Şehİr ve kÜltÜr: İstanbulcdn.istanbul.edu.tr/filehandler2.ashx?f=hayef_sehir_ve...temsil eden...

ŞEHİR VE KÜLTÜR:

İSTANBUL

PROF. DR. AHMET KALA

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

ŞEHİR VE KÜLTÜR:

İSTANBUL

Prof. Dr. Ahmet Kala

1

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................................................. 1

1. ŞEHİR, KÜLTÜR VE MEDENİYET ........................................................................................................... 7

1.1. Şehir Ve Medeniyet ................................................................................................................... 12

1.1.1. Medeniyet Kelimesinin Terminolojisi ............................................................................ 12

1.1.2. Sivilizasyon (Civilization) Kavramının Terminolojisi ....................................................... 12

1.1.3. Medeniyet ve Uygarlık Kavramlarının İlişkisi ................................................................. 12

1.1.4. Aydınlanma Kavramının Şehirlerle Olan İlişkisi ............................................................. 12

1.1.5. Bir Medeniyet Köprüsü: İstanbul ................................................................................... 13

1.2. Kültür ve Medeniyet .................................................................................................................. 13

1.2.1. Temel Noktalar .............................................................................................................. 13

1.2.2. Medeniyeti açıklayan görüşler: ..................................................................................... 14

1.2.3. Kültür; Tanımı ve Özellikleri ........................................................................................... 14

2. COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN İSTANBUL ................................................................................ 17

2.1. Jeolojik Oluşumu ve Gelişimi Açısından İstanbul ...................................................................... 22

2.2. İstanbul’un su kaynakları ve yapılarının Oluşumu ve Gelişimi .................................................. 28

2.2.1. Avrupa Yakası’nda Bulunan Kaynak Suları ve Yapıları: .................................................. 32

3. İSTANBUL’UN TARİHSEL GELİŞİMİ ..................................................................................................... 37

3.1. İskân ve Yerleşim Bakımından İstanbul’un Tarihi Gelişimi ........................................................ 42

3.1.1. Başlangıçtan Osmanlı Dönemine Kadar Yaşanan Süreç ................................................ 42

3.1.2. Tek Merkezli İstanbul’dan Çok Merkezli İstanbul’a Osmanlı Dönemi ........................... 43

3.1.3. Yerleşim ve Önemli Sorunlar Açısından Cumhuriyet Döneminde ................................. 43

3.1.4. Düzenli ve Sağlıklı Yerleşim Sistemleri Bakımından İstanbul ......................................... 47

3.2. Büyük Bir Metropol olarak İstanbul’un Yerleşim Sorunları ....................................................... 48

3.2.1. Tek Merkezli Kent Modeli .............................................................................................. 48

3.2.2. Nüfus Dağılımı ............................................................................................................... 48

3.2.3. Hizmet Dağılımı ............................................................................................................. 48

3.2.4. Sanayi Dağılımı .............................................................................................................. 48

3.2.5. Ekolojik Sorunlar ............................................................................................................ 48

3.2.6. Deprem .......................................................................................................................... 49

3.2.7. Ulaşım Sorunları ............................................................................................................ 49

2

3.2.8. Boğaz Geçişleri............................................................................................................... 49

3.2.9. Boğaziçi Yerleşimi .......................................................................................................... 49

3.3. İstanbul’da Yerleşimin tarihçesi ................................................................................................ 50

3.3.1. Bizantion Öncesi Dönem ............................................................................................... 50

3.3.2. Gelişmiş İnsan (Homo Sapiens) Kültürüne Ait İlk İzler................................................... 51

3.3.3. Bizantion Dönemi .......................................................................................................... 51

3.3.4. Roma İmparatorluğu Dönemi ........................................................................................ 52

3.3.5. Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu Dönemi ................................................................ 52

3.3.6. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi .................................................................................... 54

3.3.7. Cumhuriyet Dönemi ...................................................................................................... 57

4.KENTSEL GELİŞİM VE PLANLAMA AÇISINDAN İSTANBUL ................................................................... 64

4.1. Mülkiyet Dağılımı ve Planlama .................................................................................................. 69

4.2. Osmanlı döneminden bugüne İstanbul Şehir Planları ve Gelişimi ............................................ 71

4.3. İstanbul Şehir Dönüşüm Planları ve Gelişimi ............................................................................. 75

5. KÜRESEL VE BÖLGESEL MERKEZ OLARAK İSTANBUL ......................................................................... 79

5.1. Konum ....................................................................................................................................... 84

5.2. Küresel Merkez .......................................................................................................................... 84

5.3. Bölgesel Merkez ........................................................................................................................ 92

6. İSTANBUL’UN YAŞAM KALİTESİ ......................................................................................................... 97

6.1. Yaşam Kalitesi Tanımı Ve İçeriği .............................................................................................. 102

6.2. Yaşam Kalitesi Ölçümleri ......................................................................................................... 103

6.3.1. Sağlıklı Yerleşim Alanları .............................................................................................. 103

6.3. Anket Ölçümleri Ve Araştırma Çalışmaları .............................................................................. 105

6.3.1. Eğitim Durumu............................................................................................................. 105

6.3.2. Sağlık Durumu ............................................................................................................. 107

6.3.3. Sosyo-Kültürel Durum ................................................................................................. 108

6.3.4. Nüfus Yoğunluğu ......................................................................................................... 109

6.3.5. Yapılaşma Yoğunlukları ................................................................................................ 109

6.3.6. Kentsel Donatılar ......................................................................................................... 110

6.3.7. Eğitim tesisleri ............................................................................................................. 111

6.3.8. Altyapı .......................................................................................................................... 111

6.3.9. Yeşil Alanlar ................................................................................................................. 112

3

6.3.10. Arazi Değerleri ............................................................................................................. 112

7. İSTANBUL’UN TARİHİ, KÜLTÜREL, TURİSTİK ALTYAPISI VE ÖZELLİKLERİ ......................................... 115

7.1. Tarihi, Kültürel Turizm ve Turistik Altyapı ............................................................................... 120

7.1.1. Konaklama ................................................................................................................... 122

7.1.2. Yeme, İçme, Eğlence ve Alışveriş Altyapısı .................................................................. 124

7.1.3. Kültür ve Sanat Altyapısı .............................................................................................. 125

7.1.4. Kongre ve Fuar Altyapısı .............................................................................................. 126

7.1.5. Kruvaziyer ve Yat Turizmi Altyapısı .............................................................................. 127

7.1.6. Eko Turizm Altyapısı .................................................................................................... 128

7.1.7. Turizm Merkezleri ........................................................................................................ 129

7.2. Sit Alanları: Koruma Altındaki Doğal ve Kültürel Miras ........................................................... 130

7.2.1. Sit Alanı Planları ........................................................................................................... 132

8. İDARİ YAPI VE GELİŞİMİ AÇISINDAN İSTANBUL ............................................................................... 136

8.1. Merkezi İdarenin ve Yerel Yönetimin Temsilcileri Açısından Osmanlı’dan Cumhuriyete İstanbul

141

8.2. Osmanlıdan Cumhuriyete Merkezi İdarenin Temsilcileri ........................................................ 141

8.3. Osmanlıdan Cumhuriyete Yerel Yönetimin Beledi Temsilcileri ............................................... 143

9. İSTANBUL’UN NÜFUSU VE DEMOGRAFİK YAPISI............................................................................. 152

9.1. Demografik Yapı ...................................................................................................................... 157

9.1.1. Nüfus Artış Hızı ............................................................................................................ 158

9.2.1. Nüfusun Dağılımı ......................................................................................................... 160

9.2.1. Nüfusun Yapısı ............................................................................................................. 161

9.2.1. Nüfus Yoğunluğu ......................................................................................................... 167

9.2. Göçler ve İstanbul .................................................................................................................... 167

9.2.1. Göç ............................................................................................................................... 167

10. İSTANBUL’UN İKTİSADİ GELİŞİMİ ................................................................................................... 175

10.1. İktisadi Yapı Göstergeleri ..................................................................................................... 180

10.1.1. Gelir ve Gelir Dağılımı .................................................................................................. 180

10.1.2. İstihdam ve İşsizlik ....................................................................................................... 183

10.1.3. İstihdamın Sektörel Dağılımı ........................................................................................ 184

10.2. Tarım.................................................................................................................................... 186

10.3.4. Ziraat ............................................................................................................................ 186

10.3.4. Bitkisel Üretim ............................................................................................................. 187

4

10.3.4. Seralar (Örtü Altı Tarımı) ............................................................................................. 187

10.3. Hayvancılık ........................................................................................................................... 188

10.3.4. Canlı Hayvanlar ............................................................................................................ 188

10.3.4. Hayvansal Ürünler ....................................................................................................... 190

10.3.4. Avcılık ........................................................................................................................... 191

10.3.4. Ormancılık ................................................................................................................... 191

10.3.5. Su Ürünleri ................................................................................................................... 191

10.4. Sanayi .................................................................................................................................. 192

10.4.2. İmalat Sanayinin Alt Sektörlere Dağılımı ..................................................................... 192

10.4.2. Faal İşgücü Sayısı ......................................................................................................... 194

10.4.3. Alan Büyüklüğü ............................................................................................................ 195

11. İSTANBUL’DA MADENCİLİK, TİCARET VE HİZMETLER .................................................................... 197

11.1. İstanbul ve Madencilik................................................................................................................ 202

11.2. İstanbul’da Ticaret ve Hizmetler ................................................................................................ 203

11.2.1. Mekânsal Dağılım ........................................................................................................ 203

11.2.2. Faal İşgücü Sayısı ......................................................................................................... 204

11.2.3. Hizmet Firmaları Ortalama İşgücü Büyüklüğü ............................................................. 204

11.2.4. Net Hizmet İşgücü Yoğunluğu ..................................................................................... 205

11.2.5. Toplam İstihdamın Nüfusa Oranı ................................................................................. 205

11.2.6. Hizmet Firmalarının Büyüklüğü ................................................................................... 205

11.2.7. Kuruluş Yıllarına Göre Dağılım ..................................................................................... 205

11.2.8. Sektörün Yapısı ve Yer Değiştirme Eğilimleri ............................................................... 206

11.2.9. Sektörde Rekabetçilik ve Kümelenme ......................................................................... 207

12. İSTANBUL’UN ULAŞIM ALTYAPISI .................................................................................................. 212

12.1. Şehirlerarası, Bölgesel ve Uluslararası Ulaşım Ağı ...................................................................... 217

12.2. Havalimanları .............................................................................................................................. 218

12.3. Limanlar ...................................................................................................................................... 220

12.4 Garlar ........................................................................................................................................... 221

12.5. Otogarlar .................................................................................................................................... 221

12.6. İstanbul Kent İçi Ulaşım Sistemi ................................................................................................. 223

13. İSTANBUL’UN KONUT ALANLARI, LOJİSTİK ODAKLARI VE İAŞE İMKANLARI .................................. 232

13.1. İstanbul’da Konut alanları ve Dağılımı ........................................................................................ 237

5

13.1.1. Konut Alanları .............................................................................................................. 238

13.1.2. Yerleşime Uygun Olmayan Alanlardaki Konut Alanları ............................................... 240

13.1.3. Farklı Konut Dokuları ................................................................................................... 245

13.2. Lojistik ve İaşe ............................................................................................................................. 250

13.3.1. Lojistik Odaklar ............................................................................................................ 250

13.3.2. İaşe .............................................................................................................................. 252

14. MEDENİYETLER BAŞKENTİ TARİHİ İSTANBUL ŞEHRİNİN NADİR ESERLERİ ..................................... 256

14.1. İstanbul’un Osmanlı Dönemi Nadir Eserleri ............................................................................... 261

14.2. İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi ................................................................................................ 296

7

1. ŞEHİR, KÜLTÜR VE MEDENİYET

8

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

1.1. Şehir ve Medeniyet

1.2. Kültür ve Medeniyet

9

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya

geliştirileceği

Şehir ve Medeniyet Şehir ve medeniyet ilişkisini

kavrayabilmek.

Kültür ve Medeniyet Kültür ve medeniyet

İlişkisini kavrayabimek.

10

Anahtar Kavramlar

ŞEHİR

KÜLTÜR

MEDENİYET

11

Giriş

Bu derste özellikle Şehir olgusunun ‘Kültür’ ve ‘Medeniyet’ kavramları üzerinden

nasıl tanımlandığı, bu kavramların bezer-farklı yanları ve bahsi geçen kavramlara yüklenen

farklı anlamlar üzerinde durulacaktır.

12

1.1. Şehir Ve Medeniyet

1.1.1. Medeniyet Kelimesinin Terminolojisi

Medeniyet, şehir anlamına gelen Medine’den türetilmiş bir terimdir. Medeniyet terimi,

İslam dünyasında ilk dönemlerden beri kullanılmıştır. İslam Peygamberi Hz. Muhammed

(SAV) Medine’ye hicret ettiğinde Yesrib adıyla anılan bu şehrin adını aydınlanmış şehir

anlamına gelen Medine-i Münevvere olarak değiştirmiştir. Bu olayla birlikte Medine hem

şehir hem de aydınlanmanın-medeniyetin başladığı yer olarak İslam dünyasında önemli bir

başlangıç oluşturmuştur. İslam dünyasında bu dönüşüm ve gelişmeler ümran ve medeniyet

deyimi ile nitelendirilerek anlatılmıştır.

1.1.2. Sivilizasyon (Civilization) Kavramının Terminolojisi

Sivilizasyon (civilization) deyimi Avrupa’da 19.yüzyılda medeniyet anlamında

kullanılmaya başlanmıştır. “Cite” yani şehir devletten türetilen bir deyimdir. 19. ve 20

yüzyılda Batı ülkeleri bu deyimi daha çok kendi üstünlüğünü vurgulamak amacıyla ve

sömürgeleştirdiği tarım toplumlarına karşı etkin olarak kullanmıştır. 19. Yüzyılın sonu ve 20

yüzyılın başlarında Max Weber, sanayi devriminin başladığı bölgelerin Protestan olmasından

hareketle, Protestan ahlakı ile sanayileşme ve medeniyet arasından doğrudan bir ilişki

kurmuştu. 20. yüzyılda iktisaden kalkınmış ve gelişmiş olan Avrupa’da yaşayan birçok

düşünür, Batı medeniyetinin benimsediği ölçülere uygun olarak ilerleyen diğer ülke ve

ekonomilerin ancak bu yolla gelişebileceğini açıkça kabul ve beyan etmiştri. Bu anlamda Batı

medeniyetinin en önemli göstergesi ise gelişmiş şehirleriydi.

1.1.3. Medeniyet ve Uygarlık Kavramlarının İlişkisi

Medeniyet yerine Uygarlık teriminin kullanılması, Cumhuriyet döneminde ortaya

çıkan bir gelişmedir. Uzak Doğu ve Asya coğrafyasında; Çin ve Hindistan da dahil olmak

üzere; şehirler ilk kez Uygur Türkleri tarafından kurulmuştur. Uygur şehirleri, Akdeniz

bölgesindeki ‘cite’ devletlerle aynı dönemde ortaya çıkmışlardı. Buradan hareketle medeniyet

yerine uygarlık terimi üretilerek kullanılmaya başlanmıştır.

1.1.4. Aydınlanma Kavramının Şehirlerle Olan İlişkisi

Her medeniyet aydınlanma dönemi ile başlar. 16.yüzyılda Batı’da yaşanan Rönesans

ve aydınlanma, İslam dünyasında çok daha önce, 7. Yüzyılda aydınlanmış şehir adını

verdikleri Medine-i Münevvere ’ye 632 yılında Müslümanların hicreti ile başlamıştır. İslam

âlimleri, aydınlanarak medenileşmemiş olanlara “Cahil”, ve bu dönemleri de “Cahiliye”

dönemi olarak nitelendirmiştir.

İslam medeniyetinin en önemli göstergesi, kültürel olarak ve iktisaden gelişmiş

şehirler olmuştur. Şehir alt ve üst yapıları ve nüfus büyüklüğü bakımından kıyas edildiğinde

7. yüzyılın sonlarından 18. Yüzyıl sonuna, Avrupa sanayi devrimine kadar gelişmiş dünya

şehirleri İslam dünyasında yer almıştır. Doğulu ve Batılı birçok araştırmacı ve düşünür,

13

“İslam Şehri” deyimini bu gelişmişlik ve farklılığı vurgulamak üzere kullanmıştır. Şam,

Bağdat, Halep, İskenderiye, Kahire, Buhara, Semerkant, Kordoba, Bursa, Selanik, Bosna,

İstanbul gibi daha birçok şehir, unutulmaz İslam şehirleri olmuştur. 15. Yüzyıldan itibaren bu

İslam şehirlerinin en başında alt ve üst yapısı, kültürel ve iktisadi gelişmişlik düzeyi ile

İstanbul yer almıştır.

Avrupa’da sanayi devriminden sonra özellikle 19 yüzyıldan itibaren bu durum hızla

değişmiş, şehir alt ve üst yapısı ve nüfus büyüklüğü bakımından sanayileşmiş Avrupa şehirleri

ön plana çıkmış, İstanbul başta olmak üzere iktisaden giderek fakirleşen İslam şehirlerinin

görkemli alt ve üst yapıları giderek gerilemeye ve dolayısıyla da çökmeye başlamıştır.

Bugün dünya tarihi mirası içinde en çok eser, İslam şehirlerinde yer almaktadır. Ancak

bu şehirlerin bugünkü en büyük sorunu, dünya tarihi mirası arasında yer alan binlerce eserin

onarılmasıdır. İstanbul, dünya tarihi mirası içinde en çok eserin yer aldığı şehirdir. Ancak bu

eserlerin koruma altına alınarak onarılması ve kültür turizmi başta olmak üzere yeniden

fonksiyon kazandırılarak yaşatılması sorunu halen İstanbul şehrinin en başta gelen sorunları

arasındadır.

1.1.5. Bir Medeniyet Köprüsü: İstanbul

İstanbul, uzun yüzyıllar İslam medeniyetinin başkenti olmasının yanında, Avrupa

kültür ve medeniyetinin de İslam medeniyeti ile birlikte yaşayabildiği dünya medeniyetleri

başkenti olan tek şehir olmuştur. İslam medeniyeti hâkimiyetinde dünya medeniyetlerini

temsil eden İstanbul’un rakip şehirleri de yine İslam dünyasında yer alan, Bursa, Edirne,

Konya, Halep, Şam ve Bağdat olmuştur.

1.2. Kültür ve Medeniyet

1.2.1. Temel Noktalar

Medeniyetlerle ilgili değerlendirmelere eserlerinde ilk yer veren bilim adamı Biruni

(973 – 1051) dir. Tahdid, Cevahir ve Kitab el-Saydam adlı eserlerinin ön sözünde Biruni ilk

kez dünyanın varoluşundan yaşadığı onuncu yüzyıl sonu ve on birinci yüzyıl başına kadar tüm

medeniyetleri Doğu Medeniyetleri ve Batı Medeniyetleri olarak ikiye ayırmıştır.

Adını verdiği Batı Medeniyetleri hakkında önemli değerlendirmeler yapan Biruni,

Arapların öncülüğündeki İslam medeniyetini Batı medeniyeti içinde değerlendirmiştir. Biruni,

Babil, Asur, Eski Mezopotamya, Eski Mısır, Eski Yunan, İskender, Roma vb. tüm Batı

medeniyetlerinin yaşadığı coğrafyayı fetheden Müslüman Arapların, bu medeniyetlerde

üretilen bilgi ve tecrübeyi İslam medeniyetine aktardıklarını, böylece artık Batı

Medeniyetlerini Müslüman Arapların öncülüğündeki İslam Medeniyetinin temsil ettiğini

belirtmiştir.

Biruni, Doğu Medeniyetleri hakkında da önemli değerlendirmelerde bulunmuştur.

Doğu medeniyetinin öncülerinin Hind, Çin ve Türk medeniyetleri olduğunu belirtmiştir.

14

Türklerin Müslüman olduktan sonra Arap Müslümanlardan Batı medeniyetini tevarüs

ettirdiklerini böylece İslam medeniyetinin geniş bir coğrafyaya yayıldığını, bunun bilimlerin

gelişmesine önemli katkılar sağladığını belirten Birüni, Müslüman olan Türklerin Asya’da

Batı Medeniyetinin temsilcisi haline geldiklerini söyler. Müslüman Türklerin daha sonra Hind

ve Çin bölgelerini de hâkimiyetleri altına alarak Doğu medeniyetinin de temsilcisi haline

geldiklerini böylece tarihte ilk kez Müslüman Türklerin, hem Doğu hem de Batı Medeniyetini

İslam medeniyeti içinde birleştirerek Orta Asya’yı dünya medeniyetinin merkezi haline

getirdiklerini söylemiştir.

Türklerin Müslüman olması ile İslam medeniyeti coğrafyasının büyümesinin ilimlerin

gelişmesine büyük katkıları olduğunu belirten Birüni, Batı medeniyetinin temsilciliğine

yükselen Müslüman Arapların da hâkimiyetlerini giderek Müslüman Türklere bıraktıklarını

ve bunun devam edeceğini belirtir. Biruni, 1040 tarihinde kurulan Selçuklu Devletinin

kuruluşundan on bir yıl sonra 1051 yılında vefat etmiştir. Böylece Selçuklu devletinin Asya,

Anadolu, Ortadoğu ve Afrikayı fethederek Doğu ve Batı medeniyetlerini içine alan büyük bir

İslam medeniyeti kurabileceklerini önceden tahmin etmişti.

1.2.2. Medeniyeti açıklayan görüşler:

Medeniyeti şehirle ilişkilendirerek açıklayan görüşler: Bu görüşe göre medeniyet şehir

topluluklarıyla birlikte ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Köy topluluklarında medeniyet gelişmez.

Şehirleşen topluluklar arasında medeniyetin gelişmişlik ölçüsü şehirlerin ihtiyaçları

karşılamadaki gelişmişlik ölçüsüdür.

Medeniyeti, içtimai sosyal ihtiyaçlarla ilişkilendirerek açıklayan görüşler: Bu görüşe

göre insan ihtiyaçlarını karşılamak ve güvenliğini sağlamak için diğer insanlarla birlikte

olmak mecburiyetindedir. Medeniyet, bu birlikte olmak mecburiyetinden, yani içtimai-sosyal

ve iktisadi ihtiyaçlardan kaynaklanır. Birlikte ihtiyaçları karşılama mecburiyeti köy ve şehir

organizasyonlarını ortaya çıkarmıştır.

Medeniyeti iktisadi devrimlerle ilişkilendirerek açıklayan görüşler: Bu görüşe göre

şehirler, tarım devriminin sonucunda ortaya çıkmıştır. Medeniyet ise şehirlerde ortaya çıkmış

ve gelişmiştir. Şu halde medeniyet tarım devriminin sonuçlarından birisidir.

1.2.3. Kültür; Tanımı ve Özellikleri

Kültür, toplumun maddi ve manevi ihtiyaçlarını karşılamadaki tutum, davranış ve

ürünleridir. Aynı ortak değerlere sahip kültürlerin tamamı Medeniyeti oluşturur. Kültür ve

medeniyet arasındaki ilişkiyi ve farklılığı bir örnekle anlatabiliriz. Tasla su içmek bir ihtiyacı

karşılar. Ancak tasla su içerken takınılan tutum ve davranışlar ile su ihtiyacını karşılamak için

üretilen tas maddi ve manevi kültürü oluşturur. Her kültür, su ihtiyacını karşılamak için tas,

bardak vb. üretebilir. Ancak tas ile su ihtiyacını karşılarken insanların takındıkları tutum ve

davranışlar ait oldukları kültüre göre farklılıklar içerir. Yine tasın su ihtiyacını karşılamaktan

öte tasarımı, süslenmesi vb. ilaveler ise o kültürle ilişkili olarak medeniyeti oluşturur.

16

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Şehir, kültür ve medeniyet kavramlarının tanımlarını ve birbirleriyle olan ilişkisini

kent kültürü için oldukça büyük bir öneme haizdir. .

.

17

2. COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ BAKIMINDAN İSTANBUL

18


2.1. Jeolojik Özellikleri ve Gelişimi Bakımından İstanbul

2.2. İki Denizi Birleştiren İstanbul Boğazı’nın Oluşumu

2.3. İstanbul’un Su Kaynakları Yapılarının Oluşumu ve Gelişimi

19



edileceği veya

geliştirileceği

Jeolojik Özellikleri ve

Gelişimi Bakımından

İstanbul

İstanbul’un jeolojik

özelliklerini detaylı olarak

karayabilmek.

İki Denizi Birleştiren

İstanbul Boğazı’nın

Oluşumu

İstanbul Boğazı hakkında

bilgi edinebilmek.

İstanbul’un Su Kaynakları

Yapılarının Oluşumu ve

Gelişimi

İstanbul’un su kaynaklarının

yapısını kavrayabilmek.

20

Anahtar Kavramlar

İstanbul

İstanbul Boğazı

İstanbul Suları

21

Giriş

Bu derste İstanbul şehrinin coğrafi özellikleri üzerinde durularak, şehrin doğal şartları, su

kaynakları ve yapılarının özellikleri üzerinden durulacaktır.

22

2.1. Jeolojik Oluşumu ve Gelişimi Açısından İstanbul

İstanbul ve yakın çevresi, jeolojik zamanlar içerisinde III. Zaman’ın Miyosen devri

sonunda Sarmat iç denizinin bir körfezi iken, Pliosen’de deniz çekilmiş, karalar ortaya

çıkmıştır. Daha sonra özellikle akarsular ve kısmen de rüzgâr aşındırmaları ile uzun bir aşınım

devresinin ardından, yükseltinin gittikçe azaldığı, aşınmaya dayanıklı kuvarsitik tepelerin ve

hatta İstanbul Adalarının ortada kaldığı, geniş bir peneplen meydana gelmiştir. Faylarla

denetlenerek açılmış bulunan bugünkü İstanbul Boğazı’nın bulunduğu yer, biri Karadeniz’e

diğeri Marmara Denizi’ne sularını boşaltan iki zıt yönlü akarsuyun vadisi durumunda iken

zamanla Boğaz’ın bulunduğu bu vadi genişlemiştir. Kuvaterner’deki son buzul dönemi

sonrası Flandr Transgresyonu etkisiyle oluşan deniz basması neticesinde bir suyolu şeklindeki

bugünkü Boğaz görünümünü almış ve İstanbul kıyıları da şekillenmeye başlamıştır.

Marmara ve Karadeniz’in derin çukurluklarını bir eşik gibi ayıran Çatalca-Kocaeli

Platosu, yükselti basamaklarının ve arızalarının dağılışı bakımından Boğaz’ın her iki

yakasında asimetrik bir durum gösterir. Batıda en yüksek kısımları Karadeniz kıyılarına

(Kocataş Tepe ve Belgrad Ormanı çevreleri, 200–230 m); doğuda ise Marmara Denizi’ne

(Çamlıca Tepeleri, Kayışdağ, 537 m’lik Aydos Dağı) çok daha yakındır. Bu durum kısmen

genç deformasyonlardan, kısmen de litolojik farklılıktan ileri gelmektedir. Çatalca - Kocaeli

Platosu nispeten yakın bir jeolojik devirde (Genç Alpin tektonik hareketlerle) kuzeybatı-

güneydoğu doğrultusunda, Belgrad Ormanlarından Aydos’a doğru çekilen bir çatı ekseni

boyunca kubbeleşmiş ve bu şekilde meydana gelen eğim şartları akarsu şebekesini de

etkileyerek en uzun akarsuların, İstanbul Boğazı batısında Marmara Denizi’ne, doğusunda ise

Karadeniz’e doğru yönelmelerine yol açarak bir tersleme oluşturmuştur. Bunun yanı sıra,

İstanbul Boğazı’nın her iki yakasındaki platoluk sahada yükselti şartları litoloji ile çok

yakından ilgilidir. Dirençli kuvarsitler, bazen birkaç yüz metreyi bulan bir farkla plato

düzlükleri üzerinde yükselirler. Bunlar, özellikle Kocaeli Yarımadası’nın güney kesiminde,

kıyı şeridi ile platolar arasında iklim bakımından da çok olumlu sonuçları olan bir arızalar

sırası (monadnoklar dizisi) meydana getirirler. Prens Adaları ya da diğer ismiyle İstanbul

Adaları (Kınalı, Burgaz, Heybeli, Büyükada) da aslında, sular altında kalmış bir peneplen

üzerinde yükselen kuvarsitik tepeleridir.

İstanbul’un Avrupa yakasında, Yıldız (Istranca) Dağları’nın belirgin

sönükleşmiş uzantıları dışında belirgin dağ yoktur. İstanbul ve Beyoğlu (Pera) Platoları ile

Anadolu Yakasındaki Üsküdar Platoları kentsel doku içinde kalan akarsular tarafından

derince yarılarak parçalanmış düzlüklerdir. Boğaziçi ile Haliç vadilerinin III. Zaman’ın

sonunda kırılmaya ve sonrasında aşınmaya uğraması ile Boğaz’ın her iki yakasıyla, Haliç

çevresinde yer yer yükselmeler olmuştur. Karadeniz’den Marmara’ya kadar uzanan bu

yükseltilerin, aşınımla kazılmış vadileri arasında sırtlar ve küçük tepeler oluşmuştur.

İstanbul Boğazı’nın her iki yakasında uzanan plato, bir aşınım yüzeyidir. Oluşumu

aslında Pliosen’e rastlar. Bununla birlikte platoyu meydana getiren aşınım yüzeyi parçaları

23

her yerde aynı yaşta değildir. Daha sonraki yükselmeler ve yarılmalar sırasında örtü

tabakalarının aşınarak sıyrıldığı birçok yerde (Bostancı, Tuzla, Şile, Ağva, Belgrad Ormanı

çevreleri ile güneybatıda Neojen örtü tabakalarının sınırındaki alanlar gibi) Paleozoik temelin

daha eski aşınım dönemlerine ait fosil yüzeyi (eksüme yüzey) de ortaya çıkar. Plato üzerinde

yoğun bir vadi şebekesinin varlığı, vadi yoğunluğunun Paleozoik arazi üzerinde çok daha

fazla olduğu ve bütün vadilerin plato içine derin bir şekilde gömülerek onu parçaladıkları

dikkati çeker. Bu şebeke, bazı unsurları zayıf direnç sahalarına uyum sağlamış sübsekantlar

olmakla birlikte, genel olarak genç örtüden temele kopya edilmiş dandritik bir karakter sunar.

Çatalca-Kocaeli Platosu’nu yaran vadilerin en önemlisi, yöreyi ortasından ikiye bölen İstanbul

Boğazı’dır. Bu yarılma ve onun çok önemli sonuçları olan topografik parçalanma ve kuvvetli

eğimler Kuaterner sırasında, olasılıkla son glasiyale karşılık gelen daha alçak bir taban

seviyesine göre meydana gelmiştir. Gerçekten Boğaz’ın tabanı -110 metreye kadar indiği gibi,

birçok vadilerin tabanlarında da alüvyal dolgu kalınlığı 20–30 metreyi aşar. Bu yarılma

safhasını denizin son yükselişi izlemiş ve bunun sonucunda Boğaz vadisi deniz tarafından

işgal edildiği gibi, birçok vadilerin ağızlarında da koylar (Büyük ve Küçük Çekmece’ler,

Haliç, Terkos, Tuzla çevresindeki koylar ve adacıklar; İstanbul Adaları (Kınalı, Burgaz,

Heybeli, Büyükada); Yenikapı ile Tuzla arasında bir kısmı sonradan alüvyonla doldurulmuş

girintiler gibi) ve genellikle boğulmaya işaret eden şekiller meydana gelmiştir.

Böylece İstanbul iline bakıldığında bugünkü manzara ve konfigürasyonun çok

yakın geçmişteki olayların eseri olduğu, bu arada bugünkü kıyı çizgisine ana hatlarıyla

zamanımızdan 7.000 yıl kadar önce erişilmiş olduğu anlaşılmaktadır.

Boğaz’ın kuzey kısmı, Anadolu Kavağı ve Avrupa yakasında Yenimahalle’ye kadar II.

Jeolojik Zaman sonu volkanik bir arazi yapısındadır. Diğer kısımlar I. Zaman ortalarında

oluşmuş devoniyendir. Kalker kayaların tepeleri kışın kahverengiye dönüşen Akdeniz

Bölgesi’ne özgü killi topraklıdır. Alüvyonlarla kaplı vadi yataklarında toprak oldukça

kalındır. Boğaz ve çevresinin içinde yer aldığı plato yakın bir jeolojik devirde kuzeybatı

güneydoğu doğrultusunda kubbeleşmiştir. Plato üzerinde yoğun bir vadi şebekesinin

mevcudiyeti, vadi yoğunluğunun paleozoik düzeyinde çok daha fazla olduğu ve bütün

vadilerin plato içine derin bir şekilde gömülerek onu parçaladıkları dikkati çeker. Platoyu

yaran vadilerin en önemlisi ise İstanbul Boğazı’dır.

Özetle, yerkabuğunun jeolojik gelişme tablosu içinde Miosen Devri (III. Zaman)

sonunda, bugünkü Marmara Denizi ve Boğazların yerinde dağlık kara parçaları

bulunmaktaydı ve Macaristan’dan Aral Gölü’ne kadar yayılan, Terkos-Kilyos kıyılarından

güneye uzanan bir körfezi de oluşturan Sarmat Denizi vardı. III. Zaman sonu Pliosen Devri

başlangıcında bu içdenizin çekilmesiyle karalar ortaya çıkmıştır. Akarsular ile uzun bir

erozyon devri sonunda yükseltiler kaybolmuş, sert oluşumlar, kuvarsit tepeler halinde

kalmıştır. Bu alınım devri sırasında Boğaziçi vadisi hayli genişlemiştir. Pliosen Devri

ortasında arazi hareketleri ile peneplenlerin kuzey tarafı kabarmış, güneye doğru eğimli bir

arazi oluşmuş ve bu eğim, akarsuların hızını artırmıştır. Akarsuların aşındırmaları ile eski

24

akarsu yatakları yamaçlarda teraslar halinde kalmıştır. IV. Zaman’da Trakya-Kocaeli

peneplenlerinin güney kısmının çökmesi ile de peneplenin akarsu vadileri, akarsu kolları,

dereler ve bütün girinti ve çıkıntılar deniz sularının altında kalmış böylece, Boğaziçi oluğu

ortaya çıkmıştır.

Resim: İstanbul Boğazı ve Anadolu yakasında uzanan plato düzlükleri

Resim: İstanbul Boğazı ve Rumeli Hisarındaki falez dikliği

25

İki denizi birleştiren İstanbul Boğazı’nın Oluşumu

İstanbul’un fethine bir savaşçı olarak katılan ve fethin tarihini yazan Tursun Bey

Tarih-i Ebu’l-Feth isimli eserinde Boğaz’ı “Hakkın kudretiyle Karadeniz’in dalgalarında bir

dağ ortasından yarılıp bir cetvel olmuştur ki, Nil’den büyük, Tuna’dan geniştir. Yer yer

kulaklar ve koltuklar yapılmış, orasında burasında kısıklar göstermiş bir nehr-i aziz şeklinde

akar” diye tanımlar.

Gerçekte İstanbul Boğazı, bir “su oluğu ”dur. Avrupa ve Asya’yı birbirinden ayırır.

Karadeniz ve Akdeniz kültürlerini birleştiren tek su yoludur. İki kıta ve denizin buluştuğu

istisnai bir yer ve Karadeniz havzasının tek kapısıdır. İstanbul’u dünyanın en önemli

kavşaklarından biri yapan da bu özelliklerdir. Yöre olarak Boğaziçi, dar anlamda güneyde

Tophane-Salacak hattı ve kuzeyde Rumeli ve Anadolu fenerleri hattı arasındaki kısımdır.

Ancak doğal mekândaki kullanımların belirlediği bir “Boğaziçi alanı” vardır ki, doğal yapı

olarak bu alan, yaklaşık 285.000-300.000 hektarlık bir çevreyi kapsar.

Kocaeli ve Trakya peneplenlerinin bitimleri olan Kocaeli ve Trakya yarımadalarını da

belirleyen Boğaziçi su oluğu, 31 km uzunluktadır. Orta aks boyunca, Kız Kulesi’nden

fenerlere kadar bu uzunluk 55 km’dir. Genişliği ise Karadeniz’e açılan yerde 3.600 metre,

Marmara’da 1.675 metredir. Boğaz’ın en dar yeri 698 metre ile Rumeli ve Anadolu hisarları

arasıdır. Kıyıları, ortadan yırtılmışçasına birbirine koşuttur. Bu koşutluk Karadeniz girişinde

kaybolur. Her burun ve dil karşısında bir körfez ya da koy vardır. Her iki yakada kara kısmı

vadilerle yarılmıştır. Boğaz akış yönü, kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunu izler, güneyde bir

süre kuzey-güney doğrultusunda devam eder, Salacak önlerinde hafifçe kuzeybatıya döner ve

tekrar kuzey-güney doğrultusunu alır. Paşabahçe –Yeniköy hattından sonra da kuzeybatıya

yönelir. Hafif bir dirsekle kuzeydoğuya, daha sonra güneybatıya ve batıya doğrulur.

MÖ. 270’li yıllarda yaşamış olan Strabon’a göre Boğaziçi oluğu, bir iç deniz olan

Karadeniz’in taşan sularının aşındırması sonucu ortaya çıkmıştır. 18.yy sonu 19. yy başında

kabul gören görüş budur. Yakın dönemde ise, tektonik kırılmalar yada volkan patlamaları

sonucu açılmış olabileceği görüşü ileri sürülmüştür. Boğaz’ın kuzeyinde rastlanan lavların

varlığı bu sonucu doğrulamıştır. Boğaz oluşumuna ilişkin ortaya atılan çok sayıda görüşü dört

grupta toplamak mümkündür:

Boğaz’ın, Karadeniz’in taşması sonucu, aşınma ile ortaya çıkmasıdır.

Boğaz’ın bir volkanik patlama sonucu oluşmasıdır.

Boğaz’ın tektonik hareketler sonucu, çökmeden ötürü ve patlama olmadan, kırılma

ile ortaya çıkmasıdır

III. Zaman sonucunda bugünkünden daha düşük seviyede olan Karadeniz’in, IV.

Zaman ortalarına doğru nehir yataklarını istilası sonucu oluğun genişlemesidir.

Üzerinde birleşilen görüş sonuncusudur.

26

Boğaz’ın oluşumu 1800'lü yılların sonu ile 1900'lü yılların başında oldukça yoğun

bir şekilde incelenmiş ve boğazın oluşumu ile ilgili günümüzde de halen tartışma konusu

olan oluşum modelleri ortaya atılmıştır. Bu modellerden birincisi Von Hoff (1822) tarafından

ortaya atılan Boğaz’ın eski bir akarsu vadisi olduğu ve denizin daha sonra bu alanı kapladığı

fikridir. Halen en çok taraftar toplayan boğaz oluşum modellerinden biri olan bu düşünce

araştırmacılar tarafından geliştirilerek, boğaz kanalı boyunca kuzeye veya güneye akan bir

akarsu, (Philipson, 1898, Andrussovi, 1900; Cvijic, 1910, Darkot, 1938; Pamir,1938, Erinç,

1939; Sholten,1974), Kağıthane deresinden başlayıp Haliçten kuzeye dönerek Karadeniz'e

akan bir akarsu (Penck, 1919) veya su bölüm hattı boyunca hem kuzeye Karadeniz'e, hem de

güneye Marmara'ya akan iki akarsuyun (Yalçınlar,1947) boğazı oluşturduğu düşünülmüştür.

Bir başka oluşum modeli de İstanbul Boğazı’nın bir genç graben şeklinde geliştiği

fikridir. Hochstatter (1870) tarafından önerilen bu model, son çalışmalarda halen bölgenin

aktif bir tektonizmanın etkisinde bulunduğunu ve bu genç tektonizma sonucu İstanbul

Boğazı’nın da Holosen içerisinde oluştuğu ve bu oluşumda doğrultu atılımlı fayların da rolü

bulunduğu şekliyle geliştirilmiştir. (Oktay ve Sakınç, 1991; 1993; Gökaşan v.d. 1993; 1995)

Bu iki temel fikrin dışında, boğazın bir volkanik patlama ile oluştuğunu da düşünenler

olmuştur. (Tschihatscheff 1864) Ancak bu fikir günümüzde desteklenmemektedir.

İstanbul Boğazı’nın oluşumu ile ilgili akademik amaçlı çalışmalar, 1900’lü

yıllardan sonra, yerini bölgede yapılan mühendislik amaçlı çalışmalara bırakmış; bunların

sonucunda da boğazın bir akarsu vadisi olarak oluştuğu fikri kabul edilmiştir.

İstanbul Tüp Tüneli ve Yeni Galata Köprüsü’nün fizibilite çalışmaları sırasında,

Boğazda Sarayburnu-Üsküdar arasında ve Haliç’te sondajlar yapılmış ve yapılan bu sondajlar

değerlendirilerek 1990 yılında Engin Meriç editörlüğünde bir grup bilim adamı tarafından

boğaz ile ilgili denizel verilerden yararlanılarak bir başka çalışma yapılmıştır. Bu çalışma

sonucu hazırlanan “İstanbul Boğazı güneyi ve Haliç’in Geç Kuvaterner dip tortulları” adlı

eserde Haliç’te en yaşlı denizel istifin 7400+1300 yıl olduğu belirlenmiştir. (Göksu v.d. 1990)

Ayrıca Yılmaz ve Sakınç (1990) boğaz oluşumunu fayların ve akarsuyun beraberce çalışması

sonucuna bağlamışlardır.

İstanbul Boğazı ile ilgili yapılmış çalışmalar çok eski yıllara dayanmasına rağmen

halen bilim adamlarının üzerinde anlaşabildikleri bir oluşum modeli belirlenememiştir.

İstanbul Boğazı ve kıyıları günümüzde sular altında kalmış eski bir vadidir ve Paleozoik temel

üzerindeki bir plato yüzeyine gömüldüğü için de “rialı kıyı” olarak nitelendirilir (Resim

3.1.2.1). İstanbul Boğazı kıyıları dik ve derindir (Resim 3.1.2.2). Esas kanalda deniz ulaşımını

tehlikeye düşürecek sığ topuklar veya kayalıklar yoktur. Kıyı boyunca ancak bazı vadilerin

ağızlarında, kuvvetli akıntıdan dolayı gelişememiş küçük ve güdük deltalara veya birikinti

konilerine rastlanır. Yerleşmelerin büyük bir kısmı bunların üzerinde kurulmuştur. Boğazın

girintileri olan Haliç, İstinye ve Tarabya kıyıları da tipik birer riadır

27

Boğaz vadisinin kuzey tarafında her iki yanda da volkanik kayalardan oluşan

yüksek bölgeler ve çentikli kıyı tipi görülür. Boğaz'da kıyılar dik ve derindir, sığ alanlar ve

kayalıklar yoktur. Kıyı boyunca akarsu ve dere ağızlarında kuvvetli akıntı nedeniyle

gelişmemiş küçük deltalar veya birikinti adacıkları vardır. Yerleşmeler genel olarak bu alanlar

üzerine kurulmuştur. Boğaz çökme sonucu bir plato içine gömüldüğünden “ria” kıyı tipine en

güzel örnektir. Ayrıca İstinye ve Tarabya da bu kıyı tipine birer örnektir.

Boğaz’da iki ana akıntı vardır: birincisi yüzey akıntısı, ikincisi ise yüzeyden 15 metre

kadar aşağıda başlayan ve derinliğin izin verdiği ölçüde 45 metre derinliğe kadar etkili

olabilen dip akıntısıdır. Yüzey akıntısı genelde Karadeniz’den Marmara’ya doğru iken, dip

akıntısı bunun tam tersine, Marmara’dan Karadeniz’e doğrudur.

Boğaz, yalnızca gemi trafiğinin değil, Karadeniz’in 3 büyük nehirle beslenen sularının

da tek çıkış kapısıdır. Karadeniz’e dökülen bu üç büyük nehir, Tuna Nehri, Dinyeper Nehri ve

Don Nehridir. Bu üç nehir, Karadeniz’i sürekli olarak tatlı su ile beslemektedirler. Öyle ki,

Boğazlardaki akıntı ve yüzey buharlaşması olmasa, akan bu nehirler nedeniyle Karadeniz

yılda 30 santimetre kadar yükseleceği söylenebilir. Yine de Karadeniz, su seviyesi olarak

Marmara’dan 40 santimetre daha yüksek olup, Karadeniz’den Marmara’ya doğru olan yüzey

akıntısının ana sebebi de bu yükseklik farklılığıdır. Daha yüksek seviyede olan Karadeniz’in

suları, seviyesi daha alçak olan Marmara’ya doğru “akmaktadır”. Buna “boşalma akıntısı” da

denilebilir. Bu akıntı, Boğaz’ın orta kesimlerinde daha fazladır, özellikle Kandilli noktasından

Güney’e doğru gidildikçe artar.

Kuzeyden Güneye doğru olan bu yüzey akıntısının hızı, Karadeniz’in sularını boğaz

ağzına doğru dolduran kuzey rüzgârlarının etkili olduğu dönemlerde en yüksek düzeye ulaşır.

Boğaz suları bu dönemlerde adeta bir nehir gibi akar. Hız, saatte 7 Knots’a kadar yükselebilir.

Boğazdaki akıntı hızını Kilometre/saat cinsinden ifade edersek, Boğaz’ın suları, akıntının

yüksek olduğu zamanlarda, yaklaşık 13 Kilometre/saat hızla kuzey’den Güney’e doğru

akmaktadır. Normal zamanlarda ise bu akıntı 3-4 Knots civarında olmaktadır.

Öte yandan, Karadeniz’in tuzluluk oranı, sürekli tatlı su ile beslenmesi ve tuzlu suyun

da kısmen yüzey akıntısı ile taşınması nedeniyle düşüktür. Marmara Denizi, Karadeniz’den

yaklaşık olarak iki kat daha tuzludur. Bu aynı zamanda Karadeniz sularının özgül ağırlığının

Marmara sularından daha az olduğu anlamına gelmektedir. İki denizin suları arasındaki

tuzluluk durumundan dolayı olan bu yoğunluk farkı, 15 metre derinlikten itibaren başlayan

dip akıntısının da nedenidir.

Ne var ki, iki deniz arasındaki tuzluluk farkından oluşan bu dip akıntısının ne hızı, ne

de debisi yüzey akıntısı kadar büyük değildir. Yüzey akıntısı ile Güney’e taşınan suyun

miktarı, dip akıntısı ile kuzey’e taşınan suyun miktarından yaklaşık iki buçuk kat daha

fazladır. Rakam vermek gerekirse, yüzey akıntısı ile Marmara’ya taşınan suyun aşağı yukarı

yılda 300 Kilometreküp olduğu, buna karşılık dip akıntısı ile Karadeniz’e taşınan suyun

28

yaklaşık olarak yılda 125 Kilometreküp olduğu tahmin edilmektedir. Hız bakımından da

incelersek, dip akıntısı ancak 1-2 Knots Hıza kadar çıkabilmektedir.

Buraya kadar anlatılanlar Boğaz’daki hâkim akıntı rejimi olup, bu rejim tam olarak

olmasa da, hâkim rüzgâr rejimi ile büyük paralellik gösterir. Öyle ki, Kuzey Rüzgârları

bölgenin hâkim rüzgârlarıdır ve bu rüzgârlar kuvvetli iken, akıntı da en kuvvetli durumda

olmaktadır. Öte yandan, daha nadiren olsa da, Güney rüzgârları ve özellikle Lodos, zaman

zaman etkili olmakta ve İstanbul’da şehir hattı gemilerinin bile seferlerinin iptal edilmesine

neden olacak kadar kuvvetli lodos rüzgârları esmektedir. Bu rüzgârlar, Marmara’nın sularını

kuzeye doğru yığar ve su seviyesini İstanbul Boğazı’nın güney girişinde yarım metre kadar

yükseltebilirler. Bu durumda Boğaz’ın akıntı rejimi de değişir; yüzeyde “orkoz” adı verilen

ters akıntı oluşur. Bu akıntının da zaman zaman kuzey akıntısı hızına ulaştığı olmaktadır.

Yani 6-7 knots hıza kadar orkoz akıntısı çıkabilmektedir. Bu Kuzey akıntısı, gemilerin seyri

açısından Güney akıntısından daha tehlikelidir.

2.2. İstanbul’un su kaynakları ve yapılarının Oluşumu ve Gelişimi

Her iki sahili kaplayan dağların yamaçlarındaki dereler, yağan yağmurun şiddetine

göre Boğaz’a su indirirler. Diğer zamanlarda bazılarında sızıntı halinde su bulunursa da,

bazısı büsbütün kuru kalır.

Rumeli yakasında Beşiktaş, Ortaköy, Baltalimanı, İstinye, Tarabya, Bakla

(Büyükdere), Sarıyer, Anadolu yakasında Tokat, Çubuklu, Göksu, Küçüksu, Çengelköy

dereleri bulunmaktadır. Boğaziçi’ne bol su döken dere mevcut değildir.

Resim: Üstü kapatılarak cadde haline getirilmiş Sarıyer Deresi

29

Resim: Göksu Deresi

Yukarı Boğaz’ın, Belgrad Ormanları batısında geçirimli neojen çakıl ve kumlarında

toplanan ve süzülen, geçirimsiz temelin meydana çıktığı yerde birçok kaynakların oluşumuna

yol açtığı gibi, sıyrılma sınırı civarında temele gömük vadilerin setlenmesi çok eski

devirlerden beri buralardan şehre su sağlanmasına olanak vermiştir. Diaklazlı kuvarsitlerde

toplanan yer altı sularının, bunların geçirimsiz temele temas ettikleri yerlerde bazen fay,

bazen de normal yamaç kaynakları halinde, fakat daima belli hatlar boyunca meydana çıkması

da İstanbul yöresine çok lezzetli ve çok hafif içme suları sağlamıştır (Taşdelen, Sırmakeş,

Kayışdağ, Yakacık, Kocataş, Hünkar Suları gibi).

Boğaziçi suları iki gruptur:

1. Bentler

2. Kaynak suları

Osmanlı Dönemi Boğaziçi su tesisleri (ızgara, çökertme havuzu, kemer, galeri, isale

hatı ve çeşmelerden oluşan) Hamidiye ve Taksim sularıdır.

Belgrad ormanları içinde inşa edilen bentlerden; Yeniköy, Emirgan, Boyacıköy, Hisar,

Arnavutköy, Ortaköy, Yıldız kollarından Boğaziçi yerleşim bölgelerine su verilirdi. Taksim

suyu ihtiyacı karşılamadığından, 1882 tarihinde, Kağıthane Deresi’nden pompa ile su alınıp

Taksim suyuna verilmiş ise de; 1902’de, Kumburgaz civarındaki membalar ile yeniden

bulunan seksene yakın memba suları pik borular ile Cendere’de inşa edilen havuzda

30

toplanarak, pompalar vasıtasıyla Beşiktaş/Balmumcu Köşkü civarındaki hazneye isale

olunarak Kuruçeşme’den Kasımpaşa’ya kadar olan bölgeye temiz su verilmektedir.

Harita: İstanbul memba sularının yerlerini harita

31

Harita: Vakıf suları şematik planı, 1997

32

2.2.1. Avrupa Yakası’nda Bulunan Kaynak Suları ve Yapıları:

Hamidiye Memba Suyu: Altmıştan fazla kaynaktan toplanan Hamidiye suları, Sultan

II. Abdülhamid saltanatı 1876-1909) döneminde (1904) Kağıthane – Kemerburgaz arası

kaynaklar toplanarak Beyoğlu ve Boğaziçi çeşmelerine, Ortaköy’e kadar saray, kışla ve

okullara verilmiştir. Pik dökme demirden, çeşmeleri yapılmıştır. Hamidiye suyunun sertlik

derecesi 4’ tür.

Kanlıkavak Suyu: Kaynağı Baltalimanı ile Maslak arasında, bugünkü Harp

Akademileri ile İstanbul Teknik Üniversitesi’nin Ayazağa kampüsü arasındaki derenin civarı,

100 rakımlı tepededir. Çeşmesi ve doldurma yeri vardır. Önceleri etrafı ağaçlık olan şehr,n

önemli mesire yerlerindendir. Bugün basit bir depo konumundadır. Özellikle,

Emirgan/Çınaraltı (Sultan I. Hamid) çeşmesine suyu verilmiştir. Sertlik derecesi 3,5’ tur.

İshakağa Çeşmesi Suyu: Tarabya asfaltı üzerinde bol suyu olan bu çeşmenin kaynağı

sırtın eteğindedir. Bir galeri ile gelir. Yokuşun altındaki maslaktan itibaren 30 m. Kadar

devam eden galerinin üztünde 6 m. Derinliğinde bir muayene bacası vardır. Nirven 1941’de

yaptığı analizde sertlik derecesini 36 bulmuştur.

Çırçır Suyu: Sarıyer sırtlarında Kestane, Gürcüoğlu ve Hünkar suları arasından çıkar.

Kısa ve küçük boyutlu galerisinden gelen sular bir haznede toplanır. Nirven 1943 yılında

sertliğini 6,5, Nazım Bey ise 5 olarak bulmuştur.

Resim: Eski Çırçır suyu çeşmesi

Kestane Suyu: Membaı Çırçır Suyu’nun karşısında Hünkar Suyu’nun bulunduğu

tepenin çıkış yolu üzerindedir. Galerisinden gelen sular küçük bir hazneye dökülür. Sertlik

derecesi 5’dir.

33

Resim: Kestane suyu setleri

Hünkâr Suyu: Kestane Suyu’nun kenarındaki yolun 200 m. Yukarısında ve aynı tepe

üzerindeki hazneye akar. Sertlik derecesi 3,5’tur.

Resim: Hünkâr Suyu, 1940

Fındık Suyu: Kaynağı, Çırçır Suyu ile Kestane Suyu arasında, Hünkâr Suyu’nun

sağındadır. Sertlik derecesi 3,5’tur.

Gürcü Suyu: Kaynağı, Çırçır Suyu’nun kaynağının 40m. Doğusunda olup, sertlik

derecesi 4,5’tur.

Fıstık Suyu: Kaynağı Kestane Suyu’nun yakınındadır. Çeşmesi Büyükdere’ye yakın,

tepe üzerinde olup sertlik derecesi 10’dur.

Sultan Suyu: Abraham Paşa Korusu karşısında, Büyükdere şosesinin solundaki

tepelerin birinin eteğinde, büyük bir ağacın dibinden ince bir boruyla dışarı çıkar. Sertlik

derecesi 4’tür.

34

Kocataş Suyu: Büyükdere – Sarıyer suları içinde eskiden beri en çok tercih edilenidir.

Sertlik derecesi 2’dir. Kaynağı Büyükdere Piyasa Caddesi’nde, Kocataş Korusu’nun hemen

arkasındadır. Çeşmesi cadde üzerindedir.

Büyükdere Suyu: Eski Büyükdere vapur iskelesi karşısında, yol üzerinde, mermer

çeşmenin suyu arkasında, tepe yamacındaki kaynaktan gelmektedir. Sertlik derecesi 2’dir.

Kefeliköy Suyu: Büyükdere sahil yolu kavşağından, Hacı Osman bayırına çıkarken

soldaki birinci vadini ortasında, iki basamakla inilen taş döşeli çukurda, ince bir borudan

akıyordu. Sertlik derecesi 1,5 ila 3 arasında değişiyordu. 1988 yılında arazi satılarak su

kapatılmıştır.

Anadolu Yakası’nda Bulunan Kaynak Suları ve Özellikleri:

Anadolu Yakasındaki kaynak suları Beykoz, Dereseki, Üsküdar ve Çamlıca

bölgelerinde yoğunlaşmıştır.

Karakulak Suyu: Beykoz, Dereseki arkasında, koruluk içerisindedir. Sertlik derecesi

2’dir.

İshak Ağa Suyu: Kaynağı, Beykoz Meydanı’ndaki abidevi On Lüleli Çeşmesi’nin

hemen gerisindedir. Diğer sular gibi içimi hafif ve lezzetli değildir.

Resim: İshak Ağa Çeşmesi

Çubuklu Suyu: Çubuklu İskelesi’nin arkasında bir haznede toplanır. Küçükmaden ve

Mehmedoğlu suları Çubuklu Suyu ismini alır. Sertlik derecesi 1,5 civarındadır.

35

Göztepe Suyu: Kanlıca’nın arkasındaki Göztepe isimli tepeden çıkmaktadır. Deniz

seviyesine nazaran Göztepe 150 m. Den fazla yükseklikte ise de, membası çukurdadır. Bu

nedenle diğer kaynak sularından farklı olarak mesire yeri olamamıştır. Kanlıca’da Ayşe

Kadın, Çinli; İskender Paşa suları aynı isimli çeşmelerden akar.

Mehmed Said Efendi Suyu: Vaniköy ile Kandilli sırtından çıkan bu su böbrek taşı

düşürmesi ile şöhret yapmış ise de Nirven 1942’de yaptığı tahlilde sertlik derecesini 36

bulmuştur.

Çamlıca Suları: Büyük Çamlıca’da Yusuf İzzeddin Efendi Köşkü’nün yanında Subaşı

Gazinosu’nun içerisindedir. Üzerinde IV. Mehmed (hd 1648-1687) ve II. Mahmud’un (hd

1808-1839) kitabeleri bulunmaktadır. Bunu çok eskiden kalan bir ayazma olduğu

sanılmaktadır. Burada IV. Mehmed’e ait bir mihrap talı da bulunmaktadır. Sertlik derecesi

4,5’tir. Çamlıca sularının kaynakları şunlardır;

Tiryal Hanım Çeşmesi’nin Suyu: Aynı yerden Tiryal Hanım Çeşmesi’nin suyu çıkar.

Kaliteli memba sularındandır. Sertlik derecesi 4’tür.

Tomruk Ağası Suyu: Bu su vaktiyle Tophanelioğlu İsalesine akarken yolların

bozulmasından dolayı sağlığa uygun olmayan bir şekilde dışarı akmaktadır. Nirven 1943’te

sertliğini 1 bulmuştur.

Kısıklı Suyu: Çamlıca’da Büyük Çamlıca’ya çıkış yolu üzerindedir. Bu su galerisi

içerisine döşenmiş boru ile gelir. 63 m.ileride 10 m. derinliğinde bir baca bulunmaktadır.

Galerinin eni 57 cm, yüksekliği 130 cm’dir. Galerin iki kola ayrılarak çeşitli yerlerdeki suları

toplar. Nirven, sertliğini 4 bulmuştur.

Küçük Çamlıca Suyu: Küçük Çamlıca’da yeni yapılan bir camini yanındadır. Nirven,

1943’te sertliğini 3,5 bulmuştur.

Ömer Efendi Suyu: Küçük Çamlıca Tepesi’nin doğusunda ve biraz ilerisinde bir

tepenin eteğinde çıkmaktadır. İki ayrı maslakta toplanmaktadır. Küçük Çamlıca Çeşmesi

önünden inen yolun kenarındaki hazneyle birleşir. Nirven, sertliğini 3 bulmuştur.

Şekerkaya Suyu: Bu su III. Selim tarafından 1220/1805’te toplatırılarak Selimiye

Kışlası’na giden sulara katılmıştır. Yolu harap olduğundan Küçük Çamlıca’da kalmıştır. Bir

su cenneti olan Boğaziçi çevresinde, kaynaklar kurulmuş, ayazmaların çoğu tepelerden yalı ve

köşklere getirilmiş, içme suları yanlış imar uygulamaları ile tahrip edilmiştir.

36


İstanbul’un coğrafi özelliklerinin anlatıldığı bu bölümde, İstanbul’un tepeleri, suları ve

İstanbul Boğazı’nın yapısı üzerinde durulmuştur.

37

3. İSTANBUL’UN TARİHSEL GELİŞİMİ

38


3.1. İskan ve Yerleşim Bakımından İstanbul’un Tarihi Gelişimi

3.2. Büyük Bir Metropol Olarak İstanbul’un Yerleşim Sorunları

3.3. İstanbul’da Yerleşimin Tarihçesi

39



edileceği veya

geliştirileceği

İskan ve Yerleşim

Bakımından İstanbul’un

Tarihi Gelişimi

İskan ve yerleşim

bakımından İstanbul

hakkında bilgi edinebilmek.

Büyük Bir Metropol Olarak

İstanbul’un Yerleşim

Sorunları

Büyük bir metropol olarak

İstanbul’un yerleşim

sorunlarını inceleyebilmek.

İstanbul’da Yerleşimin

Tarihçesi

İstanbul’un yerleşim

tarihçesini kavrayabilmek.

40

Anahtar Kavramlar

İskan

Yerleşim

Metropol

41

Giriş

Bu derste İstanbul şehrinin bir şehir olarak tarihi manada nasıl değiştiği ve geliştiği

üzerinde durularak, şehrin doğal şartlarının ve ulaşımsal özelliklerinin günümüzde neler

olduğu tarif edilecektir.

42

3.1. İskân ve Yerleşim Bakımından İstanbul’un Tarihi Gelişimi

3.1.1. Başlangıçtan Osmanlı Dönemine Kadar Yaşanan Süreç

İstanbul, MÖ. 146 yılında Roma İmparatorluğu egemenliğine geçene kadar şehir

yerleşimi niteliğine ulaşamamıştır. Önceki yerleşimler, koloni yerleşimi türünde site yerleşimi

niteliğinde idi. Roma dönemine kadar Anadolu’daki site yönetimleri ve şehir devletler

arasındaki ticari ilişkilerde İstanbul önemli ve merkezi rol oynamaktan hayli uzakta kalmıştır.

Roma döneminde siteden şehirleşmeye dönüşüm sağlanmış ise de İstanbul merkezi rol

üstlenmek bir yana küçük bir şehir olarak kalmıştır. Zira Anadolu, Mısır, Mezopotamya

medeniyetleri gibi Roma İmparatorluğu da Akdeniz çevresinde büyüme gösteren bir Akdeniz

Medeniyeti idi.

Anadolu’nun eski medeniyetlerinden Roma dönemine Anadolu Kral Yolları diye de

anılan Anadolu ulaşım ağına baktığımızda, Anadolu’dan gelen bütün yollar Sard’da

birleştikten sonra Ege’de Milet, Efes, İzmir gibi doğal limanlara ulaşıyordu. Roma

İmparatorluğu, tüm bu yolları Roma şehrine ulaştıracak şekilde denizle ilişkilendirmişti ve

İstanbul bu yolların dışında kalmıştı. Roma İstanbul’u egemenliği altına aldıktan sonra,

Ege’den deniz yolu ile İstanbul bağlantısını sağlamıştır. Anadolu ile doğrudan karayolu

bağlantısı kurulmamış, deniz yoluyla Karadeniz üzerinden zayıf bir bağlantı sağlanmıştır.

Roma döneminde uzun bir müddet küçük bir şehir yerleşimi olarak kalan İstanbul’un

kaderini değiştiren gelişmeler, MS.324 yılında Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılarak Doğu

Roma İmparatorluğu yönetim merkezinin İstanbul olması ile başladı. Doğu Romalı’lar bütün

yolların artık Roma’ya değil İstanbul’a bağlanması için büyük kara ve deniz ulaşım

faaliyetlerini başlattılar. İstanbul bu dönemden itibaren kara yoluyla Anadolu’ya ve

Balkanlara bağlanırken deniz yoluyla bağlı olduğu Ege ve Akdeniz’e ilave olarak Karadeniz’e

de bağlanmıştır.

Artık İstanbul; Akdeniz, Avrupa, Karadeniz ve Anadolu medeniyetlerinin merkezi

haline gelmeye kısaca farklı bir medeniyet merkezine dönüşmeye başlamıştı. Ancak

İstanbul’un gelişme gücü Doğu Roma’nın gücüne bağlıydı. Doğu Roma tüm bu yollar ve

bölgeler üzerinde hiçbir zaman tam bir egemenlik ve güvenlik sağlayamadı. Zamanla gücünü

kaybettikçe İstanbul’a doğru çekilmeye başladı. Önce Persler, 7. Yüzyıldan itibaren Emeviler

ve Abbasi’ler, 11. Yüzyıldan itibaren Selçuklu’lar, 13. Yüzyılda Haçlılar ve Latin istilası,

14.Yüzyıldan itibaren de Osmanlı’lar, Doğu Roma’ya karşı ilerleyen güçler oldular.

İstanbul’un kaderini değiştiren en önemli olay ise, Anadolu, Akdeniz, Balkanlar ve

Karadeniz’den çekilmeye başlayan Doğu Roma’nın yerini Selçukluların daha sonra da

Osmanlıların alması oldu. Selçuklular ve Osmanlı’lar İstanbul’u merkeze alan geniş bir

coğrafyada ilk kez tartışmasız egemen güç oldular ve tam güvenliği sağladılar. Yine ilk kez

bu bölgelerdeki farklı din, kültür ve medeniyetlere hoşgörüyle bakarak kendi kültür ve

medeniyetlerini yaşamalarını güvence altına aldılar. Kültürlerarası ve toplumlararası

43

ilişkilerin, barış ve güvenliğin sağlanması ile iktisadi ve ticari ilişkiler daha önce görülmemiş

boyutlara yükseldi. Selçuklu döneminde Marmara bölgesi, Osmanlı döneminde İstanbul,

artık Anadolu’nun veya Avrupa’nın bir ucunda küçük bir yerleşim yeri olmaktan çıkmış,

kıtalararası yolların kavşağında, İslam medeniyetinin hoşgörüsü altında medeniyetlerin ve

refahın merkezi haline dönüşmüştü.

3.1.2. Tek Merkezli İstanbul’dan Çok Merkezli İstanbul’a Osmanlı

Dönemi

Osmanlı döneminde Fatih Sultan Mehmet ile birlikte başlayan dönemde, İstanbul çok

merkezli olarak planlanarak tarihi yarımadanın-surların dışında, Eyüp, Haslar, Galata,

Anadolu yakasında Üsküdar ve Kadıköy yerleşimleri geliştirilmiştir.

3.1.3. Yerleşim ve Önemli Sorunlar Açısından Cumhuriyet Döneminde

İstanbul bugün Balkanlar, Karadeniz, Kafkaslar, Orta Doğu ve Doğu Akdeniz

hinterlandına sahip önemli dünya metropollerinden biri konumundadır. Anılan coğrafya

üzerindeki sosyo-ekonomik gelişmeler İstanbul’un makroformuna çeşitli boyutlarda etki

etmektedir.

Özellikle yabancı sermayenin önemli yatırım projeleri ile büyük çaplı altyapı projeleri

gibi küresel ölçekten gelen talepler, İstanbul makroformu üzerinde belirleyici etkiler meydana

getirmekte olup, söz konusu etkiler yerel politikalar veya yönlendirmelerle kontrol altına

alınamamaktadır.

İstanbul’un geniş hinterlandının içinde kalan Marmara Bölgesi ölçeği, İstanbul

makroform yapısına önemli girdiler veren ve şekillendirici olan en etkin ölçek olarak

tanımlanabilir. Özellikle İstanbul’dan Marmara Bölgesi’ne yapılan işlevsel

desantralizasyonlar, gerek İstanbul’un gerekse Bölge içindeki yerleşmelerin yapısını önemli

oranda etkilemektedir.

İstanbul’un üzerinde geliştiği coğrafya, makroformun temel belirleyici etkenlerden

biridir. Bu coğrafyanın özellikleri incelendiğinde, kentin doğu-batı doğrultusunda uzanan bir

eksende geliştiği görülmektedir. Kuzey kesimler büyük oranda orman alanları, su havzaları ve

ekolojik-biyolojik öneme sahip alanları içermekte ve güneyde sahil boyunca gelişmiş

yerleşimin yaşam destek sistemleri burada yer almaktadır.

Yerleşim alanları Boğaz ve güney sahilleri boyunca genellikle güneye yönelmiş ve

kuzey rüzgarlarından büyük oranda korunmuş olarak gelişmiştir. Yerleşik alan, lineer gelişim

boyunca yer yer doğal ve yapay eşiklerle parçalanmıştır. Bu eşiklerden en önemlisi, yerleşimi

iki büyük alt-bölgeye ayıran ve güçlü su akıntıları ile temizlenen Boğaz hattıdır.

İstanbul, özellikle 1950’lerden sonra girdiği hızlı büyüme süreci içinde, yer yer planlı

olmakla beraber, büyük oranda yasa dışı yapılaşmalarla şekillenen bir gelişme göstermiştir.

