

dil tEmElindE AyrımcılıK YÜZ YÜZE GÖRÜŞMELER İÇİN İZLEME FORMU(DİKKAT: FOTOKOPİYLE ÇOĞALTARAK KULLANINIZ)

Formu dolduran Kişi

Adı soyadı: ............................................................................................................................

üyesi olduğu StK: ..............................................................................................................

StK’nın adresi: ....................................................................................................................

doldurulma tarihi: _ _ / _ _/_ _ _ _

Vakayla ilgili bilgiye ulaşılan kaynak:

Mağdurun kendisi Diğer (Lütfen belirtiniz) .................................................

Mağdurun yakını (Lütfen belirtiniz) ...........................................................................

Vakayla ilgili kiminle mülakat yapıldı?

Mağdurun kendisi Mağdurun yakını (Lütfen belirtiniz) .........................

mülakat yapılan yer: .........................................................................................................

mülakat ne şekilde gerçekleştirildi?

Yüz yüze Telefon

E-posta Skype ve benzeri

mülakata başlamadan önce lütfen aşağıdaki bilgiyi görüşme yapı-lan kişiye açıklayınız ve kişinin yazılı onayını alınız.

“Bu çalışma Türkiye’de eğitim alanında ırk, renk veya etnik köken, din veya inanç ya da dil temelinde ayrımcılık vakalarını izlemek amacıyla yürütülmekte-dir. Size, sizin veya çocuğunuzun ya da bir yakınınızın başına gelen bir ayrımcı muamele hakkında kısa sorular yöneltilecektir. Ayrımcılık vakalarının ortaya çıkarılabilmesi ve bu alanda ortaya çıkan sorunların gerçekçi bir biçimde tespiti açısından formdaki soruları gerçekçi bir şekilde yanıtlamanız çok önemlidir. So-rulara verdiğiniz cevaplar sizin izniniz olmadığı sürece resmi veya özel herhangi bir kişiyle veya kurumla asla paylaşılmayacaktır ve gizli tutulacaktır.”

yukarıda açıkça tanımlanan çalışmanın ne amaçla, kimler tarafın-dan ve nasıl gerçekleştirileceği anlayabileceğim bir ifade ile bana an-latıldı. Verdiğim bilgileri hiçbir baskı ve zorlama altında olmaksızın gö-nüllü olarak aktarıyorum.

Verdiğim cevapların konu ile ilgili hazırlanacak ve kamuoyuyla paylaşı-

lacak bir raporda kullanılmasına,

İzin veriyorum İzin vermiyorum

raporda adımın ve soyadımın kullanılmasına,

İzin veriyorum İzin vermiyorum Geçersiz

_________________________________ _________________

imza tarih

ı. Ayrımcılık mağduruna ilişkin Veriler

Adı soyadı:....................................................................................................................

Adı ve soyadının yazılmasını istemiyor:

cinsiyet: ...........................................................................................................

yaş: ................

Engellilik hali: Var Yok Bilinmiyor

Velisi, Vasisi veya Kanuni temsilcisinin iletişim bilgileri

Adı soyadı:...............................................................................................................................

Adı ve soyadının yazılmasını istemiyor:

Adres:...............................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

Adres bilgilerini paylaşmak istemedi:

ilçe: ................................................................. Şehir:......................................................

telefon Ev .................................................. cep:........................................................

E-posta 1. ................................................... @...............................................................

2. .................................................... @...............................................................

Ayrımcılık temeli: (birden fazla ise her biri işaretlenecek)

Irk Din Ulusal köken

Renk İnanç Etnik köken Dil

mağdurun beyan ettiği etnik/dini/dilsel aidiyet:

........................................................................

ıı. Ayrımcılığın Sorumlularına ilişkin Veriler

Kişinin/Kişilerin adı soyadı:

1. .................................................................... 2. ..........................................................

3. .................................................................... 4. ..........................................................

Bilinmiyor

Eğitim kurumunun adı:

.............................................. Gizli tutulacak..................................

Eğitim kurumu:

Özel okul Devlet okulu Bilinmiyor

Adres: ......................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

ilçe:............................................................... Şehir: .....................................................

ııı. Ayrımcılık Oluşturan Fiile ilişkin Veriler

Ayrımcı muamelenin ilk gerçekleştiği tarih:_ _ /_ _/_ _ _ _

Hatırlanmıyor

Ayrımcı muamele devam ediyor mu?

