एका विचाराची जिवीत- कथा [महातमा गाधीच जिवीत]

रवीनदर कळकार

कोकणी अणकार :

माधवी सरदसाय

जाग परकाशन गोय

जाग परकाशनः ५५

EKA VICHARACHI JIVIT KATHA

Konkani translation by Madhavi Sardesai

of Ravindra Kelekar’s Hindi book

‘Mahatma Gandhi-Ek Jeevani.’

पयली खपः १९९३

© गोदबाय कळकार मोल र. ८०=००

मखचितरः डॉ. सबोध करकार मदरण आनी माडणी

गोवा पबलिकशनस परा. लि. > मडगाव, गोय. SEC,

उजवाडावपीः NN -> Bed समनत रामचनर कळकार त जाग परकाशन धी? परियोळ, महाङडोळ-गोय ४०३ ४०४

छापणावळ: अकषय आरटस‌ मबय.

स. आनाशतासिय द आलमद हाचया

पवितर उगडासाक

अककथन

रताक सवाततरय जोडन दिवपी एक आगळ वगळ सनानी, हया एकाच भा आमी महातमा गाधीकडन पळत आयलयात. दबावच ना, तागल पराय जिवीत भारत सवततर करपाचया वावरातच चडश खरचला.

पणन गाधीची वळख इतलयान सोपना. सवततर भारता उदशी त सवसाराच राजनितीक, अरथनितीक आनी धरमनितीक

एक नवी दख दिवक आवडताल. ह नदरन पळलयार, गाधी ही फकत एक वयकतो उरना, एक विचार महण मखार यता.

लोहियानी महळळ, विसावया शतमानात फकत दोनच विचार सवसारात वयर सरल. एक, अणशकती. दसरो, गाधी.

हया पसतकात एक विचार हया रपात गाधीच जिवीत विकसावन सागपाचो यतन कला. गाधी हो विचार समजन घवपा खातीर गाधी ह वयकतिच जिवीतय समजन घवपाची गरज उरता, महण, भारत सवततर करपा खातीर ताणी जो वावर कललो ताचय वरणन हातत बारकायन कला.

१९८५ वरसा दिललीतल कागरस शताबदी समारोह समितीन महजकडलयान गाधीच एक जिवीत हिनदीत बरोवन घतिलल आनी तयाच वरसा त “महातमा गाधी- एक जीवनी' हया नावान उजवाडा हाडिलल. ताचो हो बाय माधवी सरदसाय हिण कललो कोकणी अणकार. सनापरानतात हो अणकार ९.९.९० सावन ७.४.९१ मरनचया काळात, आयतारा आयतारा, बततीस खिसतीनी आयिललो. हिनदी पसतकाक पानाची शीम आशिलली. कोकणी अणकाराक ती नाशिलली. ह सदिचो लाव घवन मदी मदी खय खय नवी भर हाव घालया. इतली ही भर सोडीत जालयार, बाय माधवीन पसतक तयार करन दिलल तशच दिला.

एक गजाल नमळायन सागकच जाय-

गाधीची जिविता जायतया जाणानी बरयलयात. ताचयाकय वगळ आनी नव अश सागपा सारक महजकडन काय नाशिलल जालयार हाव ह जिवीत बरोवपाक मखार सरचोच नाशिललो. गाधी हो महजो फाटलया चाळीस वरसाचो अभयासाचो एक विशय. हया पसतकाक लागन वाचपयाचया मनात गाधीक अदीक समजन घवपाची इतसा जागी जावक पावली जालयार, सागपाची गरज नाः महाका खब खोस भोगतली.

परियोळ, ३०.१.९३ -रवीनदर कळकार (हतातमा दीस)

NN OMT CG) ०८ चका AI SD

=O OO OD OD -O ०८ AH 4H -0 0

i

१६.

१७.

॥८.

तश.

२०.

र:

२२.

२३.

२४.

२.

२६.

२७.

२८.

माडावळ महालगड

आवय बापय

भरगपण बनयादी ससकार इगलडचया मारगार

इगलडातली तीन वरसा

अपशी बरिसटर “गाधीभाई'

राजकरणात परवस

नटाल इडियन कागरस

मोडा आदली कपा

आनीक एक कसवटणी

बोअर-यधदात

दागिनयाचो टरसट धरम-मथन रपानतरण

सतयागरहाचो जलम जत

आशरम

पयलच भाशण

चमपारण पयलो मोठो सतयागरह जालियावाला बाग

खिलाफत

असहकार उकत बड

एका वरसात सवराजय

जबाबदार नततव

पान

१००

रड

३१.

३२.

३३. ३४.

३५.

३६. ३७.

jen

३९.

४१.

४२.

४३.

४४.

४५.

४६.

४७.

४८.

४९.

५०.

५१.

५२.

Ch

५४.

oy

HC

५७.

बदखण

मतभद

हिनद मसलमानाचयो धोशी बनयादी वावर परथन राजकरणात सायमन कमिशन

बारडोली सतयागरह

परण सवराजयाच दिकन मिठाचो सतयागरह

गाधी इरवीन करार

गोलमज परिशद परथन आगळिकाचया उजयात उपास

हरिजन कारय

सपरण करानतिची परयोगशाळा सवागराम

वचणको पाकिसतानाच सावट

झजाच आहवान करिपस मिशन

कवीट इडिया

करग या मरग

जिनाकडन उलोवणी

इगरज वचपाच तयारत

अगनि-परिकषा

उचबळाय

माऊटबटन

एकल पडल

ह राम

२०१

१०४

१०६

१०७

११३

११४

११७

११९

९९५

१२७

१३० १३४

१३७

१४०

१४४

१४८

१५०

१५३

१५७

१६०

१६१

१६४

१६७

१६८

१७१

१७५

१७८

१७९

१८५

WORLD KONKANI LIBARY

॥॥॥॥ १. गहालगड Accn No:003099

पम हातमा गाधी आदलयो तागलयो दोन पिळगयो दशी राजयानी दिवाण महण वावरलयो. दिवाण महळयार आयच भाशत, राजयाचो मखल मतरी.

पणन मदलात ह घराण भसारी पसरकाराच आशिलल जावक जाय, दखनच घडय ताका गाधी ह आडनाव पडिलल आसक जाय.

गजराती भाशत भसारी पसरकाराक गाधी महणटात. आनी गाधी हो गजराती समाजात हिद आस यता, तसो जन, मसलमान वा पारशीय आस यता. धरमानी उबयो कललयो मनशा मनशा मजगतचयो अडचयो वणटी मोडन सगळया धरम - सपरदायाचया लोकाक आपणात आसपावन घता असल एक आगळ वगळ आडनाव ह.

गजरात राजयात सौराषटर नावाचो एक वाटार आसा. ताका काठियावाड हया नावानय लोक वळखतात. इगरजाचया काळार हया वाटारात समार दोनश चाळीस लहान वहड राजया आशिलली. ती आपणाक 'सतततर राजया' लखताली. खरपणानशी, ती नावाचीच सवततर आशिलली. इगरजानी ताचया माथयार “पोलिटिकल एजनट' नावाचो एक अधिकारी हाडन बसयललो. ताचयाच शकातळा ती चलताली. तो ताका ऊठ महणटालो तनना ती उठठाली, बस महणटालो तनना बसताली. ताचच सवादीन ती आशिलली.

हया राजया भितर गिरनार परवताचया मळसात जनागढ नावाच एक मसलमानी राजय आशिलल. हया राजयातलया कतियाणा गावात महातमा गाधीचो पणजो हरजीवन गाधी रावतालो. तागलो थय एक लहानसो पसरो आशिललो. पणन गाव लहान जाललयान हरजीवन गाधीक हया पसऱर‍यापसन जी जोड जाताली ती पावनाशिलली. एक दीस ताण यवजिल, हागा रावन जोडय सारकी जावपाची ना, नावय वहडलश जावपाच ना. दड वा नाव जोडटलो जालयार कतियाणा गाव सोडन खयचयाय तरी शारात वचन रावक जाय आनी थय वपार उदयग सर करक जाय. पोरबदर शार लागीच आशिलल. ताण कतियाणा सोडल आनी पोरबदराक वचन थय एक नवो पसरो घालो.

ताका दमन नावाचो एक फाटलो भाव आशिललो. पोरबदराक वतना हरजीवत गाधी ताकाय आपणा वागडा घवन गलो.

पोरबदरचया राजयात दमन गाधीक रोखडच दफतरिच काम मळळ. आयचया राजयानी घर मतरयाक जी कामा पळोवची पडटात ती कामा त मसतीत दशी राजयातलया दफतरीक पळोवची पडटाली.