44

Harita: İstanbul Yerleşiminin (Makroformu’nun) Tarihi Gelişim Süreci

İstanbul’un yasa dışı ve kontrolsüz gelişmesi temelde; kentin çekim gücünün ülke ve

bölge ölçekli politikalarla dengelenememesine dayanmaktadır. İstanbul üzerinde oluşan aşırı

talebin yerel yönetimlerce de karşılanamaması, kentin kontrolsüz bir biçimde büyümesi

sonucunu doğurmuştur. Sürdürülebilir ve planlı gelişmenin önündeki en önemli engel olarak

görülen söz konusu süreç bugün de devam etmekte olup; gerek ülke ölçekli, gerekse de bölge

ölçekli dinamikler İstanbul’u şekillendirmektedir. İstanbul makroformunda özellikle 1950ler

ile birlikte önemli değişimler görülmektedir.

1950-1980 dönemi: 1950-1980 döneminde İstanbul’un gelişiminde etkin olan en

önemli unsur sanayi alanları olmuştur. Anılan dönemde sanayi ana ulaşım aksları boyunca

gelişerek; kentin makroform yapısını, gerek yerleşik alanın uzandığı sınırlar açısından gerekse

iç düzen açısından önemli ölçüde değiştirmiştir. Yine bu dönem içinde sanayi Anadolu

Yakası’nda E5 boyunca gelişerek Gebze’ye kadar uzanırken, Avrupa Yakası’nda ise; özellikle

Zeytinburnu ve kuzeyinden hareketle TEM’e doğru bir gelişme göstermiş ve göller arasında

kalan bölgede de Atatürk Havaalanı kuzeyine doğru gelişimini sürdürmüştür.

45

Harita: İstanbul’un Sanayi Alanlarının Gelişmesine Bağlı Yerleşimin Gelişimi

Söz konusu sanayi gelişmelerine uyumlu bir şekilde, kentin Merkezi İş Alanı da

Eminönü ve Şişli bölgesi üzerinden TEM’e doğru uzayarak Maslak bölgesine doğru ilerleyen

eksensel bir gelişme gerçekleştirmiştir. Sanayi alanlarının gelişimine paralel olarak da yasa

dışı yerleşimler kendini göstermiş ve kentin makroformunun sağlıksızca gelişmesinde etkili

olmuştur.

1970’lerde İstanbul aşırı nüfus yığılmasının etkisiyle konut ve ulaşım gibi temel

altyapı gereksinmelerinde önemli boyutlara varan sorunlarla karşılaşmıştır. Bu yıllarda

mekansal yapı açısından en önemli olgu, Boğaz’ın iki yakasının bir köprü ile bağlanması

olmuştur. Şehrin transit taşımacılık işlevini güçlendiren Boğaziçi Köprüsü ve çevre yolları,

hızlı büyüme sonucunda kısa zamanda kentiçi ulaşım ağının omurgası haline gelmiştir.

1980 dönemi: İstanbul 1970-1975 döneminde Silivri ve Gebze sınırları arasında,

merkezden 50 km. yarıçaplı bir yüzeye yayılmış bir yerleşim iken, bu sınırlar 1980’de 60 km

yarıçapında bir alanı kapsar hale gelmiştir. Anılan sınırlar, batıda Tekirdağ İl ve doğuda

Hereke İlçe sınırlarına dayanmıştır.

1980’lerden sonraki dönemde, çeşitli desantralizasyon faaliyetleriyle sanayi tesisleri

İstanbul’un Anadolu ve Avrupa Yakaları’nda öngörülen ve planlanan Organize Sanayi

Bölgeleri’nde toplanmaya çalışılmıştır.

Anılan desantralizasyon girişimleri çerçevesinde; Avrupa Yakası’nda İkitelli ve

Hadımköy ile Anadolu Yakası’nda Dudullu, Tuzla ve Gebze önemli desantralizasyon

46

merkezleri olarak ön plana çıkmıştır. Bu dönemde ana ulaşım aksları boyunca gelişmiş sanayi

alanları, yerlerini ticaret ve hizmet alanlarına bırakmaya başlamış ve kentin Merkezi İş

Alanı’nın gelişimini yönlendirmiştir.

Harita: İstanbul İçinde Sanayi Desantralizasyonu

1990 dönemi: İstanbul’un son yıllarda gözlenen nüfus artışı ve buna doğrudan

bağlantılı olarak yerleşme eğilimleri, kentin makroformunu belirleyen ana etmen olmuş ve

yerleşim alanlarının dışa doğru yayılması ve saçaklanmasında, dönem başlangıcında oluşan

karayolu ve ulaşım ağı yönlendirici olmuştur.

2000 dönemi: İstanbul bu dönem içinde de yayılma ve saçaklanma şeklinde gelişimini

devam ettirmiştir. Gelişim yer yer su havzalarına, yer yer de orman alanlarına doğru yönelmiş

ve kentin yaşam destek sistemlerini ciddi boyutlarda tehdit eden bir yapılaşma eğilimi içine

girmiştir.

Sonuç olarak, kent makroformunun şekillenmesinde en önemli etkenlerden biri ulaşım

kararları olmuştur. Ulaşım yatırımlarının arazi kullanım kararlarının destekleyici ve

tetikleyicisi olarak kullanımı ve talep yönetiminin etkinleştirilmesi gerekirken ne yazık ki bu

güne kadar bu süreç ters işlemiştir.

Tek merkezlilik, Boğaz geçişi talebini arttırmakta ve bu durum geçmişte olduğu gibi

Boğaz’ın üçüncü defa karayolu köprüsü ile geçişini gündeme getirmektedir. Özellikle I.ve II.

köprüler sonrasındaki gelişmeler izlendiğinde, bu yatırımların kent makroformunu kuzeye ve

orman alanlarına doğru geliştirerek 2B sorununa yol açtığı ve su toplama havzaları içerisinde

47

kaçak yapılaşmalar ile halen çözümler üretilmeye çalışılan sorun alanlarının (Sarıgazi,

Samandıra, Sultanbeyli vb.) ortaya çıkmasına neden olduğu görülmektedir.

3.1.4. Düzenli ve Sağlıklı Yerleşim Sistemleri Bakımından İstanbul

Sağlıklı bir kent yerleşim sistemi oluşturabilmek için geliştirilen ‘Makroform

Yaklaşımlarında, dört temel önkoşul aranmaktadır.

Bunlar; Kentin çeşitli doğal ve yapay eşiklerle alt-bölgelere ayrılması,

Alt-bölgelerin, kendi merkezleri ve yarı bağımsız biçimde yaşayabilen mekanlarının

tanımlanabilmesi,

Kent içinde tanımlanan organların kent sistemi içinde kendilerine sağlıklı yerler

seçebilmesi,

Kent içindeki alt-bölge merkezleri ve fonksiyon alanlarının güçlü bir ulaşım sistemi ile

birbirlerine bağlanmasıdır.

Bugün İstanbul’a bakıldığında, yukarıda öngörülen koşulların karşılanamadığı belirgin

bir şekilde göze çarpmaktadır. Şöyle ki; İstanbul kendi içinde tanımlı alt-bölgelere sahip

değildir, Kent bir ‘yağ lekesi’ gibi merkezden dışa yayılmakta, fakat sıçramasız

büyümektedir, Kent içinde alt-bölgelenme olmadığı gibi alt-merkezler de yeterince

gelişmemiş olup, kent tek merkezli bir yapıda büyümeye devam etmektedir ve Kent içinde yer

seçen organlar, yer yer konumsal sorunları da beraberinde getirmektedir.

48

3.2. Büyük Bir Metropol olarak İstanbul’un Yerleşim Sorunları

3.2.1. Tek Merkezli Kent Modeli

İstanbul’un sağlıksız makroformu, her biri bir il büyüklüğünde nüfuslar barındıran

ilçelerden kaynaklanmaktadır. İstanbul’un E5-TEM aksları boyunca gerçekleştirdiği

yoğunlaşmaların nüfus, sanayi ve hizmet sektörlerindeki işgücüne göre dağılım yapısının da

sorunlu olduğu görülmektedir.

‘Makroform Yaklaşımı’ çerçevesinde yapılan değerlendirmeler sonucunda,

İstanbul’un kentsel sorunlarının temelinde, işlev alanlarının sağlıksız bir model oluşturacak

şekilde konumlanmasının yattığı ortaya çıkmaktadır. İstanbul’da gözlenen birçok temel

sorunun çözümü, anılan sağlıksız makroformun sağlıklı bir yapıya dönüştürülmesinde

görülmektedir.

3.2.2. Nüfus Dağılımı

İstanbul’un E5-TEM aksları boyunca nüfus dağılımına bakıldığında Gaziosmanpaşa,

Esenler, Bayrampaşa, Güngören, Bağcılar ve Bahçelievler ilçelerini içine alan bölge

1.596.929 kişilik nüfusla İl’in en yoğun bölgesini oluşturmaktadır. Diğer önemli yoğunluklar

ise Boğaz boyunca ve Anadolu Yakası’nda Kadıköy, Üsküdar ve Ümraniye ilçelerinin yer

aldığı bölgede görülmektedir. Bu saptamalara dayanarak İstanbul içinde, nüfusun üç bölgede

odaklandığı ve ulaşım sistemine de buralardaki noktalardan dahil olduğu söylenebilir.

3.2.3. Hizmet Dağılımı

İstanbul’un E5-TEM aksları boyunca hizmet işgücü dağılımına bakıldığında Şişli,

Beyoğlu, Eminönü, Fatih ve Eyüp İlçeleri’ni içine alan pembe renkli bölgenin 170.872

çalışanı ile en yoğun hizmet bölgesi olduğunu göstermektedir. Yoğunlaşmanın görüldüğü

bölgenin aynı zamanda kentin merkezi iş alanı (MİA’sı) olması, kentin tek merkezli yapısını

açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

3.2.4. Sanayi Dağılımı

İstanbul’un E5-TEM aksları boyunca sanayi dağılımına bakıldığında 147.667 çalışan

ile sanayi yoğunluğunun, nüfusun da yoğunlaştığı kırmızı bölge içinde maksimum noktasına

ulaştığı anılan şekilde görülmektedir.

3.2.5. Ekolojik Sorunlar

Kent içinde özellikle makroform kaynaklı sorunlar olarak tanımlananlar arasında en

önemlileri, su kaynakları ile tarım ve orman alanlarının korunması sorunudur. Bu bağlamda,

kentin yaşam destek sistemlerini oluşturan çevresine yönelik kontrolsüz gelişim, kentin

sürdürülebilir gelişmesi önünde önemli bir engel olarak görülmektedir.

49

3.2.6. Deprem

İstanbul için önemli risk faktörlerinden biri de depremdir. Bu noktada özellikle yasa

dışı ve kontrolsüz gelişen yerleşik alanların, denetim boşluklarından da faydalanarak jeolojik

açıdan sakıncalı alanlarda da yer seçmesi, anılan riskin temelinde yatan en önemli neden

olmaktadır. Makroform yaklaşımı içinde, bu alanların yer yer kentsel dönüşüm projeleriyle

boşaltılması veya yeniden yapılandırılması bir zorunluluk olarak algılanmaktadır.

Yasal ve planlı gelişen alanlarda ise deprem mevzuatındaki değişiklikler öncesi

yapılaşan alanların da beklenen deprem gerçekleşmeden kentsel dönüşümlere veya

rehabilitasyonlara tabi tutulması, diğer bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır.

Sonuçta İstanbul’un mevcut makroform yapısı içinde deprem faktörüne dayalı, yer yer

yoğunluk ve fonksiyon değişiklikleri yapılması gerekli olmaktadır.

3.2.7. Ulaşım Sorunları

İstanbul’da karşılaşılan temel sorunlardan biri de ulaşım sistemindeki yetersizlikler ve

tıkanıklıklardır. Ulaşım sisteminin işletme, altyapı, planlama gibi kendi iç sorunları ve

yetersizlikleri yanında; sistemin sağlıklı çalışamamasının nedenlerinden biri de arazi kullanım

kararları ile ulaşım sistemine ilişkin kararların entegre bir anlayış içerisinde verilmemesidir.

Bu durumda, arazi kullanım kararlarında yapılacak düzenlemelerle ulaşım sisteminde belirli

bir oranda gelişme sağlanabilecektir.

3.2.8. Boğaz Geçişleri

İstanbul’un nüfus dağılımı Finlandiya ve İsveç ülkelerinin toplam nüfusuna eşdeğer

düzeydedir. Aralarında deniz ve böylesine nüfus farkı olan iki ülke ölçeklenirse, bunu

İstanbul’un Anadolu ve Avrupa Yakası’nın oluşturduğu modele benzetmek mümkün

olabilmektedir.

Böylesine bir model kapsamında, 2004 yılında Boğaziçi Köprüsü’nden 66.338.000;

Fatih Sultan Mehmet Köprüsü’nden de 67.000.000 aracın geçtiği düşünülürse, bu dolaşım her

gün toplam 365.000 aracın ve milyonlarca kişinin iki ülke arasında hareket etmesine

benzetilebilir. Söz konusu analojik model İstanbul için, Finlandiya’da ikamet eden yüz

binlerce insanın her gün İsveç’e hareket edip, ayni gün içinde yine geri dönmesi şeklinde

yorumlanabilmektedir.

3.2.9. Boğaziçi Yerleşimi

Boğaziçi, su oluğu ve çevresindeki kara parçalarıyla oluşan ve iskan edilmiş bir yüzey

şeklidir. Topografik yapı, Boğaziçi’nde yerleşmeyi etkilemiş ve tarihi süreçte kendine özgü

bir yerleşme ortaya çıkarmıştır. Dar kıyılarda yalılar, vadilerde köylerin oluşturduğu bu

yerleşmeler, fiziki yapı ile uyumlu ve çok değişik bir Boğaziçi peyzajı yaratmıştır. 18. yy’da

en olumlu biçimine ulaşan bu peyzaj, 20. yy ortalarından sonra özelliklerini kaybetmeye

başlamıştır.

50

Boğaziçi’nde topografya oldukça hareketlidir. Sahilden sonraki kısımlarda eğim yüzde

10’dan fazladır. Yer yer yüzde 30’u aşar. Doğu yakasında bu eğim, yüzde 15’ten başlayarak

kuzeye doğru artış gösterir. Eğim akarsu ağızlarında da yüzde 15 civarındadır. Topografya

özelikleri ve Boğaz oluğunun yer yer değişen doğrultusu, Boğaz’ı her türlü fırtınalara karşı

mükemmel bir koruma limanı haline getirir. Genel olarak topografya, Haliç ve Marmara

Denizi’ne uzanan tepeler ve sırtlardan oluşur. Denizden, 150-200 metre yüksekte bulunan

platolara arazi dik olarak çıkar. Boğaziçi’nde büyük tepeler doğu yakasındadır. Büyük

Çamlıca Tepesi 262 m , Yuşa Tepesi 201 m’dir. Bölgenin kuzeyinde yüzde 60’lara varan ve

gelişmeye uygun olmayan dik yamaçlar vardır. Batıda Rumeli Kavağı ve Sarıyer, doğuda

Beykoz sırtları en dik yamaçlardır. Bazı bölgelerde eğim yüzde 30’lara düşer.

Dar anlamda Boğaz ve çevresi, Boğaz’ın kuzey ayağından başlayarak iki yanda

güneye doğru genişlemek suretiyle uzanan, kabaca üçgen şeklindeki alandır. Bu alanın tabanı

Küçükçekmece-Tuzla arasındadır. Bu alan İstanbul Boğazı ve çevresinin de antik çağdan beri

beliren çekirdeğidir. Buna “iç yöre” denir. Geniş anlamda İstanbul Boğazı ve çevresi, Terkos,

Büyükçekmece ve Tuzla-Anadolu Feneri arasındaki alandır. Buna da “dış yöre” denir. İç

yöre, sosyoekonomik yönden bu alanı besler. İç ve dış yörenin organik bağları vardır. Çeşitli

beşeri hareketler birbirini etkiler. Boğaziçi çevresini oluşturan alan, bitki, toprak, iklim

arasındaki doğal dengenin aranmasına bağlı olarak su ve yağış havzaları ile sınırlanır. Buna

göre Boğaziçi alanı sınırı, batıda Terkos Gölü’nden, doğuda Alemdağı ve Kayışdağı’na kadar

uzanır. Bu alan, fiziki faktörlere göre III. Jeolojik Zaman’da oluşan büyük bir akarsu olması

nedeniyle, akarsu kollarının oluşturduğu doğal bir su havza alanı olarak da tanımlanır. Bu

sınırlar batıda yaklaşık 88 km², doğuda ise 197 km² ve toplam olarak 285 km² ye yayılan

Boğaziçi alanını oluşturur.

3.3. İstanbul’da Yerleşimin tarihçesi

3.3.1. Bizantion Öncesi Dönem

İstanbul’un merkezini oluşturan Tarihi Yarımada içinde yakın zamana kadar bilinen

en eski yerleşim M.Ö. 2500 yıllarına kadar uzanmaktaydı. Neolitik devirde, İstanbul’un ilk

halkı Traklar olmuşlar, Kadıköy ve Sarayburnu’na yerleşmişlerdir. Daha sonra M. Ö.

1500’lerde Fenikeliler yine Kadıköy ve Moda’da koloni kurmuşlardır. Eski Yunanlı

Megaralılar ise, M.Ö. 7. yüzyılda Sarayburnu ve Kadıköy’e yerleşmişlerdir.

Ancak 2008 yılında başlayan Yenikapı kazılarında bu bilgileri değiştiren önemli

keşifler yapılmıştır. Kazılarda, İstanbul’un merkezi yerleşimini oluşturan Tarihi Yarımada’da

Traklar dönemi öncesine ait bir yerleşimin olduğu ortaya çıkmıştır. Yenikapı kazılarında

İstanbul’un merkezini oluşturan tarihi yarımada da Yenikapı’da, MÖ.6500 öncesine ait bir

köy bulunmuştur. Oluşum dönemi, tarımın yapılmaya başlandığı Neolitik dönemdir. Tarım ve

ticaretin yanında önemli dini faaliyetlerin yapıldığına dair detaylı bulgular vardır.

51

3.3.2. Gelişmiş İnsan (Homo Sapiens) Kültürüne Ait İlk İzler

İstanbul Tarihi yarımadası dışındaki bölgelerdeki yerleşimlerle ilgili İstanbul'un tarihi

300 bin yıl önceye kadar uzanmaktadır. Bu anlamda İstanbul yerleşim tarihi, dünya insan

kültür tarihi açısından önemli bulgular içermektedir.

Küçükçekmece Gölü kenarında bulunan Yarımburgaz Mağarası'nda yapılan kazılarda

insan kültürüne ait ilk izlere rastlanmıştır. Bu dönemde gölün çevresinde Neolitik ve

Kalkolitik insanların yaşadığı sanılmaktadır.

Anadolu yakasında da çeşitli dönemlerde yapılan kazılarda yine insan kültürüne ait

önemli bulgulara erişilmiştir. Dudullu yakınlarında Alt Paleolitik Çağ'a, Ağaçlı yakınlarında

ise Orta Paleolitik Çağ ile Üst Paleolitik Çağ'a özgü aletlere rastlanmıştır.

M.Ö. 5000 yıllarından itibaren başta Kadıköy Fikirtepe olmak üzere Çatalca, Dudullu,

Ümraniye, Pendik, Davutpaşa, Kilyos ve Ambarlı'da yerleşimin başladığı sanılmaktadır.

Sonuç olarak yakın zamana kadar bugünkü İstanbul merkezinin temellerinin M.Ö.

2500 yüzyılda Sarayburnu’ndaki yerleşimle atıldığı sanılırken, bunun çok daha öncesinde

MÖ.6.500 yılına tarihlenen Yenikapı’da ilk yerleşimin olduğu ortaya çıkmıştır.

İnsan kültürüne ait ilk örnekler açısından da İstanbul önemli bulgular içermektedir.

Geçiş yolu güzergahı üzerinde Anadolu ve Avrupa yakasında insan kültürüne ait kap, kacak,

aletler ve taş üzerine resimler gibi önemli bulgular yer almaktadır. Bu durum İstanbul’un

insanlık tarihinin her döneminde yerleştiği veya geçiş yolu olarak kullandığı önemli bir

yerleşim alanı olduğunu göstermektedir.

3.3.3. Bizantion Dönemi

Eski Yunan site yerleşimlerinden ayrılarak gelen bir kısım Megaralılar, M.Ö. 680'lerde

Marmara Denizi'ni geçerek İstanbul'a ulaşmış ve bugünkü Kadıköy'de Halkedon adını

verdikleri bir site kurmuşlardır. M.Ö. 660'larda da Bizas önderliğinde yola çıkan Megalılar’ın

diğer bir kolu, bugünkü Sarayburnu'nun olduğu yerde başka bir site daha kurmuş ve siteye

"Bizantion " adını vermişlerdir.

Pek çok istilalara uğrayan Bizantion, M.Ö. 269'da Bitinyalılar tarafından

yağmalanarak ele geçirilmiştir. Bizantion, M.Ö. 202'de Makedonyalılar'ın tehdidinden

korkarak, Roma'dan yardım isteğinde bulunmuş, bu dönemden itibaren kentte Roma

İmparatorluğu'nun etkisi başlamış ve M.Ö 146'da da Roma'nın egemenliğine girmiştir.

Romalılar, siteden şehir haline dönüştürecekleri bu yerleşim yerine Nea(yeni) Roma adını

verdiler. Böylece kesintiler halinde 500 yıla yaklaşan Bizantion site yerleşimi statüsü sona

erdi.

52

3.3.4. Roma İmparatorluğu Dönemi

MS.324’te Romalılar İstanbul’u, Nea Roma adıyla Roma'nın Doğu'sunun yönetim

merkezi olarak belirlediler. Bu yeni konumu kentin dünya kültürü ve siyaseti içindeki önemli

rolünü de belirlemiştir. Böylece Roma imparatorluğu, idari ve fiili olarak Doğu Roma ve Batı

Roma olarak ikiye bölündü. Bu bölünmenin temelinde Roma Katolik Kilisesinden bağımsız

olarak İstanbul’da kurulan Ortodoks Kilisesinin de rolü büyüktür.

Ortodoks kilisesinin de temsilcisi Doğu Roma imparatoru I. Constantinus (324-337)

döneminde, site yerleşimi, şehir yerleşimine dönüştürülmüştür. Yeni başkentin konumuna

yakışır bir imar hamlesi başlatılmış, limanlar ve su tesisleri yeniden düzenlenmiş ve kent içi

su dağıtım sistemlerinin temelleri atılmıştır. Bunun yanında bu genişletilmiş şehrin savunması

için yeni bir sur yaptırılmıştır. Önceleri Nea (Yeni) Roma adı ile anılan kenti, I. Konstantin

(Constantinus) kendi adıyla özdeşleştirmiş, 11 Mayıs 330 tarihinde de kentin adını

Konstantinopolis (Constantinopolis) olarak değiştirmiştir.

Türkler Roma (İtalyanca okunuşu:Rom) İmparatorluğu’na İtalyanca okunuşundan

hareketle kısaca Rum, topraklarına da, Rum Diyarı (Diyar-ı Rum) adını vermişlerdir. Rumeli

de bu adlandırmadan gelmektedir. Türkler ve İslam dünyası Konstantinopolis (İstanbul)’e,

Konstantiniyye diyorlardı. Türkler-Müslümanlar bu adı, İstanbul için kullandığı gibi tüm

Doğu Roma(Bizans) toprakları için de kullanabilmekteydi.

3.3.5. Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu Dönemi

MS. 476'da Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra Doğu Roma

İmparatorluğu’nun başkenti Konstantinopolis (İstanbul) imparatorluğun başkenti olarak daha

önemli bir konuma yükselmiştir.

19.yüzyılın sonlarında İtalya dışındaki Avrupalı tarihçiler (başta Roma tarihi ile

rekabet içinde olup, Eski Yunan medeniyetini Roma Medeniyeti’nin önüne geçirme

gayretinde olan Alman tarihçiler olmak üzere) Doğu Roma İmparatorluğu’na, Romalıların ve

çağdaşlarının hiçbir zaman kullanmadıkları ve bilmedikleri bir ad vermişlerdir: Bizans

İmparatorluğu. Doğu Roma İmparatorluğu döneminde İstanbul, bu yeni imparatorluğun

başkenti haline gelmiştir.

6. yüzyılın ortaları, Doğu Roma İmparatorluğu ve İstanbul için yeni bir yükseliş

döneminin başlangıcı olmuştur. İmparator I. Jüstinyen yönetimindeki bu dönemde daha önce

ahşap inşa edilmiş ve tahrip edilmiş olan Ayasofya bugünkü haliyle yeniden inşa edilmiş,

543'lerde kentte görülen ve nüfusun yarısının ölümüne sebep olan veba salgınının izleri

silinmiştir.

53

Harita: Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu Döneminde İstanbul(Genel)

7, 8 ve 9. Yüzyıllar İstanbul için kuşatılma yılları olmuştur. Yedinci yüzyılda Sasaniler

ve Avarlar'ın saldırısına uğrayan kent, sekizinci yüzyılda Bulgarlar ve Müslüman Araplar,

dokuzuncu yüzyılda ise Ruslar ve Bulgarlar tarafından kuşatılmıştır.

1204'de kent Katolik Latin Haçlılar tarafından ele geçirilmiş ve yağmalanmış, bu işgal

ve yağma sonrasında ortaçağın en büyük kenti (40.000-50.000 nüfuslu), yoksul ve harabe bir

kente dönüşmüştür.

Bu dönemden sonra İstanbul sürekli küçülmeye ve fakirleşmeye başlamıştır. 1261

yılında Palailogos Hanedanı İstanbul'u tekrar ele geçirmiş ve böylece İstanbul'daki Latin

dönemi sona ermiştir.

54

3.3.6. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi

İstanbul’un fethinden yüzyıl önce 14. yüzyıl ortalarında Osmanlılar Anadolu ve

Rumeli fetihlerini tamamladıklarında, Doğu Roma İmparatorluğu artık sadece Konstantiniyye

(İstanbul)’ dan ibaret bir şehir devletine dönüşmüş, Osmanlı topraklarının içinde kalmıştı.

Böylece doğal kuşatma altına alınmış olan Kent, fiilen 1391 yılından başlayarak Osmanlılar

tarafından kuşatılmaya başlanmıştır. 1396'da I. Bayezid (1389-1403), Karadeniz'den gelecek

yardımları önlemek için kentin Anadolu Yakası’na Anadolu Hisarı’nı yaptırmıştır.

Kenti almaya kararlı olan II. Mehmet de (1451-1481), Konstantiniyye’ye (İstanbul'a)

Kuzey'den gelecek yardımları her iki taraftan Boğaz'ı tutarak önlemek için bu defa kentin

Avrupa Yakası’na Rumeli Hisarı'nı inşa ettirmiştir.

2 Nisan 1453 tarihinde ilk Osmanlı öncü kuvvetleri İstanbul önlerinde görülmüş, 29

Mayıs 1453 günü kentin ele geçirilmesiyle İstanbul bir Osmanlı kenti olmuştur.

Osmanlıların kenti ele geçirdikten sonra giriştikleri ilk işlerden biri yerleşme ve

yapılaşmanın düzenlenmesi olmuştur. Kısa sürede surlar onarılmış, saray ve kiliselerin yanına

cami, külliye, han ve hamamlar eklenmiştir. 1453 öncesinde en çok 40-50 bin olan ve kentin

alınışı sırasında daha da azalan nüfus, bilinçli bir iskân politikasıyla arttırılmıştır. Bu

gelişmeler sur içiyle sınırlı kalmayıp çevre alanlara da yayılmıştır.

Anadolu ve Rumeli'nin çeşitli yörelerinden getirilen Türkler Eyüp ve Üsküdar'a,

Rumlar Balat ile Cibali arasına ve Galata'ya, Yahudiler Hasköy ile Balat arasına, Ermeniler de

Samatya ile Kumkapı arasına yerleştirilmiştir. Yirmi beş yıl gibi kısa bir süre içinde kent

nüfusu sur dışında yaşayanlarla birlikte 120 bini aşmıştır.

Harita: Bizans Döneminde İstanbul (Detay)

55

Osmanlıların önem verdiği bir başka konu da Müslüman olmayan halkın dinsel kurum

ve faaliyetlerine izin ve düzen vermekti. Kentin alınışından yedi ay sonra Ortodoks Kilisesi

Osmanlı korumasına alınmıştır. Bu iskân politikası, cemaatlere göre düzenlenen işbölümü ve

dinsel konulardaki esneklik, İstanbul'un daha sonraki yüzyıllarda iyice belirginleşen etnik

mozaiğinin çekirdeğini oluşturmuştur. II. Mehmet döneminde kent alanı, Bizans döneminde

yönetim ve ticaret için ayrılmış yerlerde gelişmiştir. Yerleşimin sur dışına taşmasına karşın,

surların içinde kalan kesim İstanbul'un can damarı olmaya devam etmiştir. Sur dışına taşan

yerleşmelerin başlıcaları Eyüp, Üsküdar, Anadolu Hisarı ve Rumeli Hisarı'ndaki Müslüman

mahalleleriyle Boğaz'ın Avrupa kıyısındaki Rum köyleridir.

16. ve 17. yüzyıllar İstanbul'un en parlak dönemleri olmuştur. Bu yüzyıllarda Osmanlı

Devleti'nin yükselişi başkente açıkça yansımıştır. Halkın büyük bölümü sur içinde barınmakla

birlikte, kent Galata ve Pera, Üsküdar, Kadıköy ve Boğaziçi boyunca hızla yayılmış; Aksaray

ile Topkapı çevresine ve Kocamustafapaşa'ya bu dönemde yerleşilmiştir. Galata, Eyüp ve

Kasımpaşa yoğun yerleşme alanları olmuştur. Yeni kiliselerin yapılması ve elçiliklerin

açılmasıyla Galata da kendi surlarının dışına taşarak Pera yönünde gelişmiştir. Kent bu

yüzyıllarda çevresine yayıldığı gibi, büyük ölçüde de imar görmüştür. Haliç'e bakan tepelere

yapılan görkemli yapı ve camiler kentin görünümünde önemli değişikliklere yol açmıştır.

17. yüzyıl sonunda 800 bini bulan nüfusuyla İstanbul, Londra ve Paris gibi kentleri

geride bırakmış, Ortadoğu ile Avrupa'nın en büyük kenti ve merkezi olmuştur. 18. yüzyıl,

genel olarak Osmanlı Devleti'nin, özel olarak da İstanbul'un Batı'ya açıldığı dönem olmuştur.

Bu dönemde kentin mimari yapısıyla halkın yaşamında yeni bir biçimlenme olmuş, mimaride

klasik dönemin yerini Osmanlı baroğu almaya başlamıştır.

Batılı yaşam biçimi özellikle, kent nüfusunun yüzde 40'ını oluşturan Müslüman

olmayanların yaşadıkları kesimlerde benimsenmeye başlamış, Haliç, Lale

Devri'ndeİstanbul'un en önemli mesire yeri olarak önem kazanmıştır.

56

Harita: Osmanlı Dönemi, 1654 Yılına Ait İstanbul Gravürü (Genel)

Geleneksel yerleşme düzenindeki değişmenin ilk belirtileri 18. yüzyılda meydana

gelmeye başlamıştır. Gerçek anlamda olmasa bile bir sayfiye yaşamı ortaya çıkmıştır.

Kâğıthane’deki eski bostanlar; kasırlar ve bahçeler ile süslenmeye başlamış, Boğaz’ın

eski münzevi köylerinde birbiri ardına yalı, köşk ve bahçeler kurulmuştur. Fakir balıkçı

köyleri olan Yeniköy ve Tarabya zengin Rum armatörlerinin yalılarıyla süslenmeye

başlamıştır.

Boğaz’daki Yeniköy, Beylerbeyi, Ortaköy, Kandilli gibi semtler bu yalıların yapıldığı

merkezler olmuştur. Buralardaki etnik kompozisyon daha da karışık bir görünüm almıştır.

19. yüzyıl Osmanlı ekonomisinin kapitalist ilişkilere açıldığı ve yönetim reformlarına

koşut olarak İstanbul'da da büyük dönüşümlerin yaşandığı bir dönemdir. İstanbul bu büyük

dönüşümü yaşarken sürekli olarak çok sık aralıklarla çıkan büyük yangınların tehdidi altında

kalmıştır. Bu yangınlar kentin yapı stoğunda büyük kayıplar yaratırken aynı zamanda da

kentin dönüşümünü kolaylaştırmış, 19. yüzyılın koşullarına uyumunda fırsatlar yaratmıştır.

Osmanlı yönetimi hem dönüşümün gereksinmelerine yanıt verebilmek hem de bir ölçüde de

olsa denetleyebilmek için yeni kurumlar oluşturmak durumunda kalmıştır. Batı'yla ilişkilerin

güçlenmesiyle birlikte, kentin ulaşım altyapısı da gelişmiş; demiryolları, rıhtımlar, garlar

yapılmıştır. Galata ile arkasındaki Pera'nın yeni bir güç merkezi oluşturan kimliği iyice

belirginleşmiştir.

57

Birçok yabancı banka, banker ve komisyoncunun yerleştiği Galata, bir finans merkezi

haline gelmiştir. Galata'nın, eski kent merkezinin karşısındaki gelişimi sonucunda 1837'de

Azapkapı ile Unkapanı arasında ahşap bir köprü yapılmış ve böylece kentin iki merkezi

birbirine bağlanmıştır. 1845'te yapılan Galata Köprüsü de bu bütünleşmeyi güçlendirmiştir.

Kentte merkezi iş alanı oluşumu bakımından tarihsel yarımadayla Galata arasında

belirgin bir işbölümü ortaya çıkmış ve Galata ekonominin asıl karar ve yönetim merkezi

olarak ön plana çıkmıştır. Elçiliklerin yerleşmiş olduğu, azınlıkların ve yabancıların yaşadığı

Pera (Beyoğlu) ise kentin en renkli eğlence merkezi ve İstanbul'un Batılı yüzü olmuştur.

Yabancılar ve azınlıkların yanı sıra, Batılı yaşama ayak uyduran Türkler de bu çevreye

yerleşmeye başlamıştır. 19. yüzyıldaki bu gelişmelerin doruğunu ise Osmanlı hanedanının,

yüzyıllardır süren geleneği bozarak Topkapı Sarayı'nı terk edip, yüzyılın ortalarında,

Galata'nın ve yabancı elçiliklerin yakınındaki Dolmabahçe Sarayı'na taşınması oluşturmuştur.

Sur-u Sultani dışındaki ilk saray olan Dolmabahçe'yi sonraki yıllarda yapılan Beylerbeyi,

Çırağan ve Yıldız sarayları izlemiştir.

Bu arada kent hızla büyümüş ve yayılmış, Galatasaray-Taksim ekseninin yanında

Tarlabaşı da gelişmiştir. Bir önceki yüzyılda yapılan kışlaların çevrelerinde yerleşmelerin

oluşması sonucunda 19. yüzyılda Rami, Halıcıoğlu, Taksim, Maçka, Gümüşsuyu ve Harbiye

İstanbul'un belli başlı semtleri olarak ortaya çıkmıştır. Boğaz'ın Avrupa Yakası’ndaki

yerleşmeler birbirleriyle birleşirken, Asya yakasındaki Üsküdar, Kadıköy'e doğru gelişmiştir.

Kadıköy ise Kurbağalıdere'ye doğru yayılmış, Kızıltoprak, Kalamış, Fenerbahçe, Erenköy

gibi semtler ve bunların arasında seyrek mahalleler ortaya çıkmıştır.

Haliç'teki sanayileşme de Feshane'nin kurulmasıyla bu yüzyılda başlamıştır. Bu arada

kentin yönetimi için atılan önemli bir adım da 1854'te belediye örgütünün kurulması

olmuştur. 1850'de Şirket-i Hayriye kurulmuş ve Boğaz'da vapur seferleri başlamıştır. 1869'da

kurulan Atlı Tramvay Şirketi'nin 1872'de ilk hatları açması, 1875'te de Tünel'in çalışmaya

başlaması, büyüyen ve gittikçe yaya olanaklarını aşan kent ulaşımına yeni bir boyut

getirmiştir. Atlı tramvayın yerini 1914'te elektrikli tramvay almış, 1873'te de Sirkeci-Edirne

ve Haydarpaşa-İzmit demiryollarının işletmeye açılmasıyla banliyö trenleri çalışmaya

başlamıştır. Böylece kent çevresinde banliyö yerleşmeleri gelişmiştir.

1890'da Sirkeci Garı, 1908'de Haydarpaşa Garı bitirilmiş, 1895'te Galata, 1900'de de

Sirkeci rıhtımları tamamlanarak İstanbul limanının modernleştirilmesinde ilk adımlar

atılmıştır. 1903'te Haydarpaşa limanının da yapılmasıyla İstanbul'un 19. Yüzyılda gelişen dış

ticaretinin altyapısı oluşturularak yabancı ülkelerle ilişkisi güçlendirilmiştir.

3.3.7. Cumhuriyet Dönemi

1923-1940 Dönemi: İstanbul sosyo-ekonomik ve kültürel açıdan eski parlaklığını

önemli ölçüde yitirmiş, siyasal karar merkezi olmaktan çıkmış ve yüzyılın başında bir

milyonu aşan nüfusu, 1927'de 700 binin altına düşmüştür.

58

Cumhuriyet'in ilk yıllarında kent nüfusunun artış hızı, Türkiye ortalamasının altında

kalmış; bu durum İstanbul'un imarını olanaklı kılmıştır. 1930'larda Avrupa'nın çeşitli

ülkelerinden İstanbul'a çağrılan plancı ve mimarlar kent için çeşitli planlar hazırlamış, Henri

Prost'un hazırladığı plan (1937), kentin sonraki mekansal yapısı üzerinde belirleyici bir etki

yapmıştır. Prost Planı'nın özelliklerinden biri, kenti İstanbul, Beyoğlu ve Üsküdar-Kadıköy

olmak üzere üç ayrı bölümde ele almasıdır. Bu planın en önemli yanı, Haliç kıyılarını orta ve

büyük sanayinin yerleşimine açması olmuştur. Plan doğrultusunda, Atatürk Köprüsü'nden

Haliç'in kaynağına uzanan alanlara büyük sanayi, eski kentin Galata ve Atatürk köprüleri

arasındaki kesimine ise hal, balıkhane ve toptan gıda maddeleri ticareti yapan işyerleri

yerleşmiştir. Haliç'in yıllar boyu süren kirlenme süreci bu gelişmelerle başlamıştır.

Başkent olma işlevinin kalkmasıyla, eskiden yöneticilerin oturduğu ve kentin gözde

semtlerinden olan Süleymaniye, Fatih, Beyazıt ve Şehzadebaşı gitgide önemini yitirmiştir. Bu

semtlerdeki konaklar oda oda kiraya verilmeye ya da yıkılmaya başlamıştır. Buna karşılık,

1930'larda üst gelir gruplarının yerleştiği Beyoğlu yakasının çekiciliği artmıştır. 1933'e

gelindiğinde, tarihsel yarımadanın nüfusu 125 binken, Beyoğlu'nun nüfusu 150 bini aşmıştır.

1950'lerin öncesinde İstanbul'un merkezi iş alanı Çarşıkapı, Sirkeci, Eminönü ve

Karaköy'ü kapsamaktadır. Beyoğlu'na yerleşen üst gelir grubuna yönelik ticaret ise

Karaköy'den İstiklal Caddesi'ne kaymıştır.

1940-1950 Dönemi:Bu dönem Türkiye'de sermaye birikiminin sanayiye

aktarılabilecek ölçeğe yaklaştığı yıllardır. İstanbul, sunduğu olanaklarla Anadolu sermayesi

için önemli bir çekim merkezidir. Prost Planı'yla başlayan Haliç'in sanayiye açılması süreci,

1947'de Belediye İmar Müdürlüğü tarafından "İstanbul Sanayi Bölgelerine Ait

Talimatname"nin ve 1949'da da ilgili komisyon raporunun yayınlanmasıyla tamamlanmıştır.

1947 Talimatnamesi, Eyüp-Silahtarağa, Eyüp-Edirnekapı ve Yedikule-Bakırköy arasını ağır,

Haliç'in iki yakasını ise orta ölçekli sanayinin yerleşimine açmıştır. 1949 raporu da bunlara

ağır sanayi alanları olarak Eyüp'ün kuzeyini, Maltepe çevresiyle Davutpaşa yolunu,

Kazlıçeşme, Zeytinburnu, Bakırköy'ün dış kesimini, Yeşilköy ve Küçükçekmece'yi, Anadolu

Yakası’nda ise Maltepe-Kartal arasıyla Pendik'i ve Kadıköy-Gazhane çevresini eklemiştir. Bu

yıllarda, Boğaz kıyılarına kamuya ait şişe ve cam, ispirto ve rakı, kibrit fabrikaları ile kömür

depoları yerleşmiştir.

I.Dünya ve Kurtuluş savaşlarında yaşadığı sarsıntılardan sonra İstanbul ülke

ölçeğindeki gücüne, II. Dünya Savaşı'nı izleyen yıllarda yeniden kavuşmuştur. 1950'lerde,

topraktan kopan geniş kitlelerin akınına uğramış, 1950'de 983.041 olan kent nüfusu, 10 yıl

sonra 1.466.535'e ulaşmıştır. İlk göç dalgasıyla gelenler Haliç yöresiyle sur dışındaki sanayi

kuruluşlarının çevresine yerleşmiş; Kâğıthane ve Zeytinburnu'nda ilk gecekondu

mahallelerinin çekirdekleri oluşmuştur. Anadolu Yakası’nda da o zamanlar Ankara Asfaltı

diye anılan karayolu üzerindeki sanayi kuruluşlarının çevresinde gecekondulaşma başlamıştır.

59

1950-1960 Dönemi:1951'de kentin tümündeki gecekondu sayısı 8.500 iken, 1957'de

yalnızca Zeytinburnu 26 bin konutta 60 bin kişinin yaşadığı bir gecekondu mahallesi haline

gelmiştir. Nüfusu hızla artan Zeytinburnu, 1957'de ilçe statüsüne kavuşmuştur.

Zeytinburnu'nun ardından Eyüp-Rami sanayi bölgesinin yakınlarında, kentin ikinci

büyük gecekondu mahallesi olan Taşlıtarla ortaya çıkmıştır. İlk kez 1950'lerde Bulgaristan ve

Yugoslavya'dan gelen göçmenlerin yerleştirilmesiyle oluşan Taşlıtarla, daha sonra kente

Anadolu'dan gelen göç akınıyla büyümüş ve 1963'te Gaziosmanpaşa adıyla ilçe olmuştur.

1954'te Avrupa Yakası için hazırlanan sanayi planı, Mecidiyeköy-Levent,

Mecidiyeköy-Şişli, Bomonti ve Kasımpaşa-Kağıthane arasında kalan kesimleri sanayiye

açmıştır. 1955'te yürürlüğe giren İstanbul Sanayi Planı ise Haliç'teki sanayi yerleşmesini bir

ölçüde dondururken, Topkapı-Rami ve Levent'te yeni sanayi alanları belirmiştir. 1950'lerin

üçüncü büyük gecekondu alanı Kâğıthane çevresinde gelişmiş, yeni sanayi alanları açılması

Halkalı, Maltepe, Kartal gibi denetim dışı alanların parsellenerek gecekondulaşmasına neden

olmuştur.

1950'lerin ortasına gelindiğinde İstanbul batıda Yeşilköy, kuzeyde Levent, Anadolu

Yakası Bostancı'ya uzanan bir alana yayılmıştır. Bu dönemde Zeytinburnu, Bakırköy ve

Yeşilköy, birbirlerinden yeşil alanlarla ayrılmış mahalleler durumundadır. Kentin Bostancı

uzantısı bahçeli konutlardan oluşan seyrek bir dokuya sahiptir.

İnönü (Dolmabahçe) Stadyumu, Spor ve Sergi Sarayı, Florya Plaj Tesisleri, Açıkhava

Tiyatrosu ve Levent Konut Siteleri 1950'lerde tamamlanmıştır. Ataköy'de 70 bin kişilik bir

yerleşme ile kıyıdaki plaj ve turistik tesislerin temelinin atılması, Yeşilköy Havalimanı'nın

(bugün Atatürk Havalimanı) genişletilmesi, Edirne-İstanbul karayolunun Topkapı girişinin

düzenlenmesi, Yeşilköy'e kadar 50 m genişliğinde bir yol yapılması, Vatan ve Millet

caddeleri ile Barbaros Bulvarı'nın açılması, Sirkeci-Florya sahil yolunun açılması,

Saraçhane'de İstanbul Belediye Binası'nın yapılması, Tophane-Dolmabahçe yolunun

genişletilmesi, Salıpazarı'nda rıhtım ve antrepoların kurulması 1950'lerde İstanbul'un

görünümünü değiştiren başlıca uygulamalar olmuştur.

1960-1970 Dönemi:Bütün hızıyla süren gecekondulaşmanın yanında kentsel mekanın

biçimlenişini değiştiren ikinci olgu da imarlı alanlardaki apartmanlaşma olmuştur. 1965'te Kat

Mülkiyeti Kanunu'nun çıkmasıyla İstanbul'un kentsel alanındaki arsaların değeri büyük artış

göstermiş, inşaat sektörü en canlı dönemlerinden birine girerken, önce boş alanlar; daha sonra

yeşil alanlar, parklar ve oyun alanları apartmanlarla dolmuştur.

Kentsel rantın ve maliyetlerin yükselmesi, büyük sanayinin kent çevresine yayılma

eğilimini pekiştirmiştir. Çeşitli özendirme önlemleriyle de desteklenen bu süreç sonucunda

sanayi kuruluşlarının hücumuna uğrayan Yakacık-Tuzla-Çayırova-Gebze eksenine, Kartal-

Maltepe sanayi alanları eklenmiştir. Asıl gelişme kentin Anadolu Yakası’nda görülürken,

Avrupa Yakası’nda Zeytinburnu ile Bakırköy arasını doldurmuş olan sanayi alanları bir

60

yandan Sefaköy, Halkalı ve Firuzköy'e uzanmış, bir yandan da Eyüp-Rami-Gaziosmanpaşa

bölgesinden kuzeye doğru yayılarak Küçükköy, Alibeyköy ve Kâğıthane'ye ulaşmıştır. Bu

arada Şişli'den Maslak'a uzanan Büyükdere Caddesi'nin batısında da bir sanayi alanı

oluşmuştur.

Sanayileşmenin hız kazanması, gecekondulaşmayı doğrudan etkilemiştir. 1960-65

arasında Türkiye'de gerçekleşen içgöçün yüzde 36'sı, 1965-70 arasında ise yüzde 22,'si

İstanbul'a yönelik olarak gerçekleşmiştir. 1960'ların sonunda İstanbul nüfusunun yüzde 25'i,

son beş yıl içinde göç edenlerden oluşmuştur. 1962'de 78 bin olan gecekondu sayısı, 10 yıl

sonra 195 bine çıkmıştır. Aynı yıl gecekonduda oturanların kent nüfusu içindeki payı yüzde

40 düzeyinde olmuştur. 1970'lerde hazine arazisinde yapılan gecekondulara, belediye sınırları

dışındaki tarım alanlarına her türlü denetimden uzak biçimde yapılan tapulu gecekondular da

eklenmiştir.

1960'lann başında 1,5 milyona yaklaşan, 1970'lerde 2 milyonu aşan nüfusuyla, kentsel

işlevlerin sürekliliği ve yaygınlığı ve etki alanının genişliğiyle, sanayinin kent dışına kayması

ve birden çok merkezin ortaya çıkmasıyla İstanbul, artık metropol olarak tanımlanabilecek bir

ölçeğe ulaşmıştır.

1970-1980 Dönemi:İstanbul, büyük bir nüfus yığılmasının da etkisiyle konut ve

ulaşım gibi temel altyapı gereksinmelerinde büyük boyutlara varan sorunlarla karşı karşıya

kalmıştır. Bu yıllarda İstanbul'da mekansal yapı açısından en önemli olgu, Boğaz'ın iki

yakasının bir köprüyle bağlanması olmuştur. Kentin transit taşımacılık işlevini güçlendiren

Boğaziçi Köprüsü ve çevre yolları, hızlı büyüme sonucunda kısa sürede kent içi ulaşım ağının

omurgası haline gelmiştir.

1970'lerin bir başka önemli olgusu da yerli otomobil üretiminin başlaması ve özel oto

sayısında görülen büyük artış olmuştur. İstanbul'da 1950'de toplam otomobil sayısı 2 bin iken,

bu sayı 1970'lerin başında 80 bini, 1980'lerin başında ise 300 bini aşmıştır. Özel oto

sahipliğinin sağladığı hareketlilik, kentin merkezden uzak kesimlerinin yerleşime açılmasını

hızlandırmıştır. Özel oto sayısının artması ve Boğaziçi Köprüsü'nün yapımı, kentin iki yakası

arasındaki nüfus dengesini de etkilemiştir.

1970'te kent nüfusunun yüzde 23'ü Asya, yüzde 77'si Avrupa Yakası’nda yaşarken,

1990'da Asya yakasında yaşayanların kent nüfusu içindeki payı yüzde 34'e yükselmiştir. Kent

Anadolu Yakası Bostancı-Maltepe-Kartal-Pendik-Gebze yönünde hızla yayılmış, batıda ise

D-100 karayolu boyunca Silivri'ye ulaşmıştır.

Anadolu Yakası’ndaki bir başka önemli gelişme de Bostancı-Erenköy Bölgeleme İmar

Planı'nın yapılmasıdır. Bu plan, organik dokusunu 1970'lere değin korumuş olan bu bölgenin

Bağdat Caddesi çevresi ve kıyı dışında kalan kesimlerine, kat sınırlaması yerine, inşaat alanı

sınırlaması getirmiştir. Uygulama sonunda Kızıltoprak ile Bostancı arasındaki yapı alanı kısa

sürede yaklaşık iki kat artmıştır.

61

1970'lerde hız kazanan bir başka olgu kentin iki yakası boyunca Marmara kıyılarında

ortaya çıkan ikinci konut sahipliği olmuştur. Eskiden yazlığa gidilen alanlar batıda Yeşilköy,

kuzeyde Büyükdere ve Sarıyer, batıda da Suadiye, Bostancı ve Adalarla sınırlıyken, bu

yıllarda batıda Kumburgaz ve Silivri, Anadolu Yakası’nda ise Dragos ve Bayramoğlu ile

Yalova ve Çınarcık'a kadar uzanan kesim yazlık konut, site, motel ve çeşitli dinlenme

tesisleriyle dolmuştur.

1980-1990 Dönemi:1980'e gelindiğinde kent nüfusu üç milyona ulaşmış, kentte

çizgisel gelişmenin ve metropolitenleşmenin yapısına uygun olarak birden çok alt merkez

ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte asıl kent merkezi ya da metropoliten merkez olarak

tanımlanabilecek üç bölge güneybatıda tarihsel yarımada, onun kuzeyinde Karaköy ve

Beyoğlu, Anadolu Yakası’nda Üsküdar ve Kadıköy çekirdekleridir.

Tarihsel yarımadada maliye, adliye, vilayet, belediye gibi yönetim birimleriyle,

girişleri pasaj biçiminde düzenlenmiş işhanları yer almaktadır. Hanlarda basımevleri, dokuma,

plastik eşya ve hazır giyim (konfeksiyon) atölyeleri ve ithalatçılar yoğunlaşmıştır. Gıda

maddeleri ve kumaş toptancıları ile kuyumcuların kümelendiği Kapalıçarşı-Mahmutpaşa-

Sultanhamam-Mısırçarşısı yöresi, aynı zamanda kentin alt gelir gruplarının alışveriş

çevresidir. Kapalıçarşı ile Sultanahmet çevresinde turistik ticaret yaygındır.

Merkezî iş alanı içinde bankalar, sigorta kuruluşları ve başka büyük şirketlerin

yoğunlaştığı kesimlerden biri Karaköy'dür. Üst gelir gruplarına yönelik perakende ticareti,

büyük ölçüde Nişantaşı-Şişli bölgesine kaptırmış olan Beyoğlu otel, bar, meyhane, sinema ve

tiyatrolarıyla orta ve alt gelir gruplarının ilgi gösterdiği bir merkez durumuna gelmiştir.

Nişantaşı-Osmanbey-Şişli ekseni ise, üst gelir gruplarının alışveriş yaptığı büyük

mağazaları, şık lokantaları ile çekici bir merkez durumundadır. Bu eksenin devamı

niteliğindeki Şişli-Mecidiyeköy-Zincirlikuyu-Levent yöresi holdinglerin, yerli ve yabancı

şirketlerin yerleştiği bir iş çevresidir.

1980'ler İstanbul'a kentin yönetsel yapısına ilişkin önemli bir değişiklik getirmiştir.

1984'te çıkarılan Büyükşehir belediyelerine ilişkin yasa İstanbul'da Büyükşehir belediyesi ve

onunla bağlantılı olarak çalışacak ilçe belediyelerinden oluşan yeni bir yönetim yapısı

getirmiştir.

1980'lerde Haliç çevresindeki sanayi kuruluşlarının kent dışına taşınmasına ve Haliç'in

temizlenmesine başlanmış, İstanbul kanalizasyon sisteminin oluşturulmasına girişilmiştir.

İstanbul Boğazı'nda yapılan ikinci köprü, Fatih Sultan Mehmet Köprüsü adıyla çevre yolları

tamamlanmadan 3 Temmuz 1988'de açılmıştır.

1980'lerin İstanbul açısından bir başka önemli olgusu da, kentin pek çok semtini

kapsayan istimlaklar ve kıyı düzenlemeleridir. Bunların başında Haliç kıyılarıyla

Tarlabaşı'ndaki istimlak ve yıkımlar, Boğaziçi'ndeki kıyı düzenlemeleri ve kazıklı yollar ile

62

Kadıköy-Bostancı kıyısının doldurulması gibi tarihsel dokuyu önemli ölçüde değiştiren

uygulamalar sayılabilir.

Marmara Bölgesi'nde Türkiye'nin kent nüfusunun üçte birini barındıran bu alt

bölgenin batı-doğu doğrultusunda uzanan ana ekseni Çorlu, Tekirdağ, Silivri, Büyükçekmece,

Küçükçekmece, İstanbul, Gebze, İzmit, Adapazarı'dır. Yönetsel yapının hızlı nüfus artışı ile

yetersiz gelmesi üzerine 1987'de Büyükçekmece, Kâğıthane, Küçükçekmece, Pendik ve

Ümraniye, Bayrampaşa, 1992'de de Avcılar, Bağcılar, Bahçelievler, Güngören, Maltepe,

Sultanbeyli ve Tuzla ilçeleri kurulmuştur.

1990 Sonrası Dönem:1990’dan sonraki dönemde İstanbul metropoliten alanında nüfus

hareketlerinin ve yerleşme eğilimlerinin dolaylı sonucu olarak yerleşim alanlarının doğu-batı

doğrultusunda dışa doğru yayılmasında başlangıçta var olan ulaşım ağı yol gösterici olmuştur.

İETT ve çevre belediyelerinin otobüse dayalı toplu taşımacılıkta yetersiz kalması sonucu,

dolmuş-minibüs bu açığı kapatır duruma gelmiştir. Bu durumda doğal olarak

gecekondulaşmanın artmasına ve ifrazlı yasa dışı oluşumların gelişmesine zemin

hazırlamıştır. Bunun sonucunda Eski İstanbul merkezinin olduğu bölgeler göreceli olarak

daha yavaş büyürken, kent çeperlerindeki alanlar altyapı ve planları olmadan hızla gelişmiştir.

Ayrıca, alınan yatırım kararları da kentin gelişme yönünü, hızını ve nüfusun dağılımını

önemli ölçüde etkilemiştir. Bu dönemde İstanbul’da ulaşım açısından önemli gelişmeler

olmuş, tramvay, hafif metro ve metro hizmeti açılmıştır. Ayrıca tüp geçiş çalışmalarına

başlanmış ve ulaşım yönünden önemli projeler hayata geçirilmeye başlanmıştır.

Bugün İstanbul, nüfusu on milyonu aşan ve sınırları doğuda İzmit, batıda ise Tekirdağ

ile birleşen bir metropol durumuna ulaşmıştır. E-5 boyunca hızla gelişen sanayi, çevresinde

yasadışı yerleşmelerin oluşmasına yol açmış, yapılan imar planları ile sürekli arttırılan imar

hakları bölgede nüfusun hızla artması sonucunu doğurmuştur. Artık İstanbul’un doğusunda

hemen hemen Gebze’ye kadar yerleşmeler birleşmiş hatta yapılacak olan bazı çalışmalarda

Gebze de sınırların içine alınmaya başlanmıştır.

63


Bu bölümde, İstanbul’un tarihsel süreç içerisinde yaşadığı gelişim yerleşim ve iskan

açısından değerlendirilmiştir.

64

4.KENTSEL GELİŞİM VE PLANLAMA AÇISINDAN İSTANBUL

65


4.1. Mülkiyet Dağılımı ve Planlama

4.2. Osmanlı Döneminden Bugüne İstanbul Şehir Planları ve Gelişimi

4.3. İstanbul Şehir Dönüşüm Planları ve Gelişimi

66



edileceği veya

geliştirileceği

Mülkiyet Dağılımı ve Planlama

İstanbul’un mülkiyet

dağılımı hakkında bilgi

sahibi olabilmek.

Osmanlı Döneminden Bugüne

İstanbul Şehir Planları ve Gelişimi

İstanbul’un şehir planlarını

kavrayabilmek.

İstanbul Şehir Dönüşüm Planları

ve Gelişimi

İstanbul’un şehir dönüşüm

planları hakkında bilgi

sahibi olabilmek.

67

Anahtar Kavramlar

Planlama

Dönüşüm

68

Giriş

Bu derste İstanbul şehrinin Osmanlı Devleti’nden günümüze kadarki planlama anlamında

geçirdiği evreler gösterilmeye çalışılmaktadır.

69

4.1. Mülkiyet Dağılımı ve Planlama

İstanbul İli arazi mülkiyetine ait veriler aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Buna göre,

toplam 540.000 hektar (ha) alana yayılan İstanbul İl sınırları içerisinde yer alan arazinin

%47.7’sinin orman, %3’ünün ise orman kapsamından çıkarılmış 2B alanlarından oluştuğu

görülmektedir. %10,31’i askeri alan veya askeri güvenlik bölgesi olan İstanbul arazisinin

%11,15’i ise kamu, hazine, vakıf, il özel idaresi ve belediye mülkiyetinde bulunmaktadır.

Kalan da özel mülkiyettir.

MÜLKİYET ALAN (ha)

AVRUPA

YAKASI

ANADOLU

YAKASI

TOPLAM %

KAMU 6 642.65 9 802.21 16 444.86 3.05

HAZİNE 14 017.79 20 601.09 34 618.88 6.41

VAKIF 1 460.34 817.92 2 278.26 0.42

İL ÖZEL İDARESİ 207.65 87.46 295.11 0.05

İBB 2 433.65 1 340.78 3 774.43 0.70

BELEDİYE İLÇE 1 133.18 1 663.97 2 797.14 0.52

TOPLAM 3 566.82 3 004.75 6 571.57 1.22

ORMAN ALANLARI 150.351 107.100 257.451 47.7

2-B ALANLARI 5 555.06 10 712.21 16 267.27 3.01

ASKERİ ALAN

ASKERİ ALAN 22 661.11 21 179.37 43 840.48 8.12

ASK. GÜV. BÖL. 8 917.02 2 927.82 11 844.84 2.19

TOPLAM 31 578.13 24 107.18 55 685.31 10.31

İSTANBUL TOPLAM ALANI (ha) 540 000.00

Tablo: İstanbul İli Arazi Mülkiyet Analizi

70

İstanbul İli genelinde mülkiyet yapısı ve dağılımının aktarıldığı tablo; İstanbul’da arazi

kullanım kararlarının yönetilmesi ve yönlendirilmesinde, kamunun elinde önemli bir taşınmaz

stokunun olduğunu göstermektedir. Fakat, kamunun elindeki mülkiyetleri üzerinde kullanım

ve geliştirme haklarındaki farklılıklar, tanımsızlıklar ve belirsizlikler; bu stokun plan

kararlarının uygulanmasında etkin olarak değerlendirilememesine neden olmaktadır. Bu

durum, kentsel arazi üretiminin düzensiz bir piyasa mekanizması içinde yürütülmesinin de en

temel nedenini oluşturmaktadır.

Türkiye’de gerek kamu gerekse özel mülkiyetler üzerinde çeşitlenen tasarruflar, plan

uygulamalarında karşılaşılan en büyük engeldir. Ayrıca, İstanbul gibi yoğun bir yerleşme

deseninin hakim olduğu bir şehirde olası bir depremin yapı stokunda neden olacağı hasarları

önceden alınacak önlemlerle azaltmak ise, yine yapılı çevredeki mülkiyet ve imar haklarının

dönüşümünü gerektirmektedir. Bu nedenle; kamunun elindeki taşınmaz stokunun, çeşitlenen

ve çözümlenmesi de giderek karmaşıklaşan yapılı çevredeki mülkiyet ve imar haklarının

toplandığı, dönüştürüldüğü ve yapılaşma dışı opsiyonlara konu edildiği düzenlemelere tabi

tutulmasına ihtiyaç duyulmaktadır.

Bu stokun, belirtilen amaca yönelik etkin kullanımı ve yönetimi, geliştirilen planlardan

sonuç alınmasına hizmet edecek olup, İstanbul’un toplumsal, ekonomik ve çevresel

sürdürülebilirliğinin sağlanmasında da belirleyici nitelik taşımaktadır.

İstanbul İli’nin %47.7’sinin orman alanları ile kaplı olması ve kentin yaşam destek

sistemlerini, ekolojik koridorlarını içermesi, bu alanların kentsel gelişme baskısına özellikle

maruz kalmamasını gerektirmektedir. Diğer taraftan, aşırı nüfus artışı baskısının beraberinde

getirdiği kontrolsüz gelişme ve yasa dışı yapılaşma eğilimleri, 2B olarak adlandırılan orman

vasfını yitirmiş, yapılaşmaya ve yerleşmeye konu olmuş alanların çoğalmasına neden

olmaktadır. İstanbul İli’nde 2B alanlarının ayrıntılı incelemeleri, bu alanlarının orman alanları

içinde, büyüklükleri nispeten küçük, fakat heterojen bir dağılım gösterdiğini açığa

çıkartmaktadır. Diğer bir ifadeyle, İstanbul’un maruz kaldığı kontrolsüz ve yasadışı yerleşme

ve yapılaşma eğilimlerinin yüksek olması gerçeğinden hareketle, İstanbul İli’nde orman

alanlarının ciddi bir bozulma ve yok olma riski altında olduğu söylenebilir.

Ortaya çıkan bu çerçeve, İstanbul’un sürdürülebilir kentsel gelişiminin kamunun hem

kendi mülkiyetindeki taşınmazlara hem de özel mülkiyet kapsamındaki tasarruflara etkin bir

denetim ve izleme mekanizması getirmesi, yasa dışı kullanım ve edinimlere ise caydırıcı

önlemler geliştirmesi gereğini ortaya koymaktadır.

İstanbul İli genelinde TEM’in kuzeyinde, özellikle Anadolu Yakası’nda, yerleşim ve

yapılaşma baskısına maruz hazine ve 2B alanları yer almaktadır. Bu dağılım, TEM’in

kuzeyinde sanayi alanları gibi kontrolsüz nüfus yığılmasına neden olacak makro çaplı arazi

kullanım kararlarından kaçınılmasını gerektirmektedir.

71

4.2. Osmanlı döneminden bugüne İstanbul Şehir Planları ve Gelişimi

İstanbul’daki planlama çalışmalarına ilk olarak 19. yy’da karşılaşılmaktadır. 1822

tarihinde yayınlanan Kauffer planlarından hemen sonra, 1836-37 yıllarında Helmuth Von

Moltke tarafından, önce bir harita elde edilmiş, bu haritaya bağlı kalınarak bir imar planı

çizilmiştir. Daha sonra bu plandaki kararlar 1839 yılında bir ilmühaber haline getirilmiştir. Bu

ilmühabere göre İstanbul’da yeni yapılacak binalar kâgir olacaktır.

Geniş meydanlar oluşturulup, geometrik form ve kurallara ağırlık verilecektir. Moltke,

sürdürülmekte olan askeri düzenlemelere göndermeler yaparak İstanbul sur dışında inşa

edilmiş tüm büyük askeri kışlaları planına işlemiştir. Daha sonraları bu yapıların çevrelerine

mahalleler inşa edilmiştir.

Sadece İstanbul’da uygulanmak üzere 1848 ve 1849 yıllarında Ebniye Nizamnameleri

hazırlanmıştır. Bu nizamnamede kamulaştırma, binalara ruhsat verilmesi, yol genişlikleri,

inşaatların denetimi ve bina yükseklikleri üzerine kurallar getirilmiştir.Nizamnamenin ilk

uygulaması 1848 yılında Pangaltı’da Mekteb-i Harbiye’nin karşısında 27 hektar alanın

yerleşmeye açılmasında olmuştur.

İstanbul’un planlama tarihinde 1864 yılında çıkan ve Sirkeci’den Kumkapı’ya kadar

uzanan alanda 3500 binayı yakan Hocapaşa yangını bir dönüm noktası olmuştur. Bu

dönemde, şehirdeki büyük yangınlardan sonra uygulanacak imar hareketlerini düzenlemek

için mevzii plan yaptırılmaya başlanmıştır. Bir çeşit imar komisyonu olan, “Islahat-ı Turuk”

komisyonu kurulmuştur. 1882 yılında çıkartılan Osmanlıların ilk imar kanunu olan “Ebniye

Kanunnamesi” ile belediyelerin imar uygulamalarını plan ve haritalara dayandırmaları

öngörülmüştür. Bu nizamname bir öncekinden faklı olarak yalnız İstanbul’da değil tüm

imparatorlukta uygulanacaktır. Nizamnamede ilk kez kentsel altyapıdan söz edilmiştir. Yeni

alanların yapılaşmaya açılmasında, bu alanların planlarının yapılması ve padişah iradesi

alınması koşulu getirilmiştir.

Bu kanun da büyük ölçüde daha önceki nizamnamelerin kurallarını içermektedir.

Yangın yeri düzenlemelerinde ve yolların genişletilmesi halinde arsanın ¼ kadarının ücretsiz

alınabileceği ve yeni yerleşmeye açılacak alanlarda arsa sahiplerince bir karakol ve mektep

yerinin kamuya terk edilmesi, düzenlenen alan içinde kanalizasyonun yapılması, ayrıca

kaldırımların yapılması için de Şehremaneti’ne belli bir para yatırılması hükümleri

getirilmiştir. Bunların dışında yasa, İstanbul’un üst gelir gruplarının köşklerinin yapıldığı

alanlarda parselleme kolaylığı getirmiştir. Genel kural olarak yapılaşmaya açılacak alanlar

için padişah iradesi gerekirken Kadıköy, Çamlıca ve Boğaziçi semtlerinde bağ ve bahçelerde

birer dönümden az olmamak üzere köşk inşa etmek koşuluyla padişah iradesi olmadan ifraz

imkânı sağlamıştır.

İstanbul yakasında Islah-ı Turuk komisyonunun çalışmaları sürerken Galata yakasında

da Altıncı Daire-i Belediyenin çalışmaları başlamıştır. 1864 yılında konulan Galata surlarının

yıkılması, yapılan projelerin arasında yer almıştır.

72

1902 yılında II. Abdülhamit, Paris’in Baş mimarı olan Joseph Antoine Bouvard’dan

Paris Sefiri aracılığıyla İstanbul için bir plan yapmasını istemiştir. Bouvard, İstanbul’a

gelmeden İstanbul’un fotoğraflarına bakarak kentin Sultanahmet, Eminönü, Beyazıt

meydanları için Beaux-Arts yaklaşımı içinde gösterişli perspektifler çizmiştir. Bazı ana yol

güzergahları için imajlar oluşturmaya çalışmıştır. Bu çizimler İstanbul’da sergilenmişse de

uygulanmamıştır.

1908 yılında II. Meşrutiyetin ilanından sonra Bouvard İstanbul’a yeniden davet

edilmiştir. Bu kez İstanbul’a gelen Bouvard incelemeler yaptıktan sonra, kentin yeterli

duyarlılıkta ve ölçekte haritası olmadan plan yapılamayacağını bildirmiştir. Bunun üzerine

Halil Ethem Bey’in şehreminliği döneminde Fransız topografya cemiyetine ihale edilen harita

alım işi 1910 yılında başlatılmıştır. Harita alımları yapılırken haritası biten yerlerden

başlayarak kentin imar planları da yapılmaya başlanmıştır. Keşfiyat ve İnşaat A.Ş adına 1922

yılında Carl Ch. Lörcher Beyoğlu yakasının 1/2000 ölçekli nazım planını yapmıştır.

Cibali, Fatih ve Altmermer ‘i kapsayan yangın alanının canlandırılmasına yönelik

Rahtree’ye de bir plan yaptırılmıştır. Kent nüfusunun azaldığı bu dönemde bu alan

kendiliğinden bir gelişme göstermeyeceği için Fatih tramvay durağından Edirnekapı’ya kadar

bir tramvay hattı döşenmiştir.