Evet Hayır

Ayrımcılığın biçimi:

Doğrudan Dolaylı

Bağlantılı Makul uyumlaştırma

Çoklu temelde Taciz Mağdurlaştırma

Çoklu temelde ayrımcılık söz konusu ise diğer ayrımcılık temelleri:

Geçersiz Cinsiyet

Engellilik Cinsel yönelim/Cinsiyet Kimliği

Ayrımcı muamelenin türü:

Anadilde eğitim

Ayrı tutma (segregasyon)

Bedensel ceza

Disiplin cezaları

Eğitim ve dini semboller

Eğitimde din veya inanç

Eğitimin içeriği

Ekonomik erişim

Fiziksel erişim

Fiziksel veya psikolojik kötü

muamele

Kıyafet

Kültürel çoğulculuk

Okula kayıtta engel çıkarma

Sağlıklı eğitim ortamı

Diğer (Lütfen kısaca açıklayınız) ................................................................................

Ayrımcı muameleye tanık olan kişi var mı?

Evet Hayır Bilinmiyor

Eğer tanık mevcutsa bu kişi/kişilerin iletişim bilgileri

(tanığın rızası alınarak bilginin verilmesi):

............................................................................................................................

Bilinmiyor

Vakayla ilgili yazılı bir belge var mı?

Evet Hayır Bilinmiyor

herhangi bir başvuru yoluna başvurulmuş mu?

Evet Hayır Bilinmiyor

yukarıdaki soruya yanıt “Evet” ise arka sayfadaki kutu içindekileri

yanıtlayınız.

başvuru yollarını kullanmaktan vazgeçirilmeye çalışılmış mı? Evet Hayır Bilinmiyor

başvuru yolları kullanıldıktan sonra ikinci kez ayrımcılık yaşanmış mı?

Evet Hayır Bilinmiyor

hangi makamlara başvuru yapıldı? Yapılmadı Adli İdari Bilinmiyor

başvuru sonuçlandı mı? Geçersiz Evet Hayır Bilinmiyor

mağdur lehine mi sonuçlandı? Geçersiz Evet Hayır Bilinmiyor

başvuru yanıtsız mı bırakıldı? Geçersiz Evet Hayır Bilinmiyor

başvuru sırasında herhangi bir kurumdan yardım aldı mı? Evet Hayır Bilinmiyor

başvurunun Sonucu: ..........................................................................................................................................................................................................................................

Herhangi bir başvuru yoluna başvurulmamış ise sebebi nedir?..........................................................................................................................................................................................................................................................

Herhangi bir başvuru yoluna başvurulmamış ise başvuru yapmayı düşünür mü? Hangi şartlarda?

.............................................................................................................................

.............................................................................................................................

ıV. Vaka Özeti

(Vakayı kısa ve kronolojik bir şekilde özetleyiniz)

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

2- medya izleme Formu

EğitimdE ırK, rEnK VEyA EtniK KÖKEn, din VEyA inAnÇ yA dA

dil tEmElindE AyrımcılıK

MEDYADAN İZLEME FORMU(DİKKAT: FOTOKOPİYLE ÇOĞALTARAK KULLANINIZ)

Formu dolduran Kişi

Adı soyadı: .............................................................................................................................

üyesi olduğu StK: ..............................................................................................................

StK’nın adresi: .....................................................................................................................

doldurulma tarihi: _ _ / _ _/_ _ _ _

Vakayla ilgili bilgiye ulaşılan medya organı:

....................................................................................................................................................

ı. Ayrımcılık mağduruna ilişkin Veriler

Adı soyadı: ............................................................... Tespit edilemiyor.

cinsiyet: .................................................................................................................................

yaş: ................ Bilinmiyor

Engellilik hali: Var Yok Bilinmiyor

Ayrımcılık temeli: Irk Din Ulusal Köken

Renk İnanç Etnik Köken Dil

mağdurun mensubu olduğu grubun adı:

.....................................................................................................................................................

ıı. Ayrımcılığın Sorumlularına ilişkin Veriler

Kişinin/Kişilerin adı soyadı:

1........................................................ 2................................................................

3........................................................ 4................................................................

Bilinmiyor Geçerli Değil

Eğitim kurumunun adı:

................................................................................................................................................

Bilinmiyor

Eğitim kurumu:

Özel okul Devlet okulu Bilinmiyor

Eğitim kurumunun adresi: ...........................................................................................