घर - मतरया सारकोच ताचो हया राजयात धक चलतालो. दमन गाधीन दफतरिच काम हातात घतला तयाच दिसानी घडिलली एक खबर-

ह]

२ एका विचाराची जिवीत- कथा

हरजीवन गाधी महाल हाडपाक कचछाक गललो. थयसन एका वहडयात महाल भरन तो पोरबदराक परततालो. वाटर अवचीत काय अरबी चाचयानी ताका आडायलो. त मसतीत दरयात असली वाटमारपणा खब चलताली. दरयातलया हया वाटमाऱयाक चाच महणटाल. हरजीवन गाधीक धरपी हया अरबी चाचयाक दिशिलल- 'कितलोय जालयार हो एक शामळभाई. एक गजराती वाणी. करन करन कित करतलो? वहड धरतकच भियतलो. पायार घालन घतलो आनी मोनयानी सगळो महाल काडन दितलो' पणन हरजीवन गाधीक दवान वगळच मातयन घडयललो. चाचया सवादीन जावच बदला तो ताच आड झजपाक मखार सरलो.

खयचयान तरी ही खबर दमन गाधीचया कानार पावली. ताण पोरबदरचया राणयाचया कानार ती घाली. राणयान बगोबग काय लाबरद धिपपाड तारवटयाक धाडन दिल आनी हरजीवन गाधीक सोडोवन हाडलो.

हरजीवन गाधीक एक पत आशिललो. ताच नाव उततमचद गाधी. ताण वयार यनाफड बापायचो वा बापोलयाचो धदो सोडन आपणाखातीर तिसरोच एक धदो सोदन काडलो. पोरबदर ह सोराषटरातल एक महतवाच बदर. साता समदरातली तारवा थय महाल घवन यताली. ताच कडलयान मान-डबी एकठाय करपाच कतराट ताण घतल.

बापय आनी बापोलयो हाच परस ताका चड जोड जावपाक लागली. फाविललया वळात ताण दमन गाधीच कचरत वचन बसच आनी बापोलयाक

ताचया कामात आधार दिवचो. बापायचया पसऱयार बसच परस बापोलयाच कचरत बसप ताका चड मानक लागिलल. हागा अणभव चड मळटा असो ताचो समज जाललो.

एक दीस तो बापोलयाच कचरत बशिललो आसतना राजवाडयातलो एक मनीस आयलो. विचारपाक लागलो, 'दमन गाधी खय आसात?'

“भायर सरलयात,' उततमचदान जाप दिली. 'राण सायबानी ताका आताचया आता आपयलयात'.. उततमचद उठलो आनी नीट राणया मखार वचन उबो रावलो. 'कसल काम आशिलल, महाराजान?' ताण राणयाक विचारल. 'दमनकाका कसलया तरी कामाक लागन भायर

सरलयात. ताका परततासर कळाव जातलो... काम महाका सागात. हाव करता... हाव दमनकाकाचो पतणयो.'

तागली उलोवपाची तरा, तागली धिटाय आनी काम कसल त खबर नासतनाय 'महाका सागात, हाव करता' ह सागता आसतना उकतो जाललो ताचयातलो आतम-विसवास पळोवन राणयाक ताची तोखणाय दिसली.

'काम सोप नहय. तजयान जायत वहय तर त?' राणयान ताका विचारल.

महालगड ३

'तमचो आशीरवाद आसत जालयार कितलय कठीण काम करन दाखयन हाव.' उततमचदान आतम-विसवासान जाप दिली.

'माधवपरचया बदरार मान-डबी एकठाय करपाची एकलयान पावणी वहलली. तो सगली मान-डबी आपणच खाता. हागा हाडन घालिना. ताका जनागडचया नबाबाचो तको आसा अश आयकता.... ताका जागयार हाडक जाय. जायत वहय तजयान काम ह?' राणयान ताका विचारल.

'आबय! कसल- श काम ह?' उततमचदान राणयाक जाप दिली. 'हो पळयात, चललो हाव आताच माधवपराक.'

'पणन थय वचन त करतलो कित?' 'त थय वतकच थारायतलो.' उततमचनदान जाप दिली. 'कतराटदाराक पयली

मळटलो. परिसथिती समजन घतलो.... मागीर महाका आपशीच उपाय यवजतलो. तमी हसको कर नाकात. फकत आशीरवाद दियात. काम जातल.'

उततमचद नीट उठन माधवपराक गलो आनी पोरबदराची यणावळ पोरबदराक मळटा अशी माणणी करन परतलो.

तागल काम पळोवन राणो खोशशी जालो. असलया भरगयाक राजयाच सवत दवरिललो बरो अश यवजन उततमचदाची राजयाचो दिवाण महण नमणक कली.

दिवाणाची पदवी जोडपी उततमचनद हो पयलो गाधी. ताण ह पद सोबयल तर खरच. त भायर, पोरबदर राजयात एक नव वारय घोळयल. नवो पराण फकलो. राजयाची यणावळ काय हजाराचीच आशिलली. ती ताण काय लाखाचर वहली. तो लोका वागडा इतलो भरसललो की लोक ताका उततमचनद गाधी हया भोमानाचया नावा बदला 'ओता बापा' हया घरगती नावान पाचारक लागलो.

दिसपाकय खय तो ऊच, दखणो आनी परभावशाळी आशिललो. काय वरसा उपरात पोरबदरचो राणो भायर पडलो आनी तागल गादयर

राजकवर बसलो. पणन राजकवर पिरायन सापच लहान आशिललो. दखन नावापरतो गादयर ताका बसोवन सतया राणयन आपणालया हातात घतली.

राणय भोबतणी काय चाडयाळयो दासयो आशिललयो. खीमा कोठारी नावाचो एकलो मनीस राजयाचो 'खजाची' महण काम

पळतालो. राजयाची यणावळ आनी राजयाचो खरच हाचो हिशोब तो दवरतालो. ताच आड राणयचया दासयानी राणयच कान फकल. राणी कान पोकळी. खर फट पडठाळन पळनासतना दासयो सागतात ताचर पातयली आनी एक दीस तिण हकम सोडलो, 'खीमा कोठारीक बादन महज मखार हाडन उबो करात.'

खीमा कोठारी भियलो. तो धाबत ओता बापागर गलो. ओता बापान ताका धीर दिवन सागल, त भियव नाका. हाव विचारता राणयक. त मरन त हागाच आमगर राव.'

द एका विचाराची जिवीत - कथा

राणयचया कानार ही खबर पावली तनना ती उसळळी. महणपाक लागली,

“अबबा! महजया हकमा आड महजो दिवाण वतलो?' तिण ओता बापाक हकम

सोडलो, “कोठारीक आतताच आता महज सवादीन करात,'

“नयाय कोणावटन आसा त पळल बगर ताका तमच सवादीन कसो

करतलो हाव?' राणी तापली. “नयाय? महजया राजयात हाव सागता तोच नयाय चलतलो'.

ओता बापान तिका थडसाणन जाप दिली, 'दिवाण महण ज मरन हाव

काम पळता त मरन हाव कोणाचरच अनयाय जावक दिवपाचो ना.'

राणी खबली. महणपाक लागली, 'पळतली हाव, महजया राजयात कोणाच

चलता त, महज काय महजया दिवाणाच त.'

तिण आपणालया सनयातलया शिपायकाक ओता बापागर धाडन दिल आनी ताका सागल, “कोठारी ओता बापागर लिपन रावला. ताका थयचो भरभरीत ओडन हाडात आनी हागा महज मखार हाडन उबो करात.'

ओता बापाचया घरा भोवतणी कोटा सारक एक ऊच दरीग आशिलल आनी हया दरगाक एकच दरवटो आशिललो. दरवटो धापिललो आशिललो. शिपायकाक भितर वचक मळना जाल. त दरगा भोबतणी वडो घालन बसल.

[ राणी आदीच खबिलली. ओता बापान दरवटो धापला महणपाच आयकतकच ती अदिकच खबली. तिण नाळी धाडन दिलयो आनी शिपायकाक सागल, 'दरीग फोडन भितर सरात'.

राणयची तिडक हया थरार पावत हाचो ओता बापाक मातय अदमास नाशिललो. राणयची तिडक नहिवोवपाचो ताचकडन उपायय नाशिललो. ताण निरणय

. घतलोः “हिच मखार तकली निखालस बागोबप ना.' ताण घरचया सगलयाक एकठाय कली आनी ताका सागल, 'नयायाखातीर मरणाक वग मारपाची सद दवान आमच मखार हाडन उबी कलया... हासतया तोडान वग मारया...'

सगली ओता बापा भोवतणी बसली आनी मोटया मोटयान रामधन महणपाक लागली: “रघपति राघव राजाराम, पतीत पावन सीताराम.....'

खीमा कोठारीय ताच वागडा धन महणक लागलो. ह वटन घरात रामधन चलिलली आनी तवटन भायलयान धडाम‌ ढमम‌

करन एका फाटलयान एक नाळिच गळ यवन दरगा आदळरटाल. हया बोवाळाची खबर राजकोटाक पावली. थय इगरजाचो 'पोलिटिकल

एजनट' बशिललोच. सोराषटरातलया सगलया राजाची शडी ताचया हातात आशिलली. तो ds पोरबदराक आयलो आनी राणयन चलयललो हो जलम ताण रोखडोच थाबयलो.

आवय बापय ५

ह घडणक उपरात ओता बापाच मन उखलल. आता हागा रावपात अरथ ना अश यवजन ताण दिवाणपदाची सोडचीठ दिली आनी तो आपणालया महालगडयाचया गावात - कतियाणाक - वचन रावलो.