1926-1928 yılları arasında Lörcher Üsküdar ve Kadıköy’ün 1/10000 ölçekli nazım

imar planını yapmıştır. Bu planda yapı yoğunlukları, yeşil sistemi ve yol kademelenmesi ayrı

planlar halinde çizilmiştir. Dönemine göre oldukça gelişmiş bir planlama tekniği ile

yapılmıştır.

1930’lu yılların ilk yarısı Cumhuriyetin Osmanlı döneminden kalma tüm kent

yönetimi ve imar yasalarının değiştiği yıllar olmuştur. 1930 yılında çıkarılan 1580 sayılı

Belediyeler ve 1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunları, 1933 yılında çıkarılan Belediyeler

Bankası kanunu, 1933 yılında Ebniye Kanununun yerine geçmek için çıkarılan Yapı ve Yollar

Kanunu ve 1934 yılında çıkarılan “Belediye İstimlâk Kanunu” yeni bir kentsel yönetim

çerçevesi oluşturmuştur. 1580 ve 1593 sayılı yasalarda belli bir büyüklüğün üstündeki

belediyelerin plan yapması ya da yaptırması zorunluluğu getirilmiştir.

1932-33 yılları arasında Cumhuriyet döneminin ilk çalışması olarak İstanbul’un

planlanması üzerine bir yarışma açılmış, bu yarışmada Herman Elgötz başarılı bulunmuş fakat

yeterli çözüm üretmediğinden dolayı Elgötz’ün önerileri hayata geçirilememiştir. 1935 yılına

gelindiğinde ise Alman şehirci Martin Wagner İstanbul’u planlaması için İstanbul’a davet

edilmiştir. Martin Wagner’in İstanbul’ a ilişkin olarak bölgesel bağlamda yaptığı çalışmalar

gerekli yankıyı bulmamıştır.

1936 yılında Fransız şehircilik uzmanı Prost, İstanbul’u planlaması için çağırılmıştır.

Prost’un 1936-1937 yılında süren araştırmaları ilk sonucunu, tarihi İstanbul Yarımadası ve

Beyoğlu’nu kapsayan 1/5000 ölçekli “İstanbul Ciheti Nazım Planı” olarak vermiştir. Plan,

73

“Milli Şef”in onayını da aldıktan sonra 1939 yılında uygulamaya konmuştur. Planın

uygulanması için beşer yıllık üç dönemden meydana gelen 15 yıllık bir program

hazırlanmıştır. 1940 yılında Anadolu Yakası için geliştirilen nazım plan onanmıştır.

Prost’un bulunduğu dönemde 1937-1951 arasında 6000 ha alan için nazım plan, 3000

ha alan için imar planı , 650 ha alan için detay planları üretilmiştir. Henri Prost'un hazırladığı

plan (1937), kentin mekansal yapısı üzerinde belirleyici bir etki yapmıştır. Prost Planı'nın

özelliklerinden biri, kenti İstanbul, Beyoğlu ve Üsküdar-Kadıköy olmak üzere üç ayrı

bölümde ele alması olmuştur. Bu plan hızlı nüfus artışının söz konusu olmadığı bir dönemde

yapılmıştır. Prost, planında Sarayburnu limanın kaldırılmasını, Yenikapı’da bir büyük liman

yapılmasını, Anadolu Yakası’nda Haydarpaşa yanındaki limanın geliştirilmesini önermiştir.

“Münevverler Akropolü” olan üniversitenin Beyazıt-Şehzadebaşı arasında

geliştirilmesi, Boğaziçi’ndeki tüm sanayi alanlarının kaldırılarak, Haliç’in bir sanayi aksı

haline getirilmesi, Haliç’in sol sahilindeki konut dokusunun kademeli olarak boşaltılması

diğer önerilerdir. Yeniden düzenlenen yangın alanları dışında, yeni konut gelişmelerinin

Taksim-Maçka arasında Maçka-Beşiktaş-Mecidiyeköy üçgeni içinde Kurtuluş sırtlarında,

Anadolu Yakası’nda ise Moda ve Marmara sahillerinde olması düşünülmüştür.

Planda iki büyük yeşil alan önerilmiştir. Bunlardan biri surların içindeki,

Yenibahçe’deki parkın bir kültür parkı ve spor alanı olarak; diğeri Maçka-Harbiye-Taksim

arasındaki parkın ise spor ve sergi sarayı, açık hava tiyatrosu vb. tesislerin yer aldığı bir park

olarak düzenlenmesi önerilmiştir. Sarayburnu Parkı, Küçük Ayasofya ve Ayasofya arasında

ise bir arkeolojik park önerilmiştir. Atmeydanı, çevresinde oluşturulacak kamu binaları ile

Cumhuriyet Meydanı olarak tasarlanmıştır. Planda birçok meydanın yeniden düzenlenmesine

ilişkin öneriler de yer almıştır.

İstanbul’da bu dönemde otomobil sayısı çok az olmasına karşın Prost, Taksim’i Haliç

köprülerine bağlayacak iki hızlı otomobil yolu önermiştir. Bunlardan birincisi Yenikapı

limanından başlayıp Unkapanı’na uzanan Atatürk Bulvarı, diğeri ise bunun uzantısındaki

Atatürk Köprüsü ile Azapkapı’ya bağlanan, oradan Şişhane yoluyla İngiliz Sefaretine ulaşan,

daha sonra da Taksim’i Karaköy’e bağlayan bir kısmı tünel olan yoldur.

Kentin Avrupa Yakası’nda Boğaz için biri sahilden diğeri tepelerden geçen iki yol

daha önerilmiştir. Böylece Boğaziçi’nin güçlü bir biçimde Taksim’e bağlanması

amaçlanmıştır. Haliç’in etrafını saran sanayi yolunun Atatürk Köprüsü’nden Yenikapı

limanına bağlanması düşünülmüştür. Londra-Edirne yolunun Vatan Caddesi ile kente

bağlanması öngörülmüştür. Anadolu Yakası’nda Üsküdar Meydanı ana trafik düğüm noktası

olarak düzenlenmiştir.

Prost planı gözden geçirilerek 1943 yılında 10 yıllık yeni bir imar programı ilan

edilmiştir. Prost planı 2. Dünya savaşı sonrasında İstanbul nüfusunun hızlı artması karşısında

büyümeyen bir kentin planı olarak hazırlandığı için, birdenbire yetersiz kalmıştır. 1950 yılının

74

sonunda Prost’un İstanbul’dan ayrılmasından sonra hazırlanmış olan planların kent bünyesine

uygunluğu veya yürürlükten kalkmasına karar vermek üzere Belediye Meclisi’nce bir

revizyon komisyonu kurulmuştur. Komisyon altı ay çalışmış ve hazırlanan rapor Bayındırlık

Bakanlığı tarafından da onaylanmıştır.

Bu raporun benimsenmesi üzerine oluşturulan “Müşavirler Heyeti” bu çalışmaları

yapmak üzere görevlendirilmiştir. Bu heyet gerekli araştırmaları yaparak Küçükçekmece’den

Tuzla’ya kadar uzanacak alanda 1/10000 ölçekte bir nazım imar planı yapmayı amaçlamıştır.

Komisyon bunu başaramamıştır.

1956 yılında 6785 sayılı yeni İmar Yasası ve 6830 sayılı yeni İstimlâk Yasası

TBMM’den geçmiştir. Aynı günlerde dönemin Başbakanı Adnan Menderes İstanbul’da bir

imar operasyonu da başlatmıştır.

1957 yılında Almanya’dan planlama uzmanı Hogg çağırılmıştır. Hogg’ün

çalışmalarının kamuoyundaki plansızlık tartışmalarını önleyememesi üzerine 1958 yılında

İller bankasınca İstanbul İmar ve Planlama Müdürlüğü kurulmuştur. Ünlü İtalyan plancısı

Luigi Piccinato’nun yönlendiriciliğinde “Geçiş Devresi Nazım Planı” hazırlanmıştır.

Piccinato, İstanbul’un sanayi şehri olarak gelişmesi yerine idari, kültürel, ticari ve

ekonomik merkez olarak gelişmesini öngören bir plan amaçlamıştır. 1959 yılında İstanbul

İmar ve Planlama Müdürlüğü’nün ve bu müdürlükçe üretilen çalışmaların denetimi ve

uygulamaya dönüşmesinin sağlanması için bir idari heyet oluşturulmuştur.

Piccinato bu heyetin danışmanı olarak görev yapmıştır. Kent mücavir sahalarını da

kapsayarak ayrıntılı ve bütüne dönük araştırmalar yapılmış ve 1960 senesinde 1/10000 ölçekli

bir nazım plan hazırlanmıştır. Bu plan, metropoliten alanının bütününü içeren ve imar planları

ölçeğine uygun bir haritanın bulunmaması nedeniyle onanmamıştır.

1965 yılında Milli Güvenlik kurulunda İstanbul, Anakara ve İzmir’in Nazım

planlarının yapılması için tavsiye kararı alınmıştır. Bunun üzerine aynı yıl alınan bir Bakanlar

Kurulu kararı ile bu planların İmar ve İskân Bakanlığı’nın kuracağı bürolarca, İller

Bankasınca finanse edilerek yapılması öngörülmüştür. Bu karar uyarınca Büyük İstanbul

Nazım Plan Bürosu 1966 yılı ortalarında kurulmuştur.

1973 yılında TC. Hükümeti ve Dünya Bankası anlaşması ile Nazım Plan Bürosunda

şehirsel gelişme projesi örgütlenmiş, dört yabancı firmanın danışmanlığında ve Turgut

Cansever’in yürütücülüğünde genel planlama ve ulaşım arazi kullanış modeli çalışmaları

yapılmış, İstanbul doğal ve kültürel mirasının korunması ve turizmin geliştirilmesi için gerekli

tedbirler alınmıştır. Çalışmalar 1975 yılında Bakanlar Kurulu Kararlarına dönüştürülmüş

olmasına rağmen uygulanmamıştır.

75

4.3. İstanbul Şehir Dönüşüm Planları ve Gelişimi

1980 yılında ilk kez metropoliten ölçekte ve 1995 yılını hedefleyen 1/50.000 ölçekli

İstanbul Metropoliten Alan Nazım Planı, İmar ve İskan Bakanlığı’nca yapılmış ve 29.07.1980

tarihinde onanmıştır. (bk.Harita).

Söz konusu planın projeksiyon yılı 1995, projeksiyon nüfusu 7.1 milyondur . Planın

amacı; İstanbul’un sahip olduğu tarihi, kültürel ve doğal niteliklerin korunmasını sağlamak

amacıyla; kentin güneyde, doğu batı aksınca lineer bir şekilde gelişmesinin sağlanmasıdır.

Planın iki temel stratejisi doğal kaynakların korunması ve merkezler kademelenmesidir.

Harita: 1/50.000 ölçekli İstanbul Metropoliten Alan Nazım Planı

1984 yılında çıkarılan 3030 sayılı yasa ile İstanbul’un planlama yetkisi Belediye ile

Bayındırlık ve İskân Bakanlığı’na verilmiştir. Nazım Plan Bürosu 1985 yılında İstanbul

Büyükşehir Belediyesi’ne bağlandıktan sonra 1989 yılında yeni bir yapılanmaya gidilmiş ve

1994 Mart ayında 1/50.000 ölçekli İstanbul Büyükşehir Nazım Planı Büyükşehir Belediyesi

tarafından onaylanmıştır.

1994 yılındaki yerel seçimlerden sonra 1/50.000 ölçekli Nazım Planın revizyonu için

çalışmalara başlanmış ve 15.11.1995 tarihinde 1/50.000 ölçekli İstanbul Metropoliten Alan

Alt Bölge Nazım İmar Planı Büyükşehir Belediyesi tarafından onaylanmıştır.

1995 onay tarihli 1/50.000 ölçekli İstanbul Metropoliten Alanı Nazım Plan’da;

Metropoliten Bölge olarak Marmara ve Trakya bölgesi bütünü kabul edilmiştir. Metropoliten

Alan ise, Tekirdağ il sınırından İzmit il sınırına kadar uzanan bölgeyi kapsamaktadır. Bu

sınırlar içinde analiz çalışmaları yapılarak, batıda İstanbul il sınırı, doğuda İstanbul il sınırına

76

ilave olarak Gebze ilçesi sınırını içine alan bölge bütününde “İstanbul Metropoliten Alan Alt

Bölge Nazım Planı” çalışmaları tamamlanmıştır. Planın projeksiyon tarihi 2010 yılı,

projeksiyon nüfusu 13 milyondur.

Onaylama aşamasını takiben plana yargıda parsel bazında bazı davalar açılmıştır. Bu

davalar sonucunda Danıştay 6. Dairesi tarafından “Büyükşehir Belediyelerine 1/5.000 ölçekli

Nazım İmar Planı ve 1/1.000 Ölçekli Uygulama İmar Planı dışında herhangi bir planı yapmak

ya da onaylamak yetkisi verilmemiştir.” kararı verilerek, söz konusu plan yetki yönünden

iptal edilmiştir.

Metropoliten Alan Alt Bölge Nazım İmar Planı’nın iptal edilmesinden sonra

İstanbul’da meri plan olarak 1980 onanlı Metropoliten Alan Nazım İmar Planı kullanılmaya

devam edilmiştir. O tarihten bu güne üretilen bütün planlar bu üst ölçekli plan baz alınarak

hazırlanmıştır.

Son dönemde, üst ölçekli planlama konusunda yeni gelişmeler yaşanmıştır. Çevre ve

Orman Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki 4856 sayılı Kanun’a göre; Çevre Düzeni

Planlarını hazırlamak veya hazırlatmak ve onaylamak görevi Çevre ve Orman Bakanlığı’nın

sorumluluğundadır. 10.07.2004 tarihinde kabul edilen 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi

Kanunu ile Çevre Düzeni Planına uygun olmak kaydıyla, Büyükşehir belediye ve mücavir

alan sınırları içinde 1/5000 ile 1/25000 arasındaki her ölçekte nazım imar planını yapmak,

yaptırmak ve onaylayarak uygulama görevi Büyükşehir belediyelerine verilmiştir. Bu

doğrultuda, İstanbul Büyükşehir Belediyesi üst ölçekli planlar için bir çalışma başlatmıştır.

Bu kapsamda çevre düzeni planlarını yapma ve onaylama yetkisini elinde bulunduran

Çevre ve Orman Bakanlığı ile 01.10.2004 tarihinde bir protokol imzalanmış ve bu yetki

İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne devredilmiştir. 02.11.2004 tarihinde Encümen’ce

onaylanan protokol yürürlüğe girmiş ve İstanbul için 1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Planı

çalışmalarına başlanmıştır. İstanbul Büyükşehir Belediye Meclisi’nin 14.07.2006 tarihli

Kararı ile kabul edilen 1/100.000 ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı 22.08.2006 tarihinde

İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı tarafından onanarak yürürlüğe girmiştir. Planın

projeksiyon tarihi 2023 yılı, projeksiyon nüfusu ise 16 milyondur (bk. Harita).

77

Harita 1/100.000 ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı

1/100.000 ölçekli İstanbul Çevre Düzeni Planı ile eş zamanlı olarak

çalışmalarınabaşlanılan ve bu plan ile eşgüdümlü olarak devam ettirilen 1/25000 ölçekli

İstanbul Nazım İmar Planı çalışmaları devam etmektedir.

78


Bu bölümde, İstanbul’un arazi mülkiyet analizi üzerinde durulmuştur. Bu çerçevede,

kentin çevre düzeni ve imar planları gözden geçirilmiştir.

79

5. KÜRESEL VE BÖLGESEL MERKEZ OLARAK İSTANBUL

80


5.1. Konum

5.2. Küresel Merkez

5.3. Bölgesel Merkez

81



edileceği veya

geliştirileceği

Konum İstanbul’un konumıunun

yapısal özelliklerinin

kavranması.

Küresel Merkez İstanbul’un küresel merkez

olarak özelliklerinin

incelenmesi.

Bölgesel Merkez İstanbul’un bölgesel merkez

olarak özelliklerinin

incelenmesi.

82

Anahtar Kavramlar

Bölgesel Merkez

Küresel Merkez

83

Giriş

Bu derste İstanbul şehrinin Küresel ve Bölgesel bir merkez olarak nerede konumlandığı, bu

konumunun avantaj ve dezavantajları üzerinde durulacaktır.

84

5.1. Konum

Türkiye’nin yedi coğrafi bölgesinden biri olan ve Balkan Yarımadası ile Anadolu

arasında bir geçiş oluşturan Marmara Bölgesi’nde yer alan İstanbul; Avrupa ve Asya

kıtalarının birbirine bağlandığı noktada yer almaktadır. Coğrafi konum olarak, 28° 01' ve 29°

55' doğu boylamları ile 41° 33' ve 40° 28' kuzey enlemleri arasında bulunan İstanbul İl’i;

5.400 km2’lik yüzölçümüyle 769.604 km²’lik Türkiye topraklarının % 0,7’sini kaplamaktadır.

İl’i kuzeyde Karadeniz, doğuda Kocaeli Sıradağları’nın yüksek tepeleri, güneyde

Marmara Denizi ve batıda ise Ergene Havzası’nın su ayrım çizgisi sınırlarken, komşu iller de

Kocaeli ve Tekirdağ olmaktadır. İstanbul Boğazı, Karadeniz’i Marmara Denizi ile

birleştirirken; Asya Kıtası ile Avrupa Kıtası’nı da birbirinden ayırmakta ve aynı zamanda

İstanbul kentini de ikiye bölmektedir. Ancak İstanbul sahip olduğu köprülerle kıtaları ve

şehrin her iki yakasını bağlamaktadır.

İstanbul İl toprakları toplam 5.512 km²’lik bir alanı kaplamaktadır. Yüzölçümü ile

72.114 km²’lik Marmara Bölgesi içinde %7,6’lik paya sahipken, 769.604 km²’lik alana sahip

Türkiye yüzölçümü içerisinde %0,7’lik bir pay almaktadır.

5.2. Küresel Merkez

İstanbul Balkanlar, Karadeniz, Kafkaslar, Orta Doğu ve Doğu Akdeniz

hinterlandınasahip önemli dünya metropollerinden biri konumundadır (bk. Şekil).

Şekil: İstanbul’un Etkileşim Alanı

İstanbul bugün; Avrupa Birliği’ne üye veya aday statüsünde olan toplam 29 ülkenin 20

sinden daha fazla nüfusa sahip olup, bu ülkelerin yaklaşık 7 tanesinin toplam nüfusu kadarını

tek başına taşımaktadır. İstanbul; Malta, Lüksemburg, Kıbrıs Rum Kesimi, Estonya,

Slovenya, Letonya ve Litvanya’nın toplam nüfusuna tek başına sahip bir kenttir. Ayrıca

İstanbul; Belçika, Portekiz ve Yunanistan gibi ülkelerin her birinden daha fazla nüfusu

barındırmaktadır. Diğer bir deyişle; İstanbul’a Avrupa ölçeğinde bakıldığında, kentin bir

‘Ülke Kent’ boyutunun da ötesinde bir ‘Ülkeler Bloğu’ niteliğindedir (bk.Tablo).

85

ÜLKELER NÜFUS

(Milyon)

ÜLKELER NÜFUS

(Milyon)

Almanya 80,716 İsveç 9,716

Türkiye 76,667 Avusturya 8,504

Fransa 66,616 Bulgaristan 7,364

Birleşik Krallık 64,100 Danimarka 5,655

İtalya 60,782 Slovakya 5,415

İspanya 46,704 Finlandiya 5,470

Polonya 38,483 Hırvatistan 4,284

Romanya 19,942 İrlanda 4,609

Hollanda 16,856 Litvanya 2,944

Yunanistan 10,816 Letonya 1,990

Portekiz 10,427 Slovenya 2,061

Belçika 11,198 Estonya 1,315

Çek Cum. 10,513 GKRY 1,117

Macaristan 9,877 Lüksemburg 0,549

İSTANBUL 14,160 Malta 0,446

Tablo: İstanbul’un Nüfusunun AB Üyesi Ülkeler ile Karşılaştırılması (2013-2014 yılları)

İstanbul, Avrupa’nın büyük metropoliten bölgelerine benzer şekilde nüfus

yoğunluğunun yüksek olduğu bir merkezdir. Bu özelliği ile diğer büyük yerleşme odaklarına

benzese de, hızlı nüfus artışının sürmesi ve göç almaya devam etmesi ile farklı bir özellik

göstermektedir.

Türkiye’nin en yüksek yoğunluklu bölgeleri olan İstanbul ve İzmir, Avrupa’da da en

yüksek yoğunluklu bölgeler içinde yer alırken (İstanbul için 1999 yılında kilometrekareye

1.928 kişi), başkent Ankara Bölgesi yalnızca kilometrekareye 120 ile 200 kişi arasında bir

değere sahiptir.

Ekonomik faktörlerin en önemli etken olduğu göç eğilimi verilerine göre, Türkiye ve

İstanbul’un durumu AB genelinden oldukça farklı bir boyuttadır. İstanbul 1000 kişiye 100 ile

200 arasında göç alma oranı ile en çok göç alan bölgeler arasında yerini almaktadır.

Gelir düzeyi açısından İstanbul, AB ortalamasının çok altındadır. 2000 yılı verilerine

göre AB ortalaması kişi başına satınalma güçü standardı(PPS)’nın GSYİH değerleri 20.213

PPS iken, bu değer İstanbul için 8.210 PPS olarak hesaplanmıştır. Bu verilere göre

İstanbul’da kişi başına gelir AB ortalamasının ancak 41’ine ulaşmaktadır. Bu oldukça düşük

86

bir değer olup, gelir düzeyinin alım gücü açısından hesaplandığında bile yetersiz olduğunu

göstermektedir.

Buna karşılık GSYİH rakamlarının değişimi açısından AB bölgeleri içinde oldukça iyi

bir konumda bulunmaktadır. 10 yıllık dönem kapsamında İstanbul Bölgesinde sağlanan gelir

artışı hızı, İstanbul’un göreli dinamik yapısını göstermektedir.

İstanbul Avrupa bölgeleri arasında potansiyel bölgeler kategorisinde yer almaktadır.

Potansiyel bölgeler, işsizlik oranı AB ortalamasının altında (yüzde 9,4) ve GSYİH artış oranı

yüzde 4,7’nin altında olan bölgeleri kapsamaktadır.

İstanbul, insan gücü göstergeleri olarak kullanılan AR-GE personel sayısının aktif yaş

grubu içindeki payı ve üniversite mezunlarının toplam nüfustaki payı açısından Avrupa’nın en

az gelişmiş bölgeleri arasında yer almaktadır.

Ulaşım altyapısı açısından iyi durumda olan İstanbul’un, sağlık altyapısı açısından

AB’nin çok gerisinde kalmaktadır.

Beaverstock, Smith ve Taylor 1999 yılında, muhasebe, reklam, banka/finans ve avukat

firmaların varlığına dayalı olarak, dünya kentlerini alfa, beta ve gamma dünya kentleri olarak

sınıflamışlardır.

Bu çalışma, Loughborough Üniversitesi Küreselleşme ve Dünya Kentleri Araştırma

Grubunun 263 kentte 74 adet ileri üretici hizmet firma ofisinin kapsamlı verisine dayanarak

yürütülmüştür. Söz konusu çalışmada İstanbul, en sonuncu kategori olan Gamma kentleri

statüsündeki kentlerin en son basamağında yer almakta olup, 49.sıradadır.

Alfa Dünya Kentleri

12 Puan: Londra, New York, Paris, Tokyo

10 Puan: Chicago, Frankfurt, Hong Kong, Los Angeles, Milano, Singapur

Beta Dünya Kentleri

9 Puan: San Francisco, Sidney, Toronto, Zürich

8 Puan: Brüksel, Madrid, Mexico City, San Paolo

7 Puan: Moskova, Seoul

Gamma Dünya Kentleri

6 Puan: Amsterdam, Boston, Caracas, Dallas, Düsseldorf, Cenevre, Houston, Jakarta,

Johannesburg, Melbourne, Osaka, Prag, Santiago, Taipei, Washington

87

5 Puan: Bangkok, Pekin, Roma, Stockholm, Varşova

4 Puan: Atlanta, Barselona, Berlin, Buenos Aires, Budapeşte, Kopenhag, Hamburg,

İstanbul, Kuala Lumpur, Manila, Miami, Minneapolis, Montreal, Münih, Shanghai

İstanbul’un diğer 14 kentle birlikte oluşturduğu en alt Gama Grubu Kentlerin ortak

özellikleri, Alfa Grubu’nun oluşturduğu dört Dünya Kenti’nin küresel güç paylaşımında yer

tutamamaları, ancak onların baskınlığı altında işlevler üstlenebilmeleridir. Böylesine bir güç

paylaşımının dünya siyasal ve ekonomik haritasına getirdiği değişiklikler, İstanbul’un etki

alanının uzantı boyutlarını ve sınırlarını belirlerken yeni fırsatlar oluşturmakta, fakat yeni

tehditleri ve riskleri de beraberinde getirmektedir.

Yukarıdaki çalışmada, küresel reklamcılık hizmetleri sektöründe, İstanbul kentinin

ikinci grup içinde yani önemli merkez olarak yer aldığı; küresel banka hizmetleri sektörü ile

küresel hukuk hizmetleri sektöründe ise üçüncü önemdeki kentler içinde yani dünya çapında

bir alt merkez olarak ön plana çıktığı saptanmıştır.

Loughborough Üniversitesi’ndeki aynı çalışma grubu tarafından 2001–2003 yılları

arasında ağırlıklı olarak Avrupa kentleri üzerinde yoğunlaşan bir başka çalışma yapılmış;

hizmet sektörü içinde yer alan ve küresel düzeyde etkinlik gösteren firmaların merkezlerinin

oluşturduğu ağ içinde kentlerin göreceli yerleri dikkate alınmıştır. Muhasebe, finans ve

bankacılık, sigortacılık, reklamcılık, hukuk ve danışmanlık gibi sektörleri içerecek biçimde

tanımlanan bu genel hizmet sektörünün içinde yer alan finans ve bankacılık sektörü ayrıca

incelenmiştir. Çalışmaya ayrıca medya sektörü firmalarının oluşturduğu ağlar, sivil toplum

kuruluşları ağları ve bilimsel araştırma ağları da katılmış; bu alanlarda etkinlik gösteren firma

ve kuruluşların oluşturdukları ağlar içinde kentlerin göreceli konumları incelenmiştir.

Bu çalışmanın içinde İstanbul kenti de yer almış, genel hizmet sektöründe Avrupa

kentleri içinde 14. sırada yer almıştır. Finans ve bankacılık sektörünün ayrıca incelendiği

bölümde ise İstanbul kentinin önem sırası 7 olarak belirlenmiştir. Diğer alanlarda ise İstanbul

sıralamada yer almamıştır (bk.Tablo).

Genel Hizmetler Sektörü Finans ve Bankacılık Sektörü

London London

Paris Paris

Milan Frankfurt

Madrid Madrid

88

Amsterdam Milan

Frankfurt Brussels

Brussels İstanbul

Zurich Amsterdam

Stockholm Warsaw

Prague Dusseldorf

Dublin Moscow

Barcelona Luxembourg

Moscow Dublin

İstanbul Zurich

Vienna Athens

Warsaw Berlin

Lisbon Prague

Copenhagen Hamburg

Budapest Budapest

Hamburg Munich

Munich Geneva

Dusseldorf Barcelona

Berlin Rome

Rome Lisbon

Athens Stuttgart

Luxembourg Stockholm

Oslo Cologne

Geneva Kiev

Helsinki Bucharest

89

Tablo: Loughborough Üniversitesi Küreselleşme ve Dünya Kentleri Araştırma

Grubu Kademelenme Çalışması – Hizmetler Sektörü ve Finans Sektörü

İki çalışma arasında sadece dört yıl gibi bir zaman farkı olduğu dikkate alındığında,

İstanbul kentinin finans ve bankacılık alanında önemli bir gelişme gösterdiği ve dünya

kentleri içinde önemini artırarak koruduğu sonucu çıkarılabilir.

2000 yılı verileri ile İstanbul’un New York, Londra, Tokyo ve Paris gibi Dünya

Kentleri ile yapısal karşılaştırmasının yapılması, İstanbul’un küresel ilişkiler sistemi

içerisinde nasıl bir konumda olduğunu açığa kavuşturmak bakımından önemlidir.

Yüzölçümü ve nüfus ilişkilendirmesinde İstanbul 1.855 kişi/km2 değeri ile Londra

(1.846 kişi/km2) düzeyinde olup, Tokyo (1.546 kişi/km2), Paris (791 kişi/km2) ve New York

(922 kişi/km2) düzeylerinin ise üstünde bir nüfus yoğunluğuna sahip olduğu görülmektedir

(bk.Tablo).

Yerel Yönetim bütçelerine bakıldığında, İstanbul’un 3 milyar ABD doları bütçeyle

Tokyo ve New York’un çok gerisinde kaldığı görülmekte, GSMH oranı söz konusu

olduğunda da bu konum değişmemektedir. Kişi başına düşen GSMH İstanbul’da 4.500 ABD

doları olup, bu gelir düzeyi sırasıyla Londra’da 18.800 ABD doları; Tokyo’da 64.000 ABD

doları ve New York’ta 88.000 ABD doları’dır (bk.Tablo).

Küresel ekonomik güç paylaşımının Dünya Kentleri arasındaki düzeyi ile küresel

ekonomik güç dağılımında İstanbul’a düşen payın hangi düzeyde olduğu, yukarıda belirtilen

gruplandırma ve göstergelerden okunmaktadır.

Toplu taşımacılığa bakıldığında 36 km’lik metro ve hafif raylı sistem hattına karşılık

Londra’da 171 km, Paris’te 200 km, Tokyo’da 219 km ve New York’ta 438 km kent içi raylı

hat uzunluğu bulunmaktadır. Banliyö hatlarının uzunluğu ise İstanbul’da 131 km, Paris’te 115

km, Tokyo’da 386 km ve New York’ta 1.840 km kadardır. İstanbul görece düşük gelir

düzeyine karşın, ulaşımda tercihini karayolu araçlarına yöneltmiş bulunmaktadır. Toplu

taşımacılıkta raylı sistemlerle İstanbul’da günlük yaklaşık 300.000 kişi taşınırken, bu sayı

New York’ta yaklaşık 2,4 milyon kişiye varmaktadır(bk.Tablo).

İstanbul’u yılda yaklaşık 1,8 milyon turist ziyaret ederken; 2,2 milyon turist Tokyo’yu,

5,4 milyon turist New York’u, 12 milyon turist Paris’i ve 19 milyon turist de Londra’yı

ziyaret etmektedir.

Dış bağlantılar bazında yapılan karşılaştırmalı analizlerin yanı sıra İstanbul ve diğer

Dünya Kentleri’nin sosyo-mekansal göstergesine dayanılarak yapılan değerlendirmede açığa

çıkan tablo, kaçak yapı bulunmayan Tokyo’da % 0,2; Londra’da % 3 ve Paris’te % 6 olan

90

evsizlik oranına karşın, İstanbul’da gecekondulaşma oranının % 51 düzeyinde olduğudur.

Kültürel ve etnik-kökensel çeşitliliğin otantik bir bütün oluşturmasının arzulandığı bir

dönemde, İstanbul’un ekonomik, sosyal ve mekansal parçalanma, kopma ve kutuplaşmaların

gözlemlendiği bir büyük kent konumunda olmaması gerekmektedir(bk.Tablo).

İstanbul tarih boyunca dünyanın en büyük kentlerinden biridir. Boğaz üzerindeki yeri

ile Karadeniz, Akdeniz, Asya ve Avrupa arasında ekonomik ve kültürel bir kavşak noktasıdır.

Bununla birlikte son iki yüzyıldır, dünya politik değişiminde göreceli düşüş yaşamıştır.

Birinci olarak, ulusal devletin yükselişi, homojen kültürlü mekanlar yaratmış, böylece

kültürel olarak kentler alt kademelere inmiştir. Başkentin Ankara’ya taşınması İstanbul’un

önemini azaltmıştır.

İkinci olarak, soğuk savaşta doruğa ulaşan imparatorluk rekabeti homojen güvenlikli

mekanlar oluşturulmuş, böylece kentlerin stratejik önemi azalmıştır. İstanbul olayında,

Türkiye’nin NATO’ya üyeliği, hinterlandının büyük kısmını dönüştürmüş, Karadeniz

komşuları ve merkez Asya düşman bölgeleri içine girmiştir.

İstanbul’un Doğu ve Batı arasındaki köprü olarak tarihi rolünü bulmasında güçlükler

bulunmaktadır. Bu iki gecikme ile son 20 yıldır, İstanbul’un dünya kenti olma statüsü

harekete geçmiştir. Soğuk savaşın sona ermesi ile sınır ötesi bağlantılar için yeni olanaklar

ortaya çıkmıştı; İstanbul’un Doğu ve Batı arasında köprü olma durumu ön plana çıkmıştır.

91

Tablo: İstanbul’un Dünya Kentleri ile Yapısal Karşılaştırması

92

5.3. Bölgesel Merkez

İstanbul’a bölgesel hatta ülkesel ölçekten yaklaşılması gerekliliğinden hareketle,

Marmara Bölgesi ölçeğinde çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Marmara Bölgesi ölçeğinde

yapılan çalışmalar neticesinde, Marmara Bölgesi Trakya, Kuzey Marmara, Güney-batı

Marmara ve Güney-doğu Marmara Alt Bölge olmak üzere dört alt bölge olarak

değerlendirilmiştir.

Buna göre, İstanbul hariç tutulduğunda, Kırklareli, Edirne ve Tekirdağ İlleri Trakya

Alt Bölgesi kapsamında; Kocaeli, Sakarya ve Düzce İlleri Kuzey Marmara Alt Bölgesi

kapsamında; Çanakkale ve Balıkesir İlleri Güney-batı Marmara Alt Bölgesi kapsamında;

Bursa, Yalova ve Bilecik İlleri ise Doğu Marmara Alt Bölgesi kapsamında ele alınmıştır

(bk.Harita).

Yukarıda tanımlanan alt bölgelerin İstatistiki, Bölge Birimleri ile karşılaştırılmasında

ise Batı Marmara II. Düzey İstatistiki, Bölge Birim’inde Kırklareli, Edirne, Tekirdağ,

Çanakkale, Balıkesir İlleri’nin örtüştüğü, ancak Doğu Marmara II. Düzey İstatistiki Bölge

Birimi’nin Kocaeli, Bursa, Bilecik, Yalova ve Düzce İlleri’ne ek olarak, Eskişehir ve Bolu

İlleri’ni de içerdiği görülmektedir (bk.Harita).

Harita: İstanbul-Marmara Alt Bölge Sınırları ve II. Düzey İstatistiki Bölge

Birimleri

İstanbul İli, Türkiye’nin yedi coğrafi bölgesinden biri olan ve içinde Edirne, Tekirdağ,

Kırklareli, Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Bilecik, Yalova, Sakarya ve Kocaeli İlleri’nin

bulunduğu Marmara Bölgesi’nde yer almaktadır.

93

İstanbul Kenti’nin geçmiş çağlardaki farklı kültürler ile meydana gelen kentsel

değerleri, doğal güzelliği ve coğrafi konumu itibarı ile Dünya tarihinde ve Dünya metropolleri

arasında özel bir yeri olup, ulusal ve uluslararası ticaret ve turizm gibi fonksiyonların

çoğunlukla temsil edildiği bir merkezdir. Ülke düzeyinde ise en yüksek seviyede kentsel

hizmetlere sahip olan 7. kademe merkezdir (bk.Harita).

DPT tarafından Türkiye'deki, 35.446 yerleşme merkezi kademeli olarak 7 gruba

ayrılmıştır. Kademelenmenin en altında 35.117 adet köyün bulunduğu 1. Kademe merkezler

yer almaktadır. En üzerinde ise 7. kademe merkez olarak İstanbul yer almaktadır. 6. Kademe

merkezler Ankara, İzmir, Adana ve Gaziantep illeridir. Sayıları 11 ’i bulan beşinci kademe

merkezler Bursa, Diyarbakır, Elazığ, Erzurum, Eskişehir, Kayseri, Konya, Malatya, Samsun,

Sivas ve Trabzon’dur. Ülke düzeyinde hizmet veren donatı alanları, ulusal ve uluslar arası

kuruluşların genel merkezleri, vb. ile Türkiye’deki diğer 80 ile de hizmet vermektedir.

İstanbul, Türkiye’ nin GSYH’ sı ile hizmetler sektöründeki istihdamın beşte birine sahiptir.

Harita: Türkiye Yerleşim Merkezleri Kademelenmesi

Bugün 37 ilin toplamı büyüklüğünde bir nüfusa sahip olan İstanbul, ülkenin

sosyoekonomik anlamdaki merkezi ve Dünya’ya açılan kapısı konumundadır. Devlet’in

94

kaynaklarının kısıtlı olduğu dönemlerde ekonomik kalkınmanın sağlanması ve ulusal

sanayinin geliştirilmesi amacıyla, yatırımların genellikle kaynakların bol ve ulaşım

olanaklarının iyi olduğu batı yörelerine yönlendirilmesi sonucu ortaya çıkan bölgeler arası

dengesizlik, başta İstanbul’un ve komşu illerinin çekiciliğiyle zaman içerisinde artmıştır.

Sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi düşük illerden kopan kaynaklar, İstanbul ve Doğu

Marmara Bölgesi önde gelmek üzere, ülkenin ekonomik yaşamı canlı ve gelişmişlik düzeyi

yüksek illerine ve bölgelerine geçmişte yönelmiş olup, ülkenin kademeli yerleşim merkezleri

arasındaki ölçülerin giderek kutuplaşmasına neden olmuştur.

Ülkenin doğu ve batısı arasında çok önemli gelir farklılıkları bulunmaktadır. Bu

durum Türkiye’nin ekonomik gelişmesinde ve özellikle Avrupa ile bütünleşmesinde önemli

sorun alanlarının başında gelmektedir. Türkiye’deki ortalama gelirin Avrupa Birliği

ortalamasına göre düşük olması yanı sıra gelirin dengesiz dağılımı da önemli bir engeldir.

Ekonomik açıdan güçlü konumu İstanbul’u 1950’li yıllardan bu yana nüfus

hareketlerinin yöneldiği ana merkez haline getirirken, doğal olarak bu hızlı nüfus artışına

koşut olarak ekonomik faaliyetlerin artırılması gereklidir. Ancak tüm dünyada olduğu gibi

Türkiye’de ve İstanbul’da yeni istihdam olanakları yaratmak çok pahalı hale gelmiştir. Bu

nedenle yeterli iş yaratılamamakta ve İstanbul’da ulaşılan ortalama gelir ve refah düzeyinde

düşüşler yaşanmaktadır.

İstanbul İli ile ülkenin diğer illeri arasındaki sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyi

sürekli farklılık arz ederken, böylesine farklılığın Marmara Bölgesi ile diğer ülke illeri

arasında olduğu kadar İstanbul ile diğer Marmara Bölgesi illeri arasında da var olduğu bir

gerçektir (bk.Şekil).

Şekil: İstanbul ve Marmara Bölgesi Etkileşim Ağı

96


Bu bölümde İstanbul’un bir küresel merkez olarak dünya içerisinde nerede

konumlandığı incelenmiştir. Sonrasında ise Marmara bölgesi özelinde bir bölgesel merkez

olarak İstanbul’un konumu irdelenmiştir.

97

6. İSTANBUL’UN YAŞAM KALİTESİ

98


6.1. Yaşam Kalitesi Tanımı ve İçeriği

6.2. Yaşam Kalitesi Ölçümleri

6.3. Anket Ölçümleri ve Araştırma Çalışmaları

99



edileceği veya

geliştirileceği

Yaşam Kalitesi Tanımı ve

İçeriği

Yaşam kalitesi tanımını ve

içeriğini kavrayabilmek.

Yaşam Kalitesi Ölçümleri

Yaşam kalitesi ölçümlerini

kavrayabilmek.

Anket Ölçümleri ve

Araştırma Çalışmaları

İstanbul ile ilgili anket

ölçümleri ve araştırma

çalışmalarını kavrayabilmek.

100

Anahtar Kavramlar

Yaşam Kalitesi

Ölçümleme

101

Giriş

Bu derste İstanbul şehrinin Yaşam kalitesi ile ilgili özellikleri üzerinden durulurken;

İstanbul’un Yaşam Kakitesimin nasıl ölçüleceği ile ilgili olarak da veriler sunulacaktır.

102

6.1.Yaşam Kalitesi Tanımı Ve İçeriği

Dünya Sağlık Örgütü “yaşam kalitesi”ni (quality of life); hedefleri, beklentileri,

standartları, ilgileri ile bağlantılı olarak, kişilerin yaşadıkları kültür ve değer yargılarının

bütünü içinde durumlarını algılama biçimi olarak tanımlamaktadır. İnsan kendi iç

dünyasından ve yaşadığı çevre olan dış dünyadan oluşan bir bütün olması nedeniyle, kişinin iç

dünyasının huzurlu olabilmesi için dış etkenlerin de belli bir kaliteye ulaşması, bunun için de

yaşadığı çevrede bir takım asgari standartların bulunması gerekmektedir.

UNİCEF’in değerlendirmesine göre 25 yaşam kalitesi göstergesi bulunmaktadır.

Bunlar aşağıdaki gibidir;

1. Sağlık personeli yardımıyla yapılan doğumların oranı.

2. Rutin aşılama oranı.

3. Düşük doğum ağırlıklı bebek oranı.

4. Bebek Ölüm Oranı (0-28 gün, 1-11 ay ve 0-11 ay), Beş yaş altı ölüm oranı.

5. Gebeliği önleyici modern yöntem kullanım oranı

6. Sağlık sisteminde hekim başına ve yatak başına düşen kişi sayısı.

7. Yetişkin okur-yazarlık oranı.

8. Okul öncesi eğitimden yararlanan çocuk oranı (48-71 ay).

9. İlköğretimde 8. sınıfa erişim oranı.

10. İlköğretimde net okullaşma oranı.

11. Ortaöğretimde net okullaşma oranı.

12. Meslek edindirme amaçlı yaygın eğitim programlarından yararlananların sayısı, kurs

sayısı ve kurs başına düşen kişi sayısı.

13. Yasal bildirim süresinden sonra nüfusa kayıt olan çocuk sayısı ve oranı.

14. İntihar hızı ve intihara teşebbüs sayısı.

15. Suça sürüklenmiş çocuk sayısı ve oranı.

103

16. Kişi ve mala karşı işlenen suçlarda davacı, davalı, dava sayısı, davalı oranı.

17. İstismara uğramış çocuk sayısı ve oranı.

18. Evsiz (barınacak yeri olmayan) insan sayısı ve oranı.

19. Koruma ve bakım altında bulunan kişi sayısı ve oranı.

(çocuk 0–17, yetişkin 18–64, yaşlı 65+, engelli)

20. Koruma ve bakım için sırada bekleyen kişi sayısı ve oranı.

(çocuk 0–17, yetişkin 18–64, yaşlı 65+, engelli)

21. Sosyal güvenlik kapsamındaki insan sayısı ve oranı.

(çalışan, emekli ve bakmakla yükümlü olunan)

22. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından ve 2022 sayılı kanundan

yararlananların sayısı ve oranı.

23. Dernek, vakıf, sendika sayısı, üye sayısı ve sendikalaşma oranı.

24. Sağlıklı suya hiç ulaşamayan hane oranı.

25. Yeterli atık sistemine hiç ulaşamayan hane oranı.

Yukarıdaki göstergelerin dışında kaliteli kentsel mekan yaşam ve çalışma kalitesi,

kaliteli hizmet sunumu, kişi başı alansal olarak yeterlilik, kentsel ve sosyal hizmetlerden eşit

yararlanma gibi kriterler de yaşam kalitesi belirleyicilerindendir. Yaşam kalitesi rekreasyon,

eğitim, sağlık, istihdam, sosyal sermaye başlıkları altında da incelenmektedir.

6.2.Yaşam Kalitesi Ölçümleri

6.3.1. Sağlıklı Yerleşim Alanları

Yerleşim alanları toplumun yaşam kalitesinin temel göstergelerinden biridir.

Bireylerin barınma ihtiyacının karşılamasının ötesinde, varlığını sürdürmesi, kendini

yenilemesi, aile yaşamı ve çocukların yetiştirilmesi, çalışma, dinlenme, eğlenme, eğitim,

sağlık gibi ihtiyaçlarının karşılanması için gerekli ortamın sağlanmasında da önemli rol

oynamaktadır. Yerleşim alanlarının bu olanakları sunabilmesi kentsel çevre koşulları ile

yakından ilişkilidir. Kentsel alanların büyük bölümünü kapsayan konut alanlarının kentin

104

ekonomik değerinin önemli bir bölümünü oluşturması nedeniyle, konut alanları kent

genelindeki yaşam kalitesinin temel belirleyicilerinin başında gelmektedir.

İstanbul’un yaşadığı kontrolsüz ve hızlı kentleşme sürecine paralel olarak 1950’lerde

nüfusu her yıl yaklaşık % 4.5 oranında artarak, kente yeni 200.000 – 250.000 kişi eklenmiştir.

Bu hızlı ve yüksek nüfus artışını barındıracak planlı konut alanlarının üretilmesindeki

güçlükler sonucunda kent; plan dışı, parçacıl, düşük maliyetli ve düşük kalitede bir konut

büyüme süreci yaşanmıştır. Günümüze kadar geçen sürede sanayi, ticaret, hizmet ve konut

alanlarının yer seçimleri, bütünsel olarak planlama ve gelişme stratejileri ve politikalarına

dayandırılmamış olup, arazi kullanım parçacıl kararlara bağlı olarak gelişmiştir.

1980 öncesi dönemde mevcut konut alanlarında artan nüfusa bağlı olarak yoğunluklar

artarken, diğer yandan kente yeni göç edenler sanayi alanlarının çevresinde gecekondu

bölgeleri oluşturmuşlardır.

1980 sonrasındaki ekonomik gelişmeler ile Toplu Konut Kanunu, 3194 sayılı İmar

Kanunu gibi yasal düzenlemeler sonucunda planlı ve plansız konut alanlarında yeni

gelişmeler olmuştur. Bu dönemde büyük ölçekli toplu konut projeleri teşvik edilmiş ancak bu

alanların yer seçimleri parçacıl olmuştur. Arazi değerleri ve kentsel donatı maliyetlerinin

yüksekliği nedeniyle çok katlı, yoğun ve kimliksiz konut alanları üretilmiştir. Dere yatakları,

drenaj hatları, yüksek eğimli yerler yapılaşma baskısı altında kalmış ve yüksek yoğunluklu

konut alanlarına dönüşmüştür. 1981 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin alanı 320

km²’den 1.100 km²’ye çıkmış ve yapılaşmış alanların en az %60’ı yasa dışı haline gelmiştir.

Islah İmar Planları ile yasadışı gelişen gecekondu bölgeleri yasallaştırılmıştır. Belde

belediyelerinde orman alanları ve içme suyu havzalarını tehdit eden kaçak yapılaşmalar

gelişmiştir.

Tarihi konut alanlarındaki konut stoku bakımsız kalmış, kimlik özelliklerini yitirmeye

başlamış ve nüfus kaybederek çöküntü alanı haline gelmiştir. 1999 Kocaeli Depremi

sonrasında düşük yoğunluklu az katlı konutlara talep artmıştır. Düşük yoğunluklu siteler

İstanbul’un orman ve tarım alanlarını, içme suyu havzalarını tehdit edecek şekilde gelişmiştir.

Özetle, İstanbul’da konut alanlarının büyük çoğunluğu parçacıl kararlarla, doğal

kaynakları tehdit ederek düşük maliyetli ve aynı zamanda düşük kaliteli olarak gelişmiştir.

Bundan dolayı fiziksel çevre koşulları ve yaşam kalitesi bakımından yeni gelişme

stratejilerine ihtiyaç duyulmaktadır. Günümüzde sağlıklı yerleşim alanları için genel olarak üç

temel amaç benimsenmektedir:

Sağlık ve Yaşam Kalitesi: Konut çevrelerinin ve yerleşim alanlarındaki yapı kalitesi

yaşam kalitesini ve sağlığını etkilemektedir. Kalitenin iyileştirilmesi toplum sağlığı için

gereklidir.

105

Çevresel Sürdürülebilirlik: Yerleşmelerin ekolojik yapı üzerindeki izleri giderek

büyümektedir. Bu izleri en aza indirecek çözümler geliştirilmelidir.

Ekonomik ve Sosyal Canlılık: Konut alanlarının sadece yatakhane olarak

kullanılmasına engel olma amacıyla, ekonomik ve sosyal kullanımların birlikte düzenlenmesi

gerekmektedir.

Bu üç temel amaç, İstanbul’daki yerleşim alanları ile ilgili gelişme politikaları ve

stratejilerine de temel oluşturmalıdır. Yerleşim alanlarındaki fiziksel çevre ve yaşam

kalitesinin, ekonomik ve sosyal canlılığın irdelenmesi ve gelecekteki gelişmelerin

niteliklerinin belirlenmesinin bu çerçevede yapılması gerekmektedir.

6.3.Anket Ölçümleri Ve Araştırma Çalışmaları

İstanbul’da yaşam kalitesinin belirlenmesine yönelik anket ve araştırma çalışmaları

yapılmaktadır. İBB İstanbul Araştırmaları Merkezi, İMP ve ayrıca başka araştırma kurumları

tarafından yapılan anket ve araştırma çalışmaları vardır. İstanbul yaşam kalitesinin

ölçülmesini de içeren bu çalışmaların amacı öncelikle İstanbul İli sınırları içindeki hane halkı

nüfusunun, eğitim, çalışma, konut ve diğer demografik özelliklerini belirlemektir.

6.3.1. Eğitim Durumu

İstanbul’un eğitim göstergeleri açısından ülke içerisindeki yeri tabloda

gösterilmektedir.

Göstergeler Türkiye (DPT-

2000)

Marmara

(DPT-2000)

İstanbul (DPT-

2000)

Sıra 81 İl

İçinde

Okur Yazar Oranı (%) 87,30 92,40 93,39 1

Okur Yazar Kadın Nüfusun

Toplam Kadın Nüfusuna

Oranı(%)

80,62 88,14 89,49 1

İlköğretim Okullaşma Oranı

(%)

98,01 115,65 121,97 1

Ortaöğretim Okullaşma

Oranı (%)

36,92 41,05 41,96 19

Mesleki Ve Teknik Liseler

Okullaşma Oranı (%)

20,49 29,39 27,30 21

Üniversite Bitirenlerin Okul 8,42 9,95 11,92 2

106

Bitirenlere Oranı (%)

Tablo: Eğitim Göstergeleri

Türkiye’de okuma-yazma bilen nüfusun % 27’si Marmara Bölgesi’nde olup, anılan

kesimin % 56’sı İstanbul’da yer almaktadır. İstanbul’daki okur-yazar kesiminin Türkiye

içindeki payı ise % 15’tir.

İstanbul nüfusun ve kadınların okuryazarlığı bakımından Türkiye’de ilk sırada yer

almaktadır. Ancak ilçelere göre bir değerlendirme yapıldığında bazı ilçelerde nüfusun önemli

bir kesiminin okuma yazma bilmediği ortaya çıkmaktadır. Özellikle kaçak yapılaşma ve

gecekonduların bulunduğu, nüfusu göçle büyüyen ilçelerde okuma yazma bilmeyenlerin oranı

diğer ilçelere göre oldukça yüksektir.

İstanbul’un sosyal yapısının ve yaşam kalitesinin belirlenmesine yönelik yapılan anket

çalışması sonuçlarından; İstanbul’da eğitim düzeyinin ağırlıklı olarak ilköğretim düzeyinde

olduğu tespit edilmiştir. Kentte, ortalaması en düşük eğitim seviyesi 2 yıllık yüksekokul

mezunlarıdır. 4 yıllık fakülte mezunu oranının en yüksek olduğu ilçeler Bakırköy ve Kadıköy

ilçeleridir.

Okuryazar olmayan nüfus içinde kadınların yüksek oranda olduğu tespit edilmiş olup;

bu durum, sosyoekonomik açıdan geri bölgelerde kız çocuklarının okula gönderilmemesiyle

yakından ilgilidir. Bu sorunun çözümüne yönelik, İstanbul Büyükşehir Belediyesi başta olmak

üzere çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından okumayazma kursları düzenlenmekte, kız

çocuklarının okula gönderilmesini destekleyici kampanyalar yapılmaktadır.

İstanbul’un özellikle ilköğrenim sonrasındaki eğitim göstergeleri açısından Türkiye

sıralamasında oldukça gerilerde olduğu görülmektedir. İlköğretimde okullaşma oranı yüzde

122 iken; ortaöğretimde bu oran yüzde 42’dir ve İstanbul bu değerle iller sıralamasında

19.sırada yer almaktadır. Mesleki eğitimde de İstanbul gerilerde yer almaktadır.

İstanbul, yüksek eğitim göstergeleri açısından ülkede ilk sırada yer almaktadır.

Ülkedeki üniversitelerin büyük bir bölümü İstanbul’da yer almaktadır. Ayrıca, Türkiye’deki

12 teknokentten 5’inin İstanbul (3 adet) ve çevresinde bulunması, Türkiye’ye kıyasla

İstanbul’da araştırma ve geliştirmeye yatırımların yüksek olduğunun göstergesidir. Bunlara

rağmen, orta öğretimdeki göstergelerin (derslik başına düşen öğrenci sayısı, öğretmen başına

düşen öğrenci sayısı) ülke genelinden düşük olması, İstanbul’daki eğitimin kötü koşullarda

olduğunu göstermektedir.

Sonuç olarak, İstanbul’un kötü koşullarda olsa da ülke genelinde eğitim açısından

öncü kent olduğu, özellikle de üniversite ve ARGE’ler açısından, Türkiye’deki eğitimin tek

107

noktada yığıldığı, ülkenin diğer bölgelerine özellikle de ülkenin doğusuna, eğitimle ilgili

yapılan yatırımların az olduğunu söylemek mümkündür.

6.3.2. Sağlık Durumu

İstanbul’da eski 3030 sınırı içerisinde (Büyükçekmece, Çatalca, Silivri ve Şile hariç)

190 adet hastane, 185 adet sağlık ocağı, 62 adet diyaliz merkezi, 28 adet kan merkezi, 44 adet

tıp merkezi, 29 adet SSK dispanseri, 32 adet ana çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezi, 24

adet verem savaş dispanseri, 28 adet sağlık grup başkanlığı ve 40 adet 112 acil merkezi olmak

üzere toplam 661 adet sağlık tesisi bulunmaktadır. İstanbul’daki sağlık tesislerinin kapasite,

personel ve alan bilgileri asağıda tabloda özetlenmiştir.

Ölçek Nüfus

(2000)

Sağlık

Tesisi

Sayısı

Yatak

Kapasitesi

Yatak

Başına

Düşen

Nüfus

Doktor

Sayısı

Doktor

Başına

Düşen

Nüfus

Alan

Büyüklüğü

(m2)

Kişi

Başına

Düşen

Alan

(m2/kişi)

Avrupa 5.995.4

42

40 16.752 358 5.894 1.017 1.105.607 0,18

Bölge Anadolu 3.454.4

83

28 9.319 371 4.001 863 4.603.646 1,33

Toplam 9.449.9

25

68 26071 362 9.895 955 5.709.253 0,60

Avrupa 5.995.4

42

264 4.980 1.204 2.397 2.501 566.660 0,09

İlçe Anadolu 3.454.4

83

144 2.485 1.390 1.387 2.491 256.809 0,07

Toplam 9.449.9

25

408 7.465 1.266 3.784 2.497 823.469 0,09

Avrupa 5.995.4

42

98 0 0 356 16.841 74.885 0,01

Mahalle Anadolu 3.454.4

83

87 0 0 291 11.871 82.027 0,02

Toplam 9.449.9 185 0 0 647 14.606 156.912 0,02

108

25

Avrupa 5.995.4

42

402 21.732 276 8.647 693 1.747.152 0,29

Toplam Anadolu 3.454.4

83

259 11.804 293 5.679 608 4.942.482 1,43

Toplam 9.449.9

25

661 33.536 282 14.326 660 6.689.634 0,71

Tablo: İstanbul’daki Sağlık Tesislerinin Kapasite, Personel ve Alan Bilgileri

İstanbul’da bölge düzeyinde hizmet veren hastaneler devlet, kamu, üniversite, SSK,

askeri ve özel hastaneler olmak üzere altı türdür. İstanbul Büyükşehir Belediyesi sınırları

(Eski 3030 sınırı) içerisinde, Avrupa Yakası’nda 40 adet, Anadolu Yakası’nda 28 adet olmak

üzere toplam 68 adet bölge düzeyinde sağlık tesisi bulunmaktadır.

İstanbul’daki sağlık kurumlarının sadece İstanbul’da yaşayanlara değil, tüm

Türkiye’ye hizmet sundukları dikkate alınmalıdır. Bu durum İstanbul için verilen değerlerin

ve sıralamanın tam da gerçeği yansıtmadığı anlamına gelmektedir. Diğer taraftan, İstanbul

sağlık hizmetleri açısından iyi durumda olmasına rağmen, henüz Avrupa standartları

açısından kabul edilebilir bir düzeyde değildir.

6.3.3. Sosyo-Kültürel Durum

Kültür ve sanat etkinlikleri açısından, Avrupa başkentlerini aratmayacak renkli ve çok

kültürlü ortama sahip olan İstanbul; konumu, tarihi ve güncel önemi dolayısıyla ayrıcalıklı bir

uluslararası odak noktası durumundadır.

İstanbul’da kültür ve sanat ortamının giderek canlanması ve uluslararası ortamda ilgi

gören bir kent olması çekicilik ve yarışabilme potansiyeli açısından önemini ortaya

koymaktadır. Bu potansiyelin yakın gelecekte daha fazla ziyaretçiyi ve yatırımcıyı İstanbul’a

çekeceği açıktır. Bunun en önemli göstergelerinden biri İstanbul’un 2010 yılıAvrupa Kültür

Başkenti olma doğrultusunda alınan mesafedir.

Anket çalışması sonuçlarına göre, Avrupa Yakası’nda Gaziosmanpaşa, Anadolu

Yakası’nda Ümraniye kültürel tesis eksikliğinin ön planda olduğu ilçelerdir. Kültür

merkezleri, kütüphaneler, fuar ve kongre merkezleri, müzeler, sanat galerileri, sinema, tiyatro

ve konser salonları bir kentin kültürel altyapısını oluşturan en önemli kültür tesisleridir.

Aşağıda tabloda, İstanbul’daki kültür tesis türleri ve sayıları yer almaktadır.

Kültürel Birim Sayısı

Kütüphane 72

Kültür Merkezi 62

Fuar ve Kongre Merkezi S

109

Konser Salonu ve Gösteri Merkezi 2S

Sinema 70

Tiyatro 23

Sanat Galerisi 68

Matbaa 9S3

Yerel Gazete 337

Ulusal Gazete 28

Televizyon Kanalı 15

Radyo Kanalı 130

_____________________________________________________________________________ Yazılı Yayın (Mevkute)

_____________________________________________________________________________ 13.800

Tablo: İstanbul’un Kültürel Altyapısı

Yukarıdaki tabloda belirtilenlerin dışında, İstanbul’da devlet, belediyeler, özel

kuruluşlar, bankalar, yabancı ülke konsoloslukları ve kişisel girişimlerle kurulmuş çok sayıda

müze, sanat ve kültür merkezi bulunmaktadır. Bu merkezler ağırlıklı olarak kentin kültür

sanat ve eğlence anlamında en önde gelen bölgesi Beyoğlu başta olmak üzere, Beşiktaş, Şişli

ve Kadıköy ilçelerinde yoğunlaşmaktadır.

6.3.4. Nüfus Yoğunluğu

Yerleşim alanlarında gözlenen nüfus yoğunlukları toplumların kültürel,

sosyoekonomik özelliklerinin sonucu olarak ortaya çıkmakta ve yerleşimlerin fiziksel

özelliklerini etkileyen temel göstergelerden birini oluşturmaktadır. İstanbul’un yapılaşmış

alanlarındaki nüfus yoğunlukları gelişmiş batı ülkelerinin kentleri ile karşılaştırıldığında,

onlardan 2-3 kat daha fazladır. Diğer yandan gelişmekte olan ülke kentleri veya uzak doğunun

hızla büyüyen kentlerine kıyasla daha düşük bir yoğunluğa sahip olduğu görülmektedir.

Esenler, Zeytinburnu, Fatih ve Bahçelievler ilçeleri; İstanbul’da nüfus yoğunluğunun

en yüksek olduğu ilçelerdir.

6.3.5. Yapılaşma Yoğunlukları

Yapı adaları üzerindeki toplam inşaat alanının toplam alanına oranı (KAKS) ve

binaların taban alanlarının toplam alana oranı (TAKS), binaların zeminde ve üçüncü boyutta

meydana getirdiği etki ve dolayısıyla yaşam kalitesi açısından önemlidir. Sağlıklı bir

yapılaşma için güneş, havalandırma, gölge vb. etkenler göz ününe alındığında, konut alanları

için TAKS’ın en fazla 0,25 ve KAKS’ın da en fazla 2,00 olması uygun bulunmaktadır.

İstanbul geneli için ortalama TAKS değeri 0,43’tür. Ortalama TAKS değeri her iki

yaka için ayrı ayrı değerlendirildiğinde, Anadolu Yakası’nda 0,36, Avrupa Yakası’nda ise

0,49 olduğu görülmektedir. TAKS değerlerinin ilçelere göre değişimi incelendiğinde,

ortalama TAKS değerlerinin en yüksek olduğu ilçelerin 0,80 değeri ile Eminönü; 0,76 değeri

ile Beyoğlu ve 0,73 değeri ile Kağıthane olduğu görülmektedir. Fatih, Şişli, Bayrampaşa,

Esenler, Zeytinburnu, Bağcılar, Bahçelievler, Eyüp, Gaziosmanpaşa ve Güngören ilçelerinde

110

de ortalama TAKS değerinin 0,50’nin üzerindedir. Ortalama TAKS değerlerinin en düşük

olduğu ilçeler ise Tuzla, Şile ve Adalar ilçeleridir ve bu ilçelerde ortalama TAKS değerleri

0,30’un altında kalmaktadır.

İstanbul geneli için ortalama KAKS değeri 1,69’dur. Ortalama KAKS değerleri

Anadolu Yakası için 1,27; Avrupa Yakası için 2,03’tür. KAKS değerlerinin ilçelere göre

değişimi incelendiğinde, en yüksek KAKS değeri 3,49 ile Şişli İlçesi’nde görülmektedir.

Ayrıca Güngören (3,28), Beyoğlu (3,26), Eminönü (3,20), Esenler (3,07), Fatih (3,07) ve

Kağıthane (3,02) ilçelerinde KAKS değerleri 3’ün üzerindedir. En düşük KAKS değerleri ise

merkez dışındaki ilçelerden Şile’de 0,55; Tuzla’da 0,64 ve Çatalca’da 0,68 olarak

saptanmıştır.

Yapı yoğunluğunun en yüksek olduğu ilçeler, Avrupa Yakası’nda yer alan

Bayrampaşa, Beyoğlu, Eminönü, Fatih ve Kağıthane; en düşük olduğu ilçeler ise Avrupa

Yakası’nda Çatalca ve Silivri, Anadolu Yakası’nda Beykoz ve Şile’dir.

İstanbul’da Kişi Başına Ortalama Konut Alanı Dağılımı;

İlçelerdeki toplam binalar içinde tamamı konut olarak kullanılan veya içinde

çoğunlukla konut bulunan binaların oranı, konutlardaki ortalama oda sayısı ve konuttaki

ortalama nüfus, ilçelerdeki nüfus yoğunluğunu gösterirken, aynı zamanda konutlardaki yaşam

kalitesinin bir göstergesi olmaktadır.

İstanbul’da mahalle nüfusları ile mahallede bulunan konutların oda sayıları analizine

göre, oda başına düşen nüfus 0,8 kişi/oda olarak tespit edilmiştir. Türkiye ortalaması 1,3

kişi/oda olan bu oranın İstanbul’da daha düşük olduğu görülmektedir. İstanbul’da Avrupa

Yakası’nda kişi başına ortalama konut alanı 34,2 m² iken, Anadolu Yakası’nda 38,6 m²/kişi

ile daha yüksek değerdedir. Kişi başına düşen konut alanının İstanbul ortalaması ise 35,7

m²/kişi’dir.

İstanbul’da genellikle şehir merkezideki iş alanları çevresinde bulunan konut

alanlarında kişi başına düşen toplam konut inşaat m²’si çok düşüktür. Kişi başına 25 m² olan

standart inşaat alanına yakın değerler daha çok şehrin eski merkez alanlarında görülürken,

bazı mahallelerde ortalamanın çok yüksek çıkması bu alanlarda konut sayısında veya konut

m²’sinde fazlalık olduğunu göstermektedir.

İstanbul ortalamasının üzerinde kişi başına konut inşaat alanı düşen ilçeler Adalar,

Silivri, Çatalca gibi yaz/kış nüfusunun farklı olduğu sayfiye alanları veya üst gelir grubunun

yaşadığı alanlardır.

6.3.6. Kentsel Donatılar

İstanbul’da konut alanlarındaki yüksek yoğunluklara rağmen; kişi başına düşen kentsel

donatı standartları, olması gerekenin altındadır. İstanbul’da yaşam kalitesi açısından; eğitim,

111

sağlık tesisi, kentsel idari birimler, kültürel tesis, sosyal tesis, dini tesis, öğrenci yurtları, fuar

alanları ve kongre merkezleri gibi temel donatılarda önemli eksiklikler ve bunların kişi başına

düşen oranlarının ilçelere göre dağılımlarında farklılıklar bulunmaktadır. Bu durum, sağlıksız

alanların oluşmasına neden olmaktadır.

6.3.7. Eğitim tesisleri

Bu açısından değerlendirildiğinde İstanbul’da kişi başına düşen ilköğretim tesisi

ortalaması;”İmar Planı Yapılması ve Değişikliklerine Ait Esaslara Dair Yönetmeliğe” göre

4,5 m². olması gerekirken, 0,50 m²’dir. Kişi başına düşen ortaöğretim tesisi ortalaması; ilgili

yönetmeliğe göre 3 m². olması gerekirken, İstanbul ortalaması 0,33 m²’dir.

Kişi başına düşen sağlık tesisi ortalaması; ilgili yönetmeliğe göre 4 m² olması

gerekirken, İstanbul’da kişi başına düşen sağlık tesisi alanı ortalaması 0,11 m²’dir. Kişi başına

düşen kentsel idari birimlerin ortalamasının; ilgili yönetmeliğe göre 5 m² olması gerekirken,

İstanbul ortalamasına bakıldığında ise 0,69 m² olduğu görülmektedir. Kişi başına düşen

kültürel tesis ortalaması; ilgili yönetmeliğe göre 2,5 m² olması gerekirken, İstanbul’da

ortalama kişi başına düşen kültürel tesis alanı 0,13 m²; kişi başına düşen sosyal tesis alanı

ortalaması 1,5 m² olması gerekirken, İstanbul’da kişi başına düşen sosyal tesis alanı

ortalaması 0,09 m²dur.

Kişi başına düşen dini tesis ortalamasının ilgili yönetmeliğe göre 0,5 m² olması

gerekirken İstanbul ortalaması 0,32 m² dir. İstanbul il sınırları dahilinde toplam 209 adet

öğrenci yurdu bulunmaktadır. Toplam 25 adet fuar alanı ve kongre merkezi mevcuttur.

6.3.8. Altyapı

İstanbul’da merkezden uzak alanlarda kanalizasyon, temiz su ve doğalgaz gibi altyapı

tesisleri bakımından büyük yetersizliklerin olduğu görülmektedir. Özellikle doğalgaz

kullanımındaki yetersizlik nedeniyle, bu alanlarda hava kirliliği oluşmakta ve yaşam

kalitesinin düşmesine yol açmaktadır.

Yaşam kalitesi ile bağlantılı olarak İstanbul’un altyapı tesisleri incelendiğinde,

merkeze yakın ilçelerdeki binaların büyük oranda kanalizasyon sistemine bağlı oldukları,

ancak bu oranın kent merkezi dışındaki ilçelerde düştüğü görülmektedir. Sultanbeyli (%80),

Silivri (%59), Şile (%52) ve Gaziosmanpaşa (%25) kanalizasyona bağlı olmayan bina

oranlarıyla en problemli ilçelerdir.