.....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

İlçe:.......................................................... Şehir: .......................................................

ııı. Ayrımcılık Oluşturan Fiile ilişkin Veriler

Ayrımcı muamelenin ilk gerçekleştiği tarih: _ _ /_ _/_ _ _ _

Ayrımcı muamele devam ediyor mu?:

Evet Hayır Bilinmiyor

Ayrımcılığın biçimi: (birden fazla ise her biri işaretlenecek)

Doğrudan Dolaylı Bağlantılı

Makul uyumlaştırma Çoklu temelde

Taciz Mağdurlaştırma

Çoklu temelde ayrımcılık söz konusu ise diğer ayrımcılık temelleri:

Geçersiz Cinsiyet

Engellilik Cinsel yönelim/Cinsiyet Kimliği

Ayrımcı muamelenin türü:

Anadilde eğitim

Ayrı tutma (segregasyon)

Bedensel ceza

Disiplin cezaları

Eğitim ve dini semboller

Eğitimde din veya inanç

Eğitimin içeriği

Ekonomik erişim

Fiziksel erişim

Fiziksel veya psikolojik kötü

muamele

Kıyafet

Kültürel çoğulculuk

Okula kayıtta engel çıkarma

Sağlıklı eğitim ortamı

Diğer (Lütfen kısaca açıklayınız) ................................................................................

medyadan aşağıdaki bilgilere ulaşabiliyorsanız doldurunuz. Ulaşılamıyor

herhangi bir başvuru yoluna başvurulmuş mu? Evet Hayır Bilinmiyor

yukarıdaki soruya yanıt “Evet” ise aşağıdaki kutu içindekileri yanıtla-yınız.

başvuru yollarını kullanmaktan vazgeçirilmeye çalışılmış mı? Evet Hayır Bilinmiyor

başvuru kolları kullanıldıktan sonra ikinci kez ayrımcılık yaşanmış mı?

Evet Hayır Bilinmiyor

hangi makamlara başvuru yapıldı? Geçersiz Adli İdari Bilinmiyor

başvuru sonuçlandı mı? Geçersiz Evet Hayır Bilinmiyor

mağdur lehine mi sonuçlandı?

Geçersiz Evet Hayır Bilinmiyor

başvuru yanıtsız mı bırakıldı? Geçersiz Evet Hayır Bilinmiyor

başvuru sırasında herhangi bir kurumdan yardım aldı mı? Evet Hayır Bilinmiyor

başvurunun Sonucu: .....................................................................................................

..................................................................................................................................................

herhangi bir başvuru yoluna başvurulmamış ise sebebi nedir?:

....................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

herhangi bir başvuru yoluna başvurulmamış ise başvuru yapmayı dü-

şünür mü? hangi şartlarda?

....................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................

ıV. haberin Örneği

(lütfen medya organında yer alan haberin fotokopisini veya çıktısını

bu formun arka kısmına ekleyiniz.)

....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

.....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

...................................................................................................................................................

Eğitim SiStEmindE

Ayrımcılığın izlEnmESi RehbeRi

Ulaş KaRan

Ulaş KaRanLisans eğitimini Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde, yüksek lisans eğitimini insan hakları hukuku üzerine İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde ve doktora eğitimini kamu hukuku alanında İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde tamamladı. 2005 yılından bu yana İstanbul Bilgi Üniversitesi İnsan Hakları Hukuku Uygulama ve Araştırma Merkezi’nde eğitimci ve araştırmacı olarak çalışıyor. Halen İstanbul Bilgi Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde Anayasa Hukuku Anabilim Dalı’nda öğretim üyesidir. Avrupa Birliği Ülkelerinde Ayrımcılık Yasağı ve Eşitlik Kurumlar; Sanatta İfade Özgürlüğü, Sansür ve Hukuk; Ayrımcılık Yasağı: Kavram, Hukuk, İzleme ve Belgeleme (İdil Işıl Gül’le birlikte), Ayrımcılık Yasağı Eğitim Rehberi (İdil Işıl Gül’le birlikte) adlı kitapların yazarıdır. Ayrıca İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa: Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme; Gezi Parkı Olayları: İnsan Hakları Hukuku ve Siyasi Söylem Işığında Bir İnceleme  adlı kitapların yazarları arasındadır. Anayasa hukuku ve insan hakları hukuku alanında yayınlanmış çeşitli makaleleri ve yazıları mevcuttur.

89758 81376 679