तागली नामना सोराषटरातलया सगळया राजयानी पातळळली. सतयवादी, नयायी, तततवाचो मनीस महण सगळ ताका मान दिताल. यदो हो वहड मनीस आपणालया राजयात - कतियाणाक - यवन रावला महणपाची खबर जनागडचया नवाबाक कळळी, तनना ताण ओता बापाक आपणालया दरबारात यवपाच आमतरण धाडन दिल.

ओता बापा दरबारात गलो. पणन नवाबाक ताण दावया हातान सलाम कलो. सलाम उजवया हातान

करपाचो आसता. दावया हातान जनना कोणय सलाम करता तनना तो दसऱयाचो अपमान करता असो ताचो अरथ जाता. ओता गाधीन दावया हातान सलाम कललो पळोवन नवाबाक अजाप जाल. ताण विचारल, 'उजवया बदला दावया हातान-सो सलाम कलो?'

'कित कर? तमचो अपमान करपाच महजया सपनात लगीत कनना यवच ना... पणन महजो उपाय नाः हाव महजो उजवो हात पोरबदराक दिला.' ओता गाधीन जाप दिली.

२. आवय बापय

ओ गाधीक स पत आशिलल. ताचयातलो पाचवो करमचनद गाधी. ताचया आगात बापायच काय गण

आशिलल. ताचया FE [क कतियाणा पावनाशिलल. बयार यना फड तो कतियाणा सोडन पोरबदराक गलो. पोरबदरचो नवो राणो आता वयार आयिललो आनी सतया आपणालया हातात घवन पोरबदरचया राजकारभारात आता लकषय घालपाक लागिललो. ओता गाधीचो पत करमचनद पोरबदराक आयला महणपाच कानार पडना फड ताण ताका आपोवन घतलो आनी विचारल, “महाका एका निजी सचिवाची - परायवहट सकरटरिची - गरज आसा. तमी ही सवात घशात वहय?'

“महाराजाची इतसा आसलयार, आयजच घन.' करमचनद गाधीन जाप दिली.

करमचनद गाधीकडन कसलय घसपागोदळाच काम दिवच, बारीक लकष घालन तो त काय-नहय-श जालल वरी सोडयता; काम खय पावला ह विचारच पडना, ह पळोवन राणयान काय दिसानी पोरबदरचो दिवाण महण ताची नमणक कली.

थोडयाच दिसा भितर ताणय बापाय भाशन उतराक पाळो दिवपी, नयायी, तततवाचो मनीस, निरमळ, महण नामना जोडली. दिवाण आसनय चार चौगा भाशन

एका विचाराची जिवीत - कथा

तो सादपणान जियतालो आनी बारीक दबळया लोकामदी सोपपणान भरसतालो.

ताच परसन हातात घवन त रोखड सोडोवनय दितालो. ताचया आगातल ह गण पळोवन आनी महतवाच महळयार, एकाच वागडा हजार हजार लोकाकडलयान हजार

तराची कामा करन घवपाची ताचयातली हिकमत पळोवन इगरजाचय नदरत तो भरलो.

सौराषटरात त मसतीत जी लहान वहड राजया आशिलली ताचयो शिमो थारायिललयो नाशिललयो. शिमो थारावप सोप नाशिलल. पणन तयो थारावप गरजच जावन पडिलल. कितयाक, ह सगल लहान वहड राजा शिमाक लागन एकामका आड झगडटाल आनी तागली झगडी सोडयता सर इगरजाक नाका परो जाताल.

शिमो थारावपाच काम कोणाकडन दिवच हो इगरजाक परसन पडिललो. करमचनदगाधीचर तागली नदर पडनाफड 'होच ह काम बर भाशन करन दाखयतलो' ह तरचो भावारथ ताचयात जागो जालो. ताणी ह काम करमचनद गाधीकडन सोपयल. आनी करमचनद गाधीन त मोट हिकमतीन करन दाखयल. सौराषटरातली सगळी राजया ताचर खोशशी जाली. लोक ताका आता कबा गाधी हया घरगती नावान पाचारक लागिलल.

कबा गाधीची चार लगना जालली. त मसतीत साप लहान पिरायर लगना जाताली. तागल पयल लगन जाला

तयावळार ताची पिराय फकत चौदा वरसाची आशिलली. दोगी धवाक जलम दिवन पयली बायल भायर पडली तनना ताण दसर लगन कल. ह दसर लगन पचविसावया वरसाच पिरायर जालल -- पोरबदरचो दिवाण महण ताची नमणक जालया तया वरसा. दसरी बायल रोखडीच भायर पडली तनना ताण तिसर लगन कल. पणन भरग जावच पयलीच ह तिसर बायलच पाय धरल. तिका उठक बसक यना जाल. वश चलोवपी पत ना. आशिललयो तयो पयल बायलचयो फकत दोगी धवो. महण ह तिसर बायलन आपण जिती आसतनाच ताच चौथ लगन कल. ह चौथ बायलच नाव पतळीबाय. हया चौथया लगना वळार कबा गाधीची पिराय पसतीस छततीस वरसाची आशिलली.

हया लगना पसन ताका एक धव आनी तीग पत अशी चोगा भरगी जाली. तिगा पतातलो सगलयात धाकलोः मोहनदास. ताचो जलम खि. स. १८६९ हया वरसा २ ऑकटोबराक जालो. दशी तिथी परमाण हो दीस भादरपद वदय दवादस सवत‌ १९२५ आशिललो.

होच मोहनदास मखार महातमा गाधी महण नामनक पावला. मोहनदासाक सगलयात चड ओड आवयची. तिगलोय तो धाकलो पत. चड

अपरबायचो. सभावान ती धरमिशट, सददा दवळात वताली. नितय नमान वरता-उपास

आवय बापय ७

करताली. जिवाक बर ना जावन हातळणार पडिलली आसली जालयारय ती हया नमात खड पडक दिनाशिललीः दवळात वचपाच चकय नाशिलली. तशी, वरता- उपास सोडी नाशिलली.

एका फाटलयान एक, दोन-दोन, तीन-तीन उपास ती सोपिपणान करताली. आवयचया हया सभावाचो मोहनदासाचर खोल परिणाम जाललो. ताचयातय

मखार ज धरमिशटपण दिसन आयला त ताका ससकारान आवय कडलयानच मळिलल, अश महणक जाय.

तागल वयकतिमतव सगलयात चड तागल आवयनच घडयलल, अश महण यता. बायल-मनशचया काळजात उपाट मोग भरिललो आसता. दसऱया खातीर

कदय तरास, कदय कशट सोसपाची तिचयात ताक आसता; मोग, तयाग, तप, सॉशीकपण हया गणाची ती एक जिवी मरत, अशी बायल-मनशची जी एक परतिमा ताचया मनात भरगपणात उबी जालली, ती मदलात तागल आवयची आशिलली.

खयचय बायल-मनशत ताका आपणाली आवयच दिशटी पडटाली. मखार अणभवान ह परतिमत नव नव रग भरत गल. उपरात, निमाण

मरन तो बायल मनश कडन पजय भावानच पळत रावलो.

आपणालो बापय सवसारातलो सगळयात वहड मनीस, अश सगळयाच भरगयाक सदाच दिसत आयला. तश मोहनदासाकय दिसताल.

नापाय विशी ताका खबच भोमान. हो भौमान आनीक दोन कारणाक लागन वाडिललो- १) ताचयात आनी बापायत समार अरद शतमानाच अतर आशिलल आनी- २) बापय पोरबदर राजयाचो दिवाण आशिललो! दिवाण जाललयान बापायक मळपाक लोक घराकडन एका सारक यताल

वताल. त ताच कडन कितलया भौमानान उलयतात त ताण पळलल. तातत आनीक एक गजालिची भर पडली- घरात काय पसतका आशिलली. तातत 'शरबण पितभकती' नावाच एक

पसतक ताका दिशटी पडल. त ताण वाचन काडल. शरवणाचया आवय- बापायक दिशटी पडनाशिलल. ताच दोळ गलल. ताका

यातरक वचचश दिसल. दखन दोगाकय एक कावडीत बसोवन आनी कावड खादार उखलन शरवण ताका यातरक घवन गललो. वाटर आवय बापायक तान लागली. महण, उदक हाडपाक तो एक तळयर गललो. थय दशरथ राजाचो तीर लागन तो मललो.

पराणातल ह करण कथचो आदार घवन एकलयान ह 'शरबण पितभकती' नाटक बरयलल.

एका विचाराची जिवीत - कथा

मोहनदासाचया कवळया मनाचर हया नाटकाचो खबच परिणाम जालो. 'हावय

शरवणा सारकोच जातलो, शरबणाभाशनच आवय- बापायची भकती करतलो' असो

ताण निशचय कलो. काळजातली ही भकती उकतावपाची एकच वाट ताका दिशटी पडली ती

सवची. तो बापायची मन लावन सवा करपाक लागलो. बापय भायलयान घरा

यतकच ताण ताका पियवपाक उदक हाडन दिवच. बापय हातळणार आड

पडटकच ताच पाय वळच. नहिदक वतकच आयणयान वारो घालचो.