İstanbul’da kent merkezinde yer alan ilçelerde (Eminönü hariç) binaların %97–99

oranda temiz su tesisatına bağlı olduğu görülmektedir. Bu oran kent merkezinden uzaklaştıkça

düşmektedir. Temiz su tesisatına bağlı olmayan bina oranı yüksek olan ilçeler Çatalca (%12)

ve Gaziosmanpaşa’dır (%10).

Doğalgaz kullanımı, havanın temiz veya kirli olmasında etkin olması nedeniyle yaşam

kalitesinde önemli bir yere sahiptir. İstanbul’da binaların doğalgaza bağlı olup olmama

112

durumu çok çeşitlilik göstermekle birlikte, merkez ilçelerde doğalgaza bağlı olma oranı

yüksektir. Adalar, Şile ve Silivri İlçeleri’nde ise doğalgaz bağlantısı bulunmamaktadır.

6.3.9. Yeşil Alanlar

İstanbul’da diğer donatı alanlarında olduğu gibi yeşil alanlarda da önemli eksiklikler

ve bunların kişi başına düşen oranlarının ilçelere göre dağılımlarında farklılıklar

bulunmaktadır. Yapılan değerlendirmelere göre, İstanbul’da kişi başına düşen kentsel yeşil

alan büyüklüğü 1,65 m²’dir ve, bu değer “İmar Planı Yapılması ve Değişikliklerine Ait

Esaslara Dair Yönetmelik”te öngörülen 10 m²/kişi standardından oldukça düşüktür.

İstanbul’da kişi başına 10 m² yeşil alan miktarının sağlanabilmesi için toplam yeşil

alan miktarının 10.653 ha olması ve bu büyüklüğün sağlanabilmesi için mevcut kentsel yeşil

alanlara 8.899 ha büyüklüğünde kentsel yeşil alan ilave edilmesi gerekmektedir.

Kişi başına düşen yeşil alan miktarları ilçelere göre değerlendirildiğinde, bu değerin en

yüksek olduğu ilçenin Eminönü İlçesi olduğu görülmektedir. Eminönü İlçesi’nde kişi başına

düşen kentsel yeşil alan büyüklüğü 9,8 m²’dir ve bu miktarın yüksek olmasının nedeni,

Eminönü’ndeki yerleşik nüfusun görece az olması ve ilçe sınırları içerisinde kent düzeyinde

etkili sahil parklarının ve koru alanlarının yer almasıdır.

Kişi başına düşen yeşil alan miktarının görece yüksek olduğu diğer ilçeler ise

Bakırköy ve Sarıyer’dir. Bakırköy’de kişi başına düşen kentsel yeşil alan miktarı 7,66 m²’dir

ve bu değerin mevzuatlarda öngörülen standartlara ulaşabilmesi için 48,31 ha büyüklüğünde

yeşil alana ihtiyaç vardır. Sarıyer’de kişi başına düşen yeşil alan miktarı ise 7,54 m²/kişi.

Sarıyer’de kişi başına 10 m² yeşil alan standardının sağlanabilmesi için ise halen 54,73 ha

büyüklüğünde ilave yeşil alana ihtiyaç bulunmaktadır. Kişi başına düşen yeşil alan

büyüklüğünün en az olduğu ilçeler ise 0,07 ha ile Sultanbeyli ve 0,1 ha ile Esenler İlçeleridir.

Bununla birlikte sırasıyla Bahçelievler, Güngören, Bağcılar, Tuzla, Gaziosmanpaşa,

Küçükçekmece, Kağıthane ve Ümraniye İlçeleri’nde de kişi başına düşen kentsel yeşil alan

miktarları oldukça yetersizdir ve 1 m²’den daha az değerler taşımaktadır.

6.3.10. Arazi Değerleri

Arazi değerlerinin de üzerindeki yapılarla birlikte yaşam kalitesinin bir göstregesi

olduğu kabul edilerek İstanbul’da bulunan 941 mahallenin arazi değerleri, 2002 yılı Genel

Beyan Dönemi Arsa ve Arazi Metrekare Birim Değerleri Listesi’ne göre incelenmiş ve

mahallelerdeki sokakların ortalama değerleri beş grup halinde sınıflandırılmıştır. Bu grupların

İstanbul’daki mekansal dağılımı incelendiğinde, toplam 941 mahallenin %63’ünün düşük

(<100 YTL/m²), %16’sının orta (101-200 YTL/m²) ve %21’inin yüksek (201 YTL/m² <) arazi

değerine sahip olduğu görülmektedir (Tablo 3.109).

113

Tablo: İstanbul’da 2002 Yılı Genel Beyan Dönemi Arsa ve Arazi Birim Değerleri

Özellikle merkez niteliğindeki Eminönü ve Beyoğlu ilçeleri ve alt merkez

niteliğindeki Bakırköy, Şişli (kısmen), Beşiktaş, Üsküdar, ve Kadıköy ilçelerinde arazi

değerlerinin yüksek olduğu görülmekte, merkezden uzaklaştıkça orta ve düşük değerler

görülmektedir. Merkeze yakın olup özellikle gecekondu oranı yüksek ilçelerde Kağıthane vb.

arazi değerleri düşmektedir.

Belirtilmesi gereken bir diğer konu da Üsküdar, Bakırköy ve Ümraniye ile bunların

gerisinde kalan Tuzla, Beykoz, Gaziosmanpaşa, Kağıthane, Küçükçekmece ilçelerinin bazı

bölgelerinde arazi değerleri değişiminin yüksek olduğudur.

114


Bu bölümde, İstanbul’un yaşam kalitesi uluslararası standartlara göre

değerlendirilmiştir.

115

7. İSTANBUL’UN TARİHİ, KÜLTÜREL, TURİSTİK ALTYAPISI VE

ÖZELLİKLERİ

116


7.1. Tarihi, Kültürel Turizm ve Turistik Altyapı

7.2. Sit Alanları: Koruma Altındaki Doğal ve Kültürel Miras

117



edileceği veya

geliştirileceği

Tarihi, Kültürel Turizm ve

Turistik Altyapı

İstanbul’un tarihi, kültürel

ve turistik altyapılarının

anlaşılması.

Sit Alanları: Koruma

Altındaki Doğal ve Kültürel

Miras

İstanbul’un sit alanları

hakkında bilgi sahibi

olabilmek.

118

Anahtar Kavramlar

Kültürel Turizm

Turizm Altyapısı

SİT Alanı

119

Giriş

Bu derste özellikle İstanbul’un tarihi, kültürel ve turistik altyapısının temel özellikleri

ayrıntılarıyla incelenecektir. Ve bu özelliklere dair örnekler verilerek konu

zenginleştirilecektir.

120

7.1. Tarihi, Kültürel Turizm ve Turistik Altyapı

İstanbul Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü bildirimlerine göre 2006 yılında İstanbul’a

gelen yabancı turist sayısı 5.346.658 iken, 2007 yılında %21’lik artışla 6.453.553 olmuştur.

Son 10 yılda İstanbul’a gelen yabancı turist sayısında %81’lik bir artış olmasına karşın,

İstanbul’un yabancı ziyaretçi sayısı bakımından Türkiye içindeki payı azalmaktadır.

1970–90 yılları arasında İstanbul’a gelen turistlerin, Türkiye’ye gelen turist sayısı

içindeki oranında da sürekli bir azalma olmuştur. İstanbul’un turist sayısının, Türkiye içindeki

payı 1970 yılında % 43 iken; bu oran 1990 yılında % 17’ye düşmüştür. Bunun nedeni

Türkiye’nin güney bölgelerinde deniz–kum–güneş turizmi potansiyeli ile turist sayısının bu

bölgeleri tercih etmesidir. Ancak, 1990 yılından itibaren, İstanbul’un Türkiye içindeki oranı

yükselmeye başlayarak 1999 yılında % 23’e ulaşabilmişse de 2004’te %21’e gerilemiştir.

Türkiye’ ye gelen turistlerin belli başlı turistik merkezlere dağılımına bakıldığında

İstanbul’un Antalya’dan sonra en çok turist çeken il olduğu görülmektedir. 2005 yılında

Türkiye’ye gelen yaklaşık 21 milyon turistin % 32,6’sının Antalya’ya, %23’ünün İstanbul’a

geldiği görülmektedir (bk.Tablo).

İLLER 2003 % 2004 % 2005 %

Antalya 4.68

2.104

3

3,4

6.04

7.246

3

4,5

6.88

4.636

3

2,6

İstanbul 3.14

8.266

2

2,4

3.47

3.185

1

9,8

4.84

9.220

2

3

Muğla 1.99

8.559

1

4,3

2.52

6.407

1

4,4

2.83

5.893

1

3,4

İzmir 534.

880

3

,8

764.

658

4

,4

788.

999

3

,7

Aydın 275.

336

2 257.

774

1

,5

338.

923

1

,6

Diğer 3.39

0.413

2

4,2

4.44

8.340

2

5,4

5.42

7.215

2

5,7

Toplam 14.0

29.558

1

00

17.5

17.610

1

00

21.1

24.886

1

00

Tablo: Türkiye’ye Gelen Turistlerin Başlıca Turistik Merkezlere Göre Dağılımı

121

Benzer bir şekilde, İstanbul’un turizme bağlı olarak gerçekleşen döviz girdilerinin

Türkiye içindeki payı, 1994 ve 2004 yılları arasında %6 azalmıştır. Buna ek olarak, yabancı

turistlerin İstanbul’da kalış süresi de son on yıldır azalma eğilimi içindedir. Öyle ki, 90’lı

yılların başında 4 gün olan ortalama kalış süresi, 2004 yılında 2,4 güne düşmüştür. 2004 yılı

itibariyle bu değer, Barselona için 3,6, Paris için 5,5, Londra için ise 7 gündür. Dolayısıyla,

İstanbul’un Türkiye’ye gelen yabancı turistler için uzun konaklama yeri değil bir geçiş

noktası olduğu görülmektedir.

İstanbul’a 2004 yılında, toplam 3.473.185 yabancı turist gelmiştir. Bu rakam,

Avrupa’nın belli başlı turist çeken büyük kentleri ile karşılaştırıldığında oldukça düşüktür.

Öyle ki, İstanbul’a gelen yabancı ziyaretçi sayısı, Barselona’nın %76’sı, Londra’nın %30’u,

Paris’in ise %14’ü kadardır.

İstanbul Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü tarafından yapılan açıklamaya göre İstanbul’a

gelen yabancı turistlerin %99’u havayolu, %0,6’sı denizyolu, %0,4’ü ise demiryolunu

kullanmıştır. Kentin en önemli giriş-çıkış kapıları; İstanbul Atatürk Havalimanı, Sabiha

Gökçen Havalimanı, Haydarpaşa Limanı, Karaköy Limanı, Sirkeci Garı ve Haydarpaşa

Garı’dır.

Gelen turistlerin %15’i Almanya, %6.6’sı Rusya, %5.1’i ABD, %4.8’i İngiltere,

%4.8’i Fransa, %4.5’i İtalya, %3.5’i Hollanda, %3.3’ü Ukrayna, %3.1’i İspanya, %2.4’ü İran,

%2.4’ü Japonya, %2’si Azerbaycan, %1.8’i Güney Kore, %1.8’i Avusturya, %1.6’sı İsrail ve

%37.2’si diğer ülkelerin vatandaşlarıdır.

2001 yılında yapılan bir araştırmaya göre, İstanbul’a gelen turistlerin geliş amaçlarına

bakıldığında; ilk sırada %30’luk bir oranla gezi-kültür-eğlence-spor amaçlı gelişlerin olduğu

görülmektedir. Bunu arkadaş ve yakınları ziyaret amaçlı geziler (%22) ve alışveriş (%9)

izlemektedir.

İstanbul Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü’nün İstanbul’un turizm yapısına yönelik

öngörülerine göre; İstanbul’un 2010 yılında Avrupa Kültür Başkenti olması potansiyeli, son 5

yıllık turist sayıları incelendiğinde ve herhangi bir olağanüstü (doğal afet, terör saldırısı vb)

durum ortaya çıkmayacağı varsayıldığında İstanbul’a gelen turist sayısının 2008 yılında 7,5 –

8 milyon arasında gerçekleşeceğini tahmin edilmektedir.

İstanbul ile konumu, coğrafi ve tarihi özellikleri benzer kentlerin ziyaretçi sayıları

değerlendirildiğinde 2003 yılında,

Atina►3,1 milyon

Madrid►3,5 milyon

Kahire►2,1 milyon

122

İstanbul►2,9 milyon ziyaretçi gelmiştir.

İstanbul’a gelen yabancı turistler için İstanbul’da gezilmesi-görülmesi tavsiye edilen

çekici unsurların ilçelere göre dağılımı incelendiğinde, bu unsurların büyük bir

ağırlıkla Eminönü İlçesi’nde yoğunlaştığı gözlenmektedir. Gezilecek-görülecek yer açısından

ikinci sırada yer alan Beyoğlu İlçesi ise yeme içme olanakları ve özellikle eğlence yerleri

açısından Eminönü de dahil olmak üzere, açık farkla tüm ilçelerin önünde gelmektedir.

Beyoğlu-Beşiktaş-Şişli İlçeleri’nden oluşan bölge ise gezme-görme, yemeiçme ve eğlence

aktivitelerinin bir arada bulunduğu ve bu açıdan turiste önerilen bir çekim merkezidir.

Turizm faaliyetlerini geliştiren ve destekleyen değerler turizm potansiyellerini

oluşturmaktadır. İç ve dış turizm açısından belirgin bir özelliği bulunan değerleri, doğal,

tarihsel ve arkeolojik, kültürel ve ekonomik olmak üzere dört grup içinde incelemek

mümkündür:

1.Doğal Değerler: İstanbul Boğazı, Haliç, Adalar, kıyılar, kumsallar, göller, Belgrad

Ormanı, Tuzla İçmeleri, Çamlıca Tepesi, Aydos Dağı vb.

2.Tarihsel ve Arkeolojik Değerler: Kaleler, kuleler, surlar, saraylar, kasırlar, dini

yapılar, anıtlar, han ve hamamlar, çarşılar, eski kent dokuları vb.

3.Kültürel Değerler: Müzeler, yerel festivaller, uluslararası festivaller vb.

4.Ekonomik Değerler: Fuarlar, spor alanları, eğlence merkezleri, alışveriş merkezleri,

kongre merkezleri vb.

7.1.1. Konaklama

İstanbul’a gelen turistler, konaklamak ve gece kalmak için kentsel tarihi yerleşmeleri

tercih etmektedir. İstanbul’un eski yerleşmeleri olan Fatih, Beyoğlu, Eminönü ve Beşiktaş

ilçeleri geçmişten beri turizm altyapısının yoğunlaştığı ve konaklama talebinin fazla olduğu

yerler olarak özellik göstermektedir. Bu ilçelerde gece kalan turist sayısı, toplam turist

sayısının % 81’ini, konaklayan turist sayısı da % 80’ini kapsamaktadır. Kültür ve Turizm

Bakanlığı’nın “İşletme Belgeli” konaklama tesislerinin toplam yatak kapasitesi 56.986‘dır.

Ayrıca Belediye belgeli konaklama tesislerinin sayısı; 654 tesis, 17.127 oda, 34.043 yataktır.

Toplamlarına bakıldığında İstanbul’daki yatak kapasitesi 91.029 yataktır.

İstanbul’da inşası devam eden toplam 21.992 yatak kapasiteli konaklama tesisi

bulunmaktadır. Tesisler arasında henüz yatırımlarını tamamlamamışlar olabileceği gibi,

işletme belgelerini almadan faaliyete geçmiş tesisler de bulunmaktadır. Avrupa’daki belli

başlı kentlerin yatak kapasiteleri ile karşılaştırıldığında İstanbul’un, Lizbon’dan yaklaşık 4 kat

ve Barselona’dan 1,5 kat daha fazla yatağa sahip olduğu görülmektedir. Bununla birlikte

İstanbul’un yatak kapasitesi, Londra ve Paris’in yatak kapasitesinin oldukça altındadır

(bk.Tablo). Doluluk oranları açısından ise İstanbul, bu dört kent arasında en düşük değere

123

sahiptir. Örneğin, 2004 yılı itibariyle Paris’teki otellerin doluluk oranı %80,5 iken, İstanbul’da

%41,6’dır.

Tablo: Barselona, İstanbul, Paris, Londra ve Lizbon’un Konaklama Açısından

Karşılaştırması

Faal yatak kapasitesinin türlerine göre dağılımı incelendiğinde; en büyük iki dilimi, 4

ve 5 yıldızlı oteller (%38) ile belediye belgeli tesislerin1 (%37) oluşturduğu görülmektedir.

Bu durum, yüksek ve düşük nitelikli konaklama tesisleri olmak üzere sektörde ikili yapının

varlığına işaret etmektedir (Tablo 3.74). Bu iki kutup arasında kalan ve (Kültür ve kongre

turizmi için gelen ziyaretçiler tarafından daha çok tercih edilen) 2 ve 3 yıldızlı oteller ise

%20’lik bir pay almaktadır. Diğer yandan, İstanbul’daki yatırım belgeli tesislerdeki yatakların

%65’lik bir kısmını 5 yıldızlı oteller oluşturmaktadır. Bu durum, mevcuttaki ikili yapının

yüksek nitelikli konaklama tesisleri lehinde, gelecekte daha da artarak devam edeceği

anlamına gelmektedir. Faal yatak kapasitenin mekansal dağılımları İstanbul İli turizm

altyapısına yönelik farklı mesajları içermektedir. Özellikle toplam yatak kapasitesinin

%94‘ünün (75.918) Avrupa Yakası’nda yer alması önemli bir olgu olarak karşımıza

çıkmaktadır. Avrupa Yakası içinde yatak kapasitesinin yoğunlaştığı üç bölgeden söz

edilebilir. Buna göre, İstanbul’daki toplam kapasitenin %40’ı (33.083) kentin tarihi çekirdeği

olan Eminönü İlçesi’nde yer almaktadır. Bunu 13.685 yatak ile Beyoğlu (%17) ve 8.926 yatak

ile Fatih (%11) İlçeleri izlemektedir (bk.Tablo).

124

Tablo: İstanbul’da Yatak Kapasitesinin Otel Türlerine ve İlçelere Göre Dağılımı

Niteliklerine göre mevcut tesislerin mekansal dağılımını incelediğimizde toplam 28

adet 5 yıldızlı konaklama tesisinin kısmen Tarihi Yarımada olmak üzere, ağırlıklı olarak

Beşiktaş, Şişli ve Beyoğlu aksında konumlandıkları görülmektedir.

4 yıldızlı konaklama tesislerinin ise Beyoğlu ve Eminönü İlçeleri’nde yoğunlaştıkları

görülmektedir.

3 Yıldızlı konaklama tesislerinin %51’lik gibi büyük bir bölümü Eminönü İlçesi’nde

toplanmıştır. Tarihi Yarımada bölgesindeki bu yığılmaya, %15’lik oranla Fatih İlçesi de

katkıda bulunmaktadır. Ayrıca %12’lik bir payla Beyoğlu İlçesi, üçüncü bir odak olarak öne

çıkmaktadır.

İstanbul’da 2 yıldızlı otellerin mekansal dağılımı incelendiğinde, 3 yıldızlı otellerin

dağılımına benzer bir şekilde Eminönü (%44) ve Fatih (%32) İlçeleri’nde yoğunlaşmanın

olduğu görülmektedir.

Kentin tarihi dokusu ile bütünleşebilen özel belgeli konaklama tesisleri toplam tesisler

içinde %3 gibi düşük bir orana sahiptir. Mevcut özel belgeli konaklama tesisleri, Eminönü

İlçesi Cankurtaran Alt Bölgesi’nde odaklanmıştır.

İstanbul’daki konaklama tesislerinin yıllık ortalama doluluk oranını %41,60’dır ve bu

oranın yaklaşık 2/3’ünü yabancı, geri kalanını ise yerli turistlerden oluşmaktadır. Formula 1

gibi yaklaşık 40.000–50.000 ziyaretçinin geldiği uluslararası müsabakalar, şampiyonlar ligi

futbol maçları, NATO ve benzeri diplomatik ve uluslararası toplantılar ile Eurovision şarkı

yarışması gibi büyük çaplı organizasyonlar söz konusu olduğunda, İstanbul’un turizm

konaklamaya yönelik tamamlayıcı altyapısı nitelik ve nicelik açısından yetersiz kalmaktadır.

7.1.2. Yeme, İçme, Eğlence ve Alışveriş Altyapısı

İstanbul’da Kültür ve Turizm Bakanlığı’ndan “İşletme Belgeli” yeme – içme ve

eğlence tesislerinin toplam kapasitesi 80.123’tür. İstanbul’da inşası devam eden toplam 4.792

kişi kapasiteli yeme-içme ve eğlence tesisi bulunmaktadır. Yeme-içme ve eğlence tesislerinin

mekansal dağılımında Avrupa Yakası’nın Anadolu Yakası’na göre belirgin bir üstünlüğü

vardır. Avrupa Yakası’nda; Beyoğlu, Beşiktaş, Şişli, Eminönü (eğlence yerleri hariç) ve

Bakırköy, Anadolu Yakası’nda ise Kadıköy İlçesi en önemli odaklardır.

Avrupa Yakası’nda 30 adet, Anadolu Yakası’nda ise 8 adet olmak üzere İstanbul’da

toplam 38 adet alışveriş ve eğlence merkezi bulunmaktadır. (2006 yılından itibaren açılanlar

ve inşası başlayanlar bu sayıya dahil değildir.) Bu merkezler yalnız alışveriş olanağı değil,

aynı zamanda her yaşta müşteri için yeme-içme, spor ve eğlence olanakları da sunmaktadır.

Sahip oldukları tarihi özellikleri nedeniyle yerli ve yabancı ziyaretçiler tarafından yoğun

125

olarak ziyaret edilen Kapalıçarşı ve Mısır Çarşısı da ticari işlevi dışında taşıdığı turizm

potansiyeli açısından öne çıkan geleneksel alışveriş mekanlarıdır.

7.1.3. Kültür ve Sanat Altyapısı

İstanbul’un sahip olduğu kültür ve sanat olanakları, niteliksel ve niceliksel açılardan

Avrupa kentleri ile karşılaştırıldığında küçümsenmeyecek bir seviyededir. İstanbul’da toplam

88 adet sinema salonu ve 73 adet tiyatro salonu bulunmaktadır. Bununla birlikte kent,

aralarında dünyaca tanınan ve İstanbul’un imajına katkıda bulunan Ayasofya, Topkapı Sarayı

ve Arkeoloji Müzeleri’nin de bulunduğu toplam 69 adet müzeye ev sahipliği yapmaktadır.

Ancak ziyaretçi sayıları açısından bir değerlendirme yapıldığında İstanbul’un bu kentlerin

oldukça gerisinde kaldığı görülmektedir. Örneğin İstanbul’daki ilk 6 müzeyi ziyaret edenlerin

sayısı 2004 yılında 1.910.348 iken, 51 müzeye sahip olan Barselona’nın yine en önemli 6

müzesini ziyaret eden kişi sayısı İstanbul’un yaklaşık 6 katıdır. Benzer bir karşılaştırma

Londra ve Paris’teki ilk altı müze ile yapıldığında, İstanbul bu kentlerin çok gerisinde

kalmaktadır (bk.Tablo).

Tablo: Barselona, İstanbul, Paris ve Londra’nın Kültür- Sanat Olanakları(2004)

İstanbul’da kültür ve sanat olanakları açısından iki yaka karşılaştırıldığında, Avrupa

Yakası Anadolu Yakası’na göre daha avantajlı konumdadır. Kültür ve sanat olanaklarının

ilçelere göre dağılımına bakıldığında, Beyoğlu, Beşiktaş ve Şişli İlçeleri’nin Avrupa

Yakası’nda, Kadıköy İlçesi’nin ise Anadolu Yakası’nda önemli bir odak olarak ortaya çıktığı

görülmektedir.

İstanbul’un sunduğu kültür ve sanat olanakları, müzeler, sinemalar ve tiyatrolar ile

sınırlı değildir. Kentte sözü edilen bu olanakların yanı sıra çok sayıda kültürel etkinlik de

düzenlenmektedir. Bu etkinliklerin en önemlileri arasında festivaller gelmektedir. İstanbul her

yıl 150’nin üzerinde yerel, ulusal veya uluslararası festivale ev sahipliği yapmaktadır. Bu

festivaller türlerine göre film, müzik, tiyatro, dans, üniversite, kültür sanat, çocuk, tematik ve

ramazan şenliği şeklinde 9 ayrı kategori altında toplanabilir. Bu sınıflamaya göre sayıca en

fazla festivalin yer aldığı kategori, %23’lük bir payla tematik festivallerdir. Bunu sırasıyla

müzik (%22), film (%16) ve kültür-sanat (%11) festivalleri izlemektedir.

Bir diğer sınıflama, düzenlenen festivallerin gerçekleşme sıklıklarına göre yapılabilir.

Buna göre İstanbul’da en az üç yıldır gerçekleşen toplam 77 festival içinde genç festivallerin

(3-4 yıldır düzenlenen) %48’lik bir payla en geniş grubu (37 adet) oluşturduğu görülmektedir.

126

10 yıldan daha fazla süredir gerçekleştirilen köklü festivallerin oranı ise %27’dir (21 adet).

Gelenekselleşmiş olarak da nitelendirilebilecek 5-9 yıldır düzenlenen festivaller (%25) ise

üçüncü kategoriyi oluşturmaktadır (19 adet).

Bunların içinde kentle özdeşleşen en köklü festival 33 yaşındaki İstanbul Müzik

Festivali’dir. Avrupa ve Dünya’daki benzerleri ile kıyaslandığında, oldukça genç bir yapıya

sahip olan bu festivaller, İstanbul’un “Kültür Kenti” imajını güçlendirmekte, uluslararası

tanıtımına katkıda bulunmakta, dolayısıyla yarışmacı potansiyelinin artmasını sağlamaktadır.

Festivaller, 2004 yılı verilerine göre, İstanbul’daki 22 ilçede, 176 farklı mekanda

gerçekleşmektedir. Beyoğlu (%31), Şişli (%20), Beşiktaş (%14), Kadıköy (%12) ve Sarıyer

(%11) İlçeleri, festivallerin gerçekleştiği en önemli odaklar olarak ortaya çıkmaktadırlar.

7.1.4. Kongre ve Fuar Altyapısı

Türkiye’de en çok kongre düzenlenen şehirler sırasıyla, İstanbul, Antalya, İzmir,

Ankara, Muğla ve Aydın’dır. 2004 yılında Türkiye’de düzenlenen uluslararası kongrelerin

%70’i İstanbul’da gerçekleşmiştir. Son beş yılda düzenlenen toplam kongre sayılarına

bakıldığında İstanbul 138 uluslararası toplantı ile 25. sırada yer almıştır. 2003 yılında

İstanbul’da düzenlenen toplantı sayısı 35’tir. 2004 yılında bu sayı azalmakla birlikte,

İstanbul’un yeri dünya sıralaması içinde 14. sıraya yükselmiştir. 2005 yılında ise, İstanbul,

Londra, Amsterdam ve Helsinki gibi şehirleri geride bırakarak, Rio ve Roma ile birlikte 13.

sıraya yükselmiştir.

İstanbul’da ulusal ve uluslararası kongre ve toplantılara ev sahipliği yapan mekanların

41’i, dört ve beş yıldızlı konaklama tesislerindeki toplantı salonları iken, sadece Lütfi Kırdar

Kongre ve Sergi Sarayı, Turizm Bakanlığı belgeli bir kongre merkezidir. Bu tesislerdeki

toplam koltuk kapasitesi 46.220’dir (bk.Tablo).

Tablo: İstanbul’da Kongre Düzenlenen Mekanlar ve Kapasiteleri

127

Türkiye’nin en büyük kongre ve kültür merkezi olan Sütlüce Kongre ve Kültür

Merkezi, 3.500 kişilik bir kongre salonu ve çok sayıda farklı büyüklükte toplantı salonları

içermektedir.

Mevcutta İstanbul için en önemli kongre mekanı, Lütfi Kırdar Kongre ve Sergi Sarayı,

Hilton Kongre ve Sergi Merkezi, Askeri Müze Kültür Merkezi ve Cemal Reşit Rey Konser

Salonları’nı içine alan ve “Kongre Vadisi” olarak adlandırılan bölgedir. Kongre vadisi içinde

ayrıca 16 adet otel de bulunmaktadır.

İstanbul’daki kongre mekanlarının coğrafi dağılımına bakıldığında, Beyoğlu (%27),

Beşiktaş (%22) ve Şişli (%11) İlçeleri’nde belirgin bir yoğunlaşmanın olduğu görülmektedir

(Harita 3.64). Anadolu Yakası’nda, herhangi bir kongre mekanının bulunmaması ise çok

çarpıcıdır.

Benzer bir durum İstanbul’un sahip olduğu sınırlı sayıdaki fuar alanları için de söz

konusudur. Metropol bütününde toplam 7 adet fuar alanının tamamı Avrupa Yakası’nda

bulunmaktadır. İstanbul’da 2003-2005 yılları arasında düzenlenen toplam 219 fuar, 7 ayrı

mekanda gerçekleşmiştir. TÜYAP Kongre ve Fuar Merkezi 87 fuara ev sahipliği yaparak en

çok tercih edilen fuar alanı olmuştur. Bunu CNR İstanbul Kongre ve Fuar Merkezi ile Lütfi

Kırdar Kongre Sarayı takip etmiştir.

7.1.5. Kruvaziyer ve Yat Turizmi Altyapısı

İstanbul, Kuşadası ile birlikte kruvaziyer gemilerinin uğradığı Türkiye’nin en önemli

limanları arasında yer almaktadır. İstanbul’a gelen kruvaziyer gemileri Türkiye Denizcilik

İşletmeleri’ne bağlı Liman Başkanlığı kontrolündeki Karaköy-Salı Pazarı Limanı’na

yanaşmaktadır. 2001 yılında limana yanaşan kurvaziyer gemilerinin sayısı 238, yolcu sayısı

ise 153.464’tür. Aynı yılda, Kuşadası’na gelen gemi ve yolcu sayıları İstanbul’a gelenin

yaklaşık üç katıdır (bk.Tablo).

Tablo: İstanbul ve Kuşadası Limanlarında Kurvaziyer Gemi ve Yolcu Hareketleri

Kruvaziyer turizminin yanında, İstanbul yat turizmi açısından da çeşitli olanaklar

sunmaktadır. Türkiye’deki toplam 34 marinadan 2’si İstanbul’dadır. Bunlar, Anadolu

Yakası’nda Kalamış Marinası, Avrupa Yakası’nda ise Ataköy Marinası’dır. Kuzey denizinden

128

Avrupa iç suları ile Ren ve Tuna Nehirleri’ne gelen tekneler Karadeniz limanlarına ve

İstanbul Boğazı marinalarına ulaşabilmekte, buradan da güvenli ve kısa yoldan güney

sahillerine gidebilmektedirler. Haydarpaşa Limanı’nın başka bir yere taşınması halinde, bu

alan kruvaziyer liman için de kullanılabilecek potansiyele sahiptir.

7.1.6. Eko Turizm Altyapısı

Dünya Turizm Örgütü’ne göre eko turizmin amacı;

-Turizmin doğal ve geleneksel çevreye verdiği tahribatın en alt düzeye indirilmesi,

-Turistlere ve yerel halka doğanın ve geleneksel sosyo-kültürel çevrenin korunmasına

yönelik eğitim verilmesi,

-Turizmin yerel halkın ihtiyaçlarının karşılayan, yerel yönetim ve halkla işbirliği

içinde gelişen sorumlu bir ticaret olarak özendirilmesinin sağlanması,

-Koruma kapsamındaki (doğal ve sosyo-kültürel) alanların yönetim için kaynak

ayrılması,

-Turizmin negatif etkisinin en alt düzeye indirilmesi amacıyla sosyo-kültürel ve doğal

çevreye yönelik uzun vadeli takip ve değerlendirme programlarının desteklenmesi,

-Turizmin yerel halkın geçimine katkıda bulunmasını sağlayacak şekilde

geliştirilmesinin temini,

-Turizmin yörenin sosyal ve çevresel kapasitesini artıracak şekilde gelişmesinin

temini,

-Çevreyle uyumlu, doğal ve geleneksel sosyo-kültürel yaşamla iç içe geçen, yöresel

bitki örtüsünü ve yaban hayatını koruyan turizmin alt yapı yatırımlarının gerçekleştirilmesidir.

Ekoturizm, doğayı ve kültürel kaynakları anlayarak korumayı destekleyen, düşük

ziyaretçi etkisi olan ve yerel halka sosyo-ekonomik fayda sağlayan, bozulmamış doğal

alanlara çevresel açıdan sorumlu seyahat ve ziyarettir. Uygulamadaki faaliyetler; yayla

turizmi, mağara turizmi, av turizmi botanik turizmi, botanik, dağcılık, hobi bahçeleri, akarsu

turizmi, su dalış turizmi, kuş gözlemciliği, ekolojik çiftliklerde tarım turizmi ve gönüllü

işgücü olmak.

Dünyada son yıllarda az gelişmiş ülkelerdeki doğal ve kültürel değerlerin korunması

amacıyla Eko köyler ortaya çıkmıştır.

İstanbul il genelinde salt ekoturizm amaçlı planlı uygulamalar bulunmamaktadır. Kıyı

kesimlerde ve ormanlık alanların çeperinde bulunan (Şile-Ağva gibi) köylerde yaşayanların

bireysel yaşadıkları konutlarda geleneksel koşullarına göre konuk ağırlamaları şeklinde

129

faaliyetler başlamış ve çoğalma aşamasındadır. Genelde günübirlik, hafta sonu

değerlendirmeleri için kentlinin rağbet ettiği bu yöreler piknik amaçlı ve sözü edildiği gibi

hafta sonu artan iş stresinin atılması için değişiklik isteğiyle yapılan aile, grup etkinlikleri

şeklindedir. İstanbul’da potansiyel ekoturizm alanları;

- Terkos ve Kasatura Arasındaki Ormanlık Alan ve Kıyı Şeridi

- Ağıl Dere ve Ağaçlı Kumulları

- Gümüşdere (Kilyos ) Kumulları

- İstanbul Boğazı Üstleri

- Büyükçekmece Gölü ve Havzası

- Küçükçekmece Gölü

- Ömerli Havzası

Diğer taraftan İstanbul içinde barındırdığı nadir bitki ve hayvan toplulukları ile

korunması gereken birçok özel alana sahiptir. Bu alanlar yine kent yaşayanlarının cazibe

merkezleri olduğu gibi bio-çeşitliliğin korunmasına katkıda bulunulması yönünde

botanikçilerin yapacakları araştırmalar, tespitler için doğal laboratuarlardır.

Ekoturizmin gerek küresel tanımlamalarda gerekse Kültür ve Turizm Bakanlığı

tanımlamaları ve çeşitlemelerinde bitki çeşitlerinin tespiti amacıyla yapılan seyahatler de bu

kavramın içine girmektedir. Bu bağlamda Doğal Hayatı Koruma Derneği’nce İstanbul’da

bulunan korunması gereken Önemli Bitki Alanları (ÖBA) ve Önemli Kuş Alanları (ÖKA)

botanikçiler ve kuş gözlemcileri tarafından yararlanılabilecek alanlar olup, bu yönlü

kullanılabilecek ekoturizm alanlarıdır. Tarım İhalesi kapsamında bir önceki hakediş

çalışmasında “Ekosistem ve Koruma Alanları” başlığı altında bu alanlar, özellikleri

incelenerek analiz edilmiş olup, bu kez kısaca özelliklerinden söz edilmiştir.

7.1.7. Turizm Merkezleri

1982 yılında çıkarılan 2634 sayılı Turizmi Teşvik Kanunu kapsamında İstanbul’da ilan

edilen Turizm Merkezi sayısı 1993 yılı itibariyle 40’a ulaşmıştır İstanbul’un korunması

gerekli doğal ve tarihi mirasını zedeleyeceği görüşünün meslek odaları tarafından kamuoyu

gündemine taşınması ve açtıkları davalar sonucunda bu merkezlerin bir kısmı iptal edilmiş,

bir kısmı ise gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilenler arasında en çok tartışılanlar İstanbul’un

tarihi bölgelerine en yakın ve kentin siluetini en çok zedelemeleri nedeniyle, Park Otel ve

Gökkafes Turizm Merkezleri’dir.

130

1994 yılından sonra ilan edilen yeni turizm merkezleri ile birlikte İstanbul’da bugün

uygulamaya konu olan toplam 21 adet Turizm Merkezi bulunmaktadır. Bu Merkezler ağırlıklı

olarak Tarihi Yarımada, Beyoğlu ve Boğaz gibi İstanbul’un turizm potansiyeli yüksek

bölgelerinde yer almaktadır.

Gündeme geldiği 1982 yılından itibaren tartışma konusu olan Turizm Merkezleri,

kamuoyunun ve kent yöneticilerinin doğanın ve tarihi mirasın korunması konusundaki

duyarlılıklarının artmaya başladığı 2000’li yıllar ile birlikte yeni bir döneme girmiştir.

Nitekim 24.07.2003 tarihinde çıkarılan 4957 sayılı kanun6, 1980’li yılların “Turizm

Merkezi” anlayışının değiştirilmeye çalışıldığının bir işareti olarak değerlendirilmelidir. Bu

değişiklikler ile turizm merkezlerinin yanı sıra uygulama alanına “Kültür ve Turizm Koruma

ve Gelişim Bölgeleri” ile “Kültür ve Turizm Koruma ve Gelişim Alt Bölgesi” kavramları

getirilmiştir. Yasa maddelerinin içeriğinde tarihi ve kültürel değerlerin yoğun olarak yer aldığı

bölgelerin turizme açılmasının ön koşulunun korumak olduğu ve bu sürecin plan hiyerarşisi

ile yönlendirilmesi gerektiği ifadesi kesin bir dille yer almaktadır. Bunun yanı sıra DPT

tarafından hazırlanan 2006 Yılı Planı Uygulama Programı’nda Öncelik–2 olarak tedbirler

getirilmesi kabul edilen “…tüm yatırımlar, doğal, tarihsel, sosyal ve kültürel çevreyi

koruyucu ve geliştirici bir yaklaşım içinde ele alınacaktır…” vurgusu da önem taşımaktadır.

Kat edilen bu aşama, turizmin gelişiminde tarihi mirasın korunmasını temel ilke olarak kabul

eden uluslar arası tüzüklerde de tüm ülkelere şiddetle önerilmektedir.

İstanbul’daki 21 adet turizm merkezinin toplam alan büyüklüğü 789 hektar’dır.

Bakanlık bu alanlar için toplam 18.569 yatak kapasitesi öngörmüş ve bugün bu kapasitenin

yaklaşık %20’si gerçekleştirilmiştir. Turizm merkezlerinin 303 hektarlık (%38) kısmı çeşitli

tarihlerde ilan edilmiş farklı türlerdeki sit alanlarının üzerinde yer almaktadırlar. Bunlar içinde

yapılacak kentsel ve sektörel yatırımlarda hassas yaklaşılması gerekenlerin başında; 1995

yılında kentsel, arkeolojik ve tarihi sit alanı olarak ilan edilen Tarihi Yarımada’nın en zengin

tarihsel miras alanları olan Sultanahmet, Süleymaniye ve Topkapı Sarayı’nın hemen yanında

yer alan Cankurtaran Mahallesi gelmektedir. Bu odakların yanı sıra Beyoğlu Kentsel Sit Alanı

içinde ilan edilen Galata Turizm Merkezi de sahip olduğu tarihi mirasıyla diğer üç alan gibi

kültür turizmi açısından büyük önem taşımaktadır.

İstanbul’da 2005 yılı itibariyle, konaklama anlamında henüz verilen haklarını

kullanmamış, alan ve/veya kapasite açısından büyük ölçekli, dolayısıyla en fazla talebin veya

beklentinin olduğu dört adet turizm merkezi vardır. Bunlar, Ataköy, Süleymaniye, İstinye ve

Beyoğlu-Tophane-Salıpazarı Turizm Merkezleri’dir.

7.2. Sit Alanları: Koruma Altındaki Doğal ve Kültürel Miras

2005 yılı itibariyle, Türkiye’de tescil edilmiş toplam 7.635 adet sit alanı mevcuttur. Bu

sit alanlarının 77 adedi (Türkiye’deki sit alanlarının %1’i) İstanbul İli sınırları içerisindedir.

Türkiye’de bulunan sit alanlarının %78.6’sı arkeolojik, %12.2’si doğal, %2.5’i kentsel,

%1,7’si tarihi ve %5’i ise diğer sit alanlarıdır. İstanbul’daki sit alanlarının türlerine göre

131

dağılımlarında ise arkeolojik sit alanları (%23.4) Türkiye ortalamasının oldukça gerisindedir.

Buna karşın doğal sit alanları %28.6’lık değer ile Türkiye genelindeki oranın iki katından

fazladır. İstanbul’daki kentsel sit alanları %20.7; tarihi sit alanları %1.3; karma sit alanları ise

%26’dır.

İstanbul’daki sit alanları ile tescilli anıtsal ve sivil yapıların korunması görevi, Kültür

ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu kapsamında, yetki alanları birbirinden farklı 6 adet

Koruma Bölge Kurulları tarafından yürütülmektedir.

İstanbul bütünündeki tescil karar sayılarının sit alanı türleri ve derecelerine göre

dağılımı incelendiğinde, sayı ve alansal büyüklükler bakımından, doğal sit alanlarının en

yüksek değere sahip olduğu görülmektedir. Doğal sit alanı dışındaki sit alanlarının sayısal

dağılımı birbirine yakın değerdedir. Alan büyüklüklerine göre dağılımlarında ise, karma sit

alanlarının doğal sit alanlarından sonra en fazla büyüklüğe sahip olduğu görülmektedir.

Bunun nedeni, doğal ve tarihi sit alanı olarak tescil edilerek derecelendirilmesi yapılmayan,

Boğaziçi öngörünüm ve geri görünüm bölgelerinin kapsadığı alanların büyüklüğüdür.

İstanbul’da farklı tarihlerde alınan 22 tescil kararı ile ilan edilmiş 131 adet doğal sit

alanı bulunmaktadır. Bu sit alanları içinde alan büyüklüğü bakımından en büyük payı %68,7

ile 1. Derece Doğal Sit Alanları almaktadır. KTVK Kanunu ve ilke kararları uyarınca konut

yapılaşmasına izin verilen 3. Derece Sit Alanları %19,2’lik; turizm ve hizmet yapılaşmasına

izin verilen 2. Derece Sit Alanları ise %11,7’lik paya sahiptir.

Sayısal değer bakımından Türkiye’deki arkeolojik sit alanlarının sadece % 0,4’ü

İstanbul’dadır. Roma, Bizans ve Osmanlı İmparatorlukları’nın başkenti olan ve yerleşme

tarihi Yarımburgaz Mağarası (1.Derece Arkeolojik Sit) ile 300.000 yıla uzanan İstanbul’da,

27 adet arkeolojik sit alanı tescil edilmiş olup, sayı ve alan büyüklüğü bakımından 1. Derece

Arkeolojik Sit Alanları öne çıkmaktadır. İstanbul’un % 0,4 ünü kapsayan arkeolojik sit

alanlarının alansal değer olarak %92’si mutlak korunacak alan niteliğindeki 1. Derece

Arkeolojik Sit Alanı’dır. Avrupa Yakası’nda özellikle Silivri, Çatalca, Küçükçekmece;

Anadolu Yakası’nda ise Pendik, Kartal, Maltepe İlçeleri öne çıkmaktadır.

Birbirinden farklı sit alanlarının bir arada bulunduğu durumlarda ilan edilen karma sit

alanları İstanbul’da toplam 13.581 ha’dır. Bu sit alanlarının en büyük kısmını (% 79) 11 adet

‘doğal ve tarihi sit alanı’ olarak tescil edilen alanlar teşkil etmektedir. ‘Doğal ve tarihi sit

alanı’ olarak tescil edilmiş ve geniş bir alana yayılan Boğaziçi Öngörünüm ve Geri Görünüm

Alanları’nın dışında, ‘tarihi - kentsel sit alanı’ olan Tarihi Yarımada ve ‘doğal-kentsel sit

alanı’ olarak tescil edilmiş Adalar, İstanbul’un önemli karma sit alanlarındandır.

Alt tasnifleri olmayan kentsel sit alanları kapsamında İstanbul’da tescil edilmiş toplam

20 adet kentsel sit alanı bulunmakta ve toplam sit alanları içindeki payı ise % 9,8 gibi bir

değer taşımaktadır. Bu alanların büyüklüğü ise toplam sit alanları içinde ancak %1,6’ya

132

ulaşabilmektedir. Anılan sit alanlarının en önemlileri; Eyüp, Beyoğlu, Çatalca, Kadıköy,

Kartal, Beşiktaş ve Üsküdar’dır.

İstanbul İli bütününde tescilli sit alanlarının ilçelere göre dağılımları incelendiğinde,

ortaya çıkan bulgular aşağıda sıralanmaktadır. Beykoz İlçesi’nin, ilçe alanının %99,5’ini

kapsayan 31.301 hektar genişliğindeki 56 adet doğal sit alanına sahip olduğu görülmektedir.

Beykoz İlçesi’ndeki doğal sit alanları ile birlikte ilan edilen ve Sarıyer İlçesi’ndeki

‘İstanbul Kuzey Kesimi Karadeniz Kuşağı Doğal Sit Alanı’ ve 1974 yılında GEEAYK

tarafından tescil edilen ‘Boğaziçi Doğal ve Tarihi Sit Alanları’, 11.093 hektar alan

kaplamaktadır.

Beykoz ve Sarıyer İlçeleri’ndeki anılan sit alanları ile İstanbul’un güney kesimdeki

yoğun konut dokusu içinde parçacıl şekilde yer alan Üsküdar ve Beşiktaş’taki 3.480 ha

büyüklüğündeki doğal ve kentsel sit alanları Boğaziçi’nin doğal ve kültürel yapısının

korunması açısından önemli bölgeleridir.

Üsküdar ve Beşiktaş İlçeleri’nin yanı sıra alansal bakımından yüksek değerlere sahip

olan Silivri ve Çatalca İlçeleri’ndeki Arkeolojik ve Kentsel Sit Alanları (2.700 ha) hem

İstanbul’un antik dönemine ışık tutabilecek hem de, turizmi olumlu etkileyebilecek

niteliktedir.

Kartal İlçesi’nde ise yoğun kent dokusunun nefes alabileceği yaklaşık 1 000 ha’lık

alana yayılan doğal sit alanları mevcut olup, bölge ve metropol nüfusunun açık alan

gereksinimini karşılama açısından önem kazanmaktadır.

Beyoğlu, Eyüp ile Fatih ve Eminönü İlçeleri’ndeki 2.300 ha büyüklüğündeki kentsel

ve tarihi sit alanları, kültür ve turizm açısından vazgeçilmez derecede önemli ve hassas

bölgelerdir.

Bunların dışında, Kadıköy, Şile, Tuzla İlçeleri’ndeki doğal sit alanları çok parçalı

nitelikte olup sayı olarak fazla olmakla birlikte, alansal büyüklükleri, ancak alt bölge

ölçeğinde hizmet verebilecek niteliktedir.

7.2.1. Sit Alanı Planları

Korunması gereken kentsel, arkeolojik ve doğal sit alanlarının koruma ilkelerine

uygun bir planlamaya tabi tutulması ve yönetilebilmesi için geliştirilmiş bir araç olan

‘Koruma Amaçlı İmar Planı’ ve ‘Geçiş Dönemi Yapılanma Koşulları’ açısından 2005 yılı

sonu itibariyle yapılan değerlendirmeler İstanbul’da, doğal, tarihi ve kültürel değerler

açısından önem arz eden sit alanlarının bile ‘Koruma Amaçlı İmar Planlarının’

bulunmadığını, ‘Geçiş Dönemi Yapılaşma Koşulları’nın 2 yılı aşan sürelerde uygulanmaya

devam ettiğini göstermektedir.

133

İstanbul’daki 204 adet sit alanından yapılaşma hakkı bulunmayan 1. derece doğal sit

alanları, 1.derece arkeolojik sit alanları ve 2. derece arkeolojik sit alanları ile tarihi sit alanının

sayılarının toplamı 61’dir. Bu sit alanları dışında kalan 143 adet sit alanında geçiş dönemi

yapılaşma koşullarının tanımlanması ve koruma amaçlı imar planlarının yapılması

gerekmektedir. Bu sit alanlarından 18’inin geçiş dönemi yapılanma koşullarının belirlenmiş

olduğu, buna karşın 33 adet sit alanının sadece tescil edildiği ve hala ‘Geçiş Dönemi

Yapılaşma Koşulları’nın belirlenmemiş olduğu görülmektedir.

Toplam 143 adet sit alanı içinde ancak 1/5’nin koruma amaçlı imar planı

onaylanmıştır ve bunlar 30 adettir. Geriye kalan 62 adet sit alanı ise üst ölçekteki ‘Koruma

Amaçlı Nazım İmar Planı’ yapılmış, fakat alt ölçekteki plan çalışmaları tamamlanmadığı için

halen geçiş dönemi yapılaşma koşullarının da devam ettiği sit alanlarıdır. Planlanması

gereken sit alanları içinde en fazla sayıda olan 87 adet doğal sit alanından 57’sinde üst ölçek

koruma amaçlı imar planı bulunmasına karşın alt ölçek planları olmadığı için uygulamalar

‘geçiş dönemi yapılanma koşulları’ doğrultusunda yapılmaktadır. 3.derece olarak tasnif edilen

3 adet arkeolojik sit alanının ‘koruma amaçlı imar planı’ olmadığı gibi ‘geçiş dönemi

yapılanma koşulları’ da ilan edilmemiştir. 20 adet kentsel sit alanından yalnızca 9’unun

‘koruma amaçlı imar planı’ bulunmaktadır. Geriye kalanlardan 7’sinde sadece tescil kararı

bulunmakta iken 4’ü geçiş dönemi yapılaşma koşullarına tabidir.

Kentsel ve kültürel dokunun önemli bir parçası olan "tarihi ve kültürel değerlerin”

korunup, ilk durumuna uygun olarak yenilenmesi ile ilgili olarak 5366 sayılı Yıpranan Tarihi

ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması

Hakkında Kanun çıkarılmıştır. Ancak bütüncül bir kentsel dönüşüm modeli yerine sadece

“kültürel değerlere özgü” dönüşüme yer veren bu düzenleme, kuşkusuz iyi niyetli bir girişim

olmakla birlikte yetersizdir. 2005 yılında 5225 sayılı Kültür Yatırımları ve Girişimlerini

Teşvik Kanunu özellikle bu amaca yönelik faaliyetlerde bulunmak üzere kurulan yerli veya

yabancı tüzel kişilerin yatırım veya girişimlerinin teşvik edilmesi, belgelendirilmesi ve

denetlenmesi işlemlerine ilişkin usul ve esasları düzenlemek üzere çıkarılmıştır.

Yasal olarak, tarihi ve kültürel değerlerin korunup, ilk durumuna uygun olarak

yenilenmesi ile ilgili olarak 5366 sayılı “Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların

Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun” çıkarılmıştır.

Büyükşehir belediyeleri, Büyükşehir belediyeleri sınırları içindeki ilçe ve ilk kademe

belediyeleri, il, ilçe belediyeleri ve nüfusu 50.000'in üzerindeki belediyelerce ve bu

belediyelerin yetki alanı dışında il özel idarelerince, yıpranan ve özelliğini kaybetmeye yüz

tutmuş; kültür ve tabiat varlıklarını koruma kurullarınca sit alanı olarak tescil ve ilan edilen

bölgeler ile bu bölgelere ait koruma alanlarının, bölgenin gelişimine uygun olarak yeniden

inşa ve restore edilerek, bu bölgelerde konut, ticaret, kültür, turizm ve sosyal donatı alanları

oluşturulması, tabiî afet risklerine karşı tedbirler alınması, tarihi ve kültürel taşınmaz

varlıkların yenilenerek korunması ve yaşatılarak kullanılması amacıyla çıkarılan kanun,

belirtilen amaçlar doğrultusunda oluşturulacak olan yenileme alanlarının saptanmasına, teknik

134

altyapı ve yapısal standartlarının belirlenmesine, projelerinin oluşturulmasına, uygulama,

örgütlenme, yönetim, denetim, katılım ve kullanımına ilişkin usûl ve esasları

düzenlemektedir.

Tarihi Yarımada; Göreme Milli Parkı ve Kayalık Kapadokya Yerleşmesi, Divriği Ulu

Camii ve Şifahanesi ile birlikte UNESCO- Dünya Miras Komitesi’nin (World Heritage

Committee - WHC) değerlendirme raporu doğrultusunda, 356 referans numarası ile Dünya

Miras Listesine dahil edilmiştir.

Dünya Miras Listesi’ne dahil edilme kriterleri göz önüne alındığında İstanbul Tarihi

Yarımada’nın vurgulanan özellikleri ise şu şekilde netleşmektedir:

Ayasofya ve Mimar Sinan’ın eseri Süleymaniye, insan zekası ve üreticiliğini temsil

eden birer şaheser olarak dünya mirasıdırlar,

Kenti kuşatan surlara, dini yapılara referans oluşturan öncü örnekler ve sarayların

mozaik eserleri gibi insan eliyle üretilen eserler, bir dönemden diğerine aktarılmasının

başarıldığı örnekleri bünyesinde barındırması nedeniyle birer dünya mirasıdır.

İstanbul, Bizans ve Osmanlı uygarlığının kanıtı ve temsilcisi olması nedeniyle bir

dünya mirasıdır.Topkapı Sarayı ve Süleymaniye, Osmanlı saray ve külliye mimarisinin özgün

örneklerine sahip olması açısından dünya mirasıdır.

135


Bu bölümde, İstanbul’un tarihi, kültürel, turistik altyapısı veriler eşliğinde

incelenmiştir.

136

8. İDARİ YAPI VE GELİŞİMİ AÇISINDAN İSTANBUL

137


8.1. Merkezi İdarenin ve Yerel Yönetimin Temsilcileri Açısından Osmanlı’dan

Cumhuriyete İstanbul

8.2. Osmanlı’dan Cumhuriyete Merkezi İdarenin Temsilcileri

8.3. Osmanlı’dan Cumhuriyete Yerel Yönetimin Beledi Temsilcileri

138



edileceği veya

geliştirileceği

Merkezi İdarenin ve Yerel

Yönetimin Temsilcileri

Açısından Osmanlı’dan


Merkezi ve yerel idareciler

açısından İstanbul’u

değerlendirebilmek

değerlendirebilmek.

Osmanlı’dan Cumhuriyete

Merkezi İdarenin

Temsilcileri

Osmanlı’dan cumhuriyete

merkezi idarenin

temsilcilerini genel

hatlarıyla kavrayabilmek.

Osmanlı’dan Cumhuriyete

Yerel Yönetimin Beledi

Temsilcileri

Osmanlı’dan cumhuriyete

yerel idarenin temsilcilerini

genel hatlarıyla

kavrayabilmek.

139

Anahtar Kavramlar

Merkezi İrade

Yerel Yönetim

Belediye

140

Giriş

İstanbul’un merkezi idare ve yerel yönetimin temsilcileri açısından Osmanlı’dan

Cumhuriyete kadar izlediği yol bu dersin konusunu oluşturacaktır.

.

141

8.1. Merkezi İdarenin ve Yerel Yönetimin Temsilcileri Açısından Osmanlı’dan


Osmanlılar, İslam medeniyetinin yerel yönetim geleneğinin oluşmasında önemli

katkılar yapan Selçuklu şehir idare geleneğini geliştirerek devam ettirdiler. Osmanlılar,

19.yüzyıla, Tanzimat dönemine kadar, hem devletin hem de yerel halkın oluşturduğu karma

bir yerel yönetim sistemi uyguladı. Bu uzun dönem boyunca yerel beledi hizmetlerin

görülmesinde devlet, idare ve denetimden sorumluydu.

Devlet adına görevliler ise eyaletlerin idarecisi olarak Beylerbeyi, sancakların idarecisi

Sancakbeyi, kazaların idarecisi ise Kadı idi.

Bu idareciler arasında şehrin beledi hizmetleriyle ilgili idarecileri, yerel yönetim

alanını oluşturan kazaları idare eden Kadı’lar idi.

Kazalardaki yerel beledi hizmetlerle ilgili yatırımların yapılmasını ve beledi

hizmetlerin yürütülmesini ise yerel halkın oluşturduğu örgütler üstlenmişti. Bunlar vakıflar,

esnaf birlikleri ve mahallelerdi.

8.2. Osmanlıdan Cumhuriyete Merkezi İdarenin Temsilcileri

8.2.1. Sancak-Sancakbeyi

1288’de Osman Bey, ilk belde fethini yapmış, Karacabey’i fethetmişti. Bu tarihten bir

yıl sonra 1289 tarihinde Selçuklu Sultanı 3. Mesud tarafından gönderilen bir fermanla Osman

Bey, Uç Beyi oldu. Sınırlardaki Sancakların Beylerine Uç Beyi deniyordu. 1289 tarihli

fermanla birlikte kendisine Selçuklu devleti adına sancak idarecilerine gönderilen tuğ, alem,

kılıç ve gümüş takımlı at gönderildi. Bu fermanda Osman Beyin ikta olarak idare ettiği Sögüt

ile Eskisehir(Sultanönü) birleştirilerek oluşturulan sancağa Osman Bey'in tayin edildiği

bildiriliyordu. Böylece Osman Gazi, bey unvanını alarak sancakbeyi rütbesine yükseltilen ilk

Osmanlı oldu. 1299 Selçuklu Devleti yıkılıp, Osmanlı Devleti kurulduktan sonra Osmanlılar

sancaktan oluşan idari bölge sistemini geliştirerek devam ettirdi.

15.yüzyıldan itibaren alt birimleriyle de geliştirilmiş sancak sisteminde, sancakların en

yüksek idarecisi sancak beyi, aynı zamanda mir-i liva (general) rütbesinde asker-komutan idi.

Sancak beyleri sancağın merkezindeki kazada ikamet ederdi. Sancak beyini sancağa

bağlı diğer kaza ve nahiyelerde "zaim", "subaşı" yahut "voyvoda" denen ve daha çok asayiş

işleriyle görevli olan kişi temsil ederdi. Sancak beylerine ait vergiler bunlar tarafından

toplanırdı. Sancak beyleri "seyfiye" veya "ehl-i örf" adı verilen askeri zümrenin içinde yer

almaktaydı. Genelde Enderun’da yetiştikten ve taşrada çeşitli hizmetler gördükten sonra, bu

göreve tayin edilirlerdi.

Sancağındaki subaşı, alay beyi, dizdar ve sipahi gibi ehl-i örfün amiri olan sancak

beyinin başlıca görevi bölgesinde asayişi sağlamak ve sipahi-reaya arasındaki münasebetlerin

kanuna uygun biçimde yürütülmesini temin etmekti. Bunun yanında sancak beyi, herhangi bir

sefer esnasında sancağının tımarlı sipahileriyle birlikte bağlı olduğu eyaletteki beylerbeyinin

http://tr.wikipedia.org/wiki/Enderun

142

kumandası altında sefere katılırdı. Ayrıca sancağıyla ilgili olarak merkezden gönderilen

fermanlardaki konuların halledilmesini sağlardı. Bu arada sınır boylarındaki sancaklarda

görevli olan sancak beyleri (uçbeyleri), komşu ülkelerle doğrudan doğruya temaslarda

bulunur ve bu ülkelerle ilişkileri anlaşmalara uygun biçimde yürütürdü. 16. yüzyıl

kaynaklarından anlaşıldığı kadarıyla sancak beylerinin bir sancaktaki görev süresi bir ile üç

yıl arasında değişmekteydi.

17. yüzyıldan itibaren taşrada yaygınlaştırılmaya başlayan iltizam sistemiyle

mütesellim denilen yeni bir idareci zümre ortaya çıktı. Sancakbeyi tarafından görevlendirilen

mütesellim sancağın hem idari hem de mali işlerini yönetiyordu. Ayrıca 3. Selim döneminden

itibaren vergi geliri, yeni kurulan hazineye ait sancakların idaresine doğrudan mütesellimler

atanmaya başlandı. Diğer yandan beylerbeyi/valiler de eyalet idari ve mali yönetimi için

mütesellim atıyorlardı.

Tüm bu gelişmelerin bir sonucu olarak 19. Yüzyılın ilk çeyreğinde, 2. Mahmud

döneminde sancaklar daha basit birer idarî bölge hâline geldi. Mali idare yönüyle

mütesellimlik ise önem kazandı.

1864 de çıkartılan vilayet nizamnamesinde sancak ile aynı anlamda liva tabiri de

kullanılmaya başlandı. Sancakbeyi yerine mirliva da denmeye başlandı.

1864 kanununda sancak ve livaların idaresi ve taksimatı muhafaza edildi.

Sancak ve liva idareleri, 1921'de Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından vilalet

sistemine geçilmesi düzenlemesi ile kaldırıldı ve idarî taksimatta sancak ve eyalet yerine

vilayet deyimi kullanılmaya başlandı.

8.2.2. Eyalet-Beylerbeyi

Osmanlıların Rumeli'ye geçmesi ve fetihlerin bu yönde yoğunlaşması sonunda

bölgede yeni sancaklar oluştu ve 1361 yılından sonra Balkanlar'daki fetihlerin hızla artması

sancaklar üzerinde bir kontrol mekanizması kurulmasını zarurî hâle getirdi. Bunun

neticesinde 1. Murat lalası Şahin Paşa'yı Rumeli'deki beylere kumandan olarak tayin etti.

Böylece Osmanlılarda Beylerbeyi kavramı ortaya çıktı ve Osmanlı taşra teşkilatında

beylerbeyliği, sancaklar üzerinde bir kontrol mekanizması oldu. Beylerbeyinin komutası

altında olan sancaklardan oluşan bölgeye de Eyalet dendi.

Artık eyaletlerin alt birimi haline gelen sancakların kaza, nahiye ve köyler gibi belli

coğrafi sınırı vardı. Eyalete bağlı sancakların sınırı da eyaletin sınırlarını oluşturuyordu.

Osmanlı taşra yönetiminin en temel idarî ve askerî birimi olan sancaklar, XVI.

yüzyılın sonlarından itibaren siyasal, sosyal ve ekonomik sebeplerin tesiriyle yavaş yavaş bir

değişim sürecine girdi. Bu değişim sürecinde merkezî idare, giderek taşra üzerindeki

denetimini arttırdı ve eyaletleri sancaklara göre daha ön plana çıkardı. Artık taşra yönetim

birimi eyalet idi.

http://tr.wikipedia.org/wiki/II._Mahmud

http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye_B%C3%BCy%C3%BCk_Millet_Meclisi

http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1lar

http://tr.wikipedia.org/wiki/Rumeli

http://tr.wikipedia.org/wiki/Balkanlar

http://tr.wikipedia.org/wiki/Lala_%C5%9Eahin_Pa%C5%9Fa

http://tr.wikipedia.org/wiki/Beylerbeyi

143

Tanzimat döneminde 1864’te çıkarılan yeni bir nizamname ile eyalet sisteminin yerini

vilayet, yönetici olarak da beylerbeyinin yerini valiler aldı. Valiye, mirmiran da deniliyordu.

8.2.3. Vilayet-İl ve Vali

Tanzimat reformları arasında 1864’te çıkartılan Teşkil-i Vilâyet Nizamnâmesi ile yerel

idare merkezi Vilayet oldu. Eski eyaletler coğrafi olarak küçültülerek vilayet haline getirildi.

Her vilayetin bir merkezi ve bir valisi bulunmaktaydı. Ayrıca her vilayette bir vilayet meclisi

kuruldu.

Aynı nizamname ile vilayetler, sancaklara ve mutasarrıflıklara ayrıldı. Kaza, Nahiye

ve köyler sancak veya mutasarrıflıklara bağlandı.

1885 tarihinde Osmanlı Devleti Anadolu topraklarında 16 vilayet vardı. İstanbul

vilayeti bir sancak ve bir mutasarrıflıktan oluşuyordu.

Cumhuriyet döneminde 1921 de yapılan düzenleme ile, vilayet sistemi coğrafi olarak

sancaklara indirgendi. Sancaklar vilayet yapılarak sancak ve mutasarrıflık birimi kaldırıldı.

Taşra yönetim birimi, sancağın yerini alan vilayet oldu. Vilayetler Kaza ve nahiyelere ayrıldı.

Nahiye deyimi, bucak ve köy yerine kullanılmaya başlandı.

Vilayetin yöneticisi vali, kazanın yöneticisi kaymakam, nahiyenin yöneticisi nahiye

müdürüdür. Bunlar valinin emri altındadır.

1949 yılında İl İdaresi Kanunu çıkartılarak Vilayet deyimi yerine il deyimi

kullanılmaya başlandı. İl yerine de zamanla şehir denilmeye başlandı.

Bugün Türkiye'de il idari teşkilatı 81 ile, iller de kaza, nahiye, bucak ve köylere bölünmüştür.

8.3. Osmanlıdan Cumhuriyete Yerel Yönetimin Beledi Temsilcileri

Osmanlı klasik dönemde şehrin beledi hizmetleriyle ilgili idarecileri, yerel yönetim

alanı kazaları idare eden Kadı’lar idi. Klasik dönenim diğer yardımcı unsurları İhtisap Ağası

ve Muhtesip, daha sonra İhtisap Nazırı oldu.

Tanzimat dönemine kadar kazalardaki yerel beledi hizmetlerle ilgili yatırımların

yapılmasını ve beledi hizmetlerin yürütülmesini ise yerel halkın oluşturduğu örgütler

üstlenmişti. Bunlar vakıflar, esnaf birlikleri ve mahallelerdi.

Tanzimat döneminde ilave olarak Muhassıl da beledi işlerle görevli idi. 1855 yılından

itibaren ise tüm beledi görevler Şehremanetine ve şehremanetinin başkanlığında kurulan

ilçelerde Belediye Dairelerine devredildi. Cumhuriyet döneminde 1930 yılında

Şehremanetinin yerini İstanbul Belediyesi aldı. 1984’te İstanbul Belediyesinin yerini İstanbul

Büyükşehir Belediyesi, ilçelerde de İlçe belediyeleri aldı.

http://tr.wikipedia.org/wiki/Tanzimat

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Te%C5%9Fkil-i_Vil%C3%A2yet_Nizamn%C3%A2mesi&action=edit&redlink=1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Vali

144

8.3.1. Osmanlı Klasik Dönemde Beledi İdareciler

8.3.1.1. Kadı

Osmanlı klasik döneminde sancak denilen şehri oluşturan kazaların idarecisi olan

kadılar, Osmanlının kuruluşundan Tanzimat dönemine kadar kazadaki adli işlerin başı idi. Bu

asıl işi yanında ek olarak idarî, malî, askerî, beledî işlerle de meşguldüler. Yani Osmanlı

Devleti’nde yargı ve yürütme işleri birlikte yan yana yürütülmekteydi.

Tanzimat’a kadar İstanbul eyaletinde bir sancak ve bu sancağa bağlı dört kadılık vardı.

Bu kadılıklar Nefs-i İstanbul (merkez) Kadılığı, Eyüp/Haslar Kadılığı, Galata Kadılığı ve

Üsküdar Kadılığı idi.

Kadı, beledi hizmet olarak özellikle çarşı ve pazarda satılan malların fiyatının

belirlenmesi ve fahiş fiyata satılmasını engelleme görevi vardı.

Osmanlı Devleti adliye teşkilatının başında şeyhülislam bulunurdu. Şeyhülislamdan

sonra gelen ikinci büyük makam, Kadıaskerliktir. Ordunun adaletle ilgili işlerine bakan bu

makam diğer adli işlerde de üst yargı makamı ve şeyhülislamın yardımcısı idi. Birinci Murad

zamanında kurulan bu makama ilk defa Bursa kadısı Çandarlı Kara Halil Paşa getirildi.

1480’den sonra kadıskerler, Anadolu ve Rumeli kadıaskerleri olmak üzere ikiye çıkarıldı. On

yedinci yüzyıla kadar kadıaskerler veziriazamın teklifi üzerine tayin edilirdi. Daha sonra tayin

yetkisi veziriazamın onayı olmak şartıyle şeyhülislama verildi.

Adalet teşkilatının üçüncü basamağında kadı bulunurdu. Kadılık, İslam hukukunun

uygulanmasıyla görevli makamdı. Kadıya, dini hükümlere göre hükmetmesinden dolayı,

"hakimü’ş-şer", denirdi. Başlangıçta İznik ve Bursa’da olmak üzere iki kadılık vardı. Daha

sonra, ele geçirilen yerlerde yeni kadılıklar kuruldu. Kadı, şer'i mahkemelerin başı idi. Kadılar

arasında yukarıdan aşağıya doğru inen dereceleme vardı. Bunlar başlıca iki sınıfa ayrılırdı.

Birincisine kaza kadıları, ikincisine sancak ve eyalet kadıları denirdi.

Şer’i mahkemelerde kadı yardımcısına veya kaza kadısı adına değişik görevlerde bulunan

kimselere “naib” denirdi. Osmanlı adalet teşkilatı tamamen bağımsız olup, adalet işleri, ilmiye

sınıfının elinde idi.

Kadı aynı zamanda belediye reisi idi. Mahkemeler, şeyhülislamın kontrol ve

yetkisinde idi. Rumeli ve Anadolu kadıaskerleri şeyhülislamın yardımcıları idi. İkisi de

Divan-ı hümayun üyesi, yani bakandı. Kadıaskerler ayrıca haftada 5 defa makamlarında

yüksek davalara bakarlardı.

Rumeli civarındaki kadılar Rumeli, Anadolu (Asya) tarafındakiler Anadolu

kadıaskerine tabi idiler. Kadı, dava esnasında müftiye danışabilirdi. Ancak bunun fetvası ile

bağlı değildi. Müftinin fetvası adli sicile işlenir ve kadının teftişi de dikkate alınırdı. Bir

kadının verdiği kararı ancak İstanbul’daki kadıaskerler, yahut Divan-ı hümayun temyiz

edebilirdi.

145

Osmanlı Devletinde yerine getirilmeyen adalet, adaletsizlik sayılırdı. Osmanlı

Devleti’nin hızlı yargıdaki şöhreti bütün dünyada biliniyordu. Davayı hükme bağlamada iki

veya üç celse nadirdir. Ekseri davalar, bir celsede hükme bağlanır.

Uyuşmazlık, mahkemeye gitmeden aile meclisi, eşraftan zatlar, esnaf yöneticileri

tarafından çözülürdü. Halkın yapısı ihtilaf çıkarmaya müsait değildi.

Kazasker mahkemesinde kararı bozulan kadı, çok kötü sicil almış olurdu. Terfi imkanı

kapanırdı. Eğer bozulma sebebi kadının rüşvet alması ise, kadı ulema mesleğinden çıkarılırdı.

1826 yılında İhtisap Nezareti kurularak başına İhtisap Nazırı atandı. Fiyat belirleme,

narh işleri kadılıktan alınarak bu nezarete devredildi.

1840 yılında iltizam sistemi kaldırılarak yerine Muhassıllık kurularak kadıların çarşı

ve pazardan toplanan vergiler ile ilgili beledi görevleri bu kuruma devredildi.

1867'de kadıların yönettiği şer‘î mahkemeler dışında idârî ve adlî yeni mahkemeler

kuruldu ve bunların görev alanları belirlendi. Aynı tarihte çıkarılan Divân-ı Ahkâm-ı Adliye

Nizâmnâmesi ile kadıların yönettiği şer’i mahkemelerin alanı daraltılarak; aile, miras, vakıf

konuları ile şahsa karşı işlenen suçlara dair yargılamalar dışındaki konular şer‘î mahkemelerin

yetki alanından çıkarıldı. Aynı tarihli Şûrâ-yı Devlet Nizâmnâmesi ile idârî yargı yetkisi, şer‘î

mahkemelerin elinden alındı.

1286/1871 tarihinde Nizâmiye Mahkemeleri kurulunca Osmanlı Devleti'nde konuları

ayrıştırılmış iki ayrı adlî mahkeme yargı görevini yürütmeye başladı. Böylece mahkeme

yerine şer‘î mahkeme ve nizâmiye mahkemesi tabiri kullanılmaya başlandı.

1290/1876 yılında çıkarılan Meclis-i Tedkîkât-ı Şer‘iyenin Vezâ’ifini Hâvi Ta‘lîmât

ile iki mahkemenin yetkileri tesbit edilerek, şer‘î mahkemeler yalnızca vakıf mallarına, hacre,

vasiyete, vasî ta‘yîn ve azline, yetim mallarına, vakıfların borç ilişkilerine, miras hukukuna ve

sâir şer‘î haklara ilişkin davalara bakacak, bunlar dışında kalan davalar ise Nizâmiye

mahkemelerinde görülecekti.

Bu gelişmelerle birlikte Osmanlı Devleti'nde kadılık müessesesi 1839 Gülhane

Fermanı'nın kabulu ile yavaş yavaş tarih sahnesinde yerini nizami mahkemelere bırakmaya

başlamıştı. Nihayetinde 1924 yılında kabul edilen 169 sayılı kanun ile şer’i mahkemeler

kaldırıldı.

8.3.1.2. Muhtesip

İslâmın ilk devirlerinden itibaren var olan "İhtisab Müessesesi" diğer ismiyle "Hisbe",

Hz. Ömer zamanında teşkilatlandırılmıştı. İslâm iktisadi ve içtimâi hayatında mühim yer tutan

bu müessesenin gayesi iyiliği emredip kötülükten sakınmak; "emr-i bil mâruf ve nehy-i anil

münker" hükmünün uygulanmasından doğmuştur. İhtisap görevlileri özellikle iktisadi ve

ticari ahlak ile ilgili olarak üreticinin, satıcının ve tüketicinin İslâm hukukuna uygun alışveriş

etmelerini sağlamayı amaçlıyordu.

146

İhtisap / hisbe teşkilatını yöneten kişilere "Muhtesib" deniyordu. Selçukluda olduğu

gibi Osmanlı Devleti'nde de ihtisapla vazifelendirilen kişiler, Osman Gazi döneminden

itibaren pazarların kontrolü ve vergilerin toplanması gayesiyle tayin edilmişti. Fatih Sultan

Mehmet kanunnamesinde, muhtesiplerin vazife ve salâhiyetleri ayrıntılı belirtilmişti.

Muhtesiblik, ancak istenilen vasıflara haiz olan kişilere veriliyordu. Muhtesiplerin

padişah tarafından tayin edilmesi, onlara padişah ve kadıların bir "vekili" olma mevkiini

veriyordu. Genellikle sadrazamların, ihtisab ağalarını ve kadıları yanına alarak şehirlerde

halkın arasında dolaşması, muhtesibler adına halk üzerinde büyük bir tesir uyandırıyordu.

İhtisap Ağalığından İhtisap Nezareti’ne: Osmanlı klasik dönemi boyunca 19. yüzyıla

kadar muhtesiplerin bağlı olduğu yer İhtisap Ağalığı idi. İhtisap Ağası, şehirlerde faaliyet

gösterecek muhtesipleri belirliyordu.

1826 yılında İhtisap Ağalığı kaldırılarak İhtisap Nezareti kuruldu. İhtisap Nazırı

atandı. Nezaret sadrazamlığa bağlandı. Şehirlerde fiyat belirleme ve denetleme yetkisi

kadıdan alınarak ihtisap nezaretine bağlandı.

Tanzimat döneminde yeni bir düzenleme yapılarak 1855 yılında Şehremaneti kuruldu.

İhtisap Nezareti kaldırılarak tüm görevleri Şehremanetine devredildi.

Muhtesibin Yardımcıları: İhtisab Ağalarının, vazifelerini îfa ederken "Koloğlanları" ile

çeşitli mesleklerden seçilen ''Arif, Emir, Gulam, Avn ve Haberci" gibi isimler alan

yardımcıları vardı. Bunların seçimini ise muhtesib bizzat kendisi yapıyordu. Yardımcıların

vazifelerini îfâda hassasiyet göstermeleri, ölçüyü kaçırmamaları gerekmekteydi. Aksi takdirde

muhtesib tarafından derhal vazifelerinden alınırlardı. Bu bakımdan onlar, devamlı olarak

muhtesibin kontrolü altında bulunuyorlardı. Devlet kademesi de bu husus üzerinde titizlikle

durmaktaydı. Görevlerinde usulsüzlük yapan koloğlanlarının vazifelerine derhal son

veriliyordu.

Muhtesibin Uyarı Vazifesi: Muhtesiplerin en önemli vazifesi fiyat, kalite ve

ölçümleme ile ilgili tespit ettiği eksiklikler konusunda uyarıda bulunmak ve bu konularda

kanuna aykırı davranan, suç işleyeni kadıya-mahkemeye intikal ettirmekti. Muhtesip işlenen

kötü fiili tespit ettikten sonra önce sözlü uyarırdı. Bir daha olmaması için nasihat eder ve

kendisine İslâmî kaideleri hatırlatırdı. Sözlü uyarıya rağmen hâlâ kötü fiil işlenmeye devam

edilir ise, muhtesip bu kötü fiili işlemeye devam eden hakkında cezalandırılması talebi ile

kadıya suç duyurusunda bulunurdu.

Esnaf ve Tüccarların Kontrolü: Muhtesiblerin Osmanlı iktisadî hayatında piyasa

düzenleyici rolü vardı. Muhtesib, devlet-halk-esnaf (tüccar) üçlüsü arasındaki münasebetlerin

düzenlenmesi ve yürütülmesinde mühim bir yere sahipti. Muhtesib esnafı ve çalışanlarını

kontrol ediyor ve onların birbirine karşı haklarını koruyordu. İhtisab ağasının bu işle

vazifelendirdiği muhtesib, ayrıca mahallî pazarların teşkilâtlanması ile uğraşıyor ve

gerektiğinde gerekli ham maddeyi esnaf birlikleri arasında paylaştırıyordu. Esnafın kullandığı

147

ölçü aletlerini kontrol etmek ve gerektiğinde cezalandırılmasını talep etmek muhtesibin diğer

vazifeleri arasındaydı. Muhtesib, karaborsacılık / stokçuluk gibi çeşitli haksız kazançla

mücadele ederek iktisadî hayatın intizamını sağlıyordu.

Kola Çıkma: Muhtesib, esnafın nizam ve kanunlara uygun çalışıp çalışmadığını hem

bizzat hem de em-rindeki memurları vasıtasıyla kontrol ederek hileli üretim ve satışlara mani

olmaya çalışırdı. Bu hâdiseye "Kola Çıkma" denirdi. İhtisab ağasının bazen ileri gelen devlet

adamları yani 'Vezirler', 'Kadılarla, bazen de kendi başına veya yardımcılarıyla beraber

yaptığı bu işi sürekli yapmak mecburiyetinde idi.

Narh Tesbiti ve Kontrolü: Muhtesib, Osmanlılarda piyasadaki fiyatların

belirlenmesinde ve kontrolünde de görevliydi. Evliya Çelebi, bu işin ehemmiyetine binaen

İstanbul'un fethinden sonra vezir-i azamın her çarşamba muhtesip ve kadı ile birlikte kola

çıkıp, şehri dolaşıp, esnafın da katılımı ile satılanlara narh koyduğunu, daha önce konulan

narhı denetlediğini yazmaktadır.

Kaçak İşyerlerinin Tespiti ve Kapatılması: Muhtesiblerin iktisadî hayattaki mühim

vazifelerinden biri de, işyeri açma ruhsatı/izni olmadan kaçak iş yeri açanların tespiti ve bu iş

yerlerinin kapatılması idi. Osmanlı klasik dönende tesbit edilmiş bulunan esnaf gruplarına ait

dükkan sayılarında, mecburiyet olmadıkça eksiltme veya çoğaltma yapılmazdı. Daha sonra

"Gedik" adı da verilen bu sistemde tüketicinin ve üreticinin yararı gözetilerek, bir meslekte

izinsiz olarak açılan dükkânların kapatılması yoluna gidilmiştir.

İşsizlerin, çocukların işe yerleştirilmesi: Muhtesiblerin vazifelerinden biri de,

okumayan veya işsiz olan çocukların, esnafların yanına yerleştirilmesi ve yetiştirilmesini

sağlamaktı.

Sağlık Konusu: Muhtesiblerin bulaşıcı hastalıklar konusunda da görevleri vardı.

Bilhassa cüzzam gibi bulaşıcı hastalıklara yakalanmış insanları, hastalığın başkalarına

bulaşmaması için karantinaya alınması ve tedavi ettirilmesi vazifeler arasındaydı.

Şehirlerin İntizamı: Muhtesibler şehir düzenlemesi ile ilgili olarak şehiriçi yolların

yapım ve tamirinin denetimini, evlerin önlerine varıncaya kadar bütün sokak ve caddelerin

temiz ve güzel kokulu olmasını, halkın sağlığını bozacak etkenlerin yok edilmesi gibi genel

beledi hizmet denetimini de yaparlardı. Evlerinin önünü temiz tutmayanlar, sokakları, şehri

kirletenler muhtesib tarafından cezalandırılırdı.

8.3.2. Tanzimat Döneminden Cumhuriyete Beledi Hizmetler

19.yüzyılın başında kurulmaya başlayan yeni kurumlar ile kadının vazifeleri azalmaya

başladı.

1826 da Evkaf Nezareti kurularak beledi hizmetlerin görülmesinde önemli hizmetler

üstlenen vakıfların idaresi Evkaf Nezaretine devredildi.

148

1826 yılında II. Mahmut tarafından yeniçeriliğin ortadan kaldırılmasından sonra yeni

bir nizamname ile İhtisab Ağalığı yerine "İhtisab Nezareti" kuruldu. İhtisap Nezareti

sadrazamlığa bağlandı. Fiyat belirleme ve kontrol ile ilgili bedi hizmetler kadıdan alınarak bu

nezarete devredildi.

8.3.2.1. Muhassıl

Tanzimat döneminde 1840’ta iltizam kaldırıldı. Vergi toplanması ile ilgili olarak

Muhassıllık İdaresi kuruldu. Eyaletlerde de muhassıl meclisi kuruldu. Kadı ve mültezimin

şehirden toplanan vergiler ile ilgili beledi görevleri bu kuruma devredildi.

8.3.2.2. Şehremaneti ve Belediyeler

13 Haziran 1854 tarihli nizamname ile Meclis-i Vala’ya bağlı olarak Şehremaneti

kuruldu. Kadı ve muhassılların beledi görevleri Şehremanetine devredildi ve Başkanına

Şehremini dendi. 1855’de İntizam-ı Şehir Komisyonu kuruldu. Komisyon hazırladığı raporla

İstanbul Şehremaneti’nin başkanlığında, ilçeler bazında 14 Belediye kurulmasını kararlaştırdı.

Ancak bunların tamamı birden kurulamayacağından, 14 belediye arasında yer alan,

Batı tarzında teşkilatlanarak kurulan ilk belediye, 1856 yılında, 6. Daire-i Belediye ismi ile

kurulan Beyoğlu Belediyesi oldu. Belediye adı altında ilk faaliyetine bu bölgede

başlanmasının sebepleri arasında beledi hizmetler karşılığı alınacak beledi vergilerin bu

bölgede meskun gayri müslim ve Avrupa vatandaşı yabancılardan daha kolay alınabileceği

idi. Şehremanetine bağlı diğer belediyelerin kuruluş ve teşkilatlanması ise bir süre daha uzadı.

İstanbul’da Altıncı Belediye Dairesi (Beyoğlu Belediyesi) uygulaması örnek alınarak

1868 tarihinde Dersaadet İdare-i Belediye Nizamnamesi yayınlanmıştır. Nizamname ile

Şehremaneti yeniden yapılandırılmış ve Şehremanetine bağlı olarak İstanbul yeniden 14

belediye dairesine ayrılması kararlaştırılmıştı. Ancak bu 14 belediyenin tamamı yine de

kurulamadı.

Birinci Meşrutiyet döneminde, 1877 yılında “Dersaadet Belediye Kanunu” çıkarıldı.

Bu kanuna göre ise İstanbul yirmi daireye ayrılmış ve Altıncı Daire-i Belediye’nin

ayrıcalıkları ortadan kaldırılmıştır. Uygulamadaki zorluklar nedeniyle 20 Belediye Dairesi

yerine 10 Belediye Dairesi kurulması kararlaştırılmış ve kurulmuştur.

İkinci Meşrutiyet döneminde ise “Dersaadet Teşkilatı Belediyesi Hakkında Kanunu

Muvakkatı” ile İstanbul’da belediye teşkilatı yeniden düzenlenmiştir. Şehremini meclisinin

yerine “encümen” organı getirilmiş, belediye daireleri kaldırılarak yerine belediye şubeleri

oluşturulmuştur.

1877 yılındaki “Dersaadet Belediye Kanunu” ve sonraki dönemde oluşturulan

belediye teşkilatı ve yapısı, çeşitli değişikliklerle 1930 yılına kadar uygulanmıştır.

8.3.3. Cumhuriyet Döneminde Belediyeler

İstanbul Şehremaneti, 1930 yılında yürürlüğe giren 1580 sayılı Belediye Kanunu ile

149

İstanbul Belediyesi’ne devredilmiştir. Hemen onun ardından yürürlüğe giren ve halkın toplu

halde bulunduğu yerlerin denetimini belediyelere veren 1593 Sayılı Umumi Hıfzıssıhha

Kanunu ve imar alanında bir takım yetkiler içeren 1933 tarihli 2290 sayılı Belediyeler Yapı ve

Yollar Kanunu, belediyelerimiz için önemli düzenlemeler getirmiştir.

Cumhuriyet döneminde, 1957 yılına kadar vilayet ve belediye hizmetleri valiliğin

uhdesinde iken, yani İstanbul valisi aynı zamanda İstanbul Şehremini/belediye başkanı iken, 1

Mart 1957’de belediye ve il özel idare tekrar birbirinden ayrılmıştır.

Daha önce belediye meclisleri tarafından seçilen belediye başkanları, 27 Temmuz

1963 tarihli 307 sayılı kanun ile doğrudan halk tarafından serbest ve nispi temsil esasına

dayanan bir seçimle göreve gelmeye başladı.

1984 yılında büyük kentler için yeni bir yönetim modeli devreye sokuldu. Büyükşehir

Belediyesi yönetimi kuruldu ve uygulaması başlatıldı. İstanbul, Ankara ve İzmir’de

Büyükşehir Belediyesi kuruldu. Bu yönetim biçiminin yasal dayanağı ise, 1982 Anayasası’nın

127.maddesinin büyük yerleşim yerleri için özel yönetim biçimleri getirilebilir hükmü idi. Bu

model daha sonraki yıllarda yaygınlaştırıldı. Bugün 14 şehirde Büyükşehir Belediyesi vardır.

8.3.3.1. İstanbul Büyükşehir Belediyesi

İstanbul, idari bakımdan doğu ve güneydoğudan Kocaeli'nin Karamürsel, Gebze,

Merkez ve Kandıra ilçeleriyle, güneyden Bursa'nın Gemlik ve Orhangazi ilçeleriyle, batı ve

kuzeybatıdan Tekirdağ'ın Çorlu, Çerkezköy ve Saray ilçelerinin yanı sıra, Kırklareli'nin Vize

İlçesi topraklarıyla çevrilidir.

10.07.2004 Tarih ve 5216 sayılı Büyükşehir Belediyeleri Kanunu gereğince Belediye

sınırı, İl sınırı olmuş ve böylece İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nin yetki ve sorumluluk

sahası üç kat artmıştır. Söz konusu kanunla belde belediyeleri, ilk kademe belediyelerine

dönüştürülmüş ve idari anlamda İstanbul Büyükşehir Belediyesi'ne bağlanmıştır.

5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu ile İstanbul Büyükşehir Belediyesinin hizmet

sınırları, 1830,92 km2'den İstanbul İli idari sınırlarına kadar genişleyerek 5343,02 km2'ye

ulaşmıştır (bkz.Tablo)

Tablo İstanbul İli ve Büyükşehir Alanı

Alanın Tülü Anadolu (km") Avrupa (km"j Toplam (km")

Mücavir Alau Drf ı Yerler 100S,2S 3512,1

(3030 saydı yasa)

İstanbul Büyükjehiı Belediyesi B55,95 974,9 7 1830,92

Yetki Alanı (3030 sayılı yasa)

Tcplaın Alan (5216 say ıh yasa) 1864,23 347B=79 5343,02

Mart 2008'e kadar İstanbul İli sınırları içerisinde 32 ilçe, 41 ilk kademe belediyesi, 151

köy ve 799 mahalle bulunmakta idi. 5747 sayı ve 06.03.2008 tarihli "Büyükşehir Belediyesi

150

Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkındaki

Kanun" çerçevesinde İstanbul'da 41 olan ilk kademe belediyelerinden 37'sinin tüzel kişiliği

sona erdirilerek 8 ilçe belediyesi oluşturulmuş, 32 olan ilçe sayısı da Eminönü ilçesinin

kaldırılması ve 8 yeni ilçeyle birlikte 39 olmuştur.

Bu düzenleme sonucunda, Avrupa Yakası'ndaki ilçeler; Arnavutköy, Avcılar,

Bağcılar, Bahçelievler, Bakırköy, Başakşehir, Bayrampaşa, Beylikdüzü, Beyoğlu, Beşiktaş,

Büyükçekmece, Çatalca, Esenler, Esenyurt, Eyüp, Fatih, Gaziosmanpaşa, Güngören,

Kağıthane, Küçükçekmece, Sarıyer, Silivri, Sultangazi, Şişli ve Zeytinburnu'dur. Anadolu

Yakası'nda ise; Adalar, Ataşehir, Beykoz, Çekmeköy, Kadıköy, Kartal, Maltepe, Pendik,

Sancaktepe, Sultanbeyli, Şile, Tuzla, Ümraniye ve Üsküdar ilçeleri yer almaktadır.

151


Bu bölümde, merkezi yönetim açıdından İstanbul’un konumu ve İstanbul’un yerel

yönetim birimleri incelenmiştir.

152

9. İSTANBUL’UN NÜFUSU VE DEMOGRAFİK YAPISI

153


9.1. Demografik Yapı

9.2. Göçler ve İstanbul

154



edileceği veya

geliştirileceği

Demografik Yapı

İstanbul’un demografik

yapısında yaşanan

değişimleri açıklayabilmek.

Göçler ve İstanbul

Göçler ve İstanbul hakkında

bilgi sahibi olabilmek.

155

Anahtar Kavramlar

Demografi

Göç

Demografik Yapı

156

Giriş

İstanbul demografik yapısı itibariyle oldukça karmaşık bir görünüm sergilemektedir.

Bu durumun nedenleri arasında en büyük faktör Göç unsurudur. Bu derste İstanbul’un

demografik yapısı genel hatlarıyla işlenecektir.

157

9.1.Demografik Yapı

,

İstanbul'un demografik göstergeler açısından ülke içerisindeki yukarıdaki tabloda yer

almaktadır.

Türkiye yüzölçümünün % 0,7’ini oluşturan İstanbul, 2000 Nüfus Sayımı’na göre 67.803.927

olan ülke nüfusunun % 14,7’sine karşılık gelen 10.018.735 kişiyi barındırmaktadır.

Türkiye’deki kent nüfusunun % 32’si Marmara Bölgesi’nde yaşamakta; İstanbul kent nüfusu

da Türkiye kent nüfusunun içinde % 21’lik bir pay almaktadır. Marmara Bölgesi’ndeki kentlerde

yaşayan nüfusun ise % 66’sı İstanbul’da yaşamaktadır.

İstanbul İli’nin Türkiye nüfusu içindeki payı 1950’de % 5,6 iken 2000 yılında % 15 olmuştur.

İstanbul’un yanı sıra Kocaeli, Sakarya, Yalova, Bilecik, Bursa, Balıkesir, Çanakkale, Tekirdağ,

Edirne, Kırklareli ve Düzce İlleri’nin oluşturduğu Marmara Bölgesi nüfusunun % 57,7’si İstanbul

İli’nde yaşamaktadır. 1990–2000 döneminde Türkiye’de artan nüfusun 1/4’ü İstanbul’da

konumlanmıştır.

1990-2000 döneminde yıllık yüzde 3.37 olan nüfus artış hızı, 1950’lerden başlayan hızlı nüfus

artışının biraz düşmesine karşın, hala doğal artışın çok üzerinde bir artışın söz konusu olduğunu

göstermektedir. İstanbul’daki doğal nüfus artışının Türkiye ortalamasının altında olduğu da göz önüne

alındığında, İstanbul’un nüfus hareketleri açısından çekiciliğini sürdürdüğü, İstanbul bölgesinin de

nüfus hareketlerinden İstanbul merkez kadar olmasa da ülkenin diğer bölgelerinden nüfus çektiği

görülmektedir. Hızlı nüfus artışı ve İstanbul’a sürmekte olan göç İstanbul’da yaşanan pek çok süreci

olumlu veya olumsuz şekilde etkilemektedir.

Şehirleşme oranı, toplam nüfus içindeki il ve ilçe merkezinde yaşayan nüfusun toplam nüfusa

oranını göstermektedir. Türkiye’de 2000 yılı verilerine göre, şehirleşme oranı en yüksek olan iller

İstanbul, Ankara ve İzmir iken, en düşük iller Bartın ile Ardahan’dır.

GÖSTERGELER TÜRKİYE

(DİE-2000)

MARMARA

(DPT-2000)

İSTANBUL

(DPT-2000)

SIRA (81 İL

İÇİNDE)

Toplam Nüfus 67.803.927 17.365.027 10.018.735 1

Nüfus Artış Hızı (%) 1,8 2,7 3,3 3

Şehirleşme Oranı (%) 64,90 79,07 90,69 1

Kentsel nüfus artış hızı (binde) 32,6 — 29,27 — Kentsel nüfus oranı (%) 59,25 79,07 90,6 — Nüfus Yoğunluğu (kişi/km2) 88 241 1.928 1

Doğurganlık Hızı (Çocuk sayısı) 2,53 1,91 1,97 67

Kaba Doğum Hızı (%) 20,2 19,1 19,7 — Kaba Ölüm Hızı (binde) 6,2 __________ — — Bebek Ölüm Hızı (binde) 28,9 — — — Beş Yaş Altı Ölüm Hızı (binde) 32,7 — — Ortalama Hane Halkı Büyüklüğü 4,50 3,85 3,85 67

Tablo Demografik Göstergeler

158

Marmara Bölgesi, %79,07 ile en yüksek orana sahipken, %64,9 olan Türkiye ortalamasının da

üzerindedir. Sakarya’dan Tekirdağ’a kadar uzanan İstanbul metropoliten bölgesi (%90,69),

Marmara’nın şehirleşme oranını yükselttiği gibi, aynı zamanda ülke genelinde kentsel bölge özelliği

taşıyan tek bölgedir.

Türkiye’de kentsel nüfus payı açısından 4 ana öbeklenme noktası olduğunu söylemek

mümkündür. Diğer taraftan ülkenin doğusunda yer alan illerde de kentsel nüfus artışının son yirmi

yılda ciddi boyutlara ulaştığı ancak belli yığılma alanları göstermediği izlenmektedir. Bu bölgelerde

kentsel nüfusun artmasına ve yüksek doğurganlık oranlarına rağmen toplam nüfusta bir artış olmaması

doğu illerinden batıya olan göçün önemli bir göstergesi olmaktadır.

İstanbul 1,97 doğurganlık hızı ile ülke ortalamasının (2,53 çocuk) altında kalmakla beraber,

bölge ortalamasının (1,91 çocuk) üzerindedir.

Şehirleşme oranı ve GSYİH’nin ülke içindeki dağılımına baktığımızda 4 temel yapı dikkati

çekmektedir. Birinci grupta şehirleşme oranı ve GSYİH değerleri yüksek olan Ankara, İstanbul ve

İzmir gibi büyük kentler yer almaktadır. İkinci grup şehirleşme oranı %51-65 aralığında değişen ancak

GSYİH değerleri yüksek olan Konya, Mersin, Antalya gibi illerden oluşmaktadır. Diğer bir grup

şehirleşme oranı yüksek GSYİH değerleri oldukça düşük olan Van, Hakkari, Batman, Şırnak gibi doğu

sınırına yakın iller ile Ankara-Konya aksının doğusunda kalan Nevşehir, Kırşehir, Karaman gibi Orta

Anadolu illeridir. Son olarak Erzurum çevresinde ve özellikle kentin doğu sınırına komşu olan, hem

GSYİH hem de şehirleşme oranının oldukça düşük olduğu, doğu illeri yer almaktadır.

9.1.1. Nüfus Artış Hızı

İstanbul’un nüfus artış hızı 1935 yılı hariç, ülke genelinin nüfus artış hızından sürekli daha

yüksek oranda gerçekleşmiş olup, ülke genelinin iki katına yaklaşmıştır. (Bk.Tablo)

Tablo: Cinsiyete Göre Nüfus Artış Hızı(%0)

Yıllar T E K

1935 TÜR 21,1 23,74 18,6

İST 11,36 13,78 8,81

1940 TÜR 19,59 22,88 16,36

İST 22,99 32,85 11,84

1945 TÜR 10,59 11,94 9,23

İST 16,86 19,27 13,94

1950 TÜR 21,73 22,52 20,93

İST 15,7 16,99 14,12

159

1955 TÜR 27,75 29,18 26,28

İST 54,75 56,86 52,11

1960 TÜR 28,53 29,3 27,73

İST 40,92 36,05 46,96

1965 TÜR 24,63 24,34 24,92

İST 39,57 38,1 41,32

1970 TÜR 25,19 23,67 26,76

İST 54,94 53,41 56,75

1975 TÜR 25,01 28,31 21,58

İST 51,44 47,89 55,5

1980 TÜR 20,65 17,97 23,45

İST 38,86 36,88 41,05

1985* TÜR 24,88 24,65 25,13

İST 41,76 40,66 42,96

1990 TÜR 21,71 21,65 21,77

İST 44,78 44,44 45,14

2000 TÜR 18,45 18,45 18,45

İST 32,03 29,66 34,55

Her beş yıllık periyotta nüfus artış miktarı açısından incelediğimizde, Cumhuriyet döneminin

ilk yıllarında %15–30 arasında değişen artışlar 1950’li yıllarla birlikte her beş yılda %50’lerin üzerine

çıkmış ve 1970’e kadar %40–50 arasında dalgalanmalar göstermiştir. 1970’ten sonra azalma dönemine

girmiştir. 2000’de %30’lar civarında iken bu gün için %25’ler civarında artış söz konusudur.

2007 Yılı Genel Nüfus Sayımı verilerine göre İstanbul, Türkiye nüfusunun %17.81'ini

barındırmaktadır. 1970 yılına kıyasla İstanbul nüfusunun, Türkiye nüfusu içindeki payının iki misline

çıktığı görülmektedir. Bu artış sürekli olmakla beraber 1985 yılından sonra, önceki yıllara oranla daha

hızlı gerçekleşmiştir. Bunun nedeni, İstanbul'un nüfusunun artışının hızlanmasından çok, ilçe

genelinde nüfus artışının yavaşlamasından kaynaklanmaktadır (bk. Tablo).

Tablo İstanbul-Türkiye Nüfus Oranı (1970–2007)

160

YILLAR TÜRKİYE ISTANBUL İSTANBUL/TÜRKİYE ORANI 1970 35.605.176 3.019.032 8,48

1975 40.347.719 3.904.588 9,68 1980 44.736.957 4.741.890 10,60

1985 50.664.458 5.842.985 11,53 1990 56.473.035 7.309.190 12,94

2000 67.803.927 10.018.735 14,78 2007 70.586.256 12.573.836 17,81

9.2.1. Nüfusun Dağılımı

İstanbul nüfusunun Marmara Bölgesi içindeki payı 1970–2007 yılları arasındaki otuzyedi

yılda sürekli artış göstermiştir. Otuzyedi yıl önce Marmara Bölgesi’nde %40 civarında olan İstanbul İli

nüfus payı 1980–1985 arasında %50'ye ve günümüzde ise %75'lere ulaşmıştır. İstanbul'un Marmara

Bölgesi içinde nüfus paylarına bakıldığında, 1975 sonrası, nerede ise tam bir düz çizgi halinde olan

artış dikkat çekicidir. Bu durum, nüfusu etkileyen faktörlerin İstanbul İli ve Marmara Bölgesi için,

göreceli olarak değişmediğini ve istikrarlı bir şekilde devam ettiğini göstermektedir. Dolayısıyla,

İstanbul İli’nin Marmara Bölgesi'nin bir parçası olduğu ve ondan ayrı düşünülmesinin doğru olmadığı

tezi desteklenmektedir (Tablo ve Grafik).

Tablo İstanbul-Marmara Bölgesi Nüfus Oranı(1970–2007)

YILLAR İSTANBUL MARMARA İSTANBUL/MARMARA ORANI

1970 3.019.032 6.984.066 43,23

1975 3.904.588 8.223.269 47,48

1980 4.741.890 9.693.904 48,92

1985 5.842.985 11.387.311 51,31

1990 7.309.190 13.565.350 53,88

2000 10.018.735 17.679.293 56,67

2007 12.573.836 16.649.763 75,52

Grafik İstanbul Nüfusunun Marmara Bölgesi Nüfusu İçindeki Yüzdesi

161

İstanbul’da nüfusun dağılım yüzdesi Anadolu ve Avrupa Yakalarına göre büyük farklılık

göstermektedir. Avrupa Yakası’nda nüfusun üçte ikisi Anadolu Yakası’nda ise üçte biri ikamet

etmektedir. Daha önce de belirtildiği gibi Anadolu Yakası’ndaki nüfus artış hızı Avrupa Yakası’na

göre çok az da olsa yüksek olmakla birlikte kısa zamanda bu nüfusların birbirine oransal olarak

yaklaşması mümkün görülmemektedir. (Bk. Tablo)

Tablo Anadolu ve Avrupa Yakaları Nüfus Dağılımı

Tablo Anadolu ve Avrupa Yakaları Nüfus Dağılımı

ANADOLU AVRUPA TOPLAM

TOPLAM NÜFUS 4.416.867 8.156.969 12.573.836

YÜZDE 35 65 100

9.2.1. Nüfusun Yapısı

Genel Doğurganlık Oranı: Doğurganlık ölçütlerinden, doğurganlık oranı olarak, “genel

doğurganlık oranlarına” bakılmıştır. Bu ölçütün başka bir adı da çocuk kadın oranıdır. Doğurganlık

hızı yerine bu ölçütün kullanılmasının nedeni mevcut sayım verilerinin bu ölçüt için daha uygun

olmasıdır.

Ölçüt doğurganlık olarak 0–4 yaş grubundaki nüfusun 15–49 yaş grubundaki kadın nüfusuna

oranlarını göstermektedir. Genel doğurganlık oranları İstanbul’daki doğurganlığın Türkiye’den düşük

olduğunu göstermektedir. 1945’te %247 olan genel doğurganlık oranı, 1975’te %502’ye çıkmıştır.

Daha sonra düzenli bir inişe geçen hız 2000 yılında %295’e inmiştir.

Mahalle bazında incelendiğinde, en yüksek genel doğurganlık oranlarına Sultanbeyli,

Gaziosmanpaşa gibi sosyoekonomik durumu nispeten diğer yerler kadar elverişli olmayan bölgelerde

rastlanmaktadır. Buna karşılık, en düşük değerlere Eminönü,Bakırköy ve Kadıköy ilçelerinin

mahallelerinde rastlanmaktadır. Şişli, Sarıyer,Beykoz’un Boğaz kıyısı olan mahallelerinde görülen

genel doğurganlık oranları, yukarıda sayılan, Bakırköy ve Kadıköy kadar düşük değildir. İstanbul söz

162

konusu değerler açısından da homojen değildir ve %5’ten küçük değerlere rastlandığı gibi, 60’tan

yüksek değerlere de rastlanılmaktadır.

Göçe Bağlı Nüfus Artışı: İstanbul 1995–2000 döneminde 920.955 göç almıştır. Bu göç

olmamış olsa idi 2000 yılı İstanbul’un nüfus artış hızı yaklaşık olarak üçte biri olacaktı. Bu hesaplama

son 5 yılda İstanbul’un aldığı toplam göç sayısının 920.955 olduğu ve net göçün ise 417.448 olduğu

kabul edilerek yapımıştır.

İstanbul İli’nde görülen nüfus artışının üçte ikisi, ülkenin başka yerlerinden İstanbul’a gelenler

nedeni ile yaşanmaktadır. Söz konusu bu artışın yarısı da İstanbul’dan başka yerlere gidenler

tarafından giderilmektedir.

Yaş Grupları ve Yaş Yapısı: İstanbul’un nüfus yapısı esas itibariyle yaş ve cinsiyet yapısı

olarak incelenmiştir. Bu incelemeler gerekli yerlerde ilçe bazında nüfus grafikleri, nüfus piramitleri ve

verileri olarak aşağıda sunulmaktadır. Bu analizlerde esas itibariyle ilgili yıllara ait Genel Nüfus

Sayımı verileri kullanılmıştır (Bk. Grafikler).

Grafik Avrupa Yakası Nüfus Piramidi

Grafik Anadolu Yakası Nüfus Piramidi

163

İstanbul’daki yaş yapısı incelendiğinde 32 ilçe bazında farklı yapılar görülmekle beraber nüfus

piramitlerinin genel değerlendirmesi ilçeleri 3 grup altında toplamayı mümkün kılmaktadır. Bunlardan

birincisi Gaziosmanpaşa, Sultanbeyli, Bağcılar ve Esenler’de görülen geniş tabanlı, daralan çocukluk

çağı, geniş çalışma çağı ve daralan ileri yaş grupları piramit yapısıdır. Bu tür yapılara lamba yapısı

denebilir.

Bu tür nüfus yapısı piramitleri doğurganlığın(fertilite) ve ölümlerin(mortalite) yüksek

seviyede kaldığı, nispeten ekonomik düzeyi düşük olan toplumlarda görülmektedir. Yüksek fertilite

piramidin tabanını yayvan kılmakta, çalışma çağı göçü orta yaşları şişirmekte, yüksek mortalite,

özellikle ileri yaşlardaki mortalite piramidin tavanını daraltmaktadır. Bu da geniş tabanlı sivri tepeli

nüfus piramitlerinin oluşmasına yol açmaktadır.

Bu genel yapı üzerine doğurganlığın azalması piramidin tabanının genişliğini etkilemekte ve

tabanın yayvan olmasını önlemektedir. Bu da nispeten dikdörtgene benzer bir taban fakat üzerinde

sivri bir şekilde daralan bir yapıyı göstermektedir. Bunlar da geçiş döneminde olan toplumlardır. Bu

tür yapıyı, İstanbul’da Avcılar, Bahçelievler, Bayrampaşa, Beykoz, Beyoğlu, Eyüp, Güngören, Kartal,

Kağıthane, Küçükçekmece, Pendik, Tuzla, Ümraniye, Üsküdar, Zeytinburnu, Büyükçekmece, Çatalca,

Silivri, Şile ilçelerinde ve köy toplamında görmek mümkündür.Bunlara damla yapısı demek

mümkündür.

Gelişmiş toplumlarda doğurganlığın azalması, piramidin tabanını daraltmakta mortalitenin

azalmasında ölümlülüğü azaltarak ileri yaşlardaki yaş yapısının dikdörtgen olmasına yol açmaktadır.

Buna örnek olarak İstanbul’da Adalar, Bakırköy,Beşiktaş, Eminönü, Fatih, Kadıköy, Maltepe, Sarıyer,

Şişli ilçelerini göstermek mümkündür.

Böyle bir yapı üzerine göç eklendiği zaman, özellikle çalışma çağı nüfusu göçü eklendiği

zaman, bu dikdörtgen yapı orta bölümlerde şişmektedir. Bu faktörler, yani doğurganlığın azalması,

göçlerin çalışma çağını şişirmesi, mortalitenin ileri yaşlarda tam gelişmişlik erişmiş olması nüfus

piramitlerinde “üçüncü bir tipolojinin” ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Top yapısı da Denilebilen

bu üçüncü yapı İstanbul İline ve benzer metropoliten nüfuslara özgün bir yapı olarak görülmektedir.

Bunlara top veya küre yapısı demek mümkündür.

164

İstanbul Avrupa Yakası ve Anadolu Yakası nüfus piramitleri karşılaştırıldığında her ikisinin

de çalışma çağında bir şişkinlik gösterdiği gözlenmektedir. Ancak erkek ve kadın olarak bakıldığında

bir farklılık belirginleşmektedir. Avrupa Yakası’nda erken çalışma çağı nüfusu (15-30) Anadolu

Yakası’ndan daha fazla olduğu piramitlerde görülmektedir. Ayrıca 0-14 yaş grubu arasında da “dışa

eğilim” Anadolu Yakası için daha belirgindir. Bu da Anadolu Yakasında doğurganlığın daha hızlı

azaldığını göstermektedir. Daha hızlı azalmanın daha düşük olma anlamına gelmediği hatırdan

çıkartılmamalıdır.

Okul Çağındaki Nüfus: İstanbul İli nüfusunun %37’si (3.702.026 kişi) okul çağındaki nüfustur

(6–24 yaş grubu). Okul çağındaki nüfusun mekansal dağılımı mahalle bazında incelenmiştir. Söz

konusu dağılım genel nüfusun mekansal dağılımıyla büyük benzerlik göstermektedir.

Genel nüfusta görülen doğu-batı aksı burada da ana dağılım aksı olarak görülmektedir.

Güneyden başlayıp kuzeye doğru giden alanda ise genel nüfusta olduğu gibi dört aks belirmeğe

başlamıştır. Çalışma çağı göçleri orta yaşlarda yığılmalara sebep olduğundan okul çağı nüfusları

düşükmüş gibi görülmektedir. Aslında bu azalan doğurganlık ve işgücü göçlerinin birlikte sebep

olduğu bir durumdur.

İlçelere göre yüksek öğrenim diplomasına sahip nüfus için bk.grafik.

Grafik: İlçelere Göre Yüksek Öğrenim Diplomasına Sahip Nüfus

Yükseköğrenim görmüş nüfus sayısal olarak yüksek değildir. Bunun sebebi kentin sağladığı

eğitim imkânlarının düşük olmasından ziyade iç göçlerle aldığı nüfusta yükseköğretim mezunu

oranının düşük oluşudur. Ayrıca grafikte dikkat çeken başka bir nokta Kadıköy ilçesinin diğerlerinden

belirgin şekilde ayrılmış olmasıdır. Bunun nedeni Kadıköy’deki hem yükseköğretim oranının yüksek

olması, hem de bu ilçede nüfusun yüksek olmasıdır.

Çalışabilir ve Çalışan Nüfus: Çalışabilir nüfusun mekansal dağılımı genel nüfusun dağılımıyla

uyumlu olup, ancak yaş yapılarında önemli özellikler görülmektedir. Özellikle çalışma çağındaki

nüfusun göç alıyor olması bu yaş grubunun dağılımını diğerlerinden farklı olarak önemli kılmaktadır.

165

Nüfus sayımları kırsal kesimde yaşayan bütün kadınları “çalışıyor” kabul ettiğinden, nüfus

sayımı tanımlarına göre sayımın yapıldığı 2000 yılı ile günümüzdeki sınıflandırmalar açısından ciddi

bir fark ortaya çıkarmaktadır. 5216 sayılı Yasa altında, köyde oturan kadınlar eskiden “çalışıyor”

kabul edildiğinden şimdi bu kabulü yapmak, tanım gereği mümkün olmamaktadır. Bu tanımlara ve

sınıflara göre iş gücüne katılma oranı yarı yarıyadır. Çalışanlar yüzdesinin büyük çoğunluğu

erkeklerden kaynaklanmaktadır. Erkeklerin %73’ü, kadınların ise %27’si iş gücüne katılmaktadır.

Kent merkezinde, hizmet sektörünün yoğun olduğu ilçelerde kadınların iş gücüne katılma

oranlarının daha yüksek olduğu dikkat çekmektedir.

Grafik İlçelere Göre Toplam Çalışan Nüfus

166

Grafik 3.21. İlçelere Göre Toplam Çalışabilir Nüfus (15-65 Yaş Grubu)

Çalışan nüfusun çalışabilir nüfusa oranları 0,36-0,74 arasında değişmektedir. Bu çok büyük bir

aralıktır. İlçeler arasında çalışma hayatında büyük farklılıkların olduğunu ifade etmektedir. Çalışan

nüfusun oransal olarak en yüksek olduğu ilçeler Çatalca ve Büyükçekmece, en düşük olduğu ilçeler

ise Sultanbeyli ve Pendik’tir.

Hane Halkı Büyüklüğü: Hane halkı büyüklüğünün hesaplanmasında kullanılan yöntem idari

birimler bazında sayım nüfusunun hane sayısına bölünmesidir. 2000 yılı verileri kullanılmıştır.

İstanbul İlinde 2000 Genel Nüfus Sayımına göre 2.550.607 hane bulunmaktadır ve ortalama

hane büyüklüğü Türkiye ortalamasından oldukça düşüktür. Türkiye genelinde 4,5 olan hane

büyüklüğü İstanbul’da 4’ün altına inmiştir. 2000 Genel Nüfus Sayımında hane büyüklüğü İstanbul

geneli için 3,9 olarak çıkmaktadır. Hane büyüklüğünün mahallelere göre dağılımına bakıldığında

büyük farklılıkların olduğu görülmektedir.

Sultanbeyli mahallelerinde hane büyüklüğü İstanbul için 5 ve üzerindeyken, Şile’de 3,5’un

altına düşmektedir. Boğazın her iki yakasında batıda Zeytinburnu’na, doğuda Kartal’a kadar uzanan

kıyı şeridinde 3 ve altında hane büyüklüğü olan mahallelerin yer aldığı görülmektedir. İki ve üç kişilik

hanelerdeki aile yapısının dört ve daha yukarı hanelerdeki aile yapısından genelde farklı olduğu

düşünülürse bu yörelerdeki hanelerin daha çok çalışma çağındaki kişilerden oluşabileceği akla

gelmektedir (Bk. grafik).

167

Grafik: İlçelere Göre Toplam Hane Halkı Sayısı

9.2.1. Nüfus Yoğunluğu

Brüt Nüfus Yoğunluğu: İstanbul’daki mahallelerin yoğunlukları büyük farklılıklar

göstermektedir. En düşük brüt yoğunluk hektar başına 0,048’dir. En yüksek brüt yoğunluk

897,732’dir. Burada ilginç olarak görülen, brüt ve net yoğunluk dağılımlarının çok benzer bir yapıda

olmasıdır.

En düşük yoğunluklar Şile (Avcıkoru, Esenceli vs.) ve Çatalca (Binkılıç) gibi alanlarda, en

yüksek yoğunluklar ise Beyoğlu (Kocatepe, Kalyoncukulluk) gibi merkez alanlarda görülmektedir.

Net Nüfus Yoğunluğu: Net yoğunluklar da brüt yoğunluklara benzer bir dağılım

göstermektedir. Kırsal yerlerde yoğunluklar düşüktür. En düşük net yoğunluk 0,048, en yüksek net

yoğunluk ise 1056,905tir. En düşük brüt ve net yoğunluğun aynı olması bu mahallelerde net ve brüt

alanların aynı olmasından kaynaklanmaktadır. En düşük net yoğunluklar Şile (Avcıkoru, Esenceli) en

yüksek net yoğunluklar ise Beyoğlu (Kocatepe, Kalyoncukulluk) ilçesinde görülmektedir. Fatih,

Zeytinburnu, Güngören ilçelerinde de çok yüksek yoğunluklara rastlanılmaktadır.

9.2.Göçler ve İstanbul

9.2.1. Göç

Türkiye’de göçler çoğunlukla kırdan-kente olsa son yıllarda gerek Türkiye’nin kendi

dinamiklerinden, gerekse küreselleşme sürecinde iletişim/bilgi toplumuna geçişin etkilerinden

dolayı kentten kentte olan iç göçte büyük bir artış söz konusudur. Bunun nedeni, Türkiye’nin

tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş sürecinde içgöç hareketlerinin ana eksenini kırdan

168

kente göçün ya da kentleşmenin oluşturmasına rağmen kentleşme sürecinin sona ermeye

yaklaşmış olmasına, bunun sonucunda da ülke içindeki toplam göç hareketlerinde kırdan

kente göçün oranının, kentten kente olanların yarısına düşmüş olmasına bağlı olarak

açıklamaktadır.

1975–2000 döneminde en yüksek net göç değerine sahip olan illerin ise İstanbul ve

İzmir olduğu görülmektedir. 1975–1980 döneminde İstanbul ve çevresindeki, Ankara ve

çevresindeki, kıyı Ege ve kıyı Akdeniz’deki illerin aldıkları göç oranının verdikleri göç

oranından daha yüksek olduğu (net göç değerleri pozitif) gözlenirken, bu şemanın 2000’li

yıllara doğru Türkiye’nin batısındaki illerin çoğunu içine alacak şekle geldiği söylenebilir.

İstanbul bugün Avrupa Birliğine üye veya aday statüsünde olan toplam 29 ülkenin

20’sinden ve Türkiye’deki 37 ilin toplamından daha büyük bir nüfusa sahiptir. Bu da

çevresindeki tüm illerin kimlik ve ekonomilerini yutan bir “kara delik” etkisi oluşturmaktadır

(Bak. Harita).

Harita İstanbul’un Türkiye Üzerindeki Kara Delik Etkisi

İstanbul’la ilgili mevcut sayısal veriler ve yapılan araştırmalar, özellikle son

dönemlerde, İstanbul’a gelenlerin sadece köylüler olmadığını, buna karşılık, ülkenin çeşitli

bölgelerinden gelen “kentlilerin” çok daha ağırlıklı olduğunu göstermektedir.

1995–2000 döneminde İstanbul, en çok göçü sırasıyla Batı Karadeniz, Doğu Marmara

ve Güneydoğu Anadolu’dan alırken, en çok göçü Doğu Marmara, Batı Marmara ve Batı

Karadeniz’e vermiştir.

İstanbul İli’ne göç veren başlıca iller ise Sivas, Kastamonu, Giresun, Ordu, Erzurum,

Kars, Tokat, Ankara, Samsun, Trabzon, Rize ve Malatya’dır. Her dönemde kendi oranlarında

bir takım dalgalanmalar gösterseler de, İstanbul İli’ne göç eden nüfusun %50’sinden fazlası

bu illerden gelmektedir.

169

Özellikle İstanbul gibi, sosyal altyapısı güçlü olan kentlere göçün nedeni, eğitim,

kültür, sağlık hizmetlerinden yararlanma isteğidir. Bunlar, üst ve orta gelir grubundakilerin de

büyük şehirlere göç etmelerine neden olmuştur.

Göç Yapısı: İstanbul genellikle göç alan bir ildir. Bu göç yapısı İstanbul nüfusunun

sosyal ve ekonomik niteliklerine bağlıdır. Bunun yanında İstanbul’un en büyük göç veren il

olması da İstanbul’un göç yapısı konusunda bir özelliğidir (Bk.Tablo).

Tablo Bölgeler Arası Göçler (1995–2000)

Bölgeler Nüfu

s

İç

Göç

Dış

Göç

Net

Göç

Net

Göç(%)

İstanbul 9.044

.859

920

.955

513.

507

407.

448

4-

3.1

Batı

Marmara

2.629

.917

240

.535

172.

741

67.7

94

26,1

Ege 8.121

.705

518

.674

334.

671

184.

003

22,9

Doğu

Marmara

5.201

.135

432

.921

351.

093

81.8

28

15,9

Batı Anadolu 5.775

.357

469

.610

378.

710

90.9

00

15,9

Akdeniz 7726.

685

413

.044

410.

316

2.72

6

0,4

Batı

Karadeniz

3.770

.845

205

.108

380.

113

-

95.005

-

24,9

İç Anadolu 4.496

.766

219

.006

450.

799

-

231.791

-

50,3

K.doğu

Anadolu

2.866

.236

151

.193

227.

013

-

75.620

-

26,1

G.doğu

Anadolu

2.202

.957

144

.315

256.

922

-

112.607

-

49,8

170

Orta-doğu

Anadolu

3.223

.793

170

.566

280.

156

-

109.588

-

33,4

Tablo’da görüldüğü gibi 2000 Genel Nüfus Sayımı verilerine göre 1995–2000

arasında İstanbul 513.507 kişi göç vermiştir. Bu her yıl ortalama 100.000 kişiye karşılık

gelmektedir.

İstanbul İli daha çok Marmara Bölgesi’nin doğusuna, ikinci olarak da batısına göç

vermektedir. Doğu Karadeniz Bölgesi’ne de göç söz konusudur. İstanbul İli göçleri en çok

Batı Karadeniz Bölgesi’nden, sonra Doğu Karadeniz Bölgesi’nden ve üçüncü olarak da

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nden almaktadır. Bu göç yapısı hemşerilik ve akrabalar arası

informal sosyal güvence dayanışmasının güçlü olduğuna çağrışım yapmaktadır.

İstanbul’a İç Göç: 1935–2000 arası doğum yeri istatistiklerinin karşılaştırması nüfusun

göçlerle karışmasının kırsal kentselden ziyade bölgesel bazda olduğunu göstermektedir:

İstanbul’da doğan nüfus anılan dönemde %57’den %38’e düşmüştür. Karadeniz Bölgesi’nden

gelenler içgöçler arasında çoğunluktadır ve 1990’da İstanbul İlinde yaşayan her dört kişiden

bir kişi, 2000’de ise her beş kişiden bir kişi bu bölgedendir.

Göçmenlerin iç dağılımına bakıldığında ise, 1995–2000 arasındaki rakamlara göre

gelenlerin çoğunun Batı Karadeniz, Doğu Marmara, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz

Bölgelerinden olduğu anlaşılmaktadır (Bk. Grafik).

Grafik: Bölgelerden İstanbul’a Yapılan Göçler (1995–2000)

Son elli yıl boyunca bölgelerin İstanbul İline göç vermelerinde farklılaşmalar

olmuştur. Daha önce İstanbul’da doğanlarla birleştirildiğinde Marmara ve Ege Bölgesi orijinli

nüfus 1950 yılında %75 iken, 1990’da %50’ye ve 2000’de %40’a düşmüştür.Diğer

bölgelerden gelenler, özellikle Karadeniz, Doğu Marmara, Güneydoğu Anadolu, Orta

171

Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu Bölgelerinin oranı aynı dönemde %25’ten %44’e çıkmıştır.

İstanbul’a gelen göçlerin coğrafik dağılımı mahallelere göre önemli farklılıklar

göstermektedir. İstanbul’daki mahallelerin bazıları yüksek göç alırken diğerleri mahallelerin

aldıkları göç sınırlı kalmaktadır. Doğum yerine göre hesaplanan en yüksek “göç etmişler

sayısı” Bahçelievler (Zafer, Soğanlı, Siyavuşpaşa), Küçükçekmece (Halkalı, İnönü), Kadıköy

(İçerenköy) mahallelerinde görülmekte, en düşük sayılar ise Şile gibi 3030 dışı alanlarda

rastlanılmaktadır.

Net Göçler İtibariyle İstanbul: Doğum yeri istatistikleriyle yapılan göç analizleri, son

yıllarda yapılan göç hareketlerini net olarak verememektedir. Ancak 1985–1990 ve 1995–

2000 göç eğilimleri tıpkı doğum yeri istatistiklerinde olduğu gibi göçlerin doğudan batıya

doğru olduğunu göstermektedir. 1985–1990 yıllarında İstanbul Kocaeli ile birlikte ve 1995–

2000 yıllarında da Tekirdağ ile birlikte en yüksek göç hızlarına sahiptir.

1985–1990 yıllarında Kars ve Tunceli, 1995–2000 yıllarında ise Ardahan ve Bartın en

düşük hızlara sahip olmuştur (Bk.Grafik).

Grafik: Bölgeler ve İstanbul Arasında Olan Net Göç

İç göçler ve dış göçler arasındaki fark net göçlerdir. 2000 yılı DİE göç istatistiklerine

göre net göç rakamları İstanbul’un en çok göç alan il olduğunu ve göç edenlerin de en fazla

Batı Karadeniz Bölgesi’nden geldiğini göstermektedir. Güneydoğu Anadolu ve Orta-Batı

Anadolu kesimleri de önemli miktarda göç vermekle birlikte sayısal olarak öncekinin yarısı

kadardır. Diğer yandan İstanbul kendi verdiği göçleri de Batı Marmara Bölgesi ve Ege

Bölgesi’ne göndermektedir.

İstanbul’dan Dışarıya Göçler: Göçler doğal olarak tek yönlü hareketler değillerdir. Söz

konusu dönemlerde önemli sayıda insanlar İstanbul’u terk etmişlerdir. Bunlardan bir kısmı

“geri dönen göçmenler”dir. Örneğin, İstanbul’dan Batı ve Doğu Marmara’ya, Batı

Karadeniz’e ve Ege Bölgelerine giden göçmenlerin önemli bir bölümü geri dönen

göçmenlerdir.(Bk.Grafik)

172

Grafik: İstanbul’dan Bölgelere Dış Göçler

Ancak, bunlar hakkında kesin bir bilgi edinmek mümkün değildir. Çünkü bu

göçmenler arasında ikinci nesil göçmenlerin bulunması da söz konusudur. Kapsam sorunu

olmasına rağmen Marmara ve Ege Bölgesi’ne gidenler İstanbul’dan dış göçlerin %40’ını

oluşturmaktadır. Bu bölgelere İstanbul’un aldığından çok göç vermesi dikkat çekici bir

bulgudur ve göç nedenleri üzerinde hipotezler oluşturulurken dikkate alınmalıdır. Akdeniz

Bölgesi’nde de benzer bir geri akım söz konusudur.

İstanbul’dan dış göçlerin muhtemel sebepleri emeklilik sonrası kolay yaşam

bölgelerine gidiş, deprem ve memlekete dönüşler olmak üzere üç grupta toplanabilir.

Emeklilik Sonrası Kolay Yaşam Bölgelerine Gidiş: İstanbul’dan göçenlerin yaş

yapısına bakıldığında zaman yetişkin yaşta olanların (15–64 yaşları) çoğunlukta olduğunu

görülmektedir. Ancak yaşları alt yaş gruplarında incelendiğinde zaman 60–64 yaş grubunda

olanların yani emeklilik yaşında olanların en yüksek yüzdelerde olduğunu görülmektedir. Bu

bulgu emeklilik sonrasında İstanbul’dan dışa göçlerin artmasına bir gösterge olarak

yorumlanabilmektedir.

Deprem: Marmara Bölgesi’nde ve İstanbul’da yaşanmış olan depremler insanların

yerleşim yerlerini seçmeleri konusunda etkilemiş ve büyük bir olasılıkla, İstanbul’da

yaşamakta olanlar daha güvenli yerleşim yerlerine gitmiş olabilirler.

Memlekete Dönüşler: 2000 göç istatistikleri bölgeler arası göçlerde, İstanbul’un en

fazla Batı Karadeniz, Doğu Marmara, Güneydoğu Anadolu, Ege ve Doğu Karadeniz

Bölgeleri’nden göç aldığını göstermektedir. İstanbul en fazla dış göçü ise Doğu Marmara,

Batı Marmara, Batı Karadeniz, Ege ve Doğu Karadeniz Bölgeleri’ne göndermektedir. Bu

173

gözlemlerle Marmara ve Karadeniz Bölgeleri’nden gelenlerin geri döndüğünü söylemek

mümkündür. Aynı zamanda bunlar arasında “köye dönüş” yaklaşımı içinde Güneydoğu ve

Doğu Anadolu Bölgesi’ne düşük düzeyde bir göçün olduğu da söylenebilir.

174


Bu bölümde, İstanbul’un demografik yapısı genel hatlarıyla incelenmiştir. Ayrıca

İstanbul’un aldığı göç üzerinde durulmuştur.

175

10. İSTANBUL’UN İKTİSADİ GELİŞİMİ

176


10.1. İktisadi Yapı Göstergeleri

10.2. Tarım

10.3. Hayvancılık

10.4. Sanayi

177



edileceği veya

geliştirileceği

İktisadi Yapı Göstergeleri İstanbul’un iktisadi yapı

göstergelerini ayrıntılı bir

şekilde kavrayabilmek.

Tarım İstanbul’un tarımsal

durumunu kavrayabilmek.

Hayvancılık İstanbul’un hayvancılık

sektörüne ilişkin fikir

sahibi olabilmek.

Sanayi İstanbul’un sanayi

sektörüne ilişkin fikir

sahibi olabilmek.

178

Anahtar Kavramlar

İktisadi Yapı

Tarım

Hayvancılık

Sanayi

179

Giriş

İstanbul iktisadi olarak Türkiye’nin en önemli ili konumundadır. Bu önem sanayi ve

ticaret gibi alanlarda kentin ön plana çıkan özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Bu derste

İstanbul sanayi, tarım, hayvancılık açısından incelenecektir.

180

10.1. İktisadi Yapı Göstergeleri

İstanbul, Türkiye’nin ekonomik açıdan en gelişmiş şehridir ve Türkiye ekonomisinin

yönlendiricisi konumundadır. İstanbul hem uluslararası ilişkileri hem de Türkiye’nin diğer

bölgeleri ile ekonomik ve ticari ilişkileri açısından ekonomik gelişmenin belirleyicisidir. Bu

gelişmişlik seviyesi yaratılan katma değer büyüklüklerinde de görülebilmektedir.

1990’lı yılların başından itibaren yaşanan ekonomik krizler İstanbul ekonomisinde

önemli dalgalanmalar yaratmıştır. Bununla birlikte bu aşırı dalgalanma dönemlerinde dahi

İstanbul’un Türkiye ekonomisi içindeki belirleyici ve yönlendirici konumu değişmemiştir.

İstanbul’un ekonomi ve istihdam göstergeleri açısından ülke içerisindeki yeri

aşağıdaki tabloda yer almaktadır (Bk. Tablo).

Tablo: Ekonomi ve İstihdam Göstergeleri

Göstergeler Türkiye

(DPT-2000) Marmara

(DPT-2000) İstanbul

(DPT-2000) Sıra 81 İl

İçinde

Kişi Başına GSMH ($) 1.837 2.657 2.750 4

GSMH Pay (%) 100 37,04 22,11 1

GSMH Gelişme Hızı (%) 46,2 --- 44 ---

İşsizlik Oranı (%) 12,7 _______________

Toplam İşyeri Oranı (DİE 2002) — — 18,79 —

Toplam İşgücü Oranı (DİE 2002) — — 27,97 —

Sanayide Çalışanların Oranı (%) 13,35 25,67 32,15 1

Ticarette Çalışanların Oranı (%) 9,69 14,28 18,73 1

Mali Kurumlarda Çalışanlar (%) 3,11 5,39 8,16 2

Ücretli Çalışanların Toplam

Çalışanlara Oranı (%)

43,52 62,23 75,95 1

Ücretli Çalışan Kadınların Toplam

Çalışanlara Oranı (%)

8,81 14,68 19,39 1

İşverenlerin Toplam Çalışanlara

Oranı (%)

2,61 4,29 5,97 1

10.1.1. Gelir ve Gelir Dağılımı

Ekonomideki bu lider konumu ile İstanbul Türkiye içinde aynı zamanda en çok

istihdam yaratan kenttir. Kent, ekonomide yarattığı GSYİH itibari ile Türkiye’nin en büyük

kentidir. İstanbul’da oluşturulan GSYİH büyüklükleri, Türkiye ölçeği ile YTL ve ABD doları

cinsinden son onbeş yıl için aşağıda sunulmaktadır (Bk. Tablo).

181

Tablo: Cari Fiyatlarla GSYİH

Yıllar Türkiye GSYİH

Milyon Milyar

YTL $

İstanbul GSYİH Milyon Milyar TL $

İstanbul GSYİH İçindeki Payı

%

İstanbul’un GSYİH Gelişme Hızı Milyon YTL Milyar $

1995 7,8 127,2 1,6 26,9 21,1 111,7 11,1

Ì996 14,8 137.4 3.1 297 21,3 91,5 8.6 1991 2S,B 140,6 6,6 32,1 22,8 109,7 9,9

199S 52,2 166.5 11,3 36,1 21,7 72,0 12,5

1999 77,4 143,4 16,9 31,4 21,S 49,4 - 13,0

2000 124,6 155,5 27,6 41,0 22,1 62,9 30,6

2001 173,4 123,4 3S,0 26,3 21,3 38,0 -35,9

2002 294,9 179,9 64,3 39,2 21,S 69,1 49,0

2003 139,2 75,0 53,S 22,5 16,6 37,3

2004 430,5 300,6 97,7 6S.3 22,7 30,3 27.0

2005 487.2 361.5 - -

İstanbul’un gayrisafi yurtiçi hasıla içindeki payı 2003 yılı son çeyreğinden itibaren

ülkenin sürdürülebilir siyasi ve ekonomik istikrara kavuşmuş olmasıyla birlikte önemli bir

kırılma noktası yaşamıştır. İstanbul’da yaratılan gayrisafi yurtiçi hasıla içindeki payı 2004 yılı

itibari ile %22,7’dir. Son on yıllık veriler incelendiğinde İstanbul Türkiye ekonomisinin

yaklaşık %21–23 aralığındaki bir büyüklüğü oluşturmaktadır.

Ekonominin daha hızlı büyüdüğü dönemlerde bu oran %23’e yaklaşmaktadır. 2004

yılın sonu itibari ile GSYİH içersindeki İstanbul’un payı 68,3 milyar dolar olarak

gerçekleşmiştir. 2004 yılında 300,6 milyar dolar olan Türkiye’nin GSYİH değeri ise 2005

yılında 361,5 milyar dolara ulaşmıştır. 2001 yılındaki keskin gerilemeden sonra GSYİH’deki

bu artış hem reel ekonomik büyümeden hem de YTL’nin dolar karsısında yaklaşık yüzde 20

değer kazanmasından kaynaklanmaktadır.

Uluslararası karsılaştırmalar yapıldığında, İstanbul tek başına Türkiye’nin bazı yakın

komşuları dahil çok sayıdaki ülkeden daha büyük bir ekonomiye sahip bulunmaktadır. 2000

yılı verilerine göre, ülke ortalaması 1.837 ABD doları olan kişi başına yıllık gelir düzeyi

İstanbul’da 2.657 ABD dolarıdır. 2010 yılı itibariyle dünya şehirleri arasında iktisadi

yatırımlar bakımından İstanbul en hızlı büyüyen şehirdir. 19.yüzyıla kadar dünya şehirleri

arasından bu ünvanı elinde bulunduran İstanbul, ikiyüzyıl gibi uzun bir aradan sonra nihayet

dünya şehirleri arasında en çok yatırım yapılan şehir ünvanını yeniden yakalamıştır.

İstanbul ve çevresi, üretkenliğin arttığı, kişi başı GSYİH değerlerinin yükseldiği bir

kentsel bölge halini almıştır. Bursa, Tekirdağ, Kocaeli, Kırklareli ve Yalova İstanbul ile

beraber bir gelişme eğilimi göstermektedir. Bu sebeple, Marmara Bölgesinin sosyoekonomik

gelişmişliğinin temel belirleyeni de ülkenin en çekim merkezi olan İstanbul’un bu özelliğini

sürdürmeye devam etmesidir.

182

Ekonomide önemli bir gösterge olan kişi başına düşen milli gelirde İstanbul

Türkiye’de ilk sırayı almaktadır. Aşağıdaki Tablo 1995 – 2004 yılları arasında Türkiye ve

İstanbul’daki kişi başına gelir rakamlarını göstermektedir.

Tablo: Dolar Cinsinden Kişi Başına Düşen GSYİH

Buna göre İstanbul’da kişi basına gelir 2004 yılında (11,6 milyon nüfus) 5890 dolara

yükselmiştir. Türkiye genelinde ise kişi basına gelir ilk kez dört bin dolar seviyesini aşarak

4187 dolar olmuştur. Ekonomik büyümenin yanı sıra TL’nin dolar karşısında değer kazanmış

olması 2004 yılında görülen artışa sebep olmuştur.

İstanbul ile diğer bölgeler arasındaki gelir dağılımı arasında önemli farklılıklar

bulunmaktadır. İstanbul tek başına en az gelire sahip yedi bölge kadar gelir elde etmektedir.

İstanbul dışındaki tüm bölgelerde kırsal gelirler önemli bir paya sahip bulunmaktadır.

Devlet İstatistik Enstitüsü’nün 2003 Hanehalkı Bütçe Anketi verilerine göre;

İstanbul’un ülke toplamında kullanılabilir hanehalkı gelirinin 1/4’ünden fazlasına (%26,2) sahip

olduğu ortaya çıkmıştır (bk.Grafik).

Grafik: Hanehalkı Kullanılabilir Gelirin Alt Bölgelere Göre Dağılımı

Gelir dağılımda en büyük paya haiz olan İstanbul’da, gelirin yüzdelik dilimlere

183

dağılımındaki dengesizliği ortaya çıkaran anket sonuçlarında; en fakir %20 toplam gelirden

sadece %6,4 pay alırken, en zengin %20 gelirin yarısına (%50,5) sahip görünmektedir. İkinci

%20’lik dilim 10,1; üçüncü %20’lik dilim 13,7; dördüncü %20’lik dilim 19,3 değerinde

olmaktadır (bk.Tablo)

Tablo: Gelire Göre Sıralı Hanehalkı Dilimlerinin Dağılımı

Gelire Göre Sıralı Hanehalkı Dilimleri İSTANBUL (%)

Birinci %20 6.4

İkinci %20 10.1

Üçüncü %20 13.7

Dördüncü %20 19.3

Beşinci %20 50.5

10.1.2. İstihdam ve İşsizlik

İstanbul’un Türkiye ekonomisi içindeki önemi tartışmasızdır. Türkiye’de çalışan

nüfusun aklaşık % 27’si Marmara Bölgesi’nde ve bu nüfusun da % 51’i İstanbul İli içerisinde

istihdam edilmektedir. İstanbul’daki işgücünün Türkiye içindeki payı ise % 14’tür.