बापय कितय सागता काय महण पळतालो. आनी सागिलल रोखडया रोखड

करतालो. असल सवत ताचो जीव धादोस-भरीत जातालो.

३. भरगपण

भावान मोहनदास भिडसत. घरा भायलया कोणाकडन चडसो उलयनाशिललो. स शाळतलया भरगया पसनय पयसच रावतालो. 'हो महजी फकाडा मारचो ना म', “तो महाका हासचो ना म' हया भयान तो शाळची घाट वाजताली तयाच वळार शाळत पावतालो. आनी शाळा सटना फड तरतरीत घरा यतालो.

शाळत तसरीप बी मळळी जालयार ती खाकयात लिपोवन घरा हाडटालो. परिकषत तो पास जातालो. पणन शिकपात तो चार चौगा सारकोच

आशिललो. हशार भरगयात मोड नाशिललो. किरकोळातलोच आशिललो महळयार उपकारा पडटा.

पणन एका आगान मात तो हरा सगळया भरगया परस वगळो आशिललो. तो कनना फट उलय नाशिललो आनी कनना कोणाक फटय नाशिललो. दसऱयाच पळोवन बरय अश मासतरान शिटकायल जालयारय बरय नाशिललो,

चकलयार चक, पणन आड वाटन आपण वचचो ना, हो ताचो भरगपणापसनचो नितशय.

तातत ताण 'हरिशचदर' नावाच एक नाटक पळल. हरिशचदरान सतया खातीर खब सोसल. पणन सतय कनना सोडल ना. हाचो ताचया काळजाचर आकाताचो खोल परिणाम जालो. हरिशचदरा बरीच मनशान सतयवादी जावक जाय. लोक कितयाक जायनात काय, असो ताण खासा आपणाकच परसन कलो आनी ताण भितरल भितर एक नितशय कलो.

- लोक सतयवादी नाका जाव, हाव जातलो. कितलय तरास सोसच पड, सतय कननाच सोडचो ना.

भरगपण ९

तनना पसन आपणाली चाल- चलणक तो बारकायन नियाळन पळोवपाक लागलो. असतयाच खत आपणाल चलणकक खयच लागच नहय, हाची जतनाय घवपाक लागलो.

तो हायसकलात पावलो तननाची एक खबर- वयलया वरगातलया भरगया खातीर कसरत सकतिची आशिलली. मोहनदासाक

कसरत माननाशिलली. पणन सकतिची जाललयान तो कसरतिचया वरगाक हाजीर रावतालो. एक दीस ताका कसरत चकली. जाल अश-

बापय बरो नाशिललो, आनी मोहनदास ताच पाय वळीत बशिललो. घडयाळ नाशिलली. हाका लागन वळ कितलो जाला जातलो, हाचो ताका अदमास लागलो ना. बापायक दोळो लागिललो पळोवन तो उठलो आनी तरतरीत कसरतिचया वरगाक गलो. पणन तो शाळत पावतासर वरग सटिललो. भरग घरा परतपाक लागिलल.

दसऱया दिसा हडमासतरान ताका विचारल, 'काल त कसरतक कितयाक आयलो ना?'

'आयिललो, पणन पावलो तनना वरग सटिललो' ही जाप दिवन ताण आपणाक कितयाक लागन कळाव जालो त सागल.

“आयलो ना तो आयलो ना. वयलयान फट उलयता?' हड मासतरान तिडकन ताका विचारल आनी ताका दड कलो.

मोहनदासाक खबब वायट दिसल. 'हाव फट उलयला? ना. जाय थय रावन सोपत घवन सागता: हाव फट उलोवक ना' ताण मनात महळ, 'पणन मासतराक कसो समजावन साग, हाव फट उलोवक ना महण? सागलयारय ताका खर दिसच ना.' कित करच, समजना जाल. ताका रडक आयल. तो रडलो. मागीर मनात महणपाक लागलो, 'मनीस खर उलयलो महण भागना. उलयता त खर महणपाच दसऱर‍याकय दिसक जाय. "सतयवादी मनशान घाळ रावक जायना. सदा जागरक रावक जाय.' मनात ह घोळना फड ताण निरणय घतलो: असलो परसग ह मखार आयशयात कनना यवक दिवचो ना. कननाच घाळ रावचो ना'.

मोहनदासान हो जो निरणय घतलो. ताण ताका सासणाचो शिटक कलो. ताका सदाच जागरक दवरलो.

हायसकलात ताची एका मसलमान भरगयाकडन वळख जाली. पिरायन तो मोहनदासापरस वरस दोन वरसानी वहड. त भायर फडल कलासीतलो. भरगो आकाताचो आडागी. दबळया भरगयाक असलया आडागी भरगयाचीच ओड चड आसता. दखन मोहनदासाक तो आवडक लागलो. हया भरगयात काय अवगण आशिलल. हया अवगणाक लागन तो खब जाणाक नाका जाललो. मोहनदासाचा घरची मनशाय मोहनदासाक 'हया भरगयाची सगत धर नाका, तो तजी वाट लायतलो' अश सागताली. मोहनदासान ताका सागच, “ताच अवगण हाव जाणा.

ह एका विचाराची जिवीत- कथा

ह अवगण ताचयातल हाव काडक पावलो जालयार, तो भागर सारको भरगो जातलो. तमी महजो हसको कर नाकात. तो महजी वाट लावपाचो ना'.

मोहनदास ताका 'सदारपाक' ताचया सागातात रावक लागलो. एक दीस हया भरगयान मोहनदासाक एक खबर सागली, 'त जाणा

मोहनदास, सोराषटराल वहडल वहडल लोक आता मास खावपाक लागलयात. सगळ लिपोवन खातात..

हो खाता, तो खाता महण ताण दोन चार नावाय सागली. 'कित?' मोहनदासाक अजापाचो धसको बसलो “शी मास कितयाक खावक

जाय ताणी?' “त नकळ. मास खातकच मनीस आगान घटमट जाता.' ताण मोहनदासाक

समजावन सागल, “इगरजाक पळ, त मास खातात महण आमचर राजय करक पावलयात'.

ताण आपणाकडन बोट दाखोवन महळ, 'महाका पळ. हाव मसलमान. मास खावपी. तमी धा जाण महजया आगार धावन ययात. धाकय आपटितलो. तमच भितरलया कोणाय परस चड घटमट हाव'.

मोहनदासाचया मनाचर हाचो परिणाम जालो. गाधी कटब वषणव पथी. सामक शिवराक. नसत, मास खयच, तातयाक

लगीत आफडना असल. तातत, हया घराणयाचर जन धरमाचोय परभाव आशिललो. जन तर कादयाक आनी लसणीक लगीत आफडनात. असलया हया कटबातलया एका भरगयान मास खावपाक तयार जावप हाच सारक दसर 'महा-पातक' नाशिलल. आवय- बापायक कळिलल जालयार अनरथ जातलो आशिललो. ती जीव लगीत दितीत आशिलली.

पणन मोहनदासाचया मनात भितर ,खय तरी एक खत आशिलली. पयसलल इगरज हागा यवन आमचर राजय करतात, हाची ताका लज दिसताली. इगरजाक धावडावन दश सवततर करक जाय, अश ताका खोलायन दिसताल. दश सवततर करतलो जालयार आगान घटमट जावक जाय. शिवराक जवणान मनीस घटमट जायना. घटमट जावपाक मास खावक जाय, अश ताच मत जालल.

हागा एक गजाल लकषात दवरक जाय- मोहनदास मास खावपाक तयार जालो तो हिदसतान सवततर करक जाय

महण जाललो. मास बर लागता महण नहय. चार पाच खप ताण मास खाला जातल. पणन जाताल अश- मास खावन यतकच ताची भक मरताली. आवयन जवपाक आपयतकच

“आयज महाका भक ना' वा 'आयज महजया पोटात बर ना' असली कितय फट

बनयादी ससकार ११

मारची पडटाली. ताचया मनाक ह खाताल. फट मारप, तिवय आवय कडन? ना. त परस मास खावप सोडन दिलल बर, अश यवजन ताण मास खावपाच सोडन दिल.

आवय बापय नासतली तनना खावपाक लागतलो. तवय लिपोवन नहय, उकतपणान खातलो, असो निरणय घवन सोडन दिल.

मास खावन तो जी 'सधारणा' घडोवन हाडपाक भायर सरिललो तातत ताचो मदलो भावय भागिदार आशिललो. दोगय हया दिसानी लिपचोरया विडयोय ओडपाक लागिलल. हाका लागन ताका पचवीस रपयाच रीण जालल. भावाचया हाताक भागराच एक कड आशिलल. शटीगर वचन ताणी तातल एक तोळो भागर शटीकच विकल आनी रीण फारीक कल.

रोखडच तागल मन ताका खावपाक लागल, “कित कल र पापया तव ह? चोरी कली मर तव!'

मनात हो दबाव यनाफड ताण सोपत घतलो, 'ह मखार असली चोरी कननाच करचो ना'.