1970 yılında %36 olan aktivite oranı (çalışan nüfusun toplam nüfusa oranı), 1985

yılında %32, 1990 yılında %35 ve 2000 yılında da %32 olarak hesaplanmıştır. (bk. Tablo)

Tablo: Yıllara Göre İstanbul Reel Aktivite Oranlar

YILLAR ORANLAR (%) ÇALIŞAN NÜFUS

1970 36 1.085.655

1975 36 1.403.471

1980 33 1.563.939

1985 32 1.873.597

1990 35 2.539.963

2000 32 3.471.400

İşgücünün cinsiyet gruplarına göre dağılımı önemli bir göstergedir. 2000 yılı itibari ile

İstanbul’daki çalışan iş gücünün 897.900 veya %25,9’u kadındır. Kadın iş gücünün %51,4’ü

iki ana sektörde imalat sanayi ve toplum hizmetleri sektörlerinde toplanmıştır.

İmalat sanayi çalışanlarının %30,1’i, toplum hizmetleri çalışanlarının ise %42,5’i

kadınlardır. Üçüncü sırayı ise %12 pay ve 108.700 çalışan ile ticaret sektörü almaktadır.

İstanbul %12,7 işsizlik oranı ile % 6,5 olan Türkiye ve % 8,9 olan Marmara Bölgesi işsizlik

oranlarının oldukça üstünde yer almakta ve Türkiye’deki işsizlerin % 20’sini

barındırmaktadır. Konu bölge düzeyinde değerlendirildiğinde ise Türkiye’deki işsizlerin %

30’unun Marmara Bölgesi’nde, bunun da % 67’sinin İstanbul’da bulunduğu görülmektedir.

184

İşgücüne katılım oranı Marmara Bölgesi’nde %54,7 iken, İstanbul’da %52,7’dir.

10.1.3. İstihdamın Sektörel Dağılımı

İstihdamın sektörel dağılımının, illerin temel ekonomik faaliyetlerinin yapısını

göstermesi bakımından önemli bir gösterge olması nedeniyle, sanayi, ticaret ve mali sektörde

çalışanların toplam işgücüne oranı incelenmiştir.

2000 yılı verilerine göre İstanbul’da işgücünün %32’si sanayi, %60’ı hizmet ve %8’i

de tarım sektöründe çalışmaktadır. Sanayileşme sürecinin hız kazandığı 1960’lı yıllarda

görülen, büyümenin kutuplardan çevre illere doğru yayılmaya başlamasının ardından, son

yıllarda gelişmiş bölgelerde yer alan sanayi kuruluşlarının, Anadolu’da yatırım arayışları içine

girmesi, sanayi sektöründeki mekansal dağılımın genişlemesine neden olmaktadır. 2000 yılı

verilerine göre, sanayi sektöründe çalışanların oranının en yüksek olduğu bölge Marmara

Bölgesi, en yüksek olduğu iller ise İstanbul ve Bursa’dır.

Türkiye’deki tüm çalışanlar içinde İstanbul İli’nde çalışanların payı % 13 iken; sadece

sanayi sektörü dikkate alındığında, bu pay % 32’ye çıkmaktadır. Türkiye’nin batısında sanayi

sektöründe çalışanların oranının yüksek olduğu görülürken, bu oran doğuya doğru

azalmaktadır.

İstihdamın hizmetler sektörü dağılımında en yüksek oran Ankara’da olup, bunu

sırasıyla Şırnak, İstanbul ve Tunceli illerinin izlemektedir. İstanbul, hem ülkenin hem de

Marmara Bölgesi’nin merkezi ve uluslararası şirketlerin ana yönetim birimlerinin

konumlandığı bir küresel kent, diğer bir deyişle dünya kenti konumundadır.

Tarım sektöründeki istihdam, Türkiye’nin doğusunda, batısından daha yüksektir.

Türkiye’nin batısında Ege Bölgesi’nin bazı illeri (İzmir, Denizli ve Muğla dışında), Ankara

dışındaki Batı Anadolu ve Orta Anadolu illeri ve Batı Karadeniz’in çoğu ilinde, tarım

sektöründe çalışanların toplam istihdama oranı %60 ile %80 arasında değişmektedir. Tarım

sektöründe çalışanların toplam istihdama oranı bakımından %8-20 grubunda yer alan İstanbul

ve Ankara, Türkiye genelinde en düşük orana sahiptir.

İstanbul ve yakın çevresi, sanayinin Türkiye’de en çok yığıldığı bölgedir. Aynı şekilde

hizmet sektöründe de İstanbul ve yakın çevresi lider konumdadır (Bk.Harita).

185

Harita: Sektörlere Göre Coğrafi Yığınlaşmalar

Sanayi Sektörünün Coğrafi Yığınlaşması

Hizmet Sektörünün Coğrafi Yığınlaşması

186

10.2. Tarım

İstanbul’un tarım sektörü göstergeleri açısından ülke içerisindeki yeri aşağıdaki tablo

da yer almaktadır. Tarım işkolunda çalışanlara, tarımsal üretim değerine ve tarımsal kredi

kullanımına ilişkin göstergelere bakıldığında; bu değerlerin İstanbul İli’nde son derece düşük

düzeyde kaldığı görülmektedir.

Tablo: Tarım Göstergeleri

Göstergeler Türkiye

(DPT-2000)

Marmara

(DPT-2000)

İstanbul

(DPT-2000)

Sıra 81 İl

İçinde

Tarımsal Üretim Değerinin Türkiye İçindeki Payı (%)

100 16,13 0,75 51

Kırsal Nüfus Başına Tarımsal Üretim Değeri (Milyon TL)

1.124 1.187 216 81

Tablo:İstanbul İli Tarım-Ağırlıklı Alt Sektörler

Ekonomik Faaliyet Çalışan Sayısı

Toplam Erkek Kadın

Ziraat ve Avcılık 277.967 96.290 181677

Ormancılık 1.348 1.247 101

Balıkçılık ve Su Ürünleri 3.002 2.947 55

Toplam 282.317 100.484 181833

10.3.4. Ziraat

Tarımsal işletmeler; bitkisel üretim, hayvancılık, bitkisel üretim ve hayvancılık olarak

187

üç gruba ayrılmaktadır. Yalnız hayvancılık yapan işletmelerin büyük çoğunluğunun arazisi

bulunmamaktadır (Bk. Tablo).

Tablo: İstanbul İli İşletme Tipine Göre İşletme Sayısı

İşletme Büyüklüğü (da)

Toplam İşletme Sayısı

İşletme Sayısı Bitkisel Üretim Yalnız Bitkisel Yalnız

ve Hayvancılık Üretim Hayvancılık

Arazisi Olmayan 1.379 0 0 1.379

0-49 6.637 4.386 2.177 74

50-99 1.909 1.389 519 1

100-499 1.754 1.435 318 0

500-999 123 82 40 1000-5000 6 3 3 0

5000+ 0 0 0 0

Toplam 11.808 7.295 3.057 1.454

Tarım sektörünün İstanbul İl genelinde geri planda olmasına rağmen, tarımsal üretim

verileri değerlendirildiğinde; tahıl, sebze ve meyve üretimi dikkat çekmektedir. Hayvancılık

ise küçükbaş hayvanlar, büyükbaş hayvanlar, kümes hayvanları, ipek böceği, domuz, arı ve

binek hayvanları yetiştiriciliğini içermektedir.

10.3.4. Bitkisel Üretim

İstanbul’da 1997 yılından 2002 yılına kadar olan dönemde bitkisel üretim miktarı %25

oranında azalmıştır. 2002 yılında yaklaşık 370.000 tonluk bitkisel üretimin %69,5’lik

bölümünü tarla ürünleri, %28’lik bölümünü sebzeler, %2,5’lik bölümünü ise meyveler

oluşturmaktadır (Tablo).

Tablo: 1997 ve 2002 Yıllarına Göre Bitkisel Üretim Miktarı

Bitkisel Üretim Değeri

Ürünler 1997 yılı Üretim (ton) 2002 yılı Üretim (ton)

Türkiye Marmara

Bölgesi

İstanbul Türkiye Marmara

Bölgesi

İstanbul

Tarla Ürünleri

60.582.374 7.091.760 337.808 60.103.449 6.336.686 259.887

Sebzeler 18.784.662 3.376.935 149.778 23.698.667 4.661.538 103.030

Meyveler 11.893.090 1.296.441 12.464 14.065.050 1.563.133 9.367

Toplam 91.260.126 11.765.136 500.050 97.867.166 12.561.35 7 372.284

10.3.4. Seralar (Örtü Altı Tarımı)

Örtü altı tarımı olarak genelde sebze yetiştiriciliği yapılmakta olup, yetiştirilen

ürünler; hıyar, marul, taze soğan gibi sebzelerdir. Plastik seralar ve yüksek tüneller üretim için

en çok tercih edilenlerdir (Bk. Tablo).

188

Tablo: Sera (Örtü Altı) Tarımı Üretim Alanları ve Üretim Miktarları

Ürün Adı Ekilen Alan (da) Üretim (Ton)

Hıyar 478,525 3.049,595

Marul (Kıvırcık) 344,775 1.077,225

Domates 44,925 275,687

Marul ( Göbekli ) 80,000 180,000

Soğan (Taze) 50,512 99,024

Semizotu 25,768 45,036

Lahana (Kara Yaprak) 14,275 33,412

Roka 15,000 20,000

Ispanak 12,000 22,400

Kabak(Sakız) 10,000 50,000

Patlıcan 8,000 40,000

Biber (Sivri) 6,400 10,300

Maydanoz 5,000 14,000

Nane 3,900 2,925

Sarımsak 2,000 3,600

Dereotu 1,000 1,000

TOPLAM 1.102,080 4.924,200

10.3. Hayvancılık

10.3.4. Canlı Hayvanlar

Canlı hayvanlar; küçükbaş hayvanlar, büyükbaş hayvanlar, kümes hayvanları, ipek

böceği, domuz, arı ve binek hayvanları olarak sınıflandırılmaktadır. İstanbul’da canlı hayvan

sayısı 1997 yılında 2.026.429 iken; 2002 yılında %27 oranında azalarak 1.315.370 olmuştur.

Canlı hayvan sayısı içinde 1997 yılında yaklaşık 100 bin olan küçükbaş hayvan sayısı ise

2002 yılında 80 bin olmuştur (Bk. Tablo).

Küçükbaş hayvan yetiştiriciliği, genel olarak zayıf meralar ile nadas, anız ve bitkisel

üretime uygun olmayan alanların değerlendirilerek et, süt, yapağı, kıl ve deri gibi ürünlere

dönüştüren bir üretim etkinliğidir. Türkiye’nin doğal kaynaklarının, özellikle çayır-meraların

koyun ve keçi türlerine daha uygun oluşu, özellikle kırsal kesimdeki halkın tüketim

alışkanlıkları gibi etmenler, küçükbaş yetiştiriciliği için uygun bir ortam sağlamaktadır.

Tablo: Türkiye, Marmara Bölgesi ve İstanbul İli Canlı Hayvan Sayısı

1997 2002

Hayvanlar Türkiye Marmara

Bölgesi İstanbul Türkiye Marmara

Bölgesi İstanbul

Küçükbaş

Hayvanlar

38.614.000 2.457.880 109.570 31.953.800 2.616.834 80.002

Büyükbaş

Hayvanlar

11.379.000 1.219.610 93.200 9.924.575 993.961 78.070

189

Kümes Hayvanları

175.223.380 56.461.200 1.794.500 251.100.958 57.419.472 1.132.771

Ara Toplam 225.216.380 60.138.690 1.997.270 292.979.333 61.030.267 1.290.843

Yük ve Binek

Hayvan.

1.128.400 87.940 4.380 162.017 56.282 2.525

Domuz 4.600 3.570 790 3.595 2.145 700

Arı Kovanı 4.002.302 355.442 23.989 416.892 359.269 21.302

Açılan İpek

Böceği

Kutusu

5.741 3.949 - 3.839 1.536 -

Toplam 230.357.423 60.589.591 2.026.429 293.565.676 61.449.499 1.315.370

Tarım İl Müdürlüğü kaynaklarına göre İstanbul İl bütününde 10.105 adet olduğu

bildirilen küçükbaş hayvan sayısının 2007 yılında daha da azalmakta olduğu, yapılan arazi

çalışmaları ve çiftçi görüşmeleri ile belirlenmiştir

Tarımın bir kolu olan hayvancılık, ekonomik değeri olan hayvanların açık, yarı açık ve

kapalı barınaklarda yetiştirilmesi, çeşitli şekillerde yararlanılması ve pazarlanması olayıdır.

Ticari anlamda hayvancılık işletmeleri ise bitkisel üretim ve polikültür tarım olanaklarının az

olduğu bölgelerde alternatif olarak gelişmiştir.

İstanbul İl sınırları içerisinde 2006 yılı sonunda Tarım İl Müdürlüğü kayıtlarına göre

102.224 adet büyükbaş, 9.566 adet işletme bulunmaktadır. Bu durumda işletme başına

ortalama hayvan sayısının 10,6 adet olduğu görülmektedir.

Kanatlı hayvan yetiştiriciliği, uygun barınaklarda, teknik bilgiler ve araçlar

kullanılarak et ve yumurta üretme işlevidir. Kanatlı hayvan yetiştiriciliğinde tavuk, hindi,

bıldırcın, ördek, kaz için yetiştirme teknikleri ve barınma ortamları küçük farklılıklara

sahiptir.

Devekuşu yetiştiriciliği ise gerek ortam gerekse bakım yönünden oldukça farklıdır.

İstanbul İli kanatlı hayvan yetiştiriciliğinin mevcut durumu, işletme kalitesi, üretim kapasitesi,

yetiştiricilik sorunları, üretim ve pazarlama politikaları, ekonomiye katkısı vb konularda

tespitler yapmak ve üreticilerin görüşlerini almak için anket çalışması yapılmıştır. Anket

çalışmasında, Tarım İl Müdürlüğü envanterinde bulunan İstanbul İlinde mevcut 19 adet

işletmeye ulaşılmıştır.

İstanbul il sınırları içerisinde kanatlı hayvan yetiştiriciliği işletme sayısı Tarım İl

Müdürlüğü 2006 yılı kayıtlarına göre, yarısı Silivri ilçesinde olmak üzere 32 adettir. Kanatlı

hayvan yetiştiriciliği yapılan ilçeler işletme adeti sırasına göre, Silivri, Şile, Ümraniye,

Beykoz ve Kartal olarak belirlenmiştir. Kırsal kesim özelliği taşıyan ve İstanbul İlinin tarım

arazilerinin önemli bir bölümünün bulunduğu Çatalca ilçesinde kanatlı hayvancılığı

190

benimsenmemiş, bunun yerine büyükbaş besiciliği tercih edilmiştir.

Su ürünleri yetiştiriciliği; hayvansal (balık, kabuklu, yumuşakça ve eklembacaklılar)

ve bitkisel (algler) su canlılarının kontrollü veya yarı kontrollü şartlarda gıda, stok takviyesi,

süs, sportif ve bilimsel amaçlı olarak yetiştirilmesi olarak tanımlanabilmektedir.

İstanbul İli’nde 2006 yılında gerçekleştirilen su ürünleri yetiştiriciliğinde tatlı su

balıklarından çapak ve sazan üretimi toplam üretimin yaklaşık %82’lik bölümünü oluşturduğu

görülmektedir. Deniz balıklarından ise en çok avcılığı yapılan balığın hamsi olduğu

görülmüştür. Avlanma alanları olarak çoğunluğunun Ege ve Marmara denizini tercih ettikleri

saptanmıştır.

İstanbul İli mevcut canlı hayvan potansiyeli yönünden kendi kendine yeterli bir

düzeyde değildir. İl’de büyükbaş hayvancılıkta, kültür ırkı hayvan yetiştiriciliği ağırlıktadır.

Özellikle Çatalca ve Silivri İlçeleri’nin köylerinde et ve süt verimleri yüksek Siyah Alaca

(Holstein) kültür ırkı hayvanları çok sayıdadır.

Arı yetiştiriciliği İl’in Anadolu Yakası’nda Şile, Beykoz, Tuzla ve Kartal İlçeleri’ne

bağlı köylerde ve kırsal alanda birbirinden kopuk ve örgütsüz bir şekilde yapılmaktadır.

İstanbul’da kanatlı hayvanlardan hindi yetiştiriciliği yapan sadece 1 adet özel sektör işletmesi

bulunmaktadır. Tarım İl Müdürlüğü, 2004 verilerine göre İstanbul’da domuz yetiştiriciliği de

yapılmakta olup, 700 adet domuz tespit edilmiştir.

10.3.4. Hayvansal Ürünler

Hayvansal ürünler; süt, et, deri, yapağı, kıl, tiftik, beyaz et, yumurta, bal ve

balmumudur. Hayvansal üretime ilişkin değerler Tablo 3.61’de yer almaktadır. İstanbul’un

hayvansal üretimi incelendiğinde, deri ve süt üretimi dikkat çekmektedir. 1997 yılından 2002

yılına kadar deri üretiminde ciddi bir azalma gözlenmezken, süt üretimi %9 oranında

artmıştır. 1997 yılında Türkiye deri üretiminin 800.000 ton ile %7 oranında İstanbul’dan

karşılanırken, Türkiye’deki değişim de göz önünde bulundurularak; bu oran 2002 yılında

400.000 ton ile %5 olmuştur. (Bk. Tablo).

Tablo: 2002 Yılında Türkiye, İstanbul İli ve İstanbul Alt-bölgeleri’nde Hayvansal Ürünlerin Üretim

Miktarları (Ton)

Hayvan Ürünler İstanbul

Sığır Eti 7.528

Koyun+Kuzu 4.841

Kırmızı Et Keçi+Oğlak 1

191

Manda 367

Toplam 12.737

Beyaz Et Tavuk Eti 1.184

Hindi Eti -

Toplam 1.184

Toplam Et Üretimi 13 921

Süt Üretimi 165.934

Yapağı Üretimi 126

5

Bal Üretimi 314

Balmumu Üretimi 27

Yumurta Üretimi (1000 Adet) 97.956

10.3.4. Avcılık

İstanbul’un mülki sınırları içinde yer alan çok çeşitli yaban hayatı yaşama alanları

(habitat) mevcuttur. Bu habitatlar; Yaban Hayatı Koruma ve Geliştirme Sahaları, Koru

Ormanları, Baltalık Ormanları, Bozuk Orman Alanları, Sulak Alanlar, Yaban Hayatı

Yerleştirme Alanları, Yaban Hayatı Üretme İstasyonu, Tabiat Parkları, Mesire Yerleri, Tarım

Alanları olarak belirlenmektedir. Yaban hayvani türleri habitat özelliklerine göre

çeşitlenmektedir. Örneğin; karışık koru ormanları geyik, karaca, yaban domuzu gibi türler için

çok uygun yaşama alanı olduğu halde, su kuşları türleri sulak alanları, keklik, çil, bıldırcın

gibi kuş türleri bozuk orman alanları ve tarım alanlarını yaşama alanı olarak seçerler.

Türkiye’nin “Önemli Kuş Alanları”ndan olan Terkos Havzası, Büyükçekmece Gölü,

Küçükçekmece Havzası, Boğaziçi, Şile Kıyıları ve Prens Adaları İstanbul İli sınırları içinde

yer almaktadır.

10.3.4. Ormancılık

55 adet orman köyünün yer aldığı İstanbul’da yaklaşık 14.300 kişi ormancılık

sektöründe çalışmaktadır. Buna göre, 282.317 kişinin çalıştığı tarım sektöründe ormancılık alt

sektörünün payı %5’tir.

10.3.5. Su Ürünleri

İstanbul İl genelinde; deniz ürünleri avcılığı başta olmak üzere, iç sularda da su

ürünleri üretimi ve avcılığı yapılmaktadır 2002 verilerine göre bk.Tablolar.

192

Tablo: İstanbul İli Su Ürünleri Üretim Miktarları

Hayvansal Ürünün Cinsi Üretim Miktarı (kg)

Deniz balıkları miktarı 31.696.454

Su Ürünleri (Balık Hali) Tatlı su balıkları miktarı 268.767

Diğer deniz ürünleri miktarı 513.852

Kültür balıkları miktarı 205.827

Tablo: Su Ürünleri Yetiştiriciliği

Yetiştiricilik Üretimi (ton) Türkiye Marmara Bölgesi İstanbul

İç su Alabalık 39.674 6.884 113

Aynalı Sazan 543 122

Alabalık 1.194 - -

Deniz Çipura 16.735 60 -

Levrek 20.982 420 -

Midye 815 815 -

Toplam 79.943 8.301 113

İstanbul İl genelinde; deniz ürünleri avcılığı başta olmak üzere, iç sularda da su

ürünleri üretimi ve avcılığı yapılmaktadır. İl Tarım Müdürlüğü’ne kayıtlı 1.913 balıkçı gemisi

bulunmaktadır. Balıkçı gemilerine sahibinin ikamet yerine göre ruhsat verilmekte olup, il dışı

ikametli 47 gemi daha kayıtlıdır.

İstanbul İl kıyılarında 41 adet balıkçı barınağı bulunmakta olup, barınaklardan amatör

ve ticari amaçlı toplam 5.054 tekne yararlanmaktadır. Barınakların çoğunluğu yönetmelikle

belirlenen asgari donanıma sahip olmayıp, 20 barınakta elektrik ve su tesisatı

bulunmamaktadır. Bu alanlarda bulunması gereken önemli donanımlardan biri olan ağ tamir

yerleri ise, sadece 8 barınakta mevcuttur. Avlanan balıkların satışa sunulmadan önce

saklanması için gerekli soğuk hava deposu yalnızca Şile, Büyükçekmece, Kumkapı ve

Salacak Barınakları’nda bulunmaktadır.

10.4. Sanayi

10.4.2. İmalat Sanayinin Alt Sektörlere Dağılımı

DİE 2000 Yılı İşyeri Sayımı Anketi ile İmalat Sanayi Verileri’ne göre, İstanbul’da

3.559 adet imalat sanayi faaliyet göstermektedir. Bu sayının %75’i Avrupa, % 25’i ise

Anadolu Yakası’nda yer almaktadır.

İstanbul’daki imalat sanayi sektörlerinin ‘birim sayısına’ göre dağılımı sektörel olarak

incelendiğinde, bunun %38’lik kısmını tekstil ve tekstil ürünleri imalatının oluşturduğu

193

görülmektedir. Anılan sektörü %12’lik bir oranla ana metal ve fabrikasyon metal ürünleri

imalatı takip etmektedir. İstanbul genelinde üçüncü sırada ise %8’lik oranla makine ve

teçhizat imalatı yer almaktadır (Bk.Grafik).

Grafik: İmalat Sanayi Birim Sayılarının Alt Sektörlere Göre Dağılımı

Avrupa Yakası’ndaki

hakim sektörlere bakıldığında

%45 gibi yüksek bir oranla,

İstanbul geneline paralel olarak

tekstil sektörünün öne çıktığı

görülmektedir. Yine İstanbul

geneliyle paralellik taşımak

üzere ana metal ve fabrikasyon

metal ürünleri imalatı %10

oranıyla ikinci hakim sanayi

sektörü olup, makine ve

teçhizat imalatı ise %7 ile üçüncü hakim sanayi sektörü olarak ortaya çıkmaktadır.

Anadolu Yakası’nda ise İstanbul genelinden ve Avrupa Yakası’ndan farklı olmak

üzere, ana metal ve fabrikasyon metal ürünleri imalatının %18 ile hakim sektör olarak öne

çıktığı görülmektedir. Tekstil ve tekstil ürünleri imalatı ise ikinci hakim sektör konumundadır.

Elektrik ve optik donanım imalatı %10 ile üçüncü hakim sektör olarak ortaya çıkmaktadır.

İstanbul’daki imalat sanayi kuruluşlarının 2000–2001 yılı itibariyle genel toplam

üzerinden değişim değerlerine bakıldığında, Avrupa Yakası’ndaki birim sayısında Anadolu

Yakası’na göre %1’lik bir artış olduğu gözlenmektedir. Çalışan sayısında ise, Anadolu

Yakası’nda Avrupa Yakası’na oranla %0,4’lük bir atış olduğu görülmektedir.

Sektörlerdeki birim sayılarının ilçelere göre dağılımında tekstil ve tekstil ürünleri

imalatında Güngören %11,9; Bağcılar İlçesi %9,3; Kağıthane ve Küçükçekmece %7,8 ve

Zeytinburnu %7,7 İlçeleri sıralanmaktadır. Gıda ürünleri, içecek ve tütün imalatı birim sayısı

en çok %8,8 ile Kadıköy’de yoğunlaşmıştır. Deri ve deri ürünleri imalatı %25,5 ile en çok

Tuzla İlçesi’nde yoğunlaşmıştır. Ağaç ürünleri imalatında öne çıkan ilçeler Adalar (%27,3),

Büyükçekmece ve Küçükçekmece (%18,2)’dir.

Kağıt hamuru, kağıt ve kağıt ürünleri imalatı; basım ve yayım sektöründe önde çıkan

ilçe %14,2 ile Bağcılar İlçesi’dir. İstanbul genelinde kok kömürü, rafine edilmiş petrol

ürünleri ve nükleer yakıt imalatı yapan sadece 4 birim bulunmakta olup, bunlar ise

Gaziosmanpaşa, Şişli,Kartal ve Beykoz İlçeleri’nde yer almaktadır. Kimyasal madde ve

ürünler ile suni elyaf imalatında Şişli İlçesi %13,5’lik bir oranla öne çıkmaktadır. Plastik ve

kauçuk ürünleri imalatının ise Büyükçekmece ilçesinde yoğunlaştığı (%12,5) görülmektedir.

194

Metalik olmayan diğer mineral ürünlerin imalatında %11,7’lik bir oranla

Büyükçekmece en yoğunlaşan ilçedir. Ana metal ve fabrikasyon metal ürünleri imalatı

Ümraniye (%10,9), Kartal (%10,4) ve Büyükçekmece (%9,9) İlçeleri’nde birbirine yakın

oranlarda yoğunlaşma göstermektedir. Makine ve teçhizat imalatı %16,3’lük oranla Ümraniye

(%16,3) ilçesinde öne çıkmaktadır. Bunu Büyükçekmece (%10,1) ve Kartal (%9,4) İlçeleri

izlemektedir. Elektrik ve optik donanım imalatı %18,6’ lık bir oranla Ümraniye ilçesinde

yoğunlaşmıştır. İkinci ve üçüncü sırada ise Küçükçekmece (%9,7) ve Kağıthane (%9,3)

ilçeleri yer almaktadır. Ulaşım araçları imalatı Tuzla İlçesi’nde %26,3’lük bir oranla

yoğunlaşma göstermekte olup, Tuzla’yı Kartal İlçesi %12,5 oranıyla takip etmektedir.

Büyükçekmece, Küçükçekmece ve Ümraniye İlçeleri %8,8 oranıyla sektörün yoğunlaştığı

diğer ilçelerdir.

Başka yerde sınıflandırılmamış imalatlar Eminönü İlçesi’nde %11,3’lük bir oranla en

yüksek değerdedir. Büyükçekmece İlçesi de yakın bir oranla (%10,7) Eminönü’nü takip

etmektedir. Güngören, sektörün yoğunlaştığı üçüncü ilçedir.

10.4.2. Faal İşgücü Sayısı

İstanbul’da 3.559 sanayi kuruluşunda toplam 273.364 kişi çalışmaktadır. Çalışan

sayısıv %76’lık bir oranla Avrupa Yakası’nda yoğunlaşmaktadır (Bk. Grafik).

Grafik: İmalat Sanayi Çalışan Sayısının Yakalara Göre Dağılımı

İstanbul İli genelinde imalat sanayi sektörlerinde çalışan sayılarına bakıldığında,

sektör çalışanlarının %43’ünün tekstil ve tekstil ürünleri imalatında istihdam edildiği

görülmektedir. Çalışanların %9’u ana metal ve fabrikasyon metal ürünleri imalatında, %8’i

ise elektrik ve optik donanım imalatında çalışmaktadır. Bunu %7 ile makine ve teçhizat

imalatı ve kimyasal madde ve ürünleri ile suni elyaf imalatı takip etmektedir (Bk. Garafik)

195

Grafik: İmalat Sanayinin Çalışan Sayısına Göre Alt Sektörlere Dağılımı

İstanbul genelinde imalat sanayinde birim sayısına düşen ortalama çalışan sayısı 77

kişidir. Batı Yakası’ndaki ortalama çalışan sayısı 78 kişi olup, Doğu yakasındaki ortalama

çalışan sayısı ise 74 kişidir.

10.4.3. Alan Büyüklüğü

İstanbul’da toplam sanayi alan büyüklüğünün dağılımı Tablo 3.64’te verilmektedir.

Sanayi alanlarının Batı Yakası’nda kapladığı toplam alan (%60) 63.060.593m²’dir. Doğu

yakasında yer alan sanayi kuruluşlarının toplam alanı ise (%40) 41.706.482.m²’dir

Tablo 3.64. Sanayi Alan Büyüklüklerinin Yakalara Göre Dağılımı

196


Bu bölümde, İstanbul iktisadi olarak incelenmiştir. Kentin iktisadi gelişimi tarım,

hayvancılık ve sanayi ekseninde değerlendirilmiştir.

.

197

11. İSTANBUL’DA MADENCİLİK, TİCARET VE HİZMETLER

198


11.1. İstanbul ve Madencilik

11.2. İstanbul’da Ticaret ve Hizmetler

199



edileceği veya

geliştirileceği

İstanbul ve Madencilik İstanbul’da madencilik

sektörünü genel hatlarıyla

kavramak.

İstanbul’da Ticaret ve

Hizmetler

İstanbul’da Ticaret ve

Hizmetler sektörünü genel

hatlarıyla kavramak.

200

Anahtar Kavramlar

Madencilik

Ticaret

Hizmetler

201

Giriş

İstanbul sanayi ve hizmet sektörleri açısından Türkiye’nin en önemli ilidir. Ülkenin

hizmetler sektörünün çok büyük kısmı İstanbul’dadır. Sanayi sektöründe ise kentin ağırlığı

hissedilmektedir. Madencilik İstanbul için büyük bir sektör olması da varlığını

sürdürmektedir.

202

11.1. İstanbul ve Madencilik

İstanbul İl sınırları içinde 131 ocakta üretimin yapıldığı belirlenmiştir. Bu ocaklardan

çıkartılan malzemenin türleri, yıllık üretim miktarları ile buralarda istihdam edilen personel

sayıları Tablo’da verilmiştir.

Tablo: İstanbul İl Sınırları İçindeki Maden Ocakları (2000)

131 ocaktan 78.023.000 ton değişik türde malzeme üretilmekte ve buralarda 3673

personel çalışmaktadır. Kırmataş (mıcır,stabilizasyon ve anroşman malzemesi) olarak bilinen

malzeme grubu, İl genelinde toplam malzeme üretiminin %72’sini oluşturmaktadır. Bunu

%20 ile kum–çakıl, seramik kili (%3), kömür (%1), kuvars (silis) kumu (%1) ve diğer

malzemeler izlemektedir. Ayrıca, doğalgaz’ın yaygın kullanımı ile birlikte kent çevresindeki

ocaklarından karşılanan kömür üretiminin azaldığı ve kırmataş üretiminin ise giderek arttığı

anlaşılmaktadır.

İstanbul’da kırmataş, inşaat kumu, kuvars kumu, kuvarsit, bentonit, tuğla kili, çimento

kili, tras,seramik kili, yapı taşı ve kömür olmak üzere on bir alt sektörde üretim

sürdürülmektedir. İstanbul’da yapılan 78 milyon tonluk madencilik üretiminin %92’si taş

ocaklarında gerçekleştirilmektedir.

203

11.2. İstanbul’da Ticaret ve Hizmetler

11.2.1. Mekânsal Dağılım

Hizmet sektörü kapsamındaki firmaların mevcut mekansal dağılımlarına dair İstanbul

Ticaret Odası’na kayıtlı firmaların 2005-2006 yıllı kayıtları incelendiğinde %67’lik bir oranla

Avrupa Yakası’nın ağırlıkta olduğu görülmektedir. Toplam 285.997 adet kayıtlı firmanın

yaklaşık %14’ü Kadıköy ilçesinde bulunmaktadır. İstanbul genelinde Kadıköy ilçesinden

sonra yoğunlaşmanın Şişli ve Eminönü ilçelerinde olduğu belirlenmiştir.

Merkezi iş alanında bulunan firmalar, İstanbul genelinde %28’lik bir paya sahiptir.

Üretici hizmet kategorisinde faaliyet gösteren firmaların dağılımında Avrupa Yakası (%63)

daha büyük bir pay almaktadır. Bu kategoride; Kadıköy (9499 firma), Şişli (6577 firma),

Beşiktaş (4160 firma) ve Beyoğlu (2736 firma) ilçelerinin ön planda olduğu görülmektedir.

Dağıtıcı hizmetlerde Kadıköy, Eminönü, Şişli, Ümraniye ve Küçükçekmece; kişisel

hizmetlerde Kadıköy, Şişli, Beyoğlu, Eminönü ve Beşiktaş; sosyal hizmetlerde ise Kadıköy,

Şişli, Beşiktaş, Bakırköy ve Eminönü firma miktarları bakımından öne çıkan ilçelerdir.

Kent genelinde hizmet sektörleri faaliyet yapısı ve kurdukları ilişkiler ağı bakımından

incelendiğinde, Eminönü ilçesinde ticaret ile imalat faaliyetlerinin yoğunluğunun beraberinde

finans ve sigortacılık gibi üretici hizmetlerin de ilçede yer seçmesine neden olduğu

gözlenmiştir. İlçede kültür tesislerinin ve üniversitelerin varlığı ilgili ticaret ve hizmet

alanlarının gelişimini etkilemektedir. Fatih ilçesinde mevcut çalışma alanları ile birlikte ticaret

yeme içme ve eğlenme alanları ve konaklama yoğunlaşmıştır. Tıp fakülteleri ile ilişkili olarak

birçok sağlık fonksiyonu burada yığılma göstermiştir.

Beyoğlu ilçesi, kültür-sanat hizmetlerinin ve eğlence sektörünün odak noktası

olmasının yanı sıra Eminönü ile etkileşim içerisinde bulunan geleneksel bir merkez özelliği

göstermektedir. Limanın etkisiyle şirketlere hizmet veren finans kurumları, sigortacılık

hizmetleri, nakliyat ve denizcilik hizmetleri ilçede yer seçmiştir.

Şişli ilçesi genelinde hizmet ve ticaret faaliyetlerinin yoğunlaştığı ve Büyükdere

aksının özellikle üst düzey hizmetler bakımından ön plana çıktığı belirlenmiştir. Bölgedeki

hizmet uzman kuruluşlar ve şirketlerin yönetim merkezleri; diğer yardımcı faaliyet kollarının,

finans ve sigortacılık hizmetlerinin alanda yer seçmesini tetiklemektedir.

Ticaretin yoğun olduğu alanlarda yardımcı iş faaliyetleri ve beraberinde üretici

hizmetler yer seçmektedir. Harbiye semtinde, kongre turizmine yönelik kongre vadisi

bulunmaktadır. Şişli ve Beşiktaş ilçe sınırları içinde, yer seçmeye başlayan alışveriş

merkezleri, ticaret ve hizmet alanlarının gelişimi için kent mekanında dinamizm

oluşturmaktadır. Beşiktaş ilçesi, hizmet ve ticaret sektörlerinin ağırlıkta olduğu ve bununla

birlikte kültür ve eğitim faaliyetleri bakımından odak niteliği gösteren bir bölgedir.

Üniversitelerin yarattığı bir çekim gücünün etkisinden bahsedilebilmektedir.

204

Ortaköy, Bebek gibi boğaz yerleşmeleri turizm ile eğlenme ve dinlemeye yönelik

fonksiyonların yer aldığı bölgelerdir. Kadıköy ve Üsküdar İlçeleri’nde üst düzey hizmetlerle

şekillenen Kozyatağı ve Altunizade özellikle ofis alanları niteliği göstermektedir. Kadıköy

ilçesinde ticari aktivitenin yoğun olduğu alanlarda yardımcı iş faaliyetleri ve beraberinde

üretici hizmetler yer seçmektedir. Kadıköy ve Üsküdar ilçelerinde, metropoliten ölçekte

hizmet veren sağlık, eğitim, kültür birimlerinin olması, çarpan etkisi yaratarak ilişkili olan

sektörleri çekmektedir. Beykoz ilçesinde Kavacık ise Fatih Sultan Mehmet Köprüsü ile

bağlantılı olarak erişilebilirlik bakımından önemli bir konumdadır ve ticaret ve üst düzey

hizmet fonksiyonunun yoğunlaştığı bir alandır.

İstanbul Ticaret Odası’nın 2006 yılı verilerine göre İstanbul genelinde dış ticaret

yapan firmaların %15’i Kadıköy, %10’u Şişli ve %8’i Eminönü ilçelerinde bulunmaktadır.

Dış ticaretin önemli aktörleri olan gümrük müşavirleri Kadıköy, Beyoğlu, Bahçelievler, Şişli

ve Beşiktaş ilçelerinde ve nakliyat firmaları Kadıköy ve Şişli ilçelerinde yer seçmektedir.

Bununla birlikte, Ambarlı Limanı, TEM, D-100 ve Atatürk Havalimanı’na yakın bir

konumdaki Küçükçekmece ilçesi de ön plana çıkmaktadır.

11.2.2. Faal İşgücü Sayısı

İstanbul’da hizmet işgücünün %75’i Anadolu Yakası’nda, %60’ı Avrupa

Yakası’ndadır. İlçelere göre 1990 ve 2000 yılları hizmet işgücü incelendiğinde (DİE 2000,

nüfus sayımı) Batı Yakasında, 1990 yılında Bakırköy ilçesinin öne çıktığı görülürken, aynı

ilçede 2000 yılında düşüş görülmektedir. Bu durum Bakırköy ilçesinin farklı ilçelere

bölünmesinin bir sonucu olarak açıklanabilir. 1992 ve 2002 yılları arasında hizmet çalışanı

sayısında artış görülen diğer ilçeler Avrupa Yakası’nda, Bayrampaşa, Beşiktaş, Beyoğlu,

Eyüp, Kağıthane, Küçükçekmece, Sarıyer, Şişli, Zeytinburnu ve Büyükçekmece ilçeleri;

Anadolu Yakası’nda ise, Beykoz, Üsküdar, Pendik ve Kadıköy ilçeleridir.

Hizmet sektörü çalışanları dağılımı İstanbul genelinde incelendiğinde özellikle

bugünkü Merkezi İş Alanı olarak tanımlanan Şişli, Beşiktaş, Eminönü ve Beyoğlu ilçelerinde

yoğunluk gösterdiği ortaya çıkmaktadır. Aynı zamanda Anadolu Yakası’nın bölgesel merkezi

konumundaki Kadıköy ilçesi de bu yoğunluğun görüldüğü ilçelerdendir.

İnceleme mahalleler bazında yapıldığında da bu ilçelerdeki özellikle hizmet

sektörünün yer seçtiği mahallelerinin diğer mahallelere oranla önemli farklılıklar gösterdiği

söylenebilmektedir. Özellikle Şişli’de Maslak ve Esentepe; Beşiktaş’ta Levent bu

mahallelerdendir. Ayrıca yeni gelişmekte olduğu bilinen Yenibosna, İçerenköy, Kavacık,

Altunizade gibi mahalleler de yapılan değerlendirmede ön plana çıkmaktadır.

11.2.3. Hizmet Firmaları Ortalama İşgücü Büyüklüğü

Hizmet firmalarının %52’si batı, %48’i doğu yakasındadır. Beşiktaş (10,99 kişi/işyeri)

ve Şişli (7,28 kişi/işyeri) ilçesi, ortalama çalışan sayısı açısından, en yüksek değere sahiptir.

Bu ilçeleri; Üsküdar (5,51 kişi/işyeri), Bakırköy (5,43 kişi/işyeri), Beyoğlu (4,34 kişi/işyeri),

205

Kadıköy (4,27 kişi/işyeri), Zeytinburnu (4,14 kişi/işyeri) ve Bahçelievler (4,08 kişi/işyeri)

ilçeleri takip etmektedir Bu değerlerden de anlaşılacağı gibi hizmet sektöründeki firmaların

birçoğu mikro işletmelerdir.

11.2.4. Net Hizmet İşgücü Yoğunluğu

İstanbul genelinde, ticaret–hizmet sektöründe çalışan kişilerin arazi kullanımlarından

hesaplanan toplam ticaret alanına oranı alındığında (ha bazında); net ticaret–hizmet işgücünün

183,64 ki/ha olduğu görülmektedir. Avrupa Yakası %73’lük bir payla ve 267 ki/ha ile ön

plana çıkarken, Anadolu Yakası %27’lik bir pay ve 101 ki/ha’lık bir değere sahip

bulunmaktadır.

11.2.5. Toplam İstihdamın Nüfusa Oranı

Bugün Merkezi İş Alanı (MİA) olarak tanımlanan; Şişli, Beyoğlu, Beşiktaş, Eminönü,

Fatih, Kadıköy İlçelerinde bulunan mahallenin yüksek istihdam yoğunluğu olan alanlar olarak

öne çıktığı görülmektedir. Bayrampaşa, Zeytinburnu, Bakırköy, Güngören, Basın Yolu MİA

dışında kalan merkezlerdir. Bu mahallelerde istihdamın yüksekliği yanı sıra göreli olarak gece

nüfusu da düşüktür

11.2.6. Hizmet Firmalarının Büyüklüğü

Beşiktaş (10,99 kişi/işyeri) ve Şişli (7,28 kişi/işyeri) ilçesi, ortalama çalışan sayısı

açısından, en yüksek değere sahiptir. Bu ilçeleri; Üsküdar (5,51 kişi/işyeri), Bakırköy (5,43

kişi/işyeri), Beyoğlu (4,34 kişi/işyeri), Kadıköy (4,27 kişi/işyeri), Zeytinburnu (4,14

kişi/işyeri) ve Bahçelievler (4,08 kişi/işyeri) ilçeleri takip etmektedir.

Üretici hizmetlerin, firma başına ortalama çalışan sayısı, İstanbul genelinde 6,74’tür.

Beşiktaş ve Şişli gibi büyük ölçekli hizmet firmalarının yer alması sebebiyle Avrupa

Yakası’nda bu oran 7,35’tir.

Üretici hizmet firması başına ortalama çalışan sayısı Beşiktaş ilçesinde 24,79 ile diğer

ilçelere oranla yüksek bir değerde olduğu görülmektedir. Şişli ilçesi 11,21, Üsküdar ilçesi

8,69 ve Beykoz ilçesi 8,35 ile Beşiktaş ilçesinin ardından en yüksek sayıya sahip diğer

ilçelerdir. Kadıköy, Beyoğlu, Eminönü gibi tarihi merkezlerde, üretici hizmet işyeri başına

düşen çalışan sayısı diğer ilçeler gibi ortalama bir değere sahip olduğu görülmektedir.

Bununla birlikte Küçükçekmece ilçesinin sıralamada Beyoğlu ve Kadıköy ilçeleri arasında

yer almış olması dikkat çekmektedir.

11.2.7. Kuruluş Yıllarına Göre Dağılım

İstanbul’da uzun yıllar faaliyet göstermekte olan köklü firmaların Avrupa Yakası’nda

yer aldığı görülmektedir. İstanbul genelinde son on yılda kurulan (1996–2005) firma sayısı

(164.469 firma), 1925– 985 yılları arasında kurulmuş olan firma sayısından (21.031 firma)

yaklaşık 8 kat daha fazladır. Avrupa Yakası’nda kurulmuş olan firma sayısı 1925–1985 yılları

arasında (159.17 firma) %75’lik payla en yüksek orana ulaşmıştır. Sonraki dönemlerde bu

206

oran %66’larda görünmektedir.

Eminönü (3.093 firma), Beyoğlu (2.449 firma) ve Şişli (2.011 firma) ilçeleri 1925–

1985 yılları arasında kurulmuş firma sayıları açısından ön plana çıkan ilçelerdir. Son yirmi yıl

incelendiğinde; 1986–1995 yılları arasında Kadıköy ilçesinin (7.025 firma), Eminönü (5.537

firma) ve Şişli (5.489 firma) ilçelerine kıyasla ön plana çıktığı görülmektedir. 1996–2005 yılları

arasında ise Kadıköy (17.709 firma), Şişli (13.986 firma) ve Eminönü (11.651 firma) ilçeleri dışında

Ümraniye ilçesi (12.521 firma) dikkat çekmektedir.

11.2.8. Sektörün Yapısı ve Yer Değiştirme Eğilimleri

Ticaret alanları ve Merkezi İş Alanı içerisinde firmaların mevcuttaki davranış

biçimleri ve gerekçelerinin değerlendirilmesi, gelecekte oluşacak merkezlerle ilgili öngörüde

bulunabilmek açısından önem taşımaktadır. Bu bağlamda, İstanbul’da hizmet sektörüne

yönelik niceliksel ve niteliksel veri analizi kapsamında sektörün eğilimlerini ve yer seçim

kriterlerini tespit etmek amacıyla anket çalışması gerçekleştirilmiştir.

Hizmet sektöründe firmaların %1’inin sermayesinde yabancı sermaye payı

bulunmaktadır. Yabancı sermayenin yoğun olarak bulunduğu sektör bankacılık ve finans

sektörüdür. Hizmet firmalarının %96’sında bilgisayar donanımı, %86’sında internet

bağlantısı, %57’sinde online bağlantı, %7’sinde uydu bağlantısı bulunmaktadır.

Hizmet sektöründe müşterilerin %45’i firmaların yakın çevresinde bulunmaktadır.

Hizmet sektörü firmalarının ortalama çalışan sayısı 13’tür. Hizmet sektörü firmalarının %75’e

yakın bölümü 0-9 çalışanlı “küçük” firmalardır.Firmaların %31’i yakın gelecekte işgücü

potansiyelini arttırmayı “büyümeyi” düşünmektedir. Bankacılık sektöründe bu oran %17,

yazılım/donanım firmalarında %40, sigortacılık sektöründe %39, emlakçılıkta %38, reklam

ajanslarında %38,mimarlık mühendislikte %37’dir.

İşgücü potansiyelini arttırmayı düşünen firmaların %50’si eğitim düzeyi yüksek,

üniversite mezunu işgücüne ihtiyaç duyarken %39’u kalifiye işçi/elemana ihtiyaç

duymaktadır.

Hizmet sektörü firmalarının taşınma nedenleri incelendiğinde en önemli nedenin

faaliyet alanının yetersizliği olduğu görülmektedir. Bugün görüşme yapılan firmaların

1/3’ünün en az bir kez taşınmış olduğu, taşınmanın çoğunlukla bulunulan ilçe içinde

gerçekleştiği görülmektedir.

Hizmet firmalarının 1/3’ü bulundukları yerden şikayetçi olmamışlardır. En büyük

sorun otopark sorunudur. Şişli, Beşiktaş, Kadıköy ve Ümraniye’de kira ve satış değerlerinin

fazla yükselmesi diğer ilçelere göre bir parça daha öne çıkmaktadır. MİA ilçesi olan ilk üç

ilçe için bu artış normal görünmektedir.

İstanbul’da üst düzey hizmet firmalarının %10’u kendi alanlarında araştırma faaliyeti

207

yaptırmaktadır. AR-GE hizmetinin çok büyük oranda; (ortalama %89), firma içinde

bulunduğu dışarıdan alınmadığı da ankete katılan üst düzey hizmet firmalarınca belirtilmiştir.

Dünya metropollerinde yenilik ve icat kapasitesinin AR-GE faaliyetlerinin büyüklüğü

ile orantılı olduğu bilinmektedir. Araştırma faaliyeti bulunmayan firmaların %95’i, gelecek

için ihtiyaçları olmadığını belirtmişlerdir. Hizmet sektöründeki firmaların %26’sı alansal

olarak büyüme niyetindedir. Bu niyetin en yüksek olduğu sektörler, yatırım ve genel idare ile

mimarlık-mühendislik firmaları (%35), yazılım donanım firmaları (%34) dır. Ankete katılan

firmaların sadece %13’ü yakın gelecekte firmalarının yerini değiştirmeyi düşünmektedir.

Yakın gelecekte mekansal bir hareketlilik beklenmemektedir. Yerel yönetimler için mevcut

firmaların talepleri önemli olacaktır.

11.2.9. Sektörde Rekabetçilik ve Kümelenme

İstanbul’da hizmet sektörlerinin rekabetçilik yapıları, farklı alt sektörlerde mekansal

ilişki zinciri ve oyuncuların organizasyon içindeki rollerinin belirlenmesi gibi konular

değerlendirilmiştir (Bak Tablo). Rekabetçilik düzeyleri saptanırken Elmas Modeli (Diamond

Model) yöntemi kullanılmış, belirlenen sektörlerin her biri için bu analiz tekrarlanmıştır.

Tablo Hizmet Sektörlerinin Rekabetçilik Düzeyleri

SEKTÖRLER Devlet Firma

Stratejisi ve

Rekabet

Yapısı

Talep

Koşullar

ı

İlgili ve

Destekleyici

Kuruluşlar

Girdi

Koşulları

Toplam

Rekabetçilik

Pozisyonu

ÜST DÜZEY HİZMETLER

SEKTÖRÜ

Yüksek Düşük Orta Yüksek Yüksek Yüksek

FİNANS SEKTÖRÜ Orta Orta Düşük Yüksek Orta Orta

KÜLTÜR SEKTÖRÜ Yüksek Orta Yüksek Orta Yüksek Yüksek

EĞİTİM SEKTÖRÜ Orta Orta Düşük Yüksek Orta Orta

TURİZM SEKTÖRÜ Orta Düşük Yüksek Orta Yüksek Yüksek

GAYRİMENKUL SEKTÖRÜ Orta Düşük Yüksek Orta Orta Orta

SAĞLIK SEKTÖRÜ Orta Orta Yüksek Düşük Orta Orta

ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME

SEKTÖRÜ

Düşük Orta Düşük Orta Düşük Düşük

POSTA VE

TELEKOMİNİKASYON

SEKTÖRÜ

Orta Orta Orta Düşük Düşük Düşük

208

BİLİŞİM SEKTÖRÜ Orta Orta Orta Orta Orta Orta

LOJİSTİK SEKTÖRÜ Orta Düşük Yüksek Düşük Orta Orta

TOPTAN TİCARET SEKTÖRÜ Orta Düşük Yüksek Orta Orta Orta

PERAKENDE TİCARET

SEKTÖRÜ

Orta Yüksek Yüksek Düşük Orta Orta

Kültür sektörünün özellikle pazar koşullarının çok elverişli olmasının yanı sıra yerel

ve merkezi yönetimlerin İstanbul’da kültür sektörlerinin gelişmesi için destekleri de etkili

olmaktadır. Ayrıca, kültür sektörlerinin en önemli girdilerinden olan kalifiye insan kaynağının

İstanbul’da yoğunlaşmış olması da sektörün rekabet gücünün artmasında önemli bir değişken

olarak saptanmıştır.

Turizm sektöründe girdi ve talep koşullarının çok elverişli olması ile tarihi, kültürel ve

doğal zenginliklere sahip olan İstanbul’un stratejik konumu da sektörün rekabet gücünün

artmasında önemli bir etkiye sahiptir.

Yapılan değerlendirme sonucunda üst düzey hizmetler, kültür ve turizm sektörlerinin

yüksek derecede rekabetçilik seviyesine sahip oldukları belirlenmiştir. Dolayısıyla bu

sektörlerin önümüzdeki dönemde İstanbul İli için hızlı bir gelişme göstermeleri

beklenmektedir.

Türkiye’de para ve sermaye piyasalarında faaliyette bulunan kurumların büyük

çoğunluğunun merkezinin İstanbul’da bulunmasından dolayı, İstanbul Türkiye’nin finans

merkezi konumundadır. Ancak, finans sektörünün genel anlamda rekabetçilik düzeyinin

uluslararası düzeyde olmadığı tespit edilmiştir.

Gayrimenkul sektöründe görülen kayıt dışılık, kurumsallaşmanın eksikliği ve bilişim

teknolojilerinin kullanım düzeyinin düşüklüğü, sektörün rekabetçiliğini düşürmektedir.

Sektörün ilgili ve destekleyici kuruluşları ile girdi koşullarının rekabetçilik seviyesi orta

dereceli olarak değerlendirilmiştir. Sektörün rekabetçiliğini artıran en önemli faktör ise

İstanbul’da gayrimenkule olan yüksek iç ve dış taleptir.

İstanbul’un coğrafi ve stratejik konumu; ticaret, finans, turizm ve sanayi merkezi

olması, bölgesel merkez olması ve mevcut nüfusu İstanbul’a olan seyahat talebini ve mal

akışını artırmaktadır. Bu da lojistik sektörüne olan talebi artırmaktadır. Ancak sektörde

firmaların rekabet stratejisi üretmekte zorluklar yaşamaları sektör için bir dezavantaj

oluşturmaktadır. Kalifiye eleman teminin de ise sıkıntılar yaşanmaktadır.

Gerekli yatırımlar için sektörün ihtiyaçlarına cevap verecek finansman modelleri de

209

oluşturulmamıştır. Elmas modeli kullanılarak yapılan rekabetçilik analizlerinde finans, eğitim,

gayrimenkul, sağlık, bilişim, lojistik, toptan ticaret, perakende ticaret ve yardımcı/destekleyici

ulaşım faaliyetleri sektörlerinin orta seviyede bir rekabet gücüne sahip oldukları

belirlenmiştir.

Bu sektörlerin önümüzdeki dönemlerde eksikliklerinin giderilmeleri durumunda

yüksek seviyeli bir rekabet gücü kazanmaları ihtimal dâhilinde görülmektedir. Elbette bunun

için elmas analizinde zayıf olarak saptanan koşulların güçlendirilmesi için gerekli projeler

tanımlanıp hayata geçirilmelidir.

İstanbul İli hizmet sektörlerinden ar-ge ile posta ve telekom sektörlerinin düşük

seviyelerde rekabetçilik gücüne sahip olmaları diğer hizmet sektörleri için önemli girdiler

sağlamaları sebebi ile dikkat edilmesi gereken bir nokta olarak saptanmıştır. Bu iki alanın

geliştirilmesinin diğer sektörlerin rekabetçilik seviyelerinin güçlendirilmesi için de önemli bir

nokta olduğu gözden kaçırılmamalıdır.

İstanbul’un sanayideki ağırlığının hizmet sektörüne doğru kayması 2000’li yıllarda

başlamış olan bir süreçtir. Bu bağlamda holdingler bir yatırım şirketi statüsünde oldukları için

genellikle mekandan bağımsız hareket ederler. Bu nedenle holding merkezlerinin mekan

talebinden daha çok holdingin faaliyet alanlarının izlenmesinde fayda vardır.

İstanbul’da holdingler daha çok Eminönü, Karaköy, Taksim, Şişli, Mecidiyeköy,

Esentepe-Gayrettepe, Zincirlikuyu, Levent, 4.Levent ve Maslak aksında yerleşmişlerdir.

Diğer taraftan, Güngören, Altunizade, İkitelli-Basın Express Yolu ve Kozyatağı’nda holding

yoğunlaşması görülmektedir (Bk.Harita). Sermayesi 1 milyon TL ve üstü olan holdingler

dikkate alındığında bu yoğunlaşmaların azaldığı dikkat çekmektedir.

İstanbul’da çok sayıda tabela holdinginin bulunması bunun nedeni olarak

gösterilebilir. Güngören’deki holding yoğunlaşmasının nedeni, bu bölgenin tarihsel bir imalat

merkezi olması ve imalat ve yönetim birimlerinin aynı mekanı paylaşmaya devam etmeleridir.

Bu bölgedeki holdingler, tekstil ağırlıklı firmalardan oluşmaktadır.

Harita: Holding, Finans, Üst Düzey Hizmet Merkezleri

210

Haritada Bir Milyon TL Üzeri Sermayeli Holdingler ve Üst Düzey Hizmetler İstanbul

İli genelinde faaliyet gösteren mal ve hizmet üreten firmaların üst düzey hizmetlerin büyük bir

kısmını ve/veya tamamını dışarıdan temin ettikleri ve işbirliklerine gittikleri belirlenmektedir.

Bazı üst düzey sektörlerin hitap ettikleri sektörlere yakın faaliyet gösterdikleri

bazılarının ise İstanbul’un değişik yerlerinde kümelendikleri görülmektedir. Araştırma

sonuçlarına göre, ulaşım altyapısı ve olanakları üst düzey hizmetlerin yer seçiminde tercih

ettikleri birinci derecede değişken olarak kabul edilmektedir.

İstanbul İli üst düzey hizmetler sektörü her ne kadar tedarik zincirinin hemen hemen

bütün halkalarını tamamlamış olsa da, firmaların bir araya gelip üzerinde uzlaştıkları bir ortak

stratejileri ya da böyle bir strateji oluşturabilecek bir platformları bulunmamaktadır. Diğer

taraftan, üst düzey hizmetler sektörünün İstanbul’daki mekansal yayılım haritası

incelendiğinde bazı alt sektörlerin (müşavirlik, danışmanlık, hukuk, tercüme, reklamcılık vb

gibi) karar birimlerine (holdingler ve finans kurumları) yakın yerleştikleri görülmektedir.

Özellikle Fulya, Mecidiyeköy, Şişli ve Esentepe-Gayrettepe civarı bu alt sektörler için

önemli kümelenme alanları olarak ön plana çıkmaktadır. Öte yandan bazı üst düzey hizmetler

(catering, güvenlik vb gibi) daha fazla mekana ihtiyaç duydukları için faaliyetlerini merkezi iş

alanları dışında icra ettikleri ancak merkezlere yakın yerlerde de irtibat ofisleri

bulundurdukları tespit edilmiştir.

211

Merkezi iş alanlarında gayrimenkullerin değeri 2003’ten sonra hızlı bir artış göstermiş

dolayısıyla bu bölgelerde bulunan bazı alt sektörler daha ucuz ve daha geniş mekanlara

taşınmışlardır. Mekan ilişkisini gösteren haritalar, üst düzey hizmetler sektörünün holdingler

ve finans kurumlarının çok yakınında veya 5-10 km’lik bir mesafede kümelendiğini

göstermektedirler. Bu durum, “holdingler ve finans kurumları mekandan bağımsız hareket

ederler; diğer üst düzey hizmet sektörleri karar merkezlerini takip ederler” hipotezini

doğrulamaktadır.


Bu bölümde İstanbul’un madencilik sektörü ana hatlarıyla incelenmiştir. İstanbul’da

yer alan sanayi ve hizmetler sektörü ise güncel veriler ışığında ayrıntılı bir şekilde ele

alınmıştır.

212

12. İSTANBUL’UN ULAŞIM ALTYAPISI

213


12.1. Şehirlerarası, Bölgesel ve Uluslararası Ulaşım Ağı

12.2. Havalimanları

12.3. Limanlar

12.4. Garlar

12.5. Otogarlar

12.6. Kentiçi Ulaşım Sistemi

214



edileceği veya

geliştirileceği

Şehirlerarası, Bölgesel ve

Uluslararası Ulaşım Ağı

İstanbul’u dünya ile

bağlayan ağların anlaşılması.

Havalimanları Şehirdeki havalimanları

hakkında bilgi sahibi olmak.

Limanlar Şehirdeki limanlar hakkında

bilgi sahibi olmak.

Garlar Şehirdeki garlar hakkında

bilgi sahibi olmak.

Otogarlar Şehirdeki otogarlar hakkında

bilgi sahibi olmak.

İstanbul Kent İçi Ulaşım

Sistemi

Şehrin kent içi ulaşımının

anlaşılması

215

Anahtar Kavramlar

Havalimanı

Liman

Otogar

Ulaşım

Kentiçi Ulaşım

216

Giriş

İstanbul doğu ile batı arasında bir köprü vazifesi üstlenmektedir. Bu vazife şehre

ulaşım açısından hem büyük bir avantaj getirmekte hem debüyük sorumluluklar

yüklemektedir. Uçuş mesafesi kısalığı ve merkezi konumu nedeniyle büyük bir hub olan

İstanbul’un ulaşım altyapısı bu derste işlenecektir.

217

12.1. Şehirlerarası, Bölgesel ve Uluslararası Ulaşım Ağı

İstanbul içinde bulunduğu coğrafya gereği Doğu Avrupa, Batı Asya, Orta Doğu ve

Kuzey Afrika arasında bir geçiş bölgesi konumundadır. Bu nedenle kent içi ulaşım politikaları

geliştirilirken, İstanbul’un içinde bulunduğu uluslararası transit trafiği de göz önüne almak

gerekmektedir. Uluslararası transit trafiğin neden olduğu yoğunluk, kent içi trafik üzerinde de

olumsuz etkilere yol açmakta ve zaten yoğun olarak kullanılan karayolu taşımacılığının payını

daha da arttırmaktadır.

Harita’da Türkiye’nin içinde bulunduğu uluslar arası karayolu ağlarından bazıları

görülmektedir. Anlaşılacağı üzere, Asya ve Avrupa kıtalarını birbirine bağlayan önemli

koridorların birçoğu İstanbul’dan geçmektedir.

Harita: Türkiye’nin İçinde Bulunduğu Uluslararası Karayolu Bağlantıları

Ulaşım yolları üzerinde elverişli konuma sahip olması, Marmara Bölgesi’ni diğer

bölgelerden ayıran en önemli özelliklerden bir tanesidir. Ülkenin çeşitli kesimleri ile

Türkiye’yi diğer ülkelere bağlayan başlıca kara, deniz ve hava yolları bu bölgede

birleşmektedir. Avrupa ve Asya kıtalarını birbirine bağlayan en kısa kara ve deniz yolları

Marmara Bölgesi üzerinden geçmekte ve bu yollar Karadeniz ülkelerini Akdeniz’e bağlayan

deniz yolu ile de kesişmektedir.

218

Avrupa ulaştırma politikaları arasında Orta Asya’ya ve Karadeniz’e açılan bir kapı

olarak Marmara Bölgesi ve İstanbul İli önem taşımaktadır. Bu bağlamda Avrupa-Kafkasya-

Asya Ulaştırma Koridoru (TRACECA) Projesi’nin Türkiye açısından büyük önemi

bulunmaktadır.

Türkiye’de, özellikle de uluslararası taşımacılıkta ulaştırma sistemi içindeki

dengesizliğin giderilmesinin yolu, karayolu ağına verilen ağırlığın demiryolu taşımacılığına

kaydırılmasıyla mümkün olacaktır. Demiryolu ağının Avrupa’daki hızlı demiryolu ağıyla

entegre bir şekilde çalışması sağlandığında; karayolu şebekesi ile, özellikle uzun mesafeli

taşımalarda, yarışabilir hale gelecektir. Bu durum hem ülke ekonomisine katkıda bulunacak

hem de kent içi trafiği olumsuz yönde etkileyen transit karayolu taşımacılığını demiryoluna

kaydırmış olacaktır.

Bölgenin başta İstanbul olmak üzere her alanda gelişmesinde, birçok hizmet

sektörünün oluşmasında ve ülkenin diğer bölgelerinden sürekli göç almasında ulaşım yolları

üzerindeki konumu önemli rol oynamaktadır. Türkiye’nin en önemli ithalat limanı olan

Haydarpaşa Limanı ile ulusal ve uluslararası düzeyde ülkenin başlıca hava ulaşım merkezi

olan Atatürk Havalimanı İstanbul’da yer almaktadır. Ayrıca, Kapıkule Sınır Kapısı’ndan

Türkiye topraklarına giren Edirne-İstanbul kara ve demiryolu, çeşitli hatlarıyla Avrupa ile

bağlantıyı sağlayan diğer ulaşım türlerini oluşturarak, İstanbul İli’nin sadece ülkesi içindeki

değil, Avrupa ve Orta Doğu’daki önemini de güçlendirmektedir.

12.2. Havalimanları

İstanbul dünya ölçeğinde, jeopolitik, ekonomik ve sosyal konumu ile kültürel

özellikleri, doğal güzellikleri ve tarihi zenginliklerinden kaynaklanan turistik niteliği

nedeniyle, hem yurt içi hem de uluslararası havayolu taşımacılığında birinci derecede önem

taşımaktadır. Dolayısıyla, hem iş amaçlı yolculuklar hem de turistik amaçlı yolculuklar

açısından duyulacak ihtiyaçların karşılanması söz konusu olmaktadır.

Kargo taşımacılığında da durum farklı değildir. Yurt içinde, Ankara, İzmir, Adana gibi

büyük kentler dışında diğer kentlerle de havayolu taşımacılığına uygun uzun mesafeler

nedeniyle bağlantılar gelişmektedir. Bölgesel taşımacılık bağlamında da son yıllarda hızlı

gelişmeler yaşanmaktadır.

Uluslararası ve şehirlerarası ulaşım sisteminin en önemli türü olan havayolu

ulaşımında yalnızca bölge ölçeğinde değil, ülke ölçeğinde stratejik bir konumda bulunan ve

önemli bir yük üstlenen İstanbul’da kullanımda olan iki adet havaalanı bulunmaktadır.

Bunlar; Yeşilköy’deki Atatürk Havalimanı ve Kurtköy’deki Sabiha Gökçen Havalimanı’dır

(Bk. Harita).

219

Harita: Atatürk ve Sabiha Gökçen Havalimanları

Bunun dışında, Yeşilyurt’ta, ufak çapta uçakların iniş kalkışına müsait askeri

havaalanı bulunmaktadır. Ayrıca keşif uçakları ile helikopterlerin kullanımına hitap eden

Soğanlı, Yalova ve Ümraniye’deki askeri alanlarda pist mevcuttur. İstanbul’daki

havalimanlarının kapasite ve yolculuk değerleri aşağıda tablo’da özetlenmiştir.

Tablo: İstanbul Havalimanları Kapasite ve Yolculuk Değerleri (2010)

Kapasite

Gerçekleşen Mevcut Yolculuk

Atatürk Havalimanı 50

milyon yolcu/yıl

33.5 milyon yolcu/yıl

Sabiha Gökçen Havalimanı 25

milyon yolcu/yıl

10 milyon yolcu/yıl

Yeşilköy Atatürk Havaalanı kapasitesinin üzerinde, Kurtköy Sabiha Gökçen

220

Havaalanı ise mevcut kapasitesinin altında hizmet vermektedir. Sabiha Gökçen Havaalanının

işletim sisteminin geliştirilmesi yoluyla efektif kullanımı artırılmıştır. Ayrıca İstanbul’un

sahip olduğu kültürel misyon vesilesiyle, uluslararası ulaşım bağlantılarının kent içi ulaşım

sistemleri ile entegrasyonunun güçlü bir biçimde çözümlenmesi gerekmektedir.

12.3. Limanlar

Limanlar genelde ulaştırma zincirinin bir halkası olup, bölgedeki endüstrinin

büyümesine ve ticaretin gelişmesine yardımcı olurlar. Sağlıklı bir ekonomik gelişmede, liman

ve hinterlandı birbiriyle sıkıca bağlantılıdır. Limanın önemi ve fonksiyonlarını yerine

getirebilmesi, büyük ölçüde bulunduğu ilin veya bölgenin nüfus yoğunluğuna bağlıdır.

Marmara Deniz’inde Haydarpaşa, Tekirdağ, Çanakkale, Bandırma, Mudanya ve

Derince Limanları önemli kamu limanlarıdır ve bunların birçoğu güneyde yer almaktadır.

Trakya Bölgesi’nin kargo gereksiniminin büyük bölümü Ambarlı ve Haydarpaşa

Limanları’ndan karşılanmaktadır. Ancak Haydarpaşa Limanı normal kapasitesinin üstünde

çalışmakta olup limanda sıkışıklıklar yaşanmaktadır. Ayrıca anılan limanın dönüşümü

öngörülmektedir. Kuzeyde yer alan Tekirdağ Limanı da bu konuda sınırlı servis imkanına

sahiptir ve bölgede yeni bir liman yapılması gerekliliği düşünülmektedir.