रोखडोच मनात दसरो एक दबाव उपरासन आयलो, “फडाराक करचो ना, बर आसा. पणन आयज कलया ती चोरी हो सोपत घवन धवन वतली वहय?'

ताण निरणय घतलो- बापायक आपण जावन सगळ मकळया मनान सागन उडोवप. ताण बापायक एक चीट बरयली. आपण कलली चक कबल कली. ह

चकी खातीर आपणाक खयासत कर महण मागल आनी ह मखार असली चक कनना करचो ना महण सोपत घतलो.

आनी चीट वहरन बापायचया हातात दिली. बापय तया दिसानी बरो नाशिललो. हातळणार पडन आसतालो. ताण चीट

वाचली. वाचतकच ताचया दोळयातलयान भळ भळ करन दका वहावपाक लागली. पतान दका वहावोवन परायशचित घतिलल. तर बापायन दका वहावोवन पताक

माफ कललो.

४. बनयादी ससकार

ह

एक सतयवादीपण सोडल जालयार मोहनदासाक भरगपणात दवा धरमाची वहडलौशी ओड आशिलली अश दिसन यना. आवय वागडा तो जायतया

फावटी दवळात गला. पणन दवळातलया वातावरणान ताचयात भावारत जागयला,

१३ एका विचाराची जिवीत - कथा

अश महणक यना. मासतरानीय ताका दवा-धरमा विशी वा निती-धरमा विशी कितय शिकयला अश दिसना. बापय बरो नाशिललो. महण ताच खबरक तागल जायत इशट यताल. हया इशटात जन, पारशी आनी मसलमान अश वगवगळया धरमाच

लोक आसताल. मोहनदास बापायच पाय वळीत थय बशिललो आसतालो, तनना ताचयो खबरी ताचया कानार पडटालयो. ताच मजगती कनना कनना धरमाचयो खबरी चलतालयो. तयो आयकन 'सवसारातल सगळ धरम बर आसक जाय. कितयाक तर त मनशाच बर करपाकच वावरिलल दिशटी पडटात. हो ताचयाकय बरो वा तो हाचयाकय बरो अश महणक यना' अश मोहनदासाल मतत जालल.

शजरा रामाच एक दवळ आशिलल. हया दवळात एकलो पडित मदी मदी यवन तळशिदासाच रामायण वाचन दाखयतालो आनी ताचर उलयतालो. मोहनदास तागली परवचना आयकपाक वतालो. ताका ती आवडटाली. तळशी रामायण जालयार कानाकय गोड लागताल. हया पसतकात धरम भरला, नीत भरलया, तश कावयय खबब भरला अश तागल मतत जालल.

हया सगळया ससकारानी मोहनदासाच वयकतितव घडोबपाक बरोचसो हातभार लायला अश महण यता. पणन, मखावयलया आयशयात ताण आपणालया अधयातमिक जिविताच ज एक दिवय- भवय मदिर उब कल ताची बनयाद दसऱया दोन ससकारानी घालली. ह दोनय ससकार सामक कवळ पिरायचर ताचर पडिलल.

भरगपणात तो काळखाक भियतालो. काळखातलयान वचच पडल जालयार तो थरथरतालो. ताका भताचो भय दिसतालो. एक दीस तो घरातलच एक पाळणिचया दाराकडन उबो आशिललो. पाळणीतलयान कश वचच, ह यबजितालो. फाटी फड सरतालो. कशीक एक कडन रभा नावाची एक बायल मनीस उबी आशिलली. ती मोहनदासाचया घरात कितलया वरसा पसन वावर करीत आयिलली. तिची नदर मोहनदासाचर पडली.

'कित जाला, पता? असो काचवलल वरी कित करता?' तिण मोहनदासाक विचारल.

“महाका ह पाळणीतलयान वचक जाय' मोहनदासान जाप दिली. 'मागीर फाटी फड कितयाक सरक जाय? नीट उठन वच.' 'महाका काळखातलयान वचपाक भय दिसता'. ‘भय? कोणाचो?' 'भताचो'. मोहनदासान जाप दिली. रभा खो खो करन हासली. महणपाक लागली, 'आवय! भताक कितयाक

र भियवक जाय? त अश करः तोडान “राम राम' महणीत वच. रामाच नाव कानार पडना फड भता खता सगळी पळन वतली...'

मोहनदासाचो रामा परस रभचर चड भावारत. ती सागता त लटक कनना

बनयादी ससकार १३

नासता अशी ताची शरधदा. तो 'राम राम' करीत काळखातलयान गलो.

तया दिसा सावन ताच जिबर- फकत जिबर नहय तर, काळजात लगीत

रामाच नाव घोळपाक लागल. कदय दखख, सकशट, अरिशट यव, तो रामाच

नाव घतालो. मागीर ताचयात धीर यतालो. ताचो भय ना जातालो.

राम महळयार दशरथ राजाचो पत राम नहय. राम महळयार मनशाचया काळजात बशिललो दव.

दव आपणालया काळजात बसला. तो आपलयो करणयो पळता, आपणाक

वाट दाखयता, धीर दिता आनी परसगार पावताच पावता अश ताका खोलायन

दिसपाक लागल. हाका लागन मखावयलया आयषयात कदयाय उजयात उडी घवपाची

ताची ताक वाडत गली. दवा विशिचया हया खोल “अणभवा' वागडा आनीक एका विसवासाची

बनयाद ताचया काळजात पडली. तो मानपाक लागलो- सवसार नितिचया ततवाचर उबो आसा. नितिचरच तिगन उरला. जिविताच बनयादीत नितच आसक जाय. तयाच अदमासाक ताण शयामल भडटाच एक भजन आयकल. हया भजनाचो

अरथ असो आशिललो- 'जो आमका उदक पियवक दिता ताका आमी बर जवक घालच. आमच

मखार जो आपणाली मान नमयता ताचया पायार आमी आमची तकली दवरची. जो आमचो जीव वाटायता ताच खातीर पराण ओपपाक तयार रावच. जो आमचर उपकार करता ताचर धा वाययानी चड उपकार करच. पणन-

जो आमच वायट करता ताच जो बर करता, तोच खरल जिवीत जियता. तो जिवितात जत जोडटा',

“वायट करतलयाच लगीत बर करप' ह ततव मोहनदासाचया काळजात सामक खोल बसका घवन बशिलल.

आवय- बापायची भकती, ह भकतीतलयान उदलली सवची तळमळ, हरिशरदराक लगीत फाटी घालीत ह तरच सतयवादीपण, हया सतयवादीपणातलयान वयर सरिलली जिबी जागरताय, सवसारातल सगळ धरम बर हो समज, आपणालया काळजात दव बसला महणपाचो खोल भावारत आनी सवसार नितिचया ततवाचर उबो रावला दखन वायट करतलयाच लगीत बर करक जाय, ह नीति- ततव हया सगळया ससकारात आनीक दोन ससकाराची भर पडली. ह दोनय ससकार ताका सोराषटरातल हवतच मळिलल. त महववयार- एक 'तराग', दसर 'बहारवटिय'. ही दोनय गजराती उतरा.

सौराषटरातल राजा जनना लोकाचर अनयाय, अतयाचार करताल (चडश सगळ

१४ एका विचाराची जिवीत - कथा

कोलली आसताल) तनना परजतलो कोणय एकलो सोस नज जावन उठठालो आनी राजाची लागणक जागोवपा खातीर ताचया दारात बसन उपास करतालो, खासा आपणाक तरास करन घतालो.

हाका गजराती भाशत तराग' महणटात. हाच भायर दसरो एक वरग आशिललो. राजाचया अनयायाक, अतयाचाराक

उबगन तो बड करन उठठालो आनी राजाक सागन धाडटालो- आयचयान आमी आमका तज परजाजन मानच नात. तका आमी पिडटल.

तकाच नहय, तर तका आदार दितलया सगळयाक पिडपाक लागतल, तज परजकय पिडक लागतल.

आनी खर‍यानीच त राजाक आनी परजक पिडक लागताल. असलया तजिशट बडखोराक सौराषटरी लोक 'बहारवटिय' महण वळखताल.

गजरातचया चारण- कबिनी तागली तसत गिता खब गायलयात. आनी लोकाक ताची सदाच तोखणाय दिसलया. मोहनदासाचया कवळया मनाचर हवय दोन ससकार भरगपणात पडिलल महणक जाय.

हया सगळया ससकाराचया रसायणातलयान मखावयलो महातमा गाधी घडत गला अश महणक जाय.

५. इगलडचया मारगार

तः वरसाच पिरायर मोहनदासाच लगन जाल. त मसतीत अशी लहान पिरायरच लगना जाताली.

घरकानन महण जी आयली तीय ताचच पिरायची आशिलली. तिच नाव कसतरबा. लगना उपरात थोडयाच दिसानी बापय भायर पडलो. उपरात दोन वरसानी

तो मटरीक पास जालो. कॉलजिच शिकप ममबय बदला भावनगरचया शयामलदास कॉलजीत सर कल.

ममबय महारग पडटाली. पयलच वहडल सटयत तो घरा आयिललो. अवचीत एक दीस मावजी

दव तागर पावलो. मावजी दव हो तागलया बापायचो इशट. त भायर, कटबाचो एक बर मागतो. मोहनदास कित शिकता हाची ताण वासपस घतली. आनी तो महणपाक लागलो, 'त बशटो वळ आनी पयसो होगडायता. बी. ए, जावपाक तका चार पाच वरसा तरी लागतली. उपरात एल. एल. बी. करपाक आनीक

इगलडचया मारगार १५

दोन तीन वरसा लागतली. त मरन बाजारात शकडयानी बी. ए. एल. एल. बी आयिलल आसतल. तका बापायच गादयर बसपाच आसत- महळयार, तका खयचयाय राजयाचो दिवाण जावपाच आसत जालयार, महजया मततान, तव इगलडाक आताच गोलल बर. तीन वरसानी बरिसटर जावन यतलो. मागीर, दिवाणाची सवात जोडपाक तका कठीण वचच ना.'

मोहनदासाक ह रोखडच पटल. तागलया वहडलया भावाकय ही सचोवणी बरी लागली. पणन पयश खयचयान हाडप? पाच सात हजार रपय उब करक जाय आशिलल. मनात आयल, पोरबदरचया राणयाकडन कितयाक मागच नहय? हया राजयाचर गाधी कटबाचो अधिकार आसा.

मोहनदास इगलडाक वचपाचो बत करता ह आयकतकच आवयचो पयली आवरो उडलो. ती महणपाक लागली, 'महज पसन त इतल पयस वतलो? तज बगर महजयान कश रावक जातल हागा?' मागीर यवजन महणपाक लागली, 'कित करच, महाका समजना. मावजी दव सागता त आमचया बऱयाचच आसक जाय... घरात जाणटो असो कोण ना... त तजया काकाक विचारन पळ....'

काका पोरबदराक आनी हागल बिराड आशिलल राजकोटाक. मोहनदासान काकाची बदद घवची अश यवजिल आनी तो बला गाडी करन राजकोटा सावन पोरबदराक गलो. एकलोच. चार पाच दीस लागल थय पावपाक.

काकान महळ, 'हाब कसली बदद दितलो तका, पता? इगलडाक वचन बरिसट जावन आयिलल काय जाण पळलयात हाब. तागल जबप खावप, उठप बसप पळता तनना दिसता, इगलडाक गललो मनीस हिद उरना. तो गावठी सायब जावन परतता. परवापार चलत आयिललयो चालि-रितीय तो सोडटा... पणन, (ताण एक आवडो घोटलो आनी महळ) तजी आवय तका वच महणटा जालयार हाव तका नाका महणपाचो ना'.

'तिण वच महळयारच हाव वतलो' मोहनदासान जाप दिली. पोरबदरचया राजयाकडन दडवाचो आधार मागचो हय यवजन तो हागा

आयिललो. लली नाबाचो एकलो सायब तरताक पोरबदराचो कारभार पळतालो. अडमिनिसटररचया पदार आशिललो. मोहनदास ताका वचन मळळो.

'त पयली बी. ए. जा. मागीर पळोवया. तरताक आदार दिवक मळचो ना.' लली सायबान मोहनदासाच उमदीर थडगार उदक रकयल.

कित करतलो? परतलो. परतलो पणन निरशलो ना. ताण इगलडाक वचन बरिसटर जावन यवपाचो

नितशयच कललो. तातत मावजी दवच तर “गरज पडलयार रीण लगीत काडन वचच' अश मत आशिलल. मोहनदासाची नदर कसतरबायचया आगावयलया दागिनयाचर गली. त विकलयार दोन तीन हजार रपय सोपपणान मळटलच

१६ एका विचाराची जिवीत - कथा

आशिलल. त विकपाच तो यवजितालो. इतलयात वहडलया भावान महळ, 'त दडवाचो हसको कर नाका. हाव खयचयानय ताची तजवीज करता'.

मोहनदासाक स जाल. तागलो एक परसन सटिललो. दसरो परसन सोडोवप सोप नाशिलल. आवयक कश समजायतलो, ह ताका कळनाशिलल. आवयन जायत कित कित आयकलल. इगलडाक गलल लोक सोरो पियबपाक लागतात, मास खातात, थयचया मडमिचया जाळात घसपतात, अश कोण कोण कित कित तिका सागिलल. भरगयाची वाट लागतली होच तिगलो सगलयात वहडलो हसको आशिललो.

'पणन त महजया उतराक पातयवची ना?” मोहनदासान तिका विचारल. 'हाव तका कनना फटोवचो ना. त कर नाका महणटा त कितच हाव करचो ना, ह हाव तका सोपत घवन सागता.' मोहनदासान तिका उतर दिल.

मोहनदास उतराक पाळो दितलो, ह विशी तिका दबाव नाशिललो, तरी आसतना तिण एका जन साधक विचारल. हो साध ताच बर- मागतो आशिललो. साधन महळ, 'हाब ताका तजया फडयान सोपत घवक लायता' सोपत घतकच मागीर वचक दिवपाक अडचण ना.'

मोहनदासाक आपोवन घतलो आनी ताका तीन सोपत घवक लायल- १. इगलडाक आसा सर हाव मास खावचो ना, २. सोरो उशटावचो ना

आनी ३. खयचय चलयक वा बायल-मनशक आफडचो ना.' सोपत घतकच आवयन ताका 'आता खशाल वचन यो पता' महळ. इगलडाक वचपाची मोहनदासाची वाट आता मकळी जालली. मोहनदास बरिसटर जावपाक इगलडाक वता ही खबर राजकोटाक सगलकडन

पातळळी. राजकोटाक ज शाळत तो मटरीकमरन शिकिललो तया आलपरड हायसकलातलया तरणाटया भरगयानी ताका एक जवण दिल. जवण सोपतकच ताका उपकार आठोवपाच आशिलल. तो उलोवपाक उबो रावलो. पणन पाय थरथरपाक लागल. ताचया दोळया मखार काळोख पातळळो. यतना तो एका कागदार एक वाकय बरोवन घवन आयिललो. त ताण थरथरतया आवाजात कर तरी वाचल आनी तो सकल बसलो.

तो ज उलयलो, त 'काठियावाड टाईमस चया १२.७.१८८८ चया आकात छापन आयला. ताच वयलयान त पिरायवलया ताचया वयकतितवाचो अदमास यता.

ताण महळ- 'महजी दख घवन तमीय इगलडाक वतल आनी थयचयान शिकन परत आयल

महणटकच हिनदसतानात सधारणची वहडली वहडली कामा पोटतिडकीन हातात घतल अशी हाव उमद बाळगिता'.

इगलडचया मारगार १७

चार गजाली हातत सपशट दिसन यतात- १. 'हाव उमद बाळगिता'- महळयार, नमळायन सागता. (ताचो मदलचो

सभाव) कित सागता? २. 'महजी दख घवन तमीय इगलडाक वचच'- महळयार, आपण ज करता त दसऱयानी दख घवपासारकच करता असो ताचयात आतमविशवास आशिललो दिशटी पडटा. ३. थय वचन यतकच मागीर कित करपाच? 'सधारणची वहडली वहडली कामा हातात घवपाची' - महळयार आपण एक सधारक (रिफॉरमिसट) महणपाचीय ताका जाणवीक आसा. आनी आपण ज ह पावल उखलला त 'सधारण'च हय तो सागक सोदता. आनी ४. सधारणची कामा दसर‍याक जाय महण करपाची नासतात. आपणाचयान राव नज जाता तननाच करपाची आसतात. 'पोटतिडकीन' करपाची आसतात. ह तो जाणोवन दिता. महळयार, ह पिरायर लगीत ताचया सभावात 'टोटल इनवोलचमट' - हातात घतिललया कामात पराय एकरप जावपाच आग दिशटी पडटा.

राजकोटचयान तो ममबय गलो. ममबय वचन बोट धरपाची आशिलली. ताका बोटीर चडोवपाक तागलो वहडलो भाव ताच वागडा ममबय आयिललो. ममबय पावतकच ताका कोण सागल, हया पावसाचया दिसानी समदरात वहडली वहडली मोडा यतात, बोटी हालतात आनी कनना कनना बडटात. दिवाळ उपरात- नोवमबरात - गलल बर अश ताच मतत आशिलल.

वहडलो भाव भियलो. महणपाक लागलो, 'नोवमबरातच गलल बर'. मोहनदासाक भावोजीगर दवरन तो राजकोटाक परतलो.

मोहनदास बोटिची वाट पळत ममबय राविललो. इतलयात- धयाना- मनात नाशिललो एक नवोच परसन उपरासन आयलो. मोहनदास

जातीन वाणी. वाणयातच काय पोटजाती आसात, तातल 'मोढ' नावाच एक पोटजातीतलो तो वाणी. ह जातीतलो आयज वर कोणच दशा भायर वचक नाशिललो. दशा भायर वचक भायर सरिललो मोहनदास हो पयलोच त जातातलो भरगो.