Buna bağlı olarak JICA ve DLH’nın 1997 yılında yapmış olduğu Marmara Denizi

Limanları Ana Plan Çalışması’nda, Tekirdağ ve Marmara Ereğlisi arasında bir bölgede yeni

bir liman önerilmiştir. Önerilen limanın Trakya Bölgesi’ndeki en büyük ticari liman olması

düşünülmektedir.

Salıpazarı, Karaköy, Sarayburnu, Sirkeci Limanları (T.D.İ.):

Tablo: Salıpazarı-Karaköy Limanı

Salıpazarı-Karaköy Rıhtımının Uzunluğu 1.143 m.

Rıhtım Sayısı 10 Adet

Turist Gemi Sayısı 119 Adet

Turist Sayısı 63.000 Kişi

Aylık Ortalama Gelen Gemi Sayısı 120-150 Adet

Maksimum Su Derinliği (Karaköy) 7-8 m

Maksimum Su Derinliği (Salıpazarı) 9-19 m

Toplam Depolama Kapasitesi (Açık) 30.175 m2

Toplam Depolama Kapasitesi (Kapalı) 89.292 m2

Haydarpaşa Limanı (T.C.D.D.):

Tablo: Haydarpaşa Limanı

Limanın Toplam Rıhtım Uzunluğu 3.393,65 m.

221

Rıhtım Sayısı 21 Adet

Gemi Kabul Kapasitesi 2.213 gemi/yıl

Yükleme- Boşaltma Kapasitesi 4.913.400 ton/yıl

Toplam Depolama Alanı 370.000 m2

Maksimum Su Derinliği) 12 m

Aylık Ortalama Gelen Gemi Sayısı 119 Adet

Yükleme Tonu 1.969.793

Boşaltma Tonu 3.797.229

Elleçlenen Ton 5.757.022

Ambarlı Limanı: İstanbul'un Avrupa Yakası’na, tüm Trakya'ya ve İstanbul'un diğer

tüm alanlarına hizmet veren Ambarlı Limanı; Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları

(TCDD) bünyesinde işletilen kamuya ait bir limandır. Haydarpaşa Limanı’nın toplam iskele

uzunluğu 3413,5 m’dir. Yıllık 762.000 ton kapasiteli açık depolama alanına sahip liman,

toplam 343.420 m² alan kaplamaktadır.

12.4 Garlar

Haydarpaşa Garı: Haydarpaşa Garı hem İstanbul Metropoliten Alanında hem de ülke

ölçeğinde hizmet vermektedir. 2003 yılı verisine göre Haydarpaşa Garı’ndan gerçekleşen

yolculuklardaki yolcu sayısı yaklaşık 50.000 kişi/gün’dür. Haydarpaşa Garı’ndan İzmit,

Adapazarı, Bilecik, Eskişehir, Ankara, Kütahya, Balıkesir, Manisa, İzmir, Afyon, Konya,

Adana, Gaziantep, Denizli, Kayseri, Sivas, Malatya, Tatvan, Diyarbakır, Batman, Siirt,

Erzurum, Kars gibi il merkezlerine düzenli seferler yapılmaktadır.

Sirkeci Garı: Sirkeci-Halkalı Banliyö Hattının uzunluğu 27 km.dir. Sirkeci Garından

gerçekleşen yolculuklardaki yolcu sayısı ise yaklaşık 75.000 kişi/gün’dür.(2003). Sirkeci

Garı, Avrupa Yakası’nda hem yurtiçi hem de yurtdışı tren ulaşımının son durak noktasıdır.

Sirkeci garından Avrupa ile bağlantılı olarak; Balkan Ekspresi (İstanbul-Budapeşte-İstanbul),

Bükreş-İstanbul Ekspresi ve “Optima Tours” olarak adlandırılan Avusturya Parndorf-

İstanbul-Parndorf tarifeli seferleri mevcuttur. Ayrıca Trakya kesiminde İstanbul ile Edirne

(Uzunköprü) arasında günde yaklaşık 8–10 civarında karşılıklı düzenli seferler yapılmaktadır.

Sahip olduğu mevcut sistem düşünüldüğünde oldukça önemli bir altyapı olanağına

sahip olan banliyö hatlarının genel olarak mevcut kapasitelerinin, standartlarının ve işletme

sistemlerinin yeniden düzenlenerek iyileştirilmesi gerekmektedir.

12.5. Otogarlar

İstanbul Avrupa Yakası’nda Bayrampaşa-Esenler, Anadolu Yakası’nda Üsküdar-

Harem Otogarları yurtiçi ve yurtdışı ulaşım bağlantılarının sağlandığı otogarlardır.

Bayrampaşa-Esenler otogar alanı 242.000 m² alana kurulu olup, 110.000 m² taban alanı ve

290.000 m² inşaat alanı bulunmaktadır. Otogar alanı; Otogar-Aksaray-Esenler-Havaalanı hafif

metro sistemi ile bağlantılıdır. Otogarın günlük kapasitesi, 15.000araç/gün’dür. Günlük

ortalama 1.750 otobüs giriş-çıkış yapmaktadır. Ayrıca günlük ortalama 20.000 otomobil giriş-

çıkış yapmaktadır.

222

Esenler Otogarı’na ilişkin şehirler arası yolcu trafiği aşağıda tabloda özetlenmiştir.

Tablo: Esenler Otogarı Şehirlerarası Yolcu Trafiği (2004 Yılı)

ARAÇ ADET AÇIKLAMA

OTOBÜS GİRİŞ 690.000 Veriler mevsimsel ortalamadır.

690.000 SERVİS ARAÇLARI GİRİŞ/ÇIKIŞ 3.960.000

ÖZEL ARAÇ GİRİŞ/ÇIKIŞ 5.954.000 TOPLAM 11.294.000

Harem Otogar alanı, 70.640 m² alana kurulu olup, otogar alanının kapasitesi, yaz

aylarında 850 araç/gün, kış aylarında 600 araç/gün’dür. Günlük ortalama 750–800 otobüs

giriş-çıkış yapmaktadır. Harem Otogarı’na özel otomobillerin giriş-çıkış yapmaları

yasaklanmıştır.

Otogar alanları mevcut durum itibariyle değerlendirildiğinde, Esenler Otogarı işletim

sistemi itibariyle tam kapasite kullanılamamaktadır. Harem otogarı ise hizmet ettiği alan

ölçeği düşünüldüğünde oldukça küçüktür ve gelişme imkânı bulunmayan bir alanda yer

almaktadır. Kent ölçeğinde, özellikle Anadolu Yakası’nda yeni bir otogar alanı ihtiyacı

bulunmaktadır. Esenler Otogarı’na ilişkin 2004 yılına ait şehirler arası yolcu trafiği aşağıda

tabloda özetlenmiştir.

Tablo: Harem Otogarı Şehirlerarası Yolcu Trafiği (2004 Yılı)

ARAÇ ADET AÇIKLAMA

OTOBÜS GİRİŞ 438.000 Veriler mevsimsel ortalamadır.

OTOBÜS ÇIKIŞ 438.000 SERVİS ARAÇLARI GİRİŞ/ÇIKIŞ 1.760.000 Harem otobüs dışı veriler ortalama

ÖZEL ARAÇ GİRİŞ/ÇIKIŞ 3.504.000 değerlerdir.

TOPLAM 6.140.000

223

12.6. İstanbul Kent İçi Ulaşım Sistemi

İstanbul, değişken nüfus ve istihdam değerlerinin oluşturduğu, arazi kullanım yapısı ve

şehirsel fonksiyonlarının değişimi ile her geçen gün ulaşım ihtiyaçlarının çeşitlenerek arttığı

bir şehirdir. İstanbul İli, motorlu taşıtların %25’ini, otomobillerin ise %30’a yakın kısmını

barındırmaktadır. Türkiye’deki tüm ticari kuruluşların %50’den fazlası İstanbul’da faaliyet

göstermektedir. Ulusal vergi gelirlerinin yaklaşık %40’ı da bu ilde toplanmaktadır.

Nüfus, araç ve ticari eylemlerin bu alanda yoğunlaşması büyük yolculuk talepleri

doğurmaktadır. İstanbul’daki ulaşım sistemlerine yönelik temel veriler aşağıda tabloda yer

almaktadır.

Tablo: Ulaşım İle İlgili Temel İstatistikler

Günlük Yolculuk 20.924.134 adet

Karayolu %88,8

Raylı Sistemler %8,3

Denizyolu %2,9

Toplam Araç Sayısı 2.525.573 (2008 yılı)

Otomobil Sayısı 1.635.400 (2008 yılı)

Bin Kişiye Düşen Otomobil Sayısı 128 (2008 yılı)

Ortalama Yolculuk Süresi 48,9 (2006)

İki Kıta Arasındaki Günlük Yolculuk 1.097.020

Özel Araçla Yapılan Yolculuk Oranı %29

Toplu Taşımayla Yapılan Yolculuk Oranı %71

Bu veriler incelendiğinde, İstanbul ulaşım sisteminin büyük oranda karayolu ağırlıklı

olduğu görülmektedir. Raylı sistemlerin İstanbul trafiğine entegre olması, genel olarak

1990’lara doğru olmuştur. Denizyolu ise ağırlığı en düşük olan taşıma sistemlerindendir.

Günlük yolculukların çok yüksek olduğu İstanbul kentinde, bu yolculukların büyük bir

kısmı toplu taşımayla yapılmakta; bununla birlikte trafiği oluşturan araçların çok büyük bir

bölümünü özel araçlar oluşturmaktadır. Karayoluna dayalı bu sistem, her geçen gün artan

büyüme eğilimiyle, gelecekte sorunların daha da kalıcı ve çözülemez hale geleceğini

göstermektedir. Her gün trafiğe yeni çıkan araçlar, hızlı kentleşmenin getirdiği günlük

yolculuk taleplerinin daha da artması, karayolunun çevre ve insan sağlığına vermiş olduğu

olumsuzluklar, trafik güvenliği konusundaki eksiklikler İstanbul ulaşımındaki önemli

sorunların başında gelmektedir.

Karayolu Ulaşım Sistemi: Marmara Bölgesi illeri arasında 232 km ile en uzun otoyol

ağına sahip İl İstanbul'dur. Bu yoğunlukta üzerinden geçen transit trafiğinin etkisi büyüktür.

Karayolları Genel Müdürlüğü tarafından yapılan, İl Yolu, Devlet Yolu ve Otoyol

sınıflamasına göre; İstanbul İli’nde toplam karayolu ağının uzunluğu ise 705 km civarındadır.

Bu değer Marmara Bölgesi illeri içinde yaklaşık % 12’lik bir paya karşılık gelmektedir.

224

Kent formunun oluşmasında doğu-batı ekseninde kenti ikiye bölen iki önemli hattın

varlığından söz edilebilecek olup, kentin gelişimi de bu ana akslar boyunca devam etmektedir.

Bugünkü arazi kullanımına bakıldığında, doğuda Gebze sınırına batıda ise Silivri’ye kadar

uzanan bir kentsel kullanımı göze çarpmaktadır.

İstanbul için geçmişten bugüne devam eden yatırımlar incelendiğinde, karayolu

ağırlıklı bir ulaşım ağı olduğu söylenebilir. Bunun sonucu olarak yolculukların türlere göre

dağılımına bakıldığında, eğilimin de karayolu ağırlıklı olduğu görülmektedir. Bu durum

karayolunda sıkışıklıklara neden olmaktadır.

Yaşanan nüfus artışı ve özel otomobil sahipliğinin artması da ortalama yolculuk

süresini arttıran nedenler arasında bulunmakta ve yaşanan trafik sıkışıklığı çeşitli kayıplara

neden olmaktadır.

İstanbul İl sınırları içinde toplam karayolu ağı 26.853 km, ana arter olarak tanımlanan

yolların toplam uzunluğu ise 5,585 km’dir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin yetki alanı İl

sınırına genişletildikten sonra, özellikle eskiden Büyükşehir Belediyesi’nin sınırları içinde

olmayan yollar için, şebeke ıslahı yoluna gidilmiştir.

İstanbul’da karayolları serbest yol, arter yol ve diğer yollar olmak üzere 3 kategoriye

ayrılmaktadır. Bu tasnifte serbest yol, Karayolları Genel Müdürlüğü’nün sorumluluğu altında

olan 150 km uzunluğundaki TEM Otoyolu’dur. Diğer yollar belediye sorululuğunda olup;

birinci derece yollar, ikinci derece yollar, üçüncü derece yollar şeklinde

kademelendirilmektedir.

Karayolu toplu taşıma sistemi; İ.E.T.T. otobüsleri, özel halk otobüsler, servis araçları,

minibüsler, dolmuş ve taksiler olarak sınıflandırılmaktadır. Türlerine göre karayolu toplu

taşımacılığının dağılımı aşağıda tabloda yer almaktadır.

Tablo: Türlerine Göre Karayolu Toplu Taşımacılığının Dağılımı

ULAŞIM TÜRÜ ARAÇ TÜRÜ ARAÇ TOPLU TAŞIMA İÇİNDEKİ YERİ

ADET ORAN

(%) GÜNLÜK YOLCU SAYISI ORAN(%)

İETT 2.585 4 1.727.000 23

Özel Halk Otob. 1.400 2 1.034.000 14

KARAYOLU

TOPLU

İlçe-Belde-Köy 816 2 220.000 2

Minibüs 7.000 10 1.850.000 26

TAŞIMA Dolmuş 590 1 129.700 1

%86 Taksi 18.000 27 844.000 12

Servis 35.500 54 1.589.000 22

TOPLAM 65.891 100 7.393.700 100

225

Aşağıda haritada ilçelere göre karayolu ağının yoğunluk açısından dağılımı

verilmektedir. Karayolu ağının yoğunluğu, bölgedeki yapılaşma yoğunluğu açısından da bilgi

vermektedir. Yapılaşma ne ölçüde çok olursa, yol ağı yoğunluğu da o ölçüde artmaktadır.

Merkezi alanlarda, özellikle de Eminönü, Beyoğlu, Fatih ve Bağcılar bölgelerinde yol ağının

diğer bölgelere göre çok daha yoğun olduğu görülmektedir.

Merkeze yakın olmasına karşılık Eyüp ve Gaziosmanpaşa gibi ilçelerdeki yolağının

kırsal alanlarla benzer nitelikte olduğu görülmektedir. İstanbul’un Avrupa ve Anadolu

Yakaları arasındaki yoğunluk farkı ulaşım aksları üzerinde de etkisini göstermektedir.

Anadolu Yakası’ndaki arterlerin yoğunluk değerleri en merkezi bölgelerde bile, Avrupa

Yakası’nda görülen değerlere ulaşamamıştır.

Harita: İlçelere Göre Karayolu Şebekesinin Yoğunluk Dağılımı (M/Ha)

Kentsel gelişme ve ulaşım bağlantıları, birbiriyle ilişkili ve ayrılamaz parçalardır.

Ulaşım bağlantılarının güçlü olduğu yerlerde konut alanlarının gelişmesi; özellikle de İstanbul

gibi plansız fakat hızla gelişen kentlerde ortaya çıkan en önemli sorunların başındadır.

İstanbul İli içinde kentsel gelişim doğu-batı yönünde ve E-5 bağlantı yolu boyunca

olmaktadır. Sanayi ve ticaret alanlarına bakıldığında ise, bu bölgelerin; aşağıdaki haritada

görüldüğü üzere, ana ulaşım akslarının üzerinde olduğu anlaşılmaktadır.

226

Harita: Sanayi-Ticaret Alanları ve Ulaşım İlişkisi

Demiryolu Ulaşım Sistemi: İstanbul’un her iki yakasında Marmara kıyılarına paralel,

şehirlerarası ve uluslar arası bağlantıların yapıldığı demiryolu şebekesi mevcuttur. Bu

güzergahta Halkalı- Sirkeci ve Haydarpaşa- Gebze banliyö hatları çalışmaktadır.

Kentin toplu taşıma ihtiyacını karşılayan 137.9 km uzunluğundaki raylı sistemler;

metro (8.5 km), hafif metro (19,3 km), tramvay (32 km), füniküler (1.2 km), nostaljik tramvay

(4.2 km), banliyö treni (72 km) ve teleferik (0.7 km) olarak gruplandırılmaktadır.

Halkalı-Çerkezköy demiryolu hattının İl sınırları içerisinde kalan 79 km’lik kısmı

hesaba katıldığında kentteki raylı sistem uzunluğu 216.9 km’dir.

Raylı sistem taşımacılığında eşit bir dağılım söz konusudur. Hafif metro % 35’lik

oranla ilk sırayı alırken, % 34’lük oranla tramvay ikinci sırada gelmektedir. Banliyö

taşımacılığı ve metro taşımacılığı ise sırasıyla % 15 ve %14’lük oranlara sahiptir (Bk.Tablo).

Tablo: Türlerine Göre Raylı Sistemlerin Dağılımı

GÜNLÜK ORAN(%)

ULAŞIM

TÜRÜ

RAYLI SİSTEM TÜRÜ ARAÇ SAYISI

(ADET)

YOLCU SAYISI

(KİŞİ)

RAYLI

SİSTEM

İÇİNDE

TOPLU

TAŞIMA

İÇİNDE

TCDD (Banliyö) 62 125.000 15 1,5

RAYLI

SİSTEMLER %10

LRT (Hafif Metro) 60 290.000 35 3,5

Tramvay 45 280.000 34 3,4

Metro 32 120.000 14 1,4

227

Tünel- Nostaljik Tramvay 5 19.700 2 0,2

TOPLAM 204 834.700 100 10

Güzergahlara göre mevcut raylı sistem altyapısına ilişkin veriler ise aşağıdaki tabloda

yer almaktadır.

Tablo: Mevcut Raylı Sistem Altyapısı

KOD GÜZERGAH ADI TÜRÜ UZUNLUK (KM) GÜNLÜK

TAŞINAN

YOLCU (KİŞİ)

GÜNLÜK TAŞIMA

KAPASİTESİ

(KİŞİ)

E-1 Taksim - 4. Levent Metro 8,5 120.000 950.000 E-2 Aksaray-Havaalanı Hafif Metro 19,3 290.000 450.000

E-3 Kabataş-Zeytinburnu Tramvay 14,1 280.000 300.000

E-4 Zeytinburnu-Bağcılar 5,5 - - E-5 Tünel-Taksim Nostaljik

Tramvay

1,6 5.000 6.000

E-6 Tünel-Karaköy Füniküler 0,6 13.000 15.000 E-7 Taksim-Maçka Teleferik 0,3 1.000 2.000

E-8 Kadıköy-Moda Nostaljik

Tramvay

2,6 1.700 15.000

E-9 Taksim-Kabataş Füniküler 0,6 — —

E-10 Eyüp-Piyer Loti Füniküler 0,4 — ---

E-11 Sirkeci-Halkalı Banliyö 30 50.000 250.000

Harem-Gebze (TCDD) 42 75.000

E-12 Edirnekapı-Sultançiftliği Tramvay 12,4 — —

TOPLAM 137,9 835.700 1.988.000

Kent içi toplu taşımaya hizmet eden raylı sistemlerin bugünkü uzunluğu banliyö

hatları dahil olmak üzere 138 km civarındadır. Halkalı-Çerkezköy arasındaki raylı sistem

hattının İl sınırları içerisinde kalan 79 km’lik kısmı da dahil edildiğinde bu değer 217 km

olmaktadır.

Söz konusu hatlar üç ayrı kuruluş tarafından işletilmektedir. Bu kuruluşlar; İstanbul

Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri (İETT), TCDD ve Ulaşım AŞ’dir. Günde yaklaşık

835.700 yolcu taşımakta olan bu hatlar bugünkü haliyle 2 milyon yolcu kapasitesine sahiptir.

İstanbul’daki mevcut raylı sistem güzergahları aşağıda haritada gösterilmiştir.

228

-Harita: İstanbul Mevcut Raylı Sistemleri

Denizyolu Ulaşım Sistemi: Uluslararası ulaşımda önemli bir yere sahip olan deniz

ulaşımı kent içi ulaşımında olması gereken düzeyde değildir. Özellikle Karadeniz ile Akdeniz

ülkelerini birbirine bağlayan tek deniz yolu geçişi olan İstanbul Boğazı oldukça yoğun trafiğe

sahiptir.

Dünya’daki ve bölge içerisindeki siyasi ve ekonomik gelişmelere bağlı olarak boğaz

trafiğinde sürekli bir artış gözlenmektedir. Sürekli artan bu geçişler sonucu oluşan gemi

kazaları kent için oldukça tehlikeli boyutlara ulaşmaktadır. Bu durum nedeniyle, geçişlerin

güvenliğinin arttırılması ve sınırlandırılması gerekliliği ortaya çıkmıştır. İstanbul’un,

uluslararası merkezlerle deniz yolu bağlantıları olmasına rağmen yeterli değildir.

Kabotaj sınırları çerçevesinde İstanbul ile Karadeniz, Marmara ve Ege kıyıları

arasında deniz yolu ile düzenli olarak ulaşım bağlantısının yapılmakta olduğu gözlenmektedir.

İstanbul ile Trabzon, İzmir, Bandırma, Mudanya ve Avşa arasında düzenli seferler

yapılmaktadır.

İstanbul’da denizyolu taşımacılığının payı, kent içi yolcu taşımacılığı açısından

gittikçe azalmaktadır. 2004 yılı için kente giriş yapan yolcu trafiği içinde denizyolu

taşımasının payı %9 civarındadır. Kent içi yolcu taşımacılığındaki payı ise yaklaşık %3’tür.

229

Denizyolu taşıma sisteminde, şehir hatları vapurları, deniz otobüsleri ve deniz

motorlarıyla günde ortalama 160.000 yolcu taşımaktadır. Şehir hatlarının bu rakam içindeki

payı ise %63 civarındadır.

Şehirlerarası ilişkilerde olduğu gibi kent içi ulaşımının önemli bir parçasını oluşturan

deniz ulaşımı çerçevesinde alt ayrımlar mevcuttur. Bu sektörde, şehir hatları vapurları (İDO),

deniz otobüsleri (İDO) ve dolmuş motorlar çalışmaktadır. İstanbul denizyolu sistemindeki

iskele ve terminaller aşağıda haritada gösterilmiştir.

Harita: İstanbul Denizyolu Sistemindeki İskele ve Terminaller

İstanbul’da türlerine göre denizyolu ulaşımının dağılımı ise aşağıda tabloda yer

almaktadır.

Tablo: Türlerine Göre Denizyolu Ulaşımı Dağılımı

ULAŞIM

TÜRÜ

ARAÇ TÜRÜ ARAÇ SAYISI

(ADET)

GÜNLÜK YOLCU

SAYISI (KİŞİ)

ORAN(%)

DENİZ ULAŞIMI İÇİNDE

Şehir Hatları (İDO) 52 230.000 61

DENİZYOLU Deniz Otobüsleri (İDO) 26 30.000 8

230

Deniz Motorları 236 120.000 31

TOPLAM 314 380.000 100

231


Bu bölümde, İstanbul’un kent içi ulaşaım ağının yanı sıra bölgesel ve uluslararası

ulaşım ağı da incelenmiştir.

232

13. İSTANBUL’UN KONUT ALANLARI, LOJİSTİK ODAKLARI

VE İAŞE İMKANLARI

233


13.1. İstanbul’da Konut Alanları ve Dağılımı

13.2. Lojistik, İaşe

234



edileceği veya

geliştirileceği

İstanbul’da Konut

Alanları ve Dağılımı

İstanbul’un konut alanlarının

genel özelliklerini ve

dağılımını kavrayabilmek.

Lojistik, İaşe

İstanbul’un lojistik

odaklarını ve iaşe merkezleri

kavrayabilmek.

235

Anahtar Kavramlar

Lojistik

İaşe

Konut

236

Giriş

İstanbul’un konut alanları kentin büyük bir kısmını kaplamaktadır. Bu çerçevede

şehrin yapısının kavranılması noktasında konut alanlarının yapısı ve dağılımı iyi

anlaşılmalıdır. Aynı şekilde İstanbul için lojistik imkanlar ve odaklar da büyük önem

taşımaktadır. İaşe merkezleri ise kentin önemli bir ihtiyacı sağlamaktadır. Bu kavramların

anlaşılması şehrin işleyişinin anlaşımlası noktasında büyük önem taşımaktadır.

237

13.1. İstanbul’da Konut alanları ve Dağılımı

İstanbul’un konut alanları ile ilgili temel özelliklerden biri hızlı nüfus artışı baskısı

altında olmasıdır. 1950’lerde başlayan hızlı şehirleşme sürecinde İstanbul’un nüfusu özellikle

son dönemde yılda 250.000 – 300.000 kişi kente eklenmiştir. Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE)

verilerine göre 1990’da 7.195.773 olan toplam nüfus 2007 yılında 12.583.736’ya çıkmıştır.

Ayrıca İstanbul’da ortalama hane halkı büyüklüğü’nün 1990 yılında 4,14 iken, 2000 yılında

3,85’e düşmesi (DİE Bina İstatistikleri, 2000) de konut talebini arttırıcı bir etken olmuştur.

Bu hızlı ve yüksek nüfus artışını barındıracak planlı konut alanlarının üretilmesindeki

güçlükler sonucunda kent; plan dışı, parçacı ve düşük maliyetli bir büyüme süreci içine

girmiştir. Günümüze kadar geçen sürede sanayi, ticaret, iş merkezi ve toplu konut alanlarının

yer seçimleri geniş kapsamlı planlama ve genel gelişme stratejileri ile politikalarına

dayandırılmamıştır. Dolayısıyla, arazi kullanım kararları bireysel kararlara bağlı olarak

oluşmuştur. Bu durum konut alanlarını temelde şöyle etkilemiştir: 1980 öncesi dönemde bir

yandan mevcut konut alanlarında yeni nüfusu barındırmak amacıyla yoğunluklar arttırılırken,

diğer yandan kente yeni göç edenler sanayi alanlarının çevresinde gecekondu bölgeleri

oluşturmuşlardır.

1980 sonrasında benimsenen ekonomik politikalar ile 2985 sayılı Toplu Konut

Kanunu, 3194 sayılı İmar Kanunu gibi yasal düzenlemeler sonucunda, İstanbul’da planlı ve

plansız konut alanlarında yeni gelişmeler gözlenmiştir. Bu dönemde büyük ölçekli toplu

konut projeleri teşvik edilmiş, ancak bu alanların yer seçimleri de parçacı ve gelişigüzel

olmuştur. Arazi değerleri ve kentsel donatı maliyetlerinin yüksekliği nedeniyle çok katlı ve

yoğun, ancak kimliksiz konut alanları üretilmiştir.

Mevcut konut alanlarında daha önce yeşil olan dere yatakları, drenaj hatları, yüksek

eğimli yerler yapılaşma baskısı altında kalmış ve yüksek yoğunluklu konut alanlarına

dönüşmüştür. Büyüyen konut sektörü ve nüfus baskısı altında kentsel arazi rantı giderek

artarken, kaçak yapılaşmaların da spekülatif kazançlara kaynak olmasına yol açmıştır.

2000’li yıllarda, İstanbul’un konut alanlarının büyük bir bölümünün düzensiz

yerleşmelerden oluştuğu, planlı kalkınma dönemlerinde hedeflenen politikaların

uygulanamadığı, mekansal ve toplumsal sorunlara çözüm bulabilme açısından planlamanın

yetersiz kaldığı görülmektedir. Bu yetersizliğin ana sebebi temelde iki süreçtir;

i) Mevzii planlar yoluyla planların aşılması ve ii) Kaçak yapılaşma ve imar affı.

Planlamanın böyle etkisiz kaldığı bir ortamda, konut piyasasına yönelik olarak mevcut

konut talebini karşılamayı amaçlayan konut üretiminde, büyük eksiklik ve boşluklar

görülmektedir. Dolayısıyla, planlama ile konut piyasası arasındaki ilişki daha en başından

yanlış temeller üzerinde inşa edilmiş olmaktadır. Özetle; İstanbul’da gerek konut üretim

238

biçimi ve gerekse konut alanları için fiziksel çevre koşulları ve yaşam kalitesi bakımından,

yeni gelişme stratejilerine ihtiyaç vardır.

İstanbul’da hızlı nüfus artışına karşılık yasal yollarla konut üretimi yetersiz kalmıştır.

DİE 2000 verilerine göre, İstanbul İl sınırları içinde (köyler hariç) toplam 3.391.752 konut

birimi bulunmaktadır. Bu konutların %65’i Avrupa Yakası’nda olup, %35’i Anadolu

Yakası’ndadır. (Bk.Tablo).

Tablo: İstanbul’da Toplam Konut Sayısı

Konut alanlarına ilişkin başlıca göstergeler ise aşağıdaki tabloda verilmiştir.

Tablo: İstanbul’daki Konut Alanlarının Özellikleri (2000)

Toplam net yapılaşmış alan 159 214,67 ha

İstanbul'da toplam konut sayısı 3 483 758 adet konut

Ortalama barınma yoğunluğu 21,88 konut/ha

Konut başına düşen ortalama nüfus 2,95 kişi/konut

Kişi başına düşen ort. konut inşaat alanı 35,8 m2/kişi

Konut başına düşen ortalama oda sayısı 3,44 oda/kişi

Oda başına düşen ortalama kişi 0,8 kişi/oda

13.1.1. Konut Alanları

İstanbul’da konut alanlarının doku özellikleri yapılaşma biçimine göre

farklılaşmaktadır. Plansız olarak gelişen alanların en temel özelliği düzensiz bir dağılıma

sahip olmalarıdır. Plansız olarak gelişmiş alanların bir kısmı zamanla Islah İmar Planlı

Alanlar kapsamına alındığından, günümüzde ‘planlı’ statüsündedir.

239

İstanbul’da 78.145 ha (köyler dahil) konut alanı bulunmakta ve bu alanların %68’ini

düzenli gelişmiş alanlar, %32’sini ise düzensiz gelişmiş alanlar oluşturmaktadır. Toplam

25.328 ha. düzensiz yapılaşmış alanın %32’sinde (7.991 ha) ıslah imar planı yapılmıştır ve bu

alanlar İstanbul’daki toplam konut alanlarının %10’unu oluşturmaktadır. Düzensiz yapılaşmış

alanlar içinde 208 ha’lık (%0,8) bir kısım da gecekondu önleme bölgesi olarak gelişmiştir.

17.263 ha’lık (%68) bir alan ise düzensiz yapılaşmasını halen devam ettirmektedir.

Anadolu Yakası’nda mevcut yapılaşmış alan dağılımında en büyük pay yaklaşık %62

ile “Düzenli Yapılaşmış Konut Alanları” kapsamındadır. Avrupa Yakası’ndaki konut alanları

arasında %72 ile en büyük dilimi yine düzenli yapılaşmış alanlar oluşturmaktadır. Bu

yakadaki 32.910 ha’lık düzenli alan, İstanbul toplamındaki düzenli alanların yaklaşık

%63’ünü oluşturmaktadır (Bk. tablo).

Tablo: İstanbul’da Konut Alanlarının Dağılımı

Sağlıklı bir yapılaşma için, güneş, havalandırma, gölge vb. etkenler göz ününe

alındığında konut alanları için TAKS’ın en fazla 0.25, KAKS’ın da en fazla 1.00 olması

uygun bulunmaktadır. Sağlıksız yapılaşmış alanları tespit edebilmek amacıyla, bu değerler

eşik alınarak bir çalışma yapıldığında, İstanbul’da KAKS değeri 1.00 ve altında olan çok az

alan olduğu tespit edilmiştir. Bu nedenle yapılaşma açısından ciddi sorunlu alanların daha net

tespit edilebilmesi için, TAKS ve KAKS değerlerinin birlikte değerlendirilmesiyle, TAKS

değeri 0.3’den ve KAKS değeri 2.0’den büyük olan alanlar belirlenmiştir.

Bu alanlar içinde özellikle İstanbul’daki düzensiz yapılaşmış alanların nüfuslarıyla

arazi değerleri, yoğunluklarıyla arazi değerleri ve KAKS değerleriyle arazi değerleri

karşılaştırılarak bu alanların nitelikleri tespit edilmiştir. Sorunlu yapılaşma yoğunlukları ve

arazi değerleri 4’lü bir gruplama oluşturularak, mahalle ölçeğinde mevcut konut alanı temel

alınarak incelenmiştir.

Bu gruplama aşağıdaki şekilde yapılmıştır;

I. Grup: Arazi değeri <50 YTL KAKS >1 & <2

II. Grup: Arazi değeri > 50 YTL & <150 YTL KAKS >1 & <2

III. Grup: Arazi değeri > 50 YTL & <150 YTL KAKS >2

IV. Grup: Arazi değeri <50 YTL KAKS >2

240

Arazi değerleri ve KAKS değerleri açısından en sorunlu olarak nitelendirilebilecek

olan IV. Grup’ta yeralan mahalleler; Avrupa Yakası’nda özellikle Beyoğlu, Kağıthane,

Güngören, Küçükçekmece, Avcılar ve Büyükçekmece’de yer alırken; Anadolu Yakası’nda

Kadıköy, Beykoz, Ümraniye, Kartal ve Pendik’te yoğunlaşmaktadır. Diğer sorunlu bir grup

özelliği gösteren I. Grup’ta yeralan mahalleler ise özellikle Avrupa Yakası’nda Sarıyer, Eyüp,

Gaziosmanpaşa, Küçükçekmece, Büyükçekmece ve Silivri’nin kıyı şeridinde

görülmektedirler. Anadolu Yakası’nda ise Beykoz, Ümraniye, Sultanbeyli, Pendik ve

Maltepe’de yer almaktadırlar.

III. Grup’ta yer alan mahalleler ise Avrupa Yakası’nda yoğunlaşmakta ve özellikle

Gaziosmanpaşa, Fatih, Bağcılar, Esenler, Zeytinburnu, Bahçelievler, Bakırköy ve

Küçükçekmece’de görülmektedirler.

II. Grup’ta yer alan mahalleler ise; Avrupa yakası’nda Sarıyer ve Gaziosmanpaşa’da

yoğunlaşırken, Üsküdar, Kadıköy, Kartal ve Maltepe’de yoğunlaşmaktadırlar.

Sonuç olarak; Avrupa Yakası’nda Büyükçekmece, Avcılar, Küçükçekmece, Bağcılar,

Bahçelievler, Esenler, Güngören, Eyüp, Kağıthane ve Beyoğlu ile Anadolu Yakası’nda

Ümraniye ve Pendik ilçeleri dahilinde, arazi değerleri ve sorunlu yapılaşma yoğunlukları

bakımından farklı grup özelliği gösteren çok sayıda mahalle yer almaktadır. Ayrıca tüm bu

alanların yoğunlukla düzensiz yapılaşmış alanlar olarak gelişmiş oldukları görülmektedir.

Mevcut konut alanları arazi değerleri ve yüksek nüfus yoğunlukları olarak ikili bir

gruplama oluşturularak yapılan değerlendirme sonuçları ise şöyledir. Söz konusu gruplama

aşağıdaki şekilde yapılmıştır;

I. Grup: Arazi değeri <50 YTL N.N.YOĞ >300 ki/ha

II. Grup: Arazi değeri ≥ 50 YTL & <150 YTL N.N.YOĞ >300 ki/ha

Arazi değerleri ve KAKS değerleri açısından en sorunlu olarak nitelendirilebilecek

olan I.Grup’ta yer alan mahalleler Avrupa Yakası’nda yoğunlaşmakta olup ağırlıklı olarak

daKağıthane, Güngören ve Beyoğlu’nda yer almaktadırlar.

II.Grup’ta yer alan mahalleler ise yine Avrupa Yakası’nda yoğunlaşırken; Beyoğlu,

Sarıyer, Beşiktaş, Fatih, Zeytinburnu, Bağcılar, Bayrampaşa, Esenler, Gaziosmanpaşa,

Bahçelievler ve Küçükçekmece ilçelerinde yer almaktadır.

13.1.2. Yerleşime Uygun Olmayan Alanlardaki Konut Alanları

İstanbul’da doğal eşiklere bağlı olarak yerleşmeye uygun olmayan konut alanları;

jeolojik açıdan yerleşmeye uygun olmayan alanlar ve doğal değerler nedeniyle yerleşmeye

uygun olmayan alanlar olmak üzere iki ana başlık altında incelenmiştir.

241

Jeolojik Açıdan Yerleşmeye Uygun Olmayan Alanlar Üzerinde Yapılaşmış Konut

Alanları: İstanbul’da jeolojik açıdan yerleşmeye uygun olmayan alanlar olarak heyelan

alanları, kumullar, erozyon alanları, %20 ve üzeri eğimli alanlar, dolgu alanları ve jeolojik

açıdan riskli olan alanlar alınmıştır. Bu alanlar üzerinde yapılaşmış olan konut alanları

(15.979.00 ha), İstanbul’daki toplam konut alanları içinde %20,4’lük bir paya sahip olup,

Anadolu Yakası’nda Beykoz İlçesi’nde 1.059 ha. ve Avrupa Yakası’nda Büyükçekmece

İlçesi’nde 3.019 ha. ile en geniş alanları kapsamaktadır.

Jeolojik risk taşıyan alanlar üzerinde yer alan ve yüksek yapılaşma yoğunluğuna sahip

olan (TAKS>0,30 ile KAKS>2) konut alanları Anadolu Yakası’nda Kadıköy İlçesi’nde (235

ha) ve Avrupa Yakası’nda da Büyükçekmece İlçesi’nde (386 ha) en fazla değere sahiptir.

Pendik, Bakırköy, Küçükçekmece, Güngören ve Avcılar İlçelerinde de yüksek oranda bu

nitelikte konut alanları bulunmaktadır.

Jeolojik risk taşıyan alanlar üzerinde yer alan düzensiz yapılaşmış konut alanları

(3.809 ha) İstanbul’daki toplam düzensiz yapılaşmış konut alanları (25.328 ha) içinde

%15,04’lük bir paya sahiptir ve en yüksek değerler Anadolu Yakası’nda Beykoz İlçesi’nde

(359 ha), Avrupa Yakası’nda Küçükçekmece İlçesi’nde (866 ha) görülmektedir. Yapım

koşulları da dikkate alındığında, bu alanlar yaşamsal risk açısından en büyük sorun alanlarını

oluşturmaktadır.

Harita: Jeolojik Açıdan Yerleşime Uygun Olmayan Alanlarda Düzensiz Yapılaşmış Konut Alanları

242

Harita: Jeolojik Açıdan Yerleşime Uygun Olmayan Alanlarda Yapılaşmış Yüksek Yoğunluklu Konut

Alanları

243

Doğal Değerler Üzerinde Yapılaşmış Konut Alanları: İstanbul’da doğal değerler

üzerinde yapılaşmış konut alanları bu doğal değerlerin sürdürülebilirliğini ve İstanbul’un

yaşam kalitesini tehdit etmektedir.

Orman Alanları Üzerinde Yapılaşmış Konut Alanları: Orman alanları üzerinde

yapılaşmış konut alanlarının çoğunluğu (%51,7) Avrupa Yakası’ndaki orman alanları içinde

yer almaktadır. İlçe bazında değerlendirme yapıldığında alansal büyüklük olarak en fazla

yapılaşmanın Anadolu Yakası’nda Beykoz (589 ha –bu ilçedeki konut alanlarının %23,3’ü)

ve Ümraniye’de (300 ha.-bu ilçedeki konut alanlarının %11,8’i), Avrupa Yakası’nda ise

Esenler’de (423 ha-bu ilçedeki konut alanlarının %16,7’si) olduğu görülmektedir.

Orman alanları üzerinde yapılaşmış konut alanları içinde yapılaşma yoğunluğu ortanın

üstünde olan (TAKS<0,30, KAKS<1) konut alanlarının 69 ha’ı Ümraniye’de ve 422 ha’ı da

Esenler’de bulunmaktadır.

Orman alanları üzerinde düzensiz yapılaşmış konut alanları, orman alanlarına

yerleşmiş konut alanları içinde %16’lık bir oranı oluşturmaktadır ve bunların %58,7’si

Anadolu Yakası’nda yer almaktadır.

2B alanları üzerinde yapılaşmış konut alanları içinde %56’lık bir oranı düzensiz

yapılaşmış konut alanları oluşturmaktadır. Anadolu Yakası’nda Beykoz da 1.460 ha (%27,9),

Ümraniye’de 1.558 ha. (%29,8) ve Sultanbeyli’de 1.552 ha. (%29,7) gibi büyük alanda

yapılaşmalar görülmekte, aynı alanlar Beykoz 1.558 ha (%29,8) ile Ümraniye 339 ha.

244

(%17,9), Sultanbeyli 1.044 ha (%55,3) ile aynı zamanda bu alanlar üzerindeki yapılaşma

yoğunluğu en yüksek konut alanlarını da oluşturmaktadır.

Tarım Alanları Üzerinde Yapılaşmış Konut Alanları: İstanbul’un değerli doğal

kaynaklarından 1., 2., 3. ve 4. sınıf tarım toprakları üzerinde yerleşmiş konut alanları,

İstanbul’daki konut alanları içinde (1.923 ha) %2,5’lik bir paya sahiptir. Bu dağılım Avrupa

Yakası’nda %1,7’dir. Tarım alanları içinde en fazla yapılaşma 207 ha. ile Şile’de; 127 ha ile

Ümraniye’de; 86 ha. ile Tuzla’da; 63 ha. İle Pendik’te; 696 ha. ile Çatalca’da, 247 ha. ile

Silivri ve 200 ha. ile Gaziosmanpaşa İlçeleri’ndedir.

Tarım alanları üzerinde yerleşmiş yüksek yoğunluklu konut alanları, alansal olarak

Anadolu Yakası’nda daha fazladır. Tarım alanları üzerinde düzensiz yapılaşmış konut

alanların oranı, Tuzla’da %42 olup, Gaziosmanpaşa’da ise %46’dır. Genel olarak İstanbul’da

orman alanları, 2B alanları ve korunması gerekli tarım toprakları üzerinde yapılaşmış konut

alanları aşağıda haritada gösterilmektedir.

Harita: Orman, 2B ve Tarım Alanları Üzerinde Yapılaşmış Konut Alanları

Su Havzaları ve Dere Yatakları Üzerinde Yapılaşmış Konut Alanları: İstanbul’da

doğal kaynaklar olarak büyük önem taşıyan 7 adet su havzası vardır. Bunlar; Terkos,

Büyükçekmece, Küçükçekmece, Alibeyköy, Sazlıdere, Elmalı ve Ömerli dir. Bu su havzaları

üzerinden 8.829 ha. düzensiz yapılaşmış konut alanları bulunmaktadır. Bu yapılaşmanın 4.444

ha. alanı Anadolu Yakası’nda Elmalı ve Ömerli Havzaları’nda; 4.386 ha’ı ise Avrupa

Yakası’ndaki 6 adet su havzasında yer almaktadır. Darlık Barajında düzensiz yapılaşma

bulunmamaktadır. İstanbul’da yer alan su havzaları ve dere yatakları ile İl sınırı içerisinde yer

alan tüm düzensiz yapılaşmış konut alanlarının ilişkilendirilmesi ile elde edilen sonuçlar

aşağıdadır.

245

Havza Alanlarında ve Dere Yataklarında Düzensiz Yapılaşmış Alanlar Son olarak,

doğal eşikler üzerinde yapılaşmış konut alanlarını belirleyebilmek amacıyla buraya kadar

yapılan çalışmaların üst üste çakıştırılmasıyla “Doğal Eşikler Üzerinde Yapılaşmış Mevcut ve

Düzensiz Konut Alanları” ortaya çıkarılmıştır. Bir başka deyişle, orman alanları (2b), su

havzaları, dere yatakları, tarım alanları gibi alanlar üzerinde yapılaşmış konut alanları ile

jeolojik açıdan yerleşmeye uygun olmayan alanlar, yüksek eğimli ve heyelana açık alanlar,

dolgu alanları, kumullar, erozyon, fay hattı üzerinde yapılaşmış konut alanları tespit edilmiştir

(Bk. harita).

Harita: Doğal Eşikler Üzerinde Yapılaşmış Mevcut ve Düzensiz Konut Alanları

13.1.3. Farklı Konut Dokuları

İstanbul’da konut alanlarının özellikleri incelendiğinde, aşağıdaki gruplar altında

toplandıkları görülmektedir:

A. Tarihi Doku:

• Az Katlı

B. Planlı/Düzenli Doku:

• Az Katlı

246

• Çok Katlı

C. Plansız/Düzensiz Doku:

• Gecekondu/Az katlı

• Islah Planlı (Az Katlı)

D. Toplu Konut:

• Az katlı-villa

• Çok Katlı

Bu sınıflamada 5 katın altındaki konutlar az katlı, üstündeki konutlar ise çok katlı

olarak kabul edilmiştir. Bu alanların yapılaşma ve doku özellikleri şekillerde gösterilmektedir

(bk.şekiller).

247

Şekil: İstanbul’da Tarihi ve Planlı Konut Dokusu Örnekleri

249

Şekil: İstanbul’da Plansız ve Toplu Konut Dokusu Örnekleri

250

13.2. Lojistik ve İaşe

13.3.1. Lojistik Odaklar

İstanbul şehrinin üretim için gerekli hammadde, yarı mamul madde ile tüketim

ihtiyacının karşılanmasında tedarik ve üretim merkezleri olarak rol oynayan lojistik odaklar

şunlardır:

Organize Sanayi Bölgeleri (OSB),

Küçük Sanayi Siteleri,

Nakliye Ambarları,

Haller,

Antrepo ve Depolar,

Patlayıcı ve Parlayıcı Madde Depoları

Organize Sanayi Bölgeleri: İstanbul’da Küçükçekmece ve Büyükçekmece ile

Ümraniye ve Tuzla’da yer alan toplam 8 adet organize sanayi bölgesi vardır. Bunlar:Dudullu,

İkitelli, Tuzla Deri, Tuzla Organize, Tuzla Mermerciler, Tuzla Boya Vernik, Tuzla Kimya ve

Beylikdüzü sanayi organiza sanayi bölgesidir. Kapladıkları toplam alan 2.088,9 ha’dır

(bk.tablo).

Tablo: İstanbul'da Yer Alan OSB'lerin Yerleri ve Alansal Büyüklükleri.

İstanbul’da yer alan OSB’lerde toplam 184.368 kişi istihdam edilmekte olup, en fazla

istihdam sağlayan ise 130.000 kişi ile İstanbul İkitelli OSB’dir (bk. tablo).

251

Tablo: OSB’lerdeki İstihdam Sayıları

OSB’ler İstanbul geneline birbirleriyle bağlantısız olarak dağıldığından yoğun bir araç

trafiğine sebep olmaktadır.

Küçük Sanayi Siteleri: İstanbul İli genelinde küçük sanayi siteleri ile ilgili olarak

niteliksel ve niceliksel veriler;

113 bölgede konuşlanmış olması,

35.000 üzerinde iş yerine sahip olması,

150.000 çalışanın istihdam edilmesi,

Verimsiz yük akışı, etkisiz yönetim, yetersiz alan, vasıfsız eleman, az sermayeli

küçük işletmelerin sorunlarına sahip olması,

Ortalama yük taşıyan araç trafiğinin günlük 78.000 adet ağır vasıta olması,

şeklinde özetlenebilir.

252

Nakliye Ambarları: Nakliye Ambarları İstanbul ulaşım ağı içerisinde önemli bir aks

olup, Topkapı semtinde uluslararası karayolu ağı E–5 (D–100) karayolu üzerinde

konumlanmıştır. Bulunduğu mevkii itibarı ile şehir merkezinde olması, İstanbul trafik

uygulamalarında Boğaziçi Köprüsü’nün kamyon-kamyonet trafiğine kapanması ve belirli

saatlerde şehir içi trafiğinin önemli akslarında kamyon yasağının bulunması nedeniyle, söz

konusu hizmet alanının ulusal ulaşım şebekesi ile entegrasyonunda problemler mevcuttur. Bu

özelliklerden dolayı, hizmet saatleri kısıtlanmakta ve ek maliyetler oluşmaktadır. Nakliye

ambarlarının kent içi trafiğine olan etkilerini ölçmek açısından aşağıda tabloda aktarılmakta

olan veriler, konunun İstanbul genelindeki önemine işaret etmektedir.

Tablo: İstanbul İli Nakliye Ambarları Günlük Ortalama Araç Hareketleri

13.3.2. İaşe

Sebze ve Meyve Halleri: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Sebze ve Meyve Halleri,

Bayrampaşa’da merkez ve Kadıköy’de bağlı birim olmak üzere, iki farklı yerde

bulunmaktadır (bk. aşağıda harita).

Bayrampaşa Sebze ve Meyve Hali Merkezi Kocatepe Mahalle sınırları içinde, E–5 ve

TEM karayollarının tam ortasında yer alan, karayoluna ulaşım bağlantıları bulunan anayol

üzerinde stratejik öneme sahip bir alanda konumlanmıştır. Şehrin içinde olması, buna karşın

yerleşim yeri içine fazla girmemiş olması ve ana ulaşım bağlantılarının yanında bulunması, bu

sayede İstanbul’un en önemli iki yolu ile de direk ulaşılabilme olanağına sahip olması

itibariyle ulaşım açısından son derece avantajlı bir konumdadır.

Bayrampaşa Sebze ve Meyve Hali toplam 670 dönüm arazi üzerine kurulmuş olup,

571 adet komisyoncu yazıhanesi bünyesinde faaliyet göstermektedir. Bayrampaşa Sebze ve

253

Meyve Hali, içinde barındırdığı işletme sayısı bakımından da Avrupa’nın en büyük halidir.

Ancak alansal büyüklüğü için aynı şeyi ifade etmek söz konusu değildir. Bu nedenle hal

içindeki hareket kabiliyeti kısıtlı olmakla birlikte, trafik yoğunluğu oldukça yüksektir.

Harita: İstanbul İli’nde Hallerin Konumları

Kadıköy Hali ise İçerenköy Mahallesi sınırları içerisinde, Kozyatağı Kavşağı’nda yer

almaktadır. Hali ise faaliyet gösterdiği 60 dönümlük araziye rağmen 193 adet yazıhaneyi

barındırmaktadır. Kozyatağı Kavşağı gibi E–5 TEM Otoyolu’na bağlanabilen önemli bir

noktada konumlanmıştır. Ancak bulunduğu bölge, halin kurulduğu tarihten bu yana oldukça

gelişmiştir. Bu nedenle hal giderek daha fazla şehrin içinde kalmıştır. Şu anda ise hal gibi

yoğun trafik oluşturan bir iş bölgesinin E–5 ve TEM Otoyollarına bağlanan özel yollarının

olmaması nedeniyle şehir içi trafiğine büyük bir yük gelmektedir.

Bayrampaşa ve Kadıköy Halleri, İstanbul’un sebze ve meyve taşımacılığının büyük bir

254

kısmına sahip olduğu için önemli bir trafik yoğunluğuna neden olmaktadır. Hallere giriş

yapan kamyon sayısı günlük olarak 800 ile 1.000 arasında değişmektedir. Yaz mevsiminde

sayısı 1.200’e kadar çıkan kamyonların taşıdıkları yük miktarının günlük ortalaması 30.000

ile 50.000 ton arasındadır.

Günde ortalama 800 kamyonun girdiği varsayılırsa, bir kamyonun getirdiği yükü

yaklaşık olarak 4–5 kamyonetin şehir içine dağıttığı düşünüldüğü takdirde günlük ortalama

3.500 kamyonetin giriş yaptığı görülmüş olur. Toplam 4.300’ü bulan yük araçlarının trafiğe

etkisi düşünüldüğünde, hareketlerinin giriş ve çıkış olmak üzere çift yönlü olduğu göz önünde

bulundurularak, günlük ortalama 8.600 araç trafiğinin oluştuğunu söylemek mümkündür.

Tablo Hallere Gelen Toplam Araç Sayısı ve Getirdikleri Toplam Yük Miktarı

Antrepo ve Depolar: İstanbul İli’nde 16 Gümrük Müdürlüğüne bağlı, 312 adet

gümrüklü antrepo bulunmaktadır. Bunun yanı sıra, sanayi ve ticari kuruluşlarının tamamına

yakınının kendi depoları mevcut olup; 70-80 firma antrepo kullanmakta, diğer firmalar ise

garaj sistemi ile çalışmaktadır. Diğer taraftan, antrepolarda ortalama kapasite kullanımı %20

gibi düşük bir seviyededir.

Parlayıcı ve Patlayıcı Madde Depoları: İstanbul’da Tuzla’da Aydınlı,

Büyükçekmece’de Resneli olmak üzere Anadolu ve Avrupa Yakalarında birer adet parlayıcı

255

ve patlayıcı madde depolama alanı yer almaktadır. Bu maddeler askeri kullanım amaçlı

değildir.

Tuzla Aydınlı parlayıcı ve patlayıcı madde depolama alanı 2000 yılında hizmete

geçmiş olup, Erenköy Gümrük Müdürlüğü denetiminde bulunan bir antrepodur. Tuzla Aydınlı

parlayıcı ve patlayıcı madde depolama alanı TEM ve E-5 ana arterlerine eşit uzaklıktadır.

2000 yılında Büyükşehir Belediyesi işletmesinde kurulan Küçükçekmece Resneli

parlayıcı ve patlayıcı madde antreposu 1.600 m²’lik bir alan kaplamaktadır. Halkalı Gümrük

Müdürlüğü denetiminde bulunan Küçükçekmece Resneli parlayıcı ve patlayıcı madde antrepo

alanı, TEM ana arter yoluna Halkalı-Ataşehir istikametinde bağlanmaktadır.


Bu bölümde, İstanbul’un konut alanları ve bu alanlarının dağılımı incelenmiştir.

Bunun yanı sıra şehrin lojistik olanakları ve iaşe merkezleri de yine bu bölüm dahilince

incelenmiştir.

256

14. MEDENİYETLER BAŞKENTİ TARİHİ İSTANBUL ŞEHRİNİN

NADİR ESERLERİ

257


14.1. İstanbul’un Osmanlı Dönemi Nadir Eserleri

14.2. İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi

258



edileceği veya

geliştirileceği

İstanbul’un Osmanlı

Dönemi Nadir Eserleri

İstanbul’un Osmanlı döenmi

nadir eserleri hakkında

Bizans döneminden itibaren

bilgi sahibi olabilmek.

İstanbul’un Cumhuriyet

Dönemi

Osmanlı döneminde yapılan

nadir eserlerin cumhuriyet

dönemi boyunca yaşadığı

değişimi gözlemleyebilmek.

259

Anahtar Kavramlar

Nadir Eserler

Osmanlı Dönemi Nadir Eserleri

Cumhuriyet Dönemi Nadir Eserleri

260

Giriş

Roma İmparatoru Constantin, Katolik Roma’dan ayrı ve ona üstün Ortodoks

Hıristiyan Constantinopolis’i inşa etmek için harekete geçtiğinde, amacı sadece yeni bir şehir

ortaya koymak değil Ortodoks Hıristiyan bir imparatorluk merkezi meydana getirmekti.

Fatih Sultan Mehmet ( 1451-1481 ) ise, İstanbul’u sadece İslam aleminin değil

Osmanlı Devletinin ve İslamın öncülüğünde tüm medeniyetlerin başkenti yapmak, dünya

başkenti bir şehir kurmak amacıyla harekete geçmişti. Bu bölümde şehrin tarihsel gelişimi

çerçevesinde barındırdığı nadir eserler incelenecektir.

261

14.1. İstanbul’un Osmanlı Dönemi Nadir Eserleri

Roma İmparatoru Constantin, Katolik Roma’dan ayrı ve ona üstün Ortodoks

Hıristiyan Constantinopolis’i inşa etmek için harekete geçtiğinde, amacı sadece yeni bir şehir

ortaya koymak değil Ortodoks Hıristiyan bir imparatorluk merkezi meydana getirmekti.

Fatih Sultan Mehmet ( 1451-1481 ) ise, İstanbul’u sadece İslam aleminin değil

Osmanlı Devletinin ve İslamın öncülüğünde tüm medeniyetlerin başkenti yapmak, dünya

başkenti bir şehir kurmak amacıyla harekete geçmişti.

Fatih, diğer medeniyetleri temsil eden dinleri bir millet olarak kabul ederek onlara

Osmanlı Devletinin ve temsil ettiği İslam medeniyetinin koruması altında kendi

medeniyetlerini yaşama garantisi vererek, İstanbul’u tam bir medeniyetler başkenti yapmayı

planladı ve bunu uyguladı.

Böylece bin yılı aşkın bir zamandan beri sadece Hıristiyan bir imparatorluğun

başkenti olan bu şehir, bundan böyle Osmanlı devleti ve temsil ettiği İslam medeniyetinin

koruması altında farklı din ve kültürlerin kendi medeniyetlerini yaşadığı bir İmparatorluğun

başkenti, kısaca medeniyetlerin başkenti oldu.

Bu İstanbul şehri için çok önemli bir dönüşümdü. Bu dönüşüm planı, Fatihten sonra da

çağlar boyunca uygulamaya devam etti. Büyük medeniyetlerin en önemli eserleri İstanbul’da

inşa edildi, daha önce inşa edilenler onarılarak koruma altına alındı ve bu medeniyetler yan

yana yaşayabildi.

Günümüze kadar dünyanın hiçbir şehri İstanbul’un medeniyetler başkenti özelliğine

ulaşamadı. Bugün Avrupa ve ABD başta olmak üzere batıda ve doğuda tüm medeniyetlerin

özgürce bir arada yaşayabildiği şehirler hala daha kurulamamıştır. Özgürlüğü temsil ettiğini

ileri süren gelişmiş Avrupa ülkelerinde İslam medeniyetini temsil eden camiler hala daha inşa

edilemiyor. Bu bir tarafa Katolik, Ortodoks ve Protestan mabetlerinin birlikte var olduğu

şehirler hala daha Avrupa’da yok.

Bu nedenle İstanbul çağlar boyunca, tüm dünya insanlarının kendilerinden bir parça

içerdiğinden görmek ve bilmek istedikleri ulaşılmaz nadir bir şehir oldu. Ulaşamayanlar için

de güzel bir düş.

Osmanlı döneminden itibaren İstanbul adı, doğuda ve batıda dünya insanlarının en

çok bildikleri şehir ünvanına ulaştı.

Fatih döneminde gerek beşeri konular gerekse imar ve inşa hareketleri akılcı biçimde

yürütülmüştür. Bütün bu işlerde, gündelik ihtiyaçlara bağlı çalışmaların yanı sıra İstanbul’un

Osmanlı İmparatorluğuna yaraşır bir başkent yapma amacı da bu uygulama dinamiğini

oluşturmuştur.

262

Yeni başkent iktisadi, sosyal, dini ve kültürel ihtiyaçlara göre bir planlama yapılarak

imar edildiği görülmektedir. Fatih döneminde özellikle padişahın, sonra da çevresindeki

devlet adamlarının bilgi, görgü ve sağduyularından kuvvet alan icraatlar sonucunda, bin yıllık

Constantinopolis, otuz yıl zarfında Türk ve İslam şehri ve medeniyetlerin başkenti karakterini

kazanmasının yolu açılmıştır.

Fatih döneminde imar ve inşaya dayalı icraatlarda İstanbul’da birkaç yüzyıl

değişmeyecek odak noktalarının oluşması sağlanmıştır. İstanbul, öncelikle bu odak

noktalarına göre biçimlenmiş, özellikle 16. yüzyıldaki büyük çaplı katkılarla da gerçek Türk

İstanbul’a kavuşulmuştur (bkz.Şekil).

Şekil: Fatih Tarafından Oluşturulan İstanbul Yerleşim Alanları

263

Bu odak noktalar :

Yönetim Merkezi olarak Eski ve Yeni Saray Alanları

Bedestenler, Çarşı ve Hanlar Bölgesinde Merkez İş Alanı

Fatih’de Eğitim-Kültür Merkezi

Eyüp’de Kutsal Merkez

Eski Saray Yakını ve Aksaray’da Askeri Kışla Alanı

Yedikule’de Güvenli Saha-Kritik Hammadde Depoları

Haliç’te Tersane, Denizcilik Sanayi Alanı

Eminönü’nde Dünya Ticareti Liman Alanı

Okmeydanı’nda Spor Alanı

İstanbul’un fetihle birlikte yeniden imarı için imparatorluğun çeşitli bölgelerinden

yaptırılan zorunlu göçlerle Müslüman nüfusunun artması sağlanmıştır. Bunun yanında şehrin

değişik bölgelerine Müslüman karakteri baskın olma önceliği gözetilerek denge sağlanacak

şekilde Ermeni, Yahudi ve Rum nüfusu da yerleştirilmiştir.

Osmanlı-İslam kentlerinin genel oluşumu ve gelişmesi incelendiği zaman ortaya çıkan

belirgin özelliklerin İstanbul’da da değişik boyutlarda kentin gelişimi açısından önemli

olduğu görülür. Kentin gelişimi için hareket noktasını oluşturan camiler, hanlar, hamamlar ve

tekkeler gibi sosyal ve dini yapılar, başta padişah ve ileri gelen devlet adamları ile zamanın

kanaat önderleri olan ilim adamları ve mutasavvıfların öncülüğünde kurulmuştur. Bu odak

noktaları etrafında da zamanla yerleşim alanı oluşmuştur. Mahalle yapısı organik şekilde

ortaya çıktığı için belli bir düzen yoktur, buna bağlı olarak sokak ve cadde yapısı da düzensiz

çıkmaz sokaklardan oluşmuştur.

İstanbul, İslam dünyası ve kültürünün de merkezi olma durumundaydı. Bunun için

öncelikle dini, kültürel özellikli binaların inşası, eğitim kurumlarının oluşturulması gerekliydi.

Bunların yanı sıra şehrin yeni halkını meydana getirecek Türk ve Müslümanların yaşam tarzı

ile uyumlu yeni alanlar oluşturulmalıydı. Şehrin coğrafyasına İslam Türk karakterinin hakim

olmasında en büyük rol İslam ibadet yapılarına düştüğüne göre, İstanbul ufuklarında cami ve

mescit minarelerinin yükselmesi düşünüldü.

İstanbul’un başkentlik görevini devralabilmesi için bir takım hazırlıklar yapıldı.

Bunların başında saray yerinin seçimi ve saray yapılarının inşası olmuştur. İstanbul’da

Sultan’ın ikameti için yapılan ilk saray kentin merkezinde, Tauri Forum’un kuzeyinde

Beyazıt’ta inşa edilmiştir. Bugün İstanbul Üniversitesi ve bir kısmı Süleymaniye Külliyesi

üzerinde kalmaktadır. Bu saray Fatih devri sonlarına doğru Osmanlı Padişahlarının uzun süre

oturacağı asıl İstanbul Topkapı Sarayı inşa edildikten sonra Eski Saray olarak anılmaya

başlanmıştır.

264

Topkapı Sarayı diye tanınan Yeni Saray alanı için seçilen yer, şehrin Haliç, Boğaz ve

Marmara’yı yüksekten seyreden, şehrin merkezini oluşturan nokta aynı zamanda pagan

Byzantion’unun da merkeziydi. Güçlü bir devletin geniş kadrolu saray teşkilatını en rahat

şekilde yerleştirebileceği saha gerçekten de şehrin bu bölgesiydi. Etrafı Sur-u Sultani denilen

sağlam duvarla çevrili bu geniş saray alanı, topoğrafik yapısı itibariyle de kendi sınırları

içinde şehirden bağımsız bir ünite özelliğine sahiptir ( Fotoğraf)

Fatih Sultan Mehmet Ayasofya’nın Müslümanların İstanbul’u fethini simgeleyen fetih

camii olmasını istemiş ve Osmanlı başkenti İstanbul’un ilk camisi de bu ünlü mabet olmuştur.

Fatih, Ayasofya’nın camiye çevrilmesini emrettikten sonra, bakımı ve yaşatılması için bir de

vakıf kurdur. Çok sayıda dükkanı ve Galata’da yaptırdığı Han’ı ve Kapalı Çarşıyı bu vakfa

bağışlamıştır. Ayrıca Ayasofya’ya bir de medrese inşa ettirmiştir(Bk.Fotoğraf).

Fatih döneminde yirmisekiz yıl gibi kısa sayılacak bir zaman diliminde 31 cami, 112

mescit faaliyete geçmiş ve dini eserler şehrin hemen her tarafına yayılmıştır. Mescitler daha

küçük boyutlu ve dolayısıyla daha mütevazı ve masraf gerektirmeyen yapı ve kurumlar

olduğundan, bunların şehirde yayılması hem daha geniş sahalı olmuş, hem de İslam

nüfusunun yerleşmeye başladığı semte kolayca sokulup çabucak faaliyete geçmesine yardımcı

olmuştur.

Fotoğraf Topkapı Sarayı

265

Fotoğraf: Ayasofya ve Çevresi

İstanbul’un fethi ile şehirdeki en önemli değişiklik Fatih Külliyesi’nin 1463-1470

yılları arasında yapılmasıdır. Fatih, Külliyesi’ni kurarken eski saray ve bedestenler yakınını

değil de buradan daha uzak bir alanı seçmiştir. Böylece daha sakin bir alanda eğitim ve

kültürel merkez oluşturmak istemiştir. Külliye sahası, buradaki harap durumdaki Havariyyun

Kilisesi ve bazı imparatorlara ait yeraltı mezarları kaldırmak suretiyle kazanılmıştır. Fatih,

külliyenin ana binasını bir tepe üzerine yerleştirmekle İstanbul’un tepe bölgesini anıtsal

mimari eserlerle süslemenin de ilk örneğini ortaya koymuştur. Fatih Külliyesi büyük çaplı

vakıf kurumlardan biriydi. Fatih Külliyesi topluma sadece camisiyle dinsel, medreseleri ile

eğitim ve kültürel hizmeti vermekle kalmamakta, darüşşifa ve tabhanesi ile sosyal

yardımlaşma ve sağlık hizmeti de sunmaktaydı (Bk.Şekil ve Fotoğraf).

Fatih’in yeni başkent İstanbul’a belirginlik kazandırdığı çevrelerden biri de merkez

çarşı bölgesidir. Türk şehrinde çarşı merkezinin belirginliğini sağlayan ana eleman

bedestendi. Klasik Türk imar sisteminde, kamu yararı gerekçe gösterilerek istimlak söz

konusu olmadığından, mevcut bir taşınmazın yerine yapılacak her türlü inşaatta mülk sahibi

para ile razı edilmek zorundaydı. Kısacası eski bir şehirde yeni inşaatların her istenilen yere

kondurulması mümkün olmadığı gibi, bunlar genellikle pahalıya da mal olmaktaydı. Fatih bu

266

bölgeye sadece bedesten binaları değil bir hayli de dükkan yaptırmıştır. Bedesten binaları ile

merkez çarşı bölgesi belirginlik kazanınca, buraya yakın düşen sahalarda, özellikle Ayasofya

önlerindeki Bizans dönemi dükkanlarının yeni iş merkezi olan bedesten çevresine kaydığı

anlaşılıyor. Nitekim Türk döneminde Bizans ana yolu Mese’likten Divanyolu’na dönüşmüş

olan bölge, çarşı sahası olmamıştır. Çarşı merkezi bedestenler bölgesinde yoğunlaşmıştı.

Beyazıt’tan Haliç’e uzanan merkezi iş alanının dışında, İstanbul gibi büyük bir

şehirde, bölge ve semt dükkanları da bulunmaktaydı. Örneğin Fatih’te Fatih Külliyesi

kurulduğu zaman yakınlarında dükkan grupları oluşmuştur. Saraç, zanaat erbabı ve esnafın

faaliyet gösterdiği Saraçhane de Fatih döneminde oluşmaya başlamıştır.

Fatih’in vezirlerinden Murat Paşa, Mahmut Paşa ve Rum Mehmet Paşa’nın yaptırdığı

camiler de önemli eserlerdir. Kiliseden çevrilen eserlerden Molla Gürani, Kalenderhane,

Zeyrek Camileri de bu vezir camileri kadar cemaat alabilen yapılardı. 1463’de yapılmış olan

Mahmut Paşa Camisi, Beyazıt Camisi yapılana kadar çarşı bölgesinin en büyük Cuma camisi

durumunda idi. Mahmut Paşa Camisi, medrese, imaret, mektep, türbe, hamam ve dükkanları

ile önemli bir külliye durumundadır (Bk.Şekil). Günümüzdeki adları Vatan ve Millet olan iki

büyük caddenin arasındaki köşe bölümünde yer alan Murat Paşa Camisi, medrese, imaret ve

Şekil Fatih Külliyesi Planı

267

hamamı ile birlikte bir külliye oluşturmaktadır.

Fotoğraf: Fatih Camii ve Külliyesinin Havadan Görünüşü

Fatih’in geniş fetihlerine karşılık oğlu II. Beyazıt (1481–1512) sınır genişletme

hareketlerinden daha çok imar çalışmalarının yaygınlaştırılması ve yönetim sorunlarına

çözüm getirilmesi işlerine öncelik vermiştir. II. Beyazıt döneminde hem mimari açıdan

değerli, hem de toplumun ihtiyaçlarını karşılama açısından önemli eserler inşa edilmiştir.