त मसतीत सगलयाचर जातिचो शक चलतालो. त त जातीतल जाणटल एकठाय यताल आनी आपणाल जातीतलया कोणय करक फावना असल कितय कल जालयार ताका जाप विचारताल.

मोहनदासाक ताणी आपोवन घतलो आनी विचारल, 'त इगलडाक वचक भायर सरला, ह खर?'

'हय'. मोहनदासान जाप दिली. 'पणन आमचया धरमान समदर यातरचर बदी घालया, ह त जाणा म? दशा

भायर वतकच धरम बडटा, अश सागला... तब वचक जायना अश आमका दिसता.' जाणटलयानी आपणाल मतत सागल.

मोहनदास सभावान भिडसत. जाणटलयानी कितय सागल जालयार ताका

१८ एका विचाराची जिवीत- कथा

परती जाप दिवपाच ताका, हरशी काळीज जावच नाशिलल. पणन आयज ताका

खयचयान काळीज जाल, कोण जाणा. ताण धीर करन महळ, “भायर गलयार

अधरम जाता अश हाव मानिना... त भायर, हाव शिकपाक थय वता.....

'पणन भायर धरमाक पाळो दिवक यना' जाणटलयानी महळ.

“तमका जया गजालिचो हसको तयो गजाली हाव करचो ना. असो आवय

मखार हाव सोपत घतला'. मोहनदासान जाप दिली.

'पणन आमी- तज जातीतल जाणटल सागतात नहय तका, तब वचक

जायना महण!' जाणटलयानी महळ.

“महो बत महाका बदलक यवपाचो ना', मोहनदासान नमळायन जाप दिली.

“त जातिचो हकम मानचो ना?” जाणटलयानी ताणशवन विचारल.

“जातीन असलया गजालिनी पडच नहय अश महाका दिसता'. मोहनदासान

नमळायन पणन नितशयान जाप दिली.

“हो भरगो जाणवायखोर. जाणटलयानी हाचया बचयाच सागलयारय हो

आयकना' अश कित कित उलोवन जाणटलयानी आपणालो निरणय दिलो, 'हो

भरगो आयचयान जाती-भायरो जालो अश मानपाच. हाका जो भायर वचक

आदार दितलो ताका आनी जो हाका पावक बोटीर वतलो ताका, जात दड

करतली वा खयासत फरमायतली'.

त मसतीत जातीतलया जाणटलयाच निरणय कोरटाचया निरणयासारक आसताल. जातीतल सगल ताका मोनयानी पाळो दिताल. आनी जाती इतल खरसाणीन चलतालयो की जाती भायरो जाललयाक कोण घरात घनाशिललो. ताका उदक लगीत पियबक दिनाशिललो.

खासा भाव पयस रावताल आनी भयणी लगीत ताचर बहिषकार घालतालयो. आनी एक जातीतलो मनीस दसर जातिचया मनशागर उदक लगीत घनाशिललो. ताची जात बडटाली. | नाय महळयार मोहनदास मातसो काचवलो. आपणाच कित जातल हाचो

ताका हसको नाशिललो. पणन भावाचर, आवयचर, घरकाननिचर, सोयर‍याचर हया निरणयाचो कित परिणाम जातलो, साग यना आशिलल. धरया, भाव भियलो आनी ताण 'आस भोग, इगलडाक वचप यनना नाका' अश महळ जालयार? घात जातलो, आपणाली सगली सपना मातय भरवण जातली.. हया हसकयात तो पडलो.

पणन भाव घट रावलो. इतलयात ४ सऐबरक एक बोट इगलडाक वता आनी ह बोटीर जनागडाचो एक वकील बरिसटर जावपाक इगलडाक वता महणपाची एक खबर ताचया कानार पडली. हो सागात सोडप ना असो ताण बत कलो. ताण बगोबग तिकट काडली.

इगलडातली तीन वरसा १९

आनी, ४ सएऐबर १८८८ हया दिसा तो भायर सरलो. पिरायन तो अठरा वरसाचो आशिललो. आनी ह पिरायर तो बापय जाललो. कसतरबायच हाणडीर एक बाब खळटालो.

६. इगलडातली तीन वरसा

वासात तरास जातल, बोट हालतली, लागतली, अश कित कित लोकानी मोहनदासाक सागिलल. बोट हाललीय ना, लागलीय ना. परवासात ह तरच

कसलच तरास ताका जाल नात. पणन दसर तरच जाल. सगलयात चड इगरजी भाशच आनी इगरजी चाली-रितिच तरास जाल. ताच मटरिकमरनच शिकषण इगरजी माधयमातलयान जालल. इगरजी ताका वाचक यताली. वाचिलली कळटाली. उलोवपाची सवय नाशिलली. उलयलली समजताली. पणन बोटीर इगरज परवासी आशिलल त जी इगरजी उलयताल ती ताका मातय समजनाशिलली. ती इगरजीशी ताका दिसय नाशिलली.

दसर, ताका गारफा-सरया-कलरानी जवक यनाशिलल. खयचया कलरान कित खावपाच, खयच सरयन कित कापपाच, गारफ खयचया हातात धरपाच, कितच समजनाशिलल. तातत, परत, कितयात मास पडला, कितयात ना, ह समजनाशिलल. विचारपाच काळीज जायनाशिलल.

वतना तो वागडा 'मिठाई' घवन गललो. तिचर भागयल. आवाशिवा करन इगलडाक पावलो. थय पळ जालयार, सगलच विचितर. लोक विचितर, तागली घरा विचितर,

घरातल फरनिचर विचितर, लोकाच वागप विचितर. तागलयो चालि-रितीय विचितर. कित उलयलयार आनी कित कलयार चालिरिती भायल जाता, समजनाशिलल. तो एका बिराडार 'पईग गसट' महण राविललो. आपण शिवराक महण ताण घर-मालकिणीक सागिलल. दखन ताका शिवराकच जवण मळटाल, पणन त सामकच विचितर आसताल. मीठ, मिरसाग ना, असल. उकडिललयो भाजयो, उडयाचयो फातयो आनी मराबो. सकाळ -साज एकच तरच जवण. उडयाचयो फातयो दोन वा तीन मळटालयो. तयो पावनाशिललयो. आनीक मागतलो महळयार धीर जायनाशिललो. लज दिसताली.

ताका जवण मातय रचनाशिलल. महयनोभर तो अरदया-पोटारच उरलो, महण यता. बोटीर ताका सागात मळिललो तो जनागढचया वकिलाचो - जो बरिसटर

जावपाक आयिललो. ताच वळखीन आनीक दोगा-तिगा गजराती लोकाकडन ताची

२० एका विचाराची जिवीत - कथा

वळख जाली. ताका मोहनदासाची एक वाटन तिडक मारची. तर दसर वाटन

काकळट दिसची. “सभागया, आवय अननाडी. तिका कित समजता? तिण सागला

मास खाव नाका महण त खायनासतना रावतलो? दयत पडटलो. तिण सोपत

घवक लायलो महण कित जाल? कितल-श महतव दिवपाच ताका?” अश ताणी महणच. “सोपत महळयार सोपत. तो मोडक फावना', मोहनदासान ताका जाप दिवची.

एक दीस तो भोवक गललो. एकलोच आशिललो. पसऱयानी खय कित

मळटा त पळत वतालो. अवचीत एक कडन ताका एक पाटी दिशटी पडली.

पाटयर बरयलल 'वजिटरियन रसटरा'. पाटी वाचन मोहनदासाक अजाप जाल, “अबबा! इगलडात शिवरक जवणाची खानावळ आसा?' ताण आपणाकच अजापन विचारल. “हागा शिवराक कोण नात अश महणटाल त कित तर!' खशालभरीत जावन तो भितर गलो. जवण मागयल. समार एका महयनयान तो थय पोटभर जवलो. जवन धादोस-भरीत जालो. आपणाल कश जातल हो जो ताका हसको आशिललो तो तया दिसा सामको ना जालो.

थय विकपाखातीर दवरलली काय पसतका ताण पळली. तातत हनरी सोलटाच “पली फॉर बजिटरियनिझम‌' नावाच एक पसतक आशिलल. त ताण विकत घतल. थयच वाचक सरवात कली. जवण सोपतासर ताण त बरचश वाचनय काडल.

आता मरन तो नसत मास खायनाशिललो. कितयाक, खातकच ताका एक तर घरचया लोकाक आयज भक ना', “पोटात बर ना' अशी फट मारची पडटाली आनी दसर, खावचो ना असो ताण सोपत घतिललो. फट उलोवचो ना आनी सोपत मोडचो ना, हया दोन कारणाक लागन तो खायनाशिललो. खावकच जायना अश ताच मतत नाशिलल. आता सोलटाच पसतक वाचतकच मनशान मास नसत खावकच जायना, अश ताच मतत जाल.