Beyazıt Camisi’nin oturtulduğu saha İstanbul’un tepe noktalarından birisidir. Bu

sahanın hemen yanı başında daha önce Eski Saray yerleşmiş bulunduğundan simetrik bir

düzenin temel oluşturacağı bir vaziyet planı uygulamasına saray duvarları bir ölçüde engel

teşkil etmiştir.

Bu alan Constantinopolis’in Tauri Forumu’na denk gelmektedir. Vaziyet planı

düzenlemesinde; Tauri Forumu’nun uzunlamasına şekli korunarak, medrese ve hamam

yapıları yerleştirilmiştir. Nitekim sarayın önü olmanın yanı sıra külliye sahası olması

nedeniyle, cami ile medrese ve hamam arasındaki yerler konut ve dükkanlarla dolmamış ve

268

burası meydan özelliğini korumuştur. Evliya Çelebi de buradan Beyazıt Meydanı olarak söz

eder.

Beyazıt Camisi, Osmanlı klasik üslubunun gerçek bir şekilde oluştuğunun

göstergesidir. Bu yapı bundan sonra inşa edilecek benzer eserlerin Türk mimarisinde zirveye

oturacak değerlerin de öncüsüydü. Beyazıt Camisi, kubbe sistemi bakımından, bir tam iki

yarım kubbe sistemiyle Ayasofya kubbe planlamasının bir benzeridir. Semte de adını veren bu

büyük eser, müslüman Türk İstanbul’un oluşmasında önemli payı vardır. II. Beyazıt Külliyesi

vaziyet planına bakıldığında Eski Saray ana kapısı önündeki meydansı açıklığın korunması,

ayrıca eski Mese’nin uzantısını oluşturan ana yolun bozulmadan varlığını sürdürmesini

sağlamaya yönelik bir çevre tasarımının hedeflendiği açıkça görülür. Daha çok Beyazıt

Meydanı şeklinde nitelenen Beyazıt Külliyesi yakın çevresi, bütün Osmanlı dönemi boyunca

İstanbul’un en dikkate değer yeri ve semti olmuştur. Eski Saray’ın yerini Bab-ı Seraskeri

(Harbiye Nezareti) alınca, buranın önemi daha da artmış, hareketliliği iyice çoğalmıştır. Bu

Şekil : Mahmut Paşa Cami s i Kesit

269

yüzdendir ki Osmanlı son döneminde, İstanbul’da ilk defa geniş çaplı meydan düzenleme

projeleri burası için hazırlanmıştır (Bk.Fotoğraflar).

II. Beyazıt döneminde Beyazıt Külliyesi’nden başka bir takım önemli camiler

yapılmıştır. Bunlar Sadrazam Atik Ali Paşa tarafından Çemberlitaş ve Karagümrük’te

yaptırılmış olan camilerdir. Çemberlitaş’daki eser ve külliyenin diğer yapıları

Constantinopolis’in ünlü forumlarından Constantinus Forumu sahasında inşa edilmişti.

Külliyenin cami ve diğer binaları metruk haldeki forumun çöken Bizans’ı hatırlatacak

yıkılmış yapılarının üstünü örterek buraya Türk damgasını vuruyordu. Şehrin omurgası olarak

varlığını sürdüren eski Mese ise bu çevrede artık Divanyolu halini alıyordu.

Fotoğraf: Beyazıt Külliyesinin havadan görünüşü

270

Fotoğraf: Beyazıt Meydanı’nda Bab-ı Seraskeri’ye Bakış (Daha sonra İstanbul Üniversitesi

olacak)

II. Beyazıt döneminin çok sayıda hayrat sahibi olan vezirlerinden Sadrazam Davut

Paşa’nın şehrin Batısında Marmara’ya bakan tarafında Constantinus döneminin Altın Kapı’sı

günümüzde ise Yedikule yakınlarında geniş boş alanda yaptırdığı cami, medrese, imaret,

tabhane, çeşme ve türbeden oluşan külliyesi, İslam Türk nüfusunun bu çevrede de yoğunluk

kazanmasına öncülük etmiştir.

Fatih Külliyesi’nin inşasından sonra Fatih semtinde başka cami, mescit, mektep,

medrese, türbe gibi binaların inşası devam ettiğinden bu çevre dini ve kültürel eserler

bakımından zenginleşmeye devam etmiştir. Bunların arasında; II. Beyazıt’ın vezirlerinden

Bali Paşa’nın 1504’de yaptırmış olduğu Bali Ali Paşa Camisi önemlidir. Fatih semtinde

II. Beyazıt dönemi eserleri arasında Millet Kütüphanesi yakınındaki İskender Paşa Camisi

hatırlanmaya değer yapılardandır. Çeşitli yerlerde hayratı bulunan II. Beyazıt’ın

hazinedarbaşısı Firuz Ağa’nın Sultanahmet’teki camisi, Hippodrom’un Mese’ye bakan

tarafında yeni konut alanlarının inşasına ve nüfusun yerleşmesine neden olması bakımından

üzerinde durulması gereken bir yapıdır. Bali Paşa Camisi’nden daha küçük olan Firuz Ağa

Camisi inşa edildiği dönemdeki özellikleriyle günümüze ulaşmıştır.

Yavuz Sultan Selim döneminde 1509 depreminde büyük hasara uğrayan İstanbul

yeniden ve daha planlı biçimlenmiştir. Şehir yeni bentler, su kemerleri, suyolları ve

çeşmelerle bol suya kavuşmuştur. Bu dönemde çok sayıda külliye inşa edilip vakfa

bağlanmıştır. Büyük ve orta boyutlu külliyeler, ayrıca tek başına yapılar halinde cami, mescit,

imaret, hamam, han, darüşşifa, saray, köşk binaları İstanbul’un çeşitli yerlerinde

271

konumlanmıştır. Kamu hizmetine yönelik dinsel, kültürel, sosyal nitelikli yapılar inşa

edildikçe bunların çevreleri kısa zamanda konutlarla dolup aynı zamanda konut grupları

arasında uygun yerlere inşa edilen cami, mescit, medrese gibi kurumsal yapılar oradaki

konutların daha da artıp mahallelerin büyümesine yol açmıştır.

Bu deprem sonrasında İstanbul’daki konutlar ahşap malzemeyle inşa edilmeye

başlanılmıştır. Depremden korunma yöntemi olarak düşünülen ahşap konut yapımı şehrin

görsel karakterini de değiştirmiştir. Ahşap yapıların çokluğuna bağlı olarak İstanbul yüzyıllar

boyunca yangınlarla mücadele etmiş, konut stoğu sıkça yenilenmiştir.

Osmanlı yönetimi cami ve mescit inşa edilen yerlerde Türk mahalleleri oluşturmaya

dikkat ederdi. II. Beyazıt dönemi sonlarında Müslüman Türk İstanbul karakterinin gerçekten

ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Şehirde sayıları azımsanmayacak bir gayrimüslim topluluğu

bulunsa da artık Rumca isimler unutulmaya yüz tutmuş şehir içindeki yeni semt isimleri ve

yeni yapılardan oluşan mahallelerle Türkleşmeye başlamıştır. Fetihten itibaren geçen elli yıl

zarfında İstanbul’un her tarafı dini, kültürel ve sosyal eserlerle dolmuştur.

16. yüzyıla başlarken İstanbul büyük bir kent olup, yüzyılın sonunda sadece İslam

aleminin değil, dünyanın en görkemli ve anıtsal yerleşmelerinden biri haline gelmiştir. Bu

yüzyıl Osmanlı gücünün zirve noktasına ulaştığı yüzyıldır. Bu gücü en iyi temsil eden padişah

da Kanuni Sultan Süleyman (1520–1566) olmuştur. Kanuni Sultan Süleyman’ın tahtta kaldığı

46 yıllık dönem, devlet için olduğu gibi İstanbul için de bir yükseliş dönemi olmuştur. Bu

dönem boyunca İstanbul’da birçoğu günümüze de ulaşmış çok sayıda eser inşa edilmiştir.

Osmanlı gücünün zirve noktasına ulaştığı, sanatçıların üretme gücünü harekete

geçirecek maddi imkanların çok elverişli olduğu bu dönemde, devletin resmi mimarlık

örgütünün başında Sinan gibi bir dehanın bulunması önemliydi. Muhteşem Süleyman’ın

büyük mimarı Sinan başkent İstanbul’u çeşitli imar ürünleriyle süslemiştir. Kanuni Sultan

Süleyman zamanında İstanbul, bir şehir olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti olmanın

özelliklerini gerçek biçimde yansıtır hale gelmiştir. Sinan inşa edileceği binaların

mimarilerinin mükemmelliğini sağlamanın yanı sıra bunların şehirle ilişkisini, en azından

yakın çevresi ile ilgi ve ilişkisini dikkate alarak sonuca ulaşmak istemiştir.

Osmanlı döneminin Avrat Pazarı olarak tanınan eski Arkadios Forumu batı ve güney

taraflarındaki yakın çevresi, Fatih ve II. Beyazıt döneminden itibaren İstanbul’un yoğun nüfus

barındıran bölgesi olmaya başlamıştı. Sinan, Avrat Pazarı’na yakın bir yerde Haseki Hürrem

Sultan’ın adını taşıyan, cami, medrese, mektep, darüşşifa ve aşhaneden oluşan bir külliye inşa

etmiştir. Haseki mahallesinin oluşumu da böylece başlamıştır. Haseki Hürrem Sultan’ın

İstanbul’daki eserleri arasında bir de hamamı bulunmaktadır.(Bkz.Şekil).

İstanbul’daki mevcut çok sayıda külliyeye bakıldığında, Osmanlı mimarının öncelikle

külliye için kullandığı arsanın durumunu, sonra topoğrafyasını, bunun hemen arkasından da

yakın çevre ile ilişkisi sorununu dikkate alarak plan tasarımını gerçekleştirmiş olduğu

272

söylenebilir. Fatih külliye alanı mükemmel bir simetrik planlama örneği ile geniş bir alana

çevre düzenlemesi getirmiştir. Büyük külliye alanı, sadece inşa edildiği alanın değil şehrin

bütününün kültürel odak noktası olmuştur. Burada yıkılmış ve metruk haldeki bir kısım

Bizans yapıları da temizlenerek, külliye onların üzerine yükseltilirken, yeni oluşturulan kültür

merkezinin ulaşım kolaylığıyla canlılığının sağlanmasına da dikkat edilmiştir. Ana arter

vaziyetinde yol külliyenin önünden geçmektedir. İstanbul’un yedi tepesinden birinin üzerinde

yükselen kubbesiyle uzaktan görünümündeki olumlu etki ise mimarın, tasarımında bu noktayı

da dikkate aldığının kanıtıdır. Beyazıt Külliyesi’nde sarayın ana kapısı önünde meydan

özelliğindeki sahanın bu durumunu korumak, onun hemen arkasından da buradan Aksaray

istikametinde uzantısını sürdüren ana yolun şekli bozulmadan kalıcılığını sağlamak için

binaları uzunlamasına bir eksene göre yerleştirmiştir.

Kanuni dönemi ve Mimar Sinan’ın yarım yüzyıl süren mimarbaşılığı, İstanbul’un

anıtsal öneme sahip öğelerini kent yapısına yerleştirmiştir. Kanuni döneminin başlangıcında

sultanın babası Yavuz Sultan Selim için yaptırdığı külliye, Fatih Külliyesi’nin kuzeyinde

Haliç yamaçlarındaki bir platform üzerine inşa edilmiştir. Osmanlı mimarisinin erken

döneminin özelliklerini yansıtan tabhaneli camidir (Bk.Fotoğraflar). Bozdoğan Kemeri’nin

hemen arkasında yapılan Şehzade Külliyesi, Beyazıt-Edirnekapı aksını daha da güçlendiren

bir uygulama olmuştur. Bunun karşısında Yeniçeri kışlalarının da varlığı düşünülünce

Şekil : Haseki Külliyesi Vaziyet Planı

273

Constantinopolis’in Mese’si üzerindeki yoğunluğun 16. yüzyılda Beyazıt’dan Fatih’e doğru

kaymış olduğu söylenebilir.

Sinan, 1543 yılında Kanuni’nin kızı Mihrimah Sultan ve oğlu Mehmet adına iki

külliye inşasına başlayıp 1548’de tamamlamıştır. Sinan, Şehzade Külliyesi’nde, Fatih ve daha

sonra Süleymaniye Külliyesi’nde kullanılan simetrik düzeni uygulayamamıştır. Külliye’nin

ikinci derecedeki yapılarını caminin bir yanına yerleştirmiştir. Şehzade Camisi; Beyazıt ve

Fatih Camisi arasındaki kısımda en düz alanı oluşturan kısma oturmuştur. Medrese, mektep,

imaret, kervansaray ve türbesi ile birlikte önemli bir külliye oluşturur (Bk.Fotoğraflar).

Haliç’e bakan sırtlardaki kent siluetine, Edirnekapı çıkışındaki yüksek bir tepeye

oturan Kanuni’nin kızı Mihrimah Sultan’ın külliyesi eklenmiştir. Cami, medrese, mektep,

türbe, hamam ve dükkanlardan oluşur. Suriçi İstanbul’un oturduğu en yüksek noktadır. Cami

pek büyük bir yapı olmadığı halde görkemlidir. 20.25 metre çapındaki kubbesi bundan daha

büyük bir iç mekanı örten kubbe etkisi yaratır. Sinan, orta kubbeyi dört büyük pandantife

oturtmuş ama asıl taşıma görevi yüklediği köşelere, dört büyük kemerle kenetlemiştir. Taşıma

işi köşelere yüklenince, serbest kalan duvarları, dantela gibi pencerelerle işlemesi mümkün

olmuştur. Böylece ışıklı bir iç mekan elde ederken, dış görünümünde de bir hafiflik ve incelik

sağlamıştır (Bk.Fotoğraf)

274

Fotoğraf : Yavuz Selim Camii i

275

Sinan’ın klasik mimarimizde merkezi kubbeliler arasında değerli örnek oluşturan

Şehzade Camisi’nden daha çok önem verdiği diğer bir eseri, Süleymaniye Külliyesi’dir.

Süleymaniye Külliyesi Haliç tarafına çarpıcı bir dış etki yaratacak bir konuma

yerleştirilmiştir. Süleymaniye Camisi ve külliyesi ile İmparatorluk yeni bir sosyal ve kültürel

tesis, şehir ise silueti için muhteşem bir anıt kazanmıştır. 1550–1557 yılları arasında yapılan

cami, medreseler, sıbyan mektebi, hamam, tabhane, darüşşifa, türbe, aşhaneimaret,

kervansaray ve arasta’dan meydana gelen bu külliye, Osmanlı başkenti için önem

taşımaktadır.(Bk.Şekil ve Fotoğraf). Külliyenin etrafında kısa zamanda Süleymaniye

mahalleleri oluşmuştur.

Fotoğraf : Edirnekapı Mihrimah Sultan Cami s i

276

İmparatorluğun en zengin ve güçlü olduğu bu dönem Türk-İslam kültürüne özgü bir

kent modeli oluşturmuştur. Bu model, ne Batı Rönesans’ının ölçütleriyle, ne de İslam

gelenekleriyle açıklanabilir. Bunda temel İslami sosyal-kültürel yapının etkisi olmakla birlikte

İstanbul’da Osmanlı Dönemi’ne özgü yerel geleneklere dayanan bir sentez ortaya çıkmıştır.

Süleymaniye gibi bir külliye, işlevleri, ekonomik ve sosyal içeriği ile kent yaşamı içinde

önemli bir simge olmuştur.

Sinan’ın merkezi iş alanı ve ticaret bölgesine oturtulmuş bir diğer eseri de,

Eminönü’ndeki Rüstem Paşa Camisi’dir. İnşa edildiği sahanın alçak seviyede olması

nedeniyle bodrum kata yer verilmiştir. Caminin hem çevresindeki ticaret yapıları arasında

sivrilmesini hem gerisindeki yüksek sırt üzerinde yukarıdan bakan Süleymaniye ana

kubbesinin ufak bir örneğinin Haliç kıyısında varlığını hissettirmesini mümkün kılmış,

bunların yanı sıra bodrum katından dükkan ve mahzen olarak yararlanma imkanını

hazırlamıştır. Rüstem Paşa’nın İstanbul’daki yapılar arasında iki tane kervansaray ve

Cağaloğlu’nda yer alan bir de medresesi yer almaktadır (Fotoğraf ve Şekil). Böylece Fatih’in

başlattığı merkez iş alanı ve yapıları daha da genişletilmişti.

Şekil : Süleymaniye Külliyesi Vaziyet Planı

277

Kanuni dönemi İstanbul’u, dış görünüşüyle, o devirde kente gelen seyyahları da çok

etkilemiştir. Fatih’in iskan ve imar siyaseti meyvelerini vermiş, ondan sonra gelen II. Beyazıt

ve Yavuz Sultan Selim gerek iskan, gerekse imar çabalarını sürdürmüştür. Kent bir yandan

iskan edilip büyürken, öte yandan dini anıtsal yapılarla donatıldı. Kanuni dönemi İstanbul için

bir planlı kentleşme dönemi olmuştur. Bir yandan kente yeni göçlerin gelmesi engellenmiş,

diğer yandan da surların çevresine ev yapımı yasaklanarak, her evin pencerelerine kepenk

konulması ve Galata’daki tüm yapılarda taş kullanılması zorunluluğu getirilmiştir. İstanbul’a

bol su sağlamak için birçok tesis, vakıflar ve vakıflara hazinece sağlanan vergi tahsisleriyle

desteklenerek tamamlanmıştır.

Şehir; Sarayburnu, Tersane, İskender Çelebi, Dolmabahçe, Tokat, Çubuklu, Sultaniye,

Üsküdar, Haydarpaşa, Kandilli hasbahçeleri ve Büyükdere Korusu ile bezenmiştir. Kentin

tüm iaşe ve ihtiyaçları için yeni bir tedarik sistemi oluşturulmuş; bu maksatla Rumeli

şehirleri, Karadeniz Kıyıları ve Mısır’a bir takım piyasa düzenleyici yükümlülükler

getirilmiştir. Yine İstanbul bu dönemde “kahvehane"lerle tanışmıştır.

Fotoğraf : Süleymaniye Külliyesi Genel Görünüm

278

Fotoğraf : Rüstem Paşa Camii s i

Şekil : Rüstem Paşa Cami s i Planı

279

16. yüzyıl sonlarında İstanbul’a gemiyle Marmara’dan giren bir yabancı; onarılmış

sağlam kara ve deniz surlarını, Yedikule Hisarı’nı, kentin tepeleri üzerinde büyük kubbeli,

göğe yükselen incecik minareli camileri, Ayasofya’yı, Şehzade’yi, Selimiye’yi, Fatih ve

Süleymaniye’yi görüyordu. 16. yüzyılın sonlarında da kültür ağırlıklı küçük külliye

örneklerine rastlanmaktadır. Divanyolu üzerinde Mimar Davut Ağa’nın eseri, Koca Sinan

Paşa Külliyesi, Saraçhane’deki Gazanfer Ağa Külliyesi dikkate değerdir (Bk.Fotoğraf).

17. yüzyılda İstanbul büyümeye devam eder. Ancak 16. yüzyılla karşılaştırıldığında

anıtsal yapı yoğunluğu azalacaktır. Biri yüzyılın başında, diğeri ortasında iki anıtsal eser

yükselmiştir. Bunlar aynı zamanda imparatorluk döneminin son büyük çaplı külliyeleri

olmuştur. Biri Sultanahmet, diğeri de Yeni Cami’dir. Mimaride ve süslemede klasik anlayış

ve zevk devam etmiştir. Türk mimarisinin zirvelerinden olan Sultanahmet Camisi, İstanbul

topoğrafyasında çok önemli bir yere oturmuştur. Caminin inşa edileceği yüksek arazi parçası

Marmara tarafından bakılınca en görkemli görüntüyü vermektedir. Eski ünlü Hippodrom’un,

yine onun gibi ünlü Bizans’ın Büyük Sarayı’nın izlerinin kenarında yeni bir anıtsal Türk

eserinin yükseltilmesi, şehrin bu bölümü için Türk dönemi ününün yaratılması sonucunu

verecekti. Buraya yapılan eserler, Büyük Saray Augustaion, Hippodrom kelimelerinin

çağrışımlarını silip unutturacak güçte ve güzellikte olmuştur.

Fotoğraf : Gazanfer Ağa Külliyesi

280

Sedefkar Mehmet Ağa’nın eseri olan Sultanahmet Camisi büyük bir külliyenin ana

yapısını oluşturmaktaydı. Medrese, imaret, tabhane, darülkurra, sıbyan mektebi, darüşşifa,

hamam, hünkar kasrı, sebiller ve arasta düzeninde bir çarşı ünitesi, türbe, bu külliyenin diğer

yapıları idi. Külliye yapılarının bir kısmı bugün ayakta değildir. Bir sokağın üzerinde

karşılıklı dükkanlardan oluşan Sultanahmet arastasında halen otuz küsur dükkan

yaşamaktadır. Sultanahmet Külliyesi simetrik bir yerleşme düzenine sahip değildir. Önünde

Dikilitaş gibi bir anıtın, çok yakınında İbrahim Paşa Sarayı gibi büyük kargir bir binanın,

deniz tarafındaki bölgede Bizans Sarayı duvar kalıntılarının yer aldığı bir sahada simetrik bir

yerleşme düzeni sağlanamamasını doğal karşılamak gerekmektedir (Bk. Fotoğraf ve Şekil).

Fotoğraf : Sultan a hmet Cami s i

281

Yeni Cami, III. Sultan Mehmet’in annesi Safiye Sultan’ın başlatıp, IV. Sultan

Mehmet’in annesi Hatice Turhan Sultan’ın bitirdiği bir yapıdır. Büyük anıtsal bir caminin

yapılacağı düşük kotdaki bu yer, boş arsa durumunda değil, Yahudi evleri ile doluydu. Büyük

bir külliye kurulmasına müsait olmadığına göre Yeni Cami için Eminönü’nün seçilmesinde

bazı amaçlar gözetilmiştir. Bu amacın, Eminönü’nün, sokaklarının düzensizliğinden şikayet

edilen bir semt olmaktan kurtarılarak temiz bir Müslüman Türk semti haline getirilmesi

olduğu anlaşılmaktadır. Buranın çok yakınında daha önce Kanuni zamanında Rüstem Paşa

Camisi yapılmıştır. Deniz kenarına inşa edilen Yeni Cami yüksekçe bir su basmana

oturtulmuştur. Yanıbaşındaki Rüstem Paşa Camisi’nde ise , Mimar Sinan binayı bir bodrum

kat üzerine yükseltmiştir. Davut Ağa ondan daha büyük bir yapı olan bu camide zemin

yüksekliğini daha uygun bir düzen teşkil eden subasmanla sağlamıştır. Çarşı bölgesi olması

sebebiyle medrese yerine arasta tercih edilmiş olup, L şeklindeki bu arasta Mısır Çarşısı

olarak anılmaya başlamıştır. Arastanın dışında külliyeye bağlı başka dükkanlar da

bulunmaktaydı. Külliyenin darülkurra ve sıbyan mektebi dışındaki yapıları varlıklarını

sürdürmektedir. Darülkurra yerine günümüzde İş Bankası Binası olarak kullanılan bina

yapılmıştır (Bk.Fotoğraflar).

Şekil : Sultanahmet Külliyesi Vaziyet Planı .

282

17. yüzyılda bu iki büyük külliye dışında ortaya konan mimari eserler, gerek başkentte

gerekse imparatorluğun diğer şehirlerinde küçük çaplı külliyeler ile ticaret yapıları, özellikle

de menzil hanlarından oluşmaktaydı. 17. yüzyılda Anadolu ve Rumeli tarafında yollar

üzerinde bir takım menzil hanları, bazı şehirlerde de han ve kervansaraylar inşa edilmiştir. Bu

etkinlikte İstanbul’un payına iki büyük, bir iki tane de küçük han düşer. Bunlar;

Çemberlitaş’daki Vezir Hanı ile Çakmakcılar yokuşundaki Büyük Valide Hanı’dır.

yüzyılın küçük külliyeleri değişik türde küçük boyutlu birkaç yapının bir araya

getirilmesi şeklinde bir oluşum sergilemektedir. Çoğunlukla kültürel nitelikli yapılar ağır

basar. Küçük bir arsa parçasına mümkün olduğunca fazla sayıda ve değişik türde bina

yerleştirme özelliği gösterir. Şehrin ana arterini oluşturan yol kenarında ya da ona yakın bir

yerde yapılmasına önem verilir. İstanbul’un ana yolu, Bab-ı Hümayun ve Ayasofya önünden

başlayıp Çemberlitaş-Beyazıt-Aksaray-Haseki ve Beyazıt-Şehzadebaşı-FatihEdirnekapı’ya

uzanan yoldu. Bu önemli güzergahta büyük boyutlu inşaatlar için artık yer kalmamıştı. Hayrat

sahipleri bulabildikleri küçük boyutlu arsalara birkaç tür binayı sıkıştırmak istiyordu. 17. ve

Fotoğraf : Yeni Camii ve Mısır Çarşısı

283

18. yüzyıl mimarları düzenli bir geometriye sahip olmayan bu arsaları sadece çok

ustalıkla kullanmakla kalmayıp, düzensiz arsalarda ince zevk ürünü yerleşimler meydana

getirmişlerdir. Divanyolu üzerinde ve yolun yakınında olmak üzere, Ayasofya ile Fatih

arasında ana yapılarını medreselerin oluşturduğu Firuz Ağa Medresesi (Camisi II.Beyazıt

döneminde yapılan bu medrese 19. yüzyılda yol genişletme amacıyla ortadan kaldırılmıştır),

Cafer Ağa, Köprülü Mehmet Paşa, Atik Ali Paşa, Çorlulu Ali Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa

Paşa, Seyyid Hasan Paşa ( İstanbul Üniversitesi’nin uzun süre Türkoloji Enstitüsü olarak

kullandığı bina ), Kuyucu Murat Paşa, Nevşehirli

Damat İbrahim Paşa, Amcazade Hüseyin Paşa, Feyzullah Efendi Medresesi (Millet

Kütüphanesi olarak tanınan bina) bu külliyelere örnek olarak verilebilir.

18. yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı’ya açılma dönemi olarak bilinmektedir.

Savaşların ve yenilgilerin arkasından gelen ve tarihimizde Lale Devri olarak adlandırdıkları

III. Ahmet Dönemi, o yılların yenilik ve değişim içeren hareket ve oluşumlarına eşdeğer bir

yol izlemektedir. Osmanlı-Türk Klasik devir sanatı, bu geçiş safhası içinde artık dışarıdan

Şekil : Yeni Camii Külliyesi Vaziyet Planı

284

gelen tesirler ile karakterini kaybetmeye başlamıştır. Osmanlı klasiğinde yaygın şekilde

geçerli olan dışta sadelik, süslemelerin genelde binanın içinde olması kuralına uyulmamaya

başlanır. Dışta da süslemeye yer verme eğilimi gelişme kaydeder. Bab-ı Hümayun önündeki

III. Ahmet Çeşmesi Lale Devri döneminin sanat anlayışını açıkça yansıtan bir yapıdır

(Bk.Fotoğraf).

Bu yüzyılda inşaatlarda yeni bir canlanma olmuştur. Bu canlanma, önce yüzyılın

başlarında ahşap köşkler, konaklar inşası şeklinde kendini göstermiştir. Patrona Halil İsyanı

ile bir aralık duraklayan köşk, konak, saray gibi yapıların inşası hareketi, yüzyılın ikinci

yarısında yeniden canlılık kazanırken, İstanbul’un sayfiye alanlarına doğru büyümesi devam

etmiştir.

18. yüzyılın başında İstanbul’da o zamana kadar görülmemiş ölçüde geniş alanlı bir

ticari yapı topluluğunun kargir olarak inşası gerçekleştirilmiştir. O güne değin, geniş alanlı

yapı olarak, taş ve tuğla malzemeli büyük külliyeler, ticari yapı olarak kargir iş hanları, kargir

ve ahşap malzemeli saraylar yapılmıştı. Bu defaki, bütün halinde en geniş sahayı kaplayan

ticari yapı durumunda olan Kapalıçarşı’dır. Fatih tarafından yapılan bedestenler çevresinde

ahşap dükkanlardan oluşan İstanbul’un merkez çarşısı, kapalı çarşıya dönüştürülmüştür. 1701

yangınından sonra eski ahşap dükkanların yerine yapılmıştır. Bu yüzden düzgün bir planlama

Foto ğraf : III. Ahmet Çeşmesi

285

anlayışı görülmemektedir. Yanmış dükkanlar sadece yenilenmekle kalmamış, genel bir

planlamaya gidilerek dükkanlar kargir, sokakların üstü de yine kargir olan tonozla

örtülmüştür. Kapalıçarşı mimari açıdan çok iktisadi açıdan büyük bir önem taşıyordu. Cami

ve diğer yapılar gibi İstanbul’un kimliğini oluşturan yapılar arasında yer alıyordu

(Bk.Fotoğraf).

Fotoğraf: Kapalıçarşı

Lale Devri’nde gerçekleşen imar hareketleri arasında İstanbul surlarının tamiri ile su

tesislerini de tamir edilmiştir. Birinci partide surların Yalı Köşkü yapısı ile Demirkapı

arasında kalan kuleden Ahırkapı’ya kadar uzanan bölümün içi ve dışı tamirle yenilendi. İkinci

etapda Narlı Kapı’ya kadar uzanan bölüm elden geçti. Daha sonra Narlı Kapı’dan

Yedikule’ye kadar olan kısım elden geçti. Yalı Köşkü’nden Eğri Kapı’ya kadar olan bölüm de

tamir edildi.

Türk mimarisinde Batı tesiri taşıyan mimari öğelerin ilk örnekleri çeşme ve sebil gibi

küçük boyutlu eserlerde görülür. Bu çeşme-sebil ünitesi bir külliyenin tamamlayıcı yapıları

olurken bazen de çeşme-sebil-türbe birliği şeklinde bağımsız üniteler de oluşturmuştur. Bu

döneme kadar çeşmeler, temelde fonksiyonel küçük mimari üniteler iken, bu defa çevresine

de estetik değer katan, bağımsız su yapıları halinde meydan çeşmeleri inşa olunur. Meydan

çeşmeleri ve çeşme-sebil düzenlemeleri genellikle iyi görüntü veren yerlere yerleştirilir. Süslü

286

meydan çeşmeleri, çeşme-sebil üniteleri o yörenin su ihtiyacına cevap verecek

fonksiyonelliğinin yanı sıra sokak, cadde, meydan ve çevreye estetik bir düzenleme getirmek

amacıyla da yapılmıştır.

18. yüzyılın ikinci yarısında Türk sanatında barok zevkin hakimiyeti görülür. Batıda

böyle bir sanat yoktur ancak Barok’un batıda görülen dış ögelerin süslenmesi anlayışının

etkisiyle oluşmuş bir Türk sanatı olduğu kabul edilir. Türk Baroğu olarak adlandırılan bu

sanat üslubu geleneklere bağlı çeşitli yapılarda tatbik edilmekle beraber bunların her türlü

aksamında kendini gösterir. Nuru Osmaniye Camisi’nde Barok formların ve motiflerin büyük

ölçüde mimari bir yapıda kullanıldıkları görülür. Barok karakterin plana da yansıdığı en iyi

örneklerden birisidir. 18. yüzyılın İstanbul’daki en görkemli anıtı olan Nur-u Osmaniye

Camisi ve Külliyesi kentin ticaret merkezinin ortasında, Constantinus Sütunu’nun yakınında,

kent yaşamı içinde önemli bir yapıdır. Yerleşim planı çevresiyle büyük bir uyum içindedir

(Bk.Şekil, Fotoğraf).

287

Fotoğraf: Nur-u Osmaniye Camisi

Şekil : Nur - u O smaniye Külliyesi Vaziyet Planı.

288

Bu batı tesirli Türk Sanatı, bütün hızıyla 18. yüzyılın ikinci yarısı ile 19. yüzyıl Türk

Sanatı’nda kendini gösterirken 18. yüzyılın sonlarında yine Batı tesirli Avrupa Neo-Klasik

üslubunun da Türk Sanatı’na sızmaya başladığı görülmektedir. İstanbul, Türk Baroğunun irili

ufaklı ve çeşitli fonksiyonlarına sahip eserleri ile süslenmiş bulunuyordu. Laleli Camisi

(1759–1763), Barok üslubun Türk geleneği içindeki yorumunu gösteren bir örnektir.

1766 depreminde yıkılan Fatih Camisi’nin yerine yapılan ikinci Fatih Camisi,

Beylerbeyi Camisi, gibi büyük eserler Türk Baroğu’nun başlıca örnekleridir. Bu sitili, Zeynep

Sultan (1769), Beşir Ağa (1745), Seyyid Hasan Paşa (1745) camileri ve medreseleri gibi daha

ufak ölçüdeki yapılarda da bulmak mümkün olmaktadır. Türk Baroğu en sevimli eserlerini,

mütevazı sokak çeşmelerinde ve gelip geçene bir hayır olmak üzere su ve serinletici dağıtmak

üzere yapılan sebillerde ortaya koymuştur. Barok ve rokokonun başlangıç yıllarındaki

eserlerinden biri Kapalıçarşı’da Bedesten ve Mercan Kapı’ları arasındaki Hacı Bekir Ağa

Çeşme ve Sebili’dir.

( .

Fotoğraf : Laleli Cami si

289

18. yüzyıldaki darüssaade ağalarından olan Hacı Beşir Ağa, İstanbul’un çeşitli

yerlerinde on kadar çeşme yaptırmış, ayrıca bir takım vakıflar kurmuştur. Onun vakıflarından

biri Cağaloğlu’nda Vilayet Binası yakınındaki Hacı Beşir Ağa Külliyesi’dir. Cami, medrese,

çeşme, sebil, mektep, kitaplık ve tekkeden meydana gelen bu külliye eğimli bir arazi üzerine

kurulmuştur.

18. yüzyılın en dikkat çekici gelişmesi, sur dışındaki mahalle ve bölgelerin öneminin

artmasıdır. İstanbul’un sur içi kentle sınırlı eski görünümünün yerini, kıyılarda yoğunlaşan bir

kıyı kenti almaya başlamıştı. 18. yüzyılda İstanbul, bir taraftan Haliç kıyıları, Kağıthane

Bölgesi ve Boğaziçi’nde yeni binalar inşası suretiyle büyürken, yapı topluluklarının en yoğun

olması gereken Tarihi Yarımada’nın göbeğinde bostan sahalarının varlığı Laleli Camisi

inşaatı vesilesiyle öğrenilmektedir. 18. yüzyılda sur içi İstanbul’unda arsa kazanmaya ilişkin

bir imar hareketi görülmektedir. İmarcı bir padişah olan III. Mustafa, Yenikapı’da Bizans

döneminde limanın bulunduğu bölgeyi doldurtarak iskana açmıştır.

Önceki imar dönemlerinde daha çok, büyük ve orta boy cami külliyeleri, inşaatların

ağırlığını oluştururken, Lale Devri’nde kentsel ölçekte sivil mimari örnekleri, saraylar,

kamuya ait ya da özel bahçeler ve halk çeşmeleri üzerinde yoğunlaşan bir yapı etkinliği

vardır. İçe dönük yaşamaya alışmış bir toplum, böylece ilk kez kentsel boyutlarda dışa dönük

bir yaşamla tanışmıştır.

18. yüzyılda kentin ana caddesi boyunca yapılan anıtsal inşaat etkinliklerinin

yoğunluğu, kentin sur dışına taşmasına karşın, sur içi kentin önemini yitirmediğini gösterir.

17. ve erken 18. yüzyıl yapıları arasında Vezir Han, Köprülü Kütüphanesi (1661), Kara

Mustafa Paşa Külliyesi (1690), Çorlulu Ali Paşa Külliyesi (1708), 18. yüzyılın başlarında III.

Ahmet’in annesi Gülnuş Sultan tarafından Beyazıt’ta yeniden inşa edilen Simkeşhane

bulunmaktadır. Kentin bu ana ekseni üzerindeki Hasan Paşa Hanı (1745), Nur-u Osmaniye

Külliyesi, Sadrazam Ragıp Paşa’nın zarif küçük kütüphanesi (1762), sıbyan mektebi ve açık

türbesiyle III. Mustafa’nın Laleli Külliyesi, eski Mese boyunca kentsel mekanı canlı tutan

yapılardır ve bu caddenin karakteri 20. yüzyılın ortalarına kadar özelliğini korumuştur.

18. yüzyılda bu kadar çok yapının inşa edilmesi ve büyük konut mimarlığının

gelişmesine karşın Marmara Denizi’nden bakıldığında İstanbul hala surlarla çevrili bir kent

imgesi taşıyordu. Surlar zaman zaman onarılıyordu. Kubbeli camilerle, yerleşim alanlarının

yatay gelişmesi arasındaki geleneksel siluet anlayışı geçerliliğini koruyordu. Buna karşın

Haliç’ten bakıldığında kent dokusunda bazı değişikliklerin başladığı dikkat çeker. Çarşı

içindeki ahşap dükkanların, Kapalı Çarşı’nın ve eski ahşap hanların yerini yüksek, kütlesel taş

hanlar almaya başlamıştı. 18. yüzyılın son çeyreğinde bütünüyle yabancı bir yaklaşımla inşa

edilen yeni tersane yapıları, askeri kışlalar ve okullar, 19. yüzyılın kozmopolit İstanbul’unun

habercileriydi.

290

I. Abdülhamit (1774–89) ve III. Selim (1789–1808) dönemlerinde de oldukça yoğun

bir yapım faaliyeti görülmektedir. I. Abdülhamit’in Sirkeci’deki külliyesi ile III. Selim’in

kızkardeşi Mihrişah Sultan’ın Eyüp’deki külliyesi, Türk Barok ve Rokoko üslubunun yüzyıl

sonunda eriştiği olgunluğu ve rokoko bezemenin inceliğini sergiler. Yüzyılın sonu III.

Selim’in padişah olduğu döneme rastlamaktadır. Batılılaşma tarihinde bu dönem önemli

reform girişimlerinin başlatıldığı bir devre olarak bilinmektedir.

19. yüzyıl başlarında eski kent, surlarla çevrili olmaya devam ediyordu. Sarayburnu’na

kadar devam eden surların önünde herhangi bir yerleşme yoktu. Şehrin Marmara’dan görünen

siluetine bugün de hakim olan büyük camilerin arasını boyutsuz ve homojen bir doku olarak

mahalleler doldurmaktaydı.

19. yüzyılda imparatorluğun Batıya karşı savunma dönemi yaşamasına ve ekonomik

sıkıntılarına rağmen, küçümsenmeyecek ölçüde inşaat faaliyeti görülür. Bu etkinlikten

başkent İstanbul yine en büyük payı almıştır. Yüzyılın ilk yarısında İstanbul’da büyük çaplı

kışlalar, ayrıca bir takım eğitim ve yönetim binaları yapılır. Önceki dönemlerde söz konusu

olmayan tiyatro, müze gibi kültür ve sanat yapıları inşa ettirilmiştir. Daha önceki dönemlerde

yatırım yapılmayan yol ve ulaşımla ilgili alanlar, bu defa üzerinde en fazla durulan ve önemli

harcamalar gerektiren konular halini almıştır. Haliç üzerine köprü inşası, yol genişletme,

meydan açma, rıhtım yapma, metro, tramvay ve demiryolu gibi büyük yatırım gerektiren

sahalar 19. yüzyılda ortaya çıkmıştır.

İnşaat etkinlikleri ilk kez 19. yüzyılda sistematik bir düzene sokulmuştur. İmar

sisteminde yeni yasal ve kurumsal düzenlemeye gidilmiştir. Bu düzenlemelerin başında

bugünkü belediye yönetimi işlevini yürüten Şehremaneti 1855 yılında ilk kez İstanbul’da

kurulmuştur. Kent planlama çalışmaları 1839-1937 yıllarında Osmanlı sarayına bağlı istihdam

edilen yabancı mimar Von Moltke’nin danışmanlığında İstanbul için yapılmıştır. Moltke’nin

önerileri göz önüne alınarak 1848 tarihinde Ebniye Nizamnamesi hazırlanmıştır. 1857’de

İstanbul 14 belediye bölgesine ayrılmıştır. Sur içi kentte yalnızca üç bölge vardı. Bu bölgeler;

Fatih, Aksaray ve Ayasofya’dır. İlk yapılan planlar kentlerin tamamını kapsayan büyük imar

hareketleri olmak yerine yangınlarda yıkılan bölgelerin imarı ve yeni gelen nüfusun

yerleştirilmesi için gerekli yerlerin imarı şeklinde kendini göstermiştir.

19. yüzyıl planlama çabaları, sokakların iyileştirilmesi üzerinde yoğunlaşmıştır.

Toplumun kültürüne işlemiş olan eski sokak dokusu kentin tarihsel yapısının temelini

oluşturuyordu. Kentin 19. yüzyıl sonlarında ve 20. yüzyıl başlarında yapılan haritalarında eski

sokak düzenlerinin yer yer ızgara planlı lekelerle kesildiği görülür. Bu lekelere özellikle

kentin yanan alanlarında rastlanır. Yangın ve ızgara plan, İstanbul’un 19. yüzyıl planlamasını

simgeler. İstanbul’da ilk kez bu planla, iki yolun kesiştiği kavşak, küçük sekizgen bir meydan

oluşturabilecek biçimde genişletilmiş ve bir yanına 1871’de Valide Sultan Camisi yapılmıştır.

Ünlü Aksaray Meydanı bu görünümünü yüz yıla yakın korumuştur.

291

Tanzimat her alanda olduğu gibi, mimarlık alanında da yeni örgütlenme modelleri ve

yasal düzenlemeler getirmiştir. Bayındırlık işlerinin geleneksel saray teşkilatından çıkarılıp,

devlet mekanizması içindeki konumuna geçirilmesi için ilk girişimler Tanzimat öncesi II.

Mahmut (1808-1839) döneminde başlatılmıştı. Günümüzdeki imar hukukunun temellerini

oluşturan birçok kural, yasa ve yönetmelikler, Tanzimat düzenlemeleri içinde getirilmiştir.

Tanzimat’ın mimarlık alanındaki ilk anlatımı, II. Mahmut için Divanyolu’nda yapılan

türbe ve buna bağlı yapılar grubudur. Türbe ve bağlı yapılar II. Mahmut’un kızı Esma

Sultan’ın sarayının yerini almış ve yoğun bir ahşap dokunun içine inşa edilmiştir. Tarihi

Yarımada’nın en önemli caddesi olmasına karşın, Divanyolu’nun o tarihteki genişliği 5–8

arşını geçmemektedir. II. Mahmut Türbesi’nden sonra 1848’de çıkarılan I. Ebniye

Nizamnamesi’nde öngörüldüğü üzere türbe ve çevre duvarı yol hizasından geri çekilerek inşa

edilmiştir (Bk.Fotoğraf).

292

1865 yangınından sonra Divanyolu üzerinde yer alan yapılar, ya kargire

dönüştürülmek amacıyla yıkılarak ya da yeni cephelerin oluşturduğu doğrultuya kadar olan

bölümü ortadan kaldırılarak yaklaşık günümüzdeki genişliğine kavuşturulmuştur.

Ayasofya çevresindeki evler yıkılarak caminin önüne geniş bir meydan açılmış,

ayrıca genişletme çalışmaları sırasında Köprülü Mehmet Paşa Türbesi de sökülerek, öbür

yapıların hizasına çekilmiştir. Eski kentte sürdürülen sokak genişletme çalışmaları her zaman

yıkıcı bir süreç izlemiş, her defasında önemli yapıların yıkılmasıyla sonuçlanmıştır.

Fotoğraf : II. Mahmut Türbesi

293

19. yüzyılın ikinci yarısındaki tercih değişikliği her tür yapıda izlenebilmektedir.

Tanzimat ve sonrasındaki dönemde, özellikle dini yapı inşaatlarında önemli ölçüde azalma

görülür. Batılı üsluplar, kentin eski mahallelerine özellikle yangınlardan sonra inşa edilen

camiler, kargir evler ve apartmanlar aracılığıyla girmiştir. Fatih’teki Hırka-ı Şerif Külliyesi ile

Aksaray’daki Pertevniyal Valide Sultan Camisi, eski kente, Batı üslubuyla yapılmış

eserlerdendir (Bk. Fotoğraf).

Fotoğraf: Aksaray Valide Sultan Camisi

294

Bu dönemde mimari üslup olan Neo-Klasik’in, 19. yüzyıl başlarında Sultan III. Selim

zamanında başladığı ve Sultan II. Mahmut zamanında geliştiği görülür. Neo-Klasik üslubu

aksettiren en belirli eser, Sultan Mahmut Türbesi’dir. Neo-Klasik üsluba sahip yapıların en

sonuncusu Arkeoloji Müzesi’dir. II. Abdülhamit Dönemi (1876–1909) Batı emperyalizmine

karşı varolma mücadelesinde mimari ve sanatta birçok yabancı ve batıda yetişen azınlık

mimarını sarayda istihdam etmişti. Bunlar doğu Türk sanatını ve mimarisini de öğrendikten

sonra mimari projeler hazırlıyorlardı. Böylece Osmanlıda Avrupa kültürü etkisi görülürken,

Osmanlı mimari ve sanat etkisi Avrupalı mimarlarca da öğrenilerek yeni bir sanat anlayışı

ortaya çıkıyordu. II.Abdülhamit dönemi birçok mimari-sanat üslubunun ortaya çıktığı ve

kullanıldığı bir dönem olmuştur. Bu durum kuşkusuz Avrupa’nın mimari ve sanat gelişimini

de etkilemiştir.

Bu nedenle II. Abdülhamit dönemi ile I. Dünya Savaşı ve sonrası, bir üslup

karmaşasına tanık olunmuştur denilebilir. Yüzyılın sonlarına doğru seçmeci davranış olan

eklektik anlayış yerine belirli bir üslup özelliğine sahip binalar yapma eğilimi başladı.

Seçmeci davranışı bir yana bırakıp sadece Batı Neo-Klasiği uygulamasına geçenlerin yanı

sıra, yeni çıkan Art-Nouveau üslubu tercih edenler, hatta çok az sayıda da olsa Neo-Gotik

denemelerde bulunanlar oldu. Avrupa’da gelişen ulusçuluk akımının, Osmanlı başkentinde

yapılan 19. yüzyıl yapılarındaki biçimsel yankıları, öncelikle azınlık mimarların kendi

toplumları için gerçekleştirdikleri binalarda görülmektedir. Azınlık mimarları, okulların,

kiliselerin ve diğer yapıların biçimlenmesinde o yıllarda Batı’da moda olan eski Yunan ve

Roma yapı sanatından esinlenmişlerdi. Öte yandan toplumu ve kurumları yenileştirmek için

Batı modelini seçen saray ve çevresinin önderliğindeki yoğun yapı çalışmalarında görev alan

yabancı uyruklu ya da azınlık mimarların tasarladığı yapıtlarda, Batı’daki örneklerden

etkilenmiş, dev ölçekli ve seçmeci biçimli, doğunun etkisi ile de abartılmış ölçüde bezemeli

bir mimari anlayış egemen olmuştur.

İstanbul’da 20. yüzyıl başı mimarisinde genelde Barok ve Art Nouveau egemen

olmuştur. Bunların yanı sıra Osmanlı klasiğine dönüş yapmak isteyenler çıktı. Bu yolu tercih

edenler, dinsel olmayan yeni modern binalarda klasik Türk mimarisinin bazı form ve öğelerini

kullanmaya başladılar.

1908’de II. Meşrutiyet’in ilanıyla başlayıp, 1930’larda sona eren yaklaşık yirmi yıllık

dönem, Türk mimarlık tarihinde Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi olarak tanınmıştır. Milli

Mimari Akımın en önemli temsilcileri, Mimar Vedat ve Kemalettin beylerdir. Ulusal

üslupların yaratıcıları olan bu mimarların Sirkeci’deki Büyük Postane, Bahçekapı’daki

Dördüncü Vakıf Han, Sultanahmet’deki Tapu ve Kadastro Binası İstanbul’daki binalarının en

önemlileridir. Birinci Ulusal denilen ve Osmanlı klasik mimarisinden esinlenen yapı üslubu

Osmanlı milliyetçilerinin resmi üslubu olmuş ve cumhuriyetin ilk yıllarına kadar pek çok

resmi yapı tasarımını belirlemiştir. Bu dönemin mimarisi, başkentin toplumsal yaşamını

dolaysız yansıtan bir ayna sayılabilir (Bk.Fotoğraf).

295

II. Abdülhamit’in tahtan indirilmesinden sonra İttihat ve Terakki idarecileri de son

dönem Osmanlı padişahları gibi İstanbul’u modern bir başkent yapma çabası göstermişlerdir.

Parti tarafından göreve atanan şehreminlerin kentin görünümünü çağdaşlaştırmak için yaptığı

girişimler kalıcı ve Cumhuriyet dönemi planlama çalışmalarına da zemin hazırlayan nitelikte

olmuştur. Cemil Paşa’nın şehremini olduğu dönemde (1912-1914) yangınlardan büyük hasar

gören Fatih, Aksaray, Sultanahmet ve kentin ticaret merkezi olan Mercan yenilenmiş, yeni

sokaklar açılmış ve kanalizasyon genişletilmiştir. Topkapı Sarayı bahçeleri Gülhane Parkı adı

altında halka açılmıştır. Sultan Ahmet Camisi ile Ayasofya arasındaki Atmeydanı da

Sultanahmet Parkı olarak yeniden düzenlenmiştir. Şehzade ile Fatih Camileri arasında Fatih

Parkı yaptırılmıştır. Cemil Paşa, Ayasofya çevresindeki eski yapıları onartmış, Ayasofya ile

Sirkeci, Beyazıt ile Aksaray ve Şehzade ile Fatih arasındaki caddeleri genişletmiş, sur

içindeki tramvay hatlarını arttırmıştır.

1850’lerden başlayarak Galata ve Beyoğlu, Beşiktaş, Ortaköy ve yüzyılın sonunda

Yıldız çevresi, Şişli, Nişantaşı ve Maçka bölgeleri sur içindeki eski İstanbul kentinden farklı

bir düzen ve ölçekte büyümeye başlamıştır. Bu dönemde, sur içindeki eski kent dokusuna

getirilen benzer değişiklikler ise genellikle ticaret işlevlerinin yoğunlaştığı Eminönü

Sultanhamam ve Hanlar Bölgesi ile devlet idaresinin yürütüldüğü, Bab-ı Ali ve Ayasofya

yörelerinde görülmüştür. 19. yüzyıl İstanbul’u, özellikle ikinci yarısında, sürekli büyüyen ve

büyümeyi de çok geniş çaplı biçimde etrafa yayılmada arayan bir şehir portresi çizmektedir.

Fotoğraf : Sirkeci’deki Büyük Postane Binası

296

14.2. İstanbul’un Cumhuriyet Dönemi

Tarih boyunca başkent olarak donatılmış ve gelişmiş olan İstanbul kenti, Türkiye

Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarına payitaht ve başkent işlevlerinden uzaklaşarak girmiştir.

İstanbul, Cumhuriyet’in ilk on yılında fazla bir değişikliğe uğramamıştır. Semtlerin büyümesi

ve yenilenmesine karşılık, Tarihi Yarımada’nın terk edilmesi, bütün tarihi doku ve ahşap

mimari karakterini koruyan mahallelerin yok olmasına neden olmuştur. 19. yüzyılda başlayan

yol açma ve geliştirme faaliyetleri devam ederken, bunun en tipik örneği, 1925’te Unkapanı,

Aksaray ve Yenikapı’yı birbirine bağlayan Atatürk Bulvarı’nın açılma çalışmalarıdır. Bu

bulvarın açılması sırasında Süleyman Subaşı Mescidi, Papazoğlu Mescidi, Yahya Güzel

Camisi, Sekbanbaşı İbrahim Ağa Mescidi, Firuz Ağa Mescidi, Revani Çelebi Camisi, gibi

mescitler ile Payzen Yusuf Paşa Türbesi, Kırkçeşme ile birlikte birçok çeşme ve birçok tarihi

yapı yıkılmıştır.

Cumhuriyet’ten sonra kentlerin planlı büyümesi gerekliliğinin bilincine varılmış, bazı

yabancı uzmanlar belediyeye danışman olarak getirilmiştir. Cumhuriyet Döneminin ilk

planlama çalışmaları 1933 yılında Elgötz planıyla başlamıştır. Bu planda önerilerin bazıları,

eski İstanbul ve Beyoğlu’nun Haliç’e bakan yamaçlarının iş merkezi, İstiklal Caddesi’nin

ticaret, Topkapı ve Kurbağalıdere’nin ağır sanayi, Beyazıt’ın yönetim, Sultanahmet ve

Taksim’in kültür bölgeleri olması, eski yolların genişletilmesinin yanı sıra, Marmara kıyı yolu,

Haliç kıyılarında birer yol ile Karaköy-Eminönü, Unkapanı-Azapkapı, Eyüp-Sütlüce arasında

birer köprü yapılması şeklindedir. Bu önerilerin uzun dönemde de olsa büyük ölçüde

gerçekleştiği görülmektedir.

Kentin sonraki yıllarda gelişmesini en çok etkileyen kişi, Paris’teki Şehircilik

Enstitüsü öğretim üyelerinden Paris Bölge Başşehircisi Prof. Henri Prost’dur. Henri Prost’tan

şehrin Nazım Planı’nı çıkarması istenmiştir. Prost’un ilk büyük imar hareketi, 1938’de

Eminönü Meydanı’nın genişletilmesi ve Yeni Cami’nin etrafının açılmasını sağlamak

olmuştur.

Topkapı Sarayı ve Sultanahmet bölgesini arkeolojik park olarak vurgulamış ve kent

içinde 40 kotu üzerinde üç katı geçmeyen yapı yüksekliği sınırı getirerek kentin siluetinin

bozulmasını engellemiştir. Ancak o sırada kentsel koruma düşüncesi çok yaygın olmadığı için,

silüet korunurken tarihi yapının korunmasına ilişkin fazla bir çalışma yapılmamıştır.

297

Diğer yandan, Prost’un planında yer alan, Haliç ve Marmara kıyılarının ticaret ve

sanayiye tahsisi Haliç ve Yedikule’de çevre kirliliğine yol açmış, Sirkeci Garı’nın banliyö

garı olarak kalması, Yenikapı’da uluslararası gar ve liman düzenlenmesi, Tarihi Yarımada’da

üç anayolun açılması (Vatan, Millet Caddeleri, Sirkeci – Florya Sahilyolu’nun açılması)

tarihsel kimliğin büyük ölçüde zarar görmesine yol açmıştır (Bk.Fotoğraf).

Fotoğraf: Aksaray’dan Millet Caddesi ve yeni açılmakta olan Vatan Caddesi

1950’li yıllarda kentleşmenin hızlanması ve büyük kentlere göçle, yeni bir dönem

başlamıştır. 1963’ten itibaren planlı kalkınma döneminde dengeli kentleşmeyi

gerçekleştirmek için dengeli yatırımları sağlamak, plan ilkesi olarak kabul edilmiştir. 197080

döneminde merkezi iş alanı Eminönü’nde ve Aksaray’da Vatan ve Millet Caddeleri’nin

üzerinde gelişmiştir. İstanbul’da belediye sınırlarının büyütülmesi, imar, istimlak ve kat

mülkiyeti yasalarının çıkarılması, yoğun göç ve gecekondulaşmanın başlaması 1950– 1960

yılları arasına rastlamaktadır. 1963–83 döneminde Tarihi Yarımada’da imalathane ve toptan

ticaret gibi birimlerin fazlalığı, Yarımada içindeki konut alanlarında yaşayanların merkeze

dönüşüm sıkıntılarından etkilenmeleri ve yeni prestij konut alanlarını tercih etmeleri ile

birleşince, boşalan konut alanları iş bulmak için kente gelenlerin yerleşmek için tercih ettikleri

bölgeler konumuna dönüşmüştür. Bu süreçte, Cankurtaran, Süleymaniye gibi konut alanları

fonksiyonlarını sürdürmekle birlikte, konut kullanıcısının profili değişmiş ve zamanla konut

bölgeleri köhneleşmiş ve çökmüştür.

298

1955–1956 yılında; Unkapanı-Eminönü yolu açılırken Balık Pazarı yıktırılmış,

bununla beraber Yemiş İskelesi’nden Unkapanı’na kadar olan eski doku bir ölçüde 1986’ya

kadar korunmuştur. 1984–1989 yıllarında Haliç uygulamasında, Yemiş İskelesi ve çevresi

tamamen ortadan kaldırılmış, Zindan Han, Ahi Çelebi Camisi, Değirmen Hanı ve küçük bir

sur parçası dışında bütün kıyı yeşil alana dönüştürülmüştür. I.Dünya Savaşı’ndan önce

ortogonal sistemde bir yol dokusuyla planlanan Fatih semtinde ahşap yapılar giderek küçük

ölçekli iki-üç katlı apartman ve evlerle yer değiştirmiştir.

Saraçhane’den geçen Atatürk Bulvarı ve Fatih Medreselerinin temellerini ortaya

çıkaran Edirnekapı’ya kadar uzanan büyük bulvar (Fevzipaşa Caddesi) açılana kadar, yangın

yerleri dışında, Fatih’te eski sokak dokusunu koruyan mahalleler vardı (Bk.Fotoğraf). 1954–

1960 yıllarında yapı yoğunluğu artmaya başlayınca, çok katlı betonarme apartmanlar giderek

çoğalmış, eski semt sakinleri yeni nüfus hareketleri karşısında azınlıkta kalmış ve çoğu aile

Fatih’i terk etmiştir. Böylece Fatih’in tarihi dokusu ve sivil mimarisi yok olmuştur.

Fotoğraf: Atatürk Bulvarı’nın açılması sırasında yapılan yıkımlar

Cumhuriyet döneminde mimari üsluba baktığımızda 1970'lerden sonra Birinci Ulusal

Mimarlık adıyla anılan akımın öncüleri Mimar Kemalettin ve Vedat Bey'ler yalnızca

Osmanlı'nın son dönemini değil, Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki Türk mimarlığını da büyük

ölçüde etkilemişlerdir. Ziya Gökalp'ın başlattığı Türkçülük hareketi ve Cumhuriyet

Hükümeti’nin desteği, bu akımın Cumhuriyet'in ilk yıllarında da canlı kalmasını sağladı.

Aslında izlenen yol, genç dinamik Cumhuriyet’in yenilikçi ve atılımcı karakteriyle

299

bağdaşmıyordu. Her alanda devrimler yapan genç Cumhuriyet'in mimarları, daha önceki

dönemde kullanılmış İslam-Osmanlı öğeleri yerine bu kez Selçuklu-Osmanlı öğelerinden

yararlanarak yeni bir mimari akım oluşturmaya çalışıyorlardı. Bu çabalar Klasik Osmanlı

Mimarlığı’na dönüş çabaları olarak da yorumlanabilir. Yapılar hangi amaca yönelik

kullanılacaksa, onun çözümüne çalışılmakta ve buna göre biçimlendirilmektedir. Böylece

cephelere önem veren anlayıştan uzaklaşılmıştır. Genellikle dayandıkları kaynak Osmanlı

Mimarlığı’nın Sinan dönemi olmuştur.

Yapım gereksinmesinin özellikle yeni başkent Ankara'da hızla artması, buna karşılık

mimar sayısının yeterli olmaması nedeniyle, 1927'den sonra yeniden bir yabancı mimarlar

egemenliği dönemine girilir. Bu dönemde daha çok, Orta Avrupa-Viyana ekolünden ithal

edilen anıtsal, klasik biçimciliğe dayalı bir yeni klasikçilik Türkiye mimarlığına egemen

olmuştur. Dünya mimarlığındaki olumlu gelişmelere ayak uyduran ve yaklaşık on yıl süren bu

dönemden (1930–1940) sonra, başta 1927'den beri süregelen yabancı mimar egemenliğine

tepki olarak doğan öze dönme çabalarıyla Milli Mimari akımı başlar. Bu akım, romantik bir

yaklaşımla, yeni bir ulusal mimari akım oluşturmak amacına yönelerek 1939–1950 yılları

arasında Türk mimarlığını etkileyecektir. Önceleri Milli Mimari, sonraları

İkinci Ulusal Mimarlık adıyla anılan akım yerel, ulusal mimarlık öğelerinin bulunup

kullanılmasına dayanan bir üslup araştırması niteliğindeydi. Birinci Ulusal Mimarlık'taki gibi

Osmanlı’daki dinsel ve büyük anıt yapılardan alınan öğelerle değil, geçmişteki sivil

yapılardan alınan öğelerden yararlanılarak daha sade şekilde uygulanmıştır. Ayrıca savaş

yıllarında dışardan yapı malzemesi getirilmesinin yarattığı zorluklar, yerli malzemeye

dönülmesine neden olmuştur. Yapıların özellikle cephelerine bu durum açık bir biçimde

yansımıştır. Özü biçim aktarmaya dayanan, simetriye önem veren, taş kaplama cepheler ve

anıtsal bir anlatımla belirlenen bu deneme 1950'li yıllara değin sürmüş, dönemin yepyeni

teknolojisine ve gereksinmelerine kısacası, çağdaş mimarlık anlayışına ayak uyduramayarak

sona ermiştir.

1950’lerden sonra yeni yolların açılmasıyla meydana gelen yapısal değişikliklere ve

kapsamlı dönüşümlere, kentin mimari görünümündeki değişiklikler de eklenebilir. Modern

mimarlık bütün boyutlarıyla mimarlar tarafından benimsenmiştir. Türk Mimarlığı, Avrupa ve

ABD'de giderek yaygınlaşan Modern Mimarlık'ın etkisi altında rasyonalizme yönelik ürünler

vermiştir. İkinci Dünya Savaşı sonuçlanmış, Türkiye siyasal ve kültürel olarak Batı’ya iyice

yakınlık duymaya başlamıştır. Hilton Oteli’nin inşaatıyla başlayan süreç sur içinde Şehzade

Camisi karşısına yapılan Belediye Binası ile Prost tarafından savunulan eski kent siluetinin

korunması ilkesi, belediyenin kendisi tarafından delinmiş olur.

300

Fotoğraf: İstanbul Büyükşehir Belediye Binası

1950–1960 yılları arasını kapsayan dönemin başbakanı Adnan Menderes’in

öncülüğünde başlayan imar hareketleri tarihi kent dokusuna büyük tahribat yaparak yeni bir

İstanbul imgesinin oluşturulmasına sebep olmuştur. Beyazıt’tan Aksaray’a ve Aksaray’dan

Topkapı’ya uzanan büyük bulvar, yol boyunca bütün eski dokuyu yok ederek eski kentin

içinde açılmıştı. Menderes’in benimsediği yaklaşım, onu izleyen bütün politikacıların ortak

niteliği olmuştur.

Kültürel açıdan bakıldığında, Menderes’in ve onu izleyen politikacılarla yöneticilerin

yaptığı, kentin eski imgesi yerine, modern bir Avrupa kenti imgesi yerleştirmekti. Aslında bu

girişimler Osmanlı Sultanları’nın 19. yüzyılda Haliç’te yeni fabrikalar yapabilmek için

sarayları yıktırması ya da demiryolu ve Sirkeci’ye gar yapmak için Topkapı Sarayı’nın bir

bölümünü feda etmeleriyle aynıydı. Buna benzer yaklaşımlar günümüzde de kendini

göstermektedir.

Menderes döneminde, denizin doldurulması ile kazanılan alanda Sirkeci’den Florya’ya

kadar uzanan sahil yolunun yapılmasıyla, tarihi deniz surları kara surları haline getirilmiş,

önlerine balıkçı barınakları yapılmış, Eminönü – Unkapanı yolu (Ragıp Gümüşpala Caddesi)

yapılırken bina aralarında kalan Haliç Surları, tespiti dahi yapılmadan yok edilmiştir.

1960 – 1967 yılları arasında İstanbul’da imar faaliyetlerini yönetmek üzere Prof. L.

Piccinato İstanbul’a davet edilmiştir. Piccinato, meskun yerlerde yoğunluğu arttıran yapılaşma

izinlerinin verilmemesini, kentin potansiyel gelişme alanlarında parselasyon ve ifrazın

yasaklanmasını, yasal ve mali mevzuatın yenilenmesini talep etmekdeydi. Piccinato

tarafından hazırlanan Büyük İstanbul Nazım Planı; İstanbul’un betonlaşarak büyümesi

301

tehlikesine karşı, kentin tarihsel gelişme sürecinde kazandığı kültürel ve tarihi çevrenin

korunmasını, ardışık bir kentsel yerleşme ağı öğesi olarak “Büyük İstanbul” için metropoliten

bir yönetim oluşturulmasını, metropoliten planlamaya halkın katılımının sağlanması ilkelerini

içeriyordu. Ancak 1960 – 1965 yılları arasında kentleşme daha çok imalat sanayisine bağlı

olarak gelişmiş ve bu durum İstanbul’a göçü arttırarak, yasal olmayan yapılaşmalar eski

kentin sağlıklı planlanmasını engellemiştir.

Tarihi Yarımada’nın ünlü mahalleleri, Süleymaniye, Fatih, Cerrahpaşa, v.b. ile

azınlıkların 1942’de Varlık Vergisi ve 1955’te 6–7 Eylül olayları sebebiyle terk ettikleri Fener

ve Balat gibi burjuva mahalleleri, çöküntü alanı olarak, göçle gelen kırsal nüfus tarafından

iskan edilmiştir. Yeni yerleşenler buraları iskan etmek için değil, daha uygun ve yeni gelişen

dış mahallelerdeki konutlarına geçmek için geçici bir yermiş gibi kullanmaları nedeniyle

binaları hiç sahiplenmemişlerdir. Bunun sonucunda eski konut alanları nitelik değiştirmiş,

bekar odaları, depolar, küçük işyerleri ve atölye olarak kullanılmaya başlanmıştır. Vilayet,

belediye, üniversite, adliye, karakol ve hastahaneler Tarihi Yarımada’da kalmıştır.

1970’den sonra otomobil sayısının artması ve yerli otomobil yapımına başlanmasıyla,

kent içi ulaşım ve park yeri sorunu, yolların genişletilmesi, eski konakların yakılıp yerine

otopark yapılması sonucunu doğurmuştur. İstanbul ve tarih için hiçbir duyarlılık taşımayan,

Tarihi Yarımada’nın tarihinden habersiz, hatta tarihi eserleri bilinçli olarak yok etmeyi

amaçlayan bir koruma bilincine sahip olmayan yöneticiler, sahip çıkılmayan Tarihi

Yarımada’nın eski yollarını, yeşil bahçeli dokusunu, bostanları inşaata açmıştır. Giderek

büyüyen kamu yapıları, üniversite ve hastahaneler çevrelerini işgal etmiş, her yeni gelen plan

kararı ile imar hakları arttırılmış ve ulaşımın ön planda olduğu planlar eski kentin büyük

ölçüde yok olmasına sebep olmuştur.

Sonuçta 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan imar hareketleri, Tarihi

Yarımada’nın topoğrafyasında da büyük değişikliklere yol açmıştır. Mercan–Aksaray

Yangını’ndan sonra açılan Beyazıt – Aksaray yolu ve bununla birlikte girişilen hatalı toprak

tesviyesi, 1940’lı yıllarda şehri enine kesen ve zemin kotlarının değişmesine yol açan Atatürk

Bulvarı, şehrin topoğrafyasını oldukça değiştirmiştir. Daha sonraki dönemlerde de Marmara

kıyısının şehir içindeki istimlaklerle yıkılan enkaz ile doldurularak, Sirkeci–Florya

Sahilyolu’nun oluşması, İstanbul’un topografyasının bir ölçüde değişmesine yol açmıştır.

İstanbul’da eski konut alanları neredeyse bütünüyle yok olurken, anıtların zenginliği,

mimari ve sanatsal mirasın çeşitliliği ve önemi İstanbul’u hala dünyanın en zengin

kentlerinden biri yapmaktadır.

302


Bu bölümde, İstanbul’un Osmanlı döneminde kazandığı nadir eserler incelenmiştir.

Bunun yanı sıra cumhuriyet döneminde İstanbul’da yaşanan değişim ve dönüşüm de yine aynı

şekilde bu bölümde kendine yer bulmuştur.

304

KAYNAKÇA

Kala, Ahmet: İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları, İstanbul, 1998.

Bilgili, Ahmet Emre: Şehir ve Kültür: İstanbul, İstanbul, 2010.

Şehİr ve kÜltÜr: İstanbulcdn.istanbul.edu.tr/filehandler2.ashx?f=hayef_sehir_ve...temsil eden...

Documents