जवणा-खाणाचया परसनाचर कोण कित महळा ह जाणा जावन घवपाची ताची इतसा वाडली. ताण हया विशयावली कितलीशी पसतका विकती घवन वाचली. यवरोपातलया विचारवतानी हया विशयाचो खब बारकायन आनी खोलायन विचार कला महणपाच ताण पळल. तोय खासा खोलायत दवलो.आरबाक तो आरोगयाच नदरन हया विशयाचो विचार करतालो. आरोगयाक कित बर, कित बर नहय, इतलच तो पळोवपाक लागिललो. मनीस खयचय पिडन हातळणार पडिललो आस, वखदा बदला ताचया जवणा-खाणात बदल करन ताचयान बरो जाव यता, हयाय निरणयार पाविललो. लहव लहव तो आरोगया भायर नितिच नदरनय यवजपाक लागलो. कित खावप मनशाक सोबता आनी कित खावप सोबना, ह तरजन पळोवपाक लागलो. ससकारी मनशाच जवण- खाणय ससकारीच आसक जाय, हया निरणयार पावलो. परिणामः ताण आहाराक धरन तरा तराच परयोग सर

इगलडातली तीन वरसा २१

कल. तागल ज ह परयोग हागा सर जालल त आयषयभर चलत रावल.

तागल इशट भियल. हो जर अशच तरन चलत रावलो जालयार लोक

हाका कळात काडटल, पिसो महणटल, हया भयान ताणी ताका 'जागयार हाडपाचो'

एक निमणो यतन करन पळलो. ताका एक नाटक दाखोवपाखातीर त घवन गल

आनी नाटक सर जावच पयली ताणी एका रसटरा'त ताका वहलो. जवण

मागयल. सप आयलो. मोहनदासाक दबाव आशिललो. ताण वटरक आपयलो

आनी विचारल, 'हातत मास आसा?' इशट तिडकल. महणपाक लागल, 'असली

अननाडीपणा हागा चलपाची नात.... हागा मासाचच जवण मळटा.'

'पणन हाव मास खायना.' 'तश जालयार त भायर वचन खयय जवन यो'. मोहनदास उठन भायर गलो. 'हाच मखार आता माणसकी ना'. इशटानी कपलार हात मारन महळ. खरपणानशी, इशटाक भय आशिललो तो वगळोच- ह खायना, त उशटायना

अश करीत हो रावलो जालयार इगरजी समाजात तो भरसक पावचो ना, पयसच उरतलो हो. खासा मोहनदासाकय हो भय आशिललो. समाजात सगळया वागडा ताका घोळन रावपाच आशिलल. इगरज समाजाकडलयान घवपा सारक सगल ताका घवपाचय आशिलल. 'सभय' जावपाच आशिलल. पणन ह सगल ताका ततवाक बादा यबक दिनासतना सादपाच आशिलल. ताण ह खातीर एक उपाय सोदन काडलो. ताण नव कपड शिवन घतल. घडयाळी खातीर भागराची एक सरपळीय ताण घतली. ती बोलसाक लावन भोवपाक लागलो. गरावात बादक शिकलो. कसाचयो मोदी करक लागलो. नाच शिकपाक लागलो. फरच उलोवपाक शिकलो. एक वायोलीन विकत घतल.

भरगपणात ताण एक काणी आयकलली- एका साधच खोपीत हदीर खब जालल महण हदरक मारपाक ताण एक माजर हाडन दवरल. माजराक दद मळच महण एक महस विकती घतली. आपणालीय गतत अशीच शी कित जालया, 'सभय' जावपा खातीर ह घ, त कर अश आपण करीत रावला, गरज नासतना वयाप वाडयत वहला, अश ताच ताका दिसपाक लागल.

समार तीन महयन मरन ताण ह भाशन सभय जावपाच यतन कल. एक दीस उबगलो, 'ह भाशन सभय जावन महाका कित करपाच आसा?

खय वचपाच आसा? उज चलणकचो मनीस महण लोकानी महाका मानलो जालयार खब जाल. हाच परस अदीक सभय जावपाची गरज ना. हाव हागा शिकपाक आयला. सदा हागा रावपा खातीर यवक ना. हाव मन लावन शिकक जाय.' अश कित कित यबजिल आनी ताण सगळ सोडन दिल.

२२ एका विचाराची जिवीत- कथा

एका चिततान अभयास करपाक लागलो. तो महयनयाक पदरा पौड खरचितालो. आता पाच स पौडा वयर खरच

वचक जायना अश ताण थारायल. तो एका कटबात रावतालो. त सोडल आनी एक कड भाडयाक घवन रावपाक लागलो. एक शगडी घतली. आपणच रादन जवपाक लागलो. खयय वचच जाल जालयार पायानी चलत वचपाक लागलो. दिसाक आठ आठ धा धा मल चलतालो. बसी खातीर जातालो तो खरच वाटावलो आनी आरोगयानय बरो उरलो. “उणयात उणो खरच करप आनी प-पचो हिशोब दवरप' ही जी सवय ताका तनना लागिलली ती मखार आयषयात निमाण मरन उरली.

'उणयात उणो खरच करप' हया ततवाक लागन सादया जिविताची ओड लागली. जिवीत जाता तितल साद आसक जाय; गरजो जाता तितलयो उणयो करक जाय; त खातीर जिवितात भायलयान तश भितरलयान कितलश बदल घडोवन हाडक जाय, हाची जाणवीक जाली आनी दिशी-दिशी ती खोल जायत रावली.

जवणा खाणाच परयोग तर सर जाललच. तातत आता आनीक एका परयोगाची भर पडली. ससकारी आनी सभय मनशाच जवण-खाणय ससकारी आनी सभय आसक जाय, ह तो आता दसऱयाक पटोवपाक लागलो. तो रावतालो तया वाटारात ताण एक 'वजिटरियन कलब' सर कलो. हया वाटारात सर अडवीन अनॉलड नावाचो एक ऋषि-तलय मनीस रावतालो. ताका ताण आपणालया कलबात ओडन घतलो. लहव लहव तो लोका मजगती सवकळीन घोळपाक लागलो. पयली तो कोणाकय मळपाक अनमनतालो. आता भीड मरवत सोडन मळपाक लागलो. ताचकडन वाद घालपाक लागलो. इगलडातल 'वजिटरियन सोसायटि' चो वागडीय जालो. ह सोसायटिची 'वजिटरियन' नावाची एक पतरिका भायर सरताली. तिचर लखय बरोबपाक लागलो.

हया नवया उळखीक लागन ताका दसरो एक लाव जालो. तो वगळया वगळया धरमाची पसतका वाचपाक लागलो. मखार 'महातमा' जातकच जया एका पसतकान ताका निरशणचया काळखात सदा धीर आनी आधार दिलो ती भगवद‌-गीता ताण सगलयात पयली वाचली. तिवय इगरजीत वाचली. सर‌ अडवीन अनोलडान गीतचो 'साग सलशियल' हया नावान एक सदर अणकार कललो- अणकार सो दिसना, अश तरचो. तो पयली वाचलो. ताततलया दसऱया अधयायातलया निमाणया एकोणीस शलोकात ताका आपणालया “आदरश परषा'चो (सथितपरजञाचो) दिशटावोय जालो. अनॉलडाच ताका दसर एक पसतक मळळ- ' लाइट ऑफ एशिया” नावाच. तातत ताका बधदाच जिवीत कश कित आशिलल त पळोवक मळळ.

एकलयान ताका 'बायबल' हाडन दिल. 'पोरणो करार' वाचकच नज जालो.

अपशी बरिसटर २३

नहीद यवपाक लागली. पणन जनना 'नवया करारा कडन पावलो तनना ताचर वगळोच परिणाम जालो. तातलया 'गिरी-परवचनान' तर काळजात सासणाची सवात जोडन घतली. “एका पोलयार कोणय फलयल जालयार तगलो दसरो पोलोय ताच मखार धर' ह वाचतकच 'आरचया! शयामल भटटाचया भजनात हच सागला' ह तरची उतरा जिब वयलयान फटली.

कारलाइलाचया एका पसतकात ताका महममद पगबराच जिवीत वाचक मळळ. निमाण एका निरणयार पावलो- सगल धरम खर. तश सगल धरम बर.

सगल उज चलणकचीच दख दितात. सगलया धरमाचो आपणाक बारकायन कननाय तरी अभयास करक जाय असो ताण बत कलो.

एका आगान मात तो आदल वरीच उरलो. चार चौग एकठाय जमल जालयार तो मरबतीन ओगी बसतालो. ताका उतरच फटनाशिलल. 'वजिटरियन सोसायटी'तल सगळ वागडी ताच वळखिच जालल. एक-एकलयाक मळटालो तनना ताचकडन पोटभर उलयतालो. पणन तच जनना एकठाय जमताल तनना हाची वाचा धरताली. 'महज परस ह वहड लोक. हाच मखार कित उलयतलो' अश महणटालो आनी ओगी रावतालो. बरोवन हाडिलल लगीत वाची नाशिललो. लजतालो.

निमाण मरन तो असोच लजसत उरलो. तीन वरसानी एक दीस तो बरिसटर जालो. इगलडचया हायकोरटात बरिसटर

महण ताण रोखडच आपणाल नाव घाल आनी दसर‍याच दिसा घरा यवपाक भायर सरलो.

७. अपशी बरिसटर

आ पण बरिसटर जाला खरो. पणन बरिसटरकी करक पावतलो म? फिरोजशाह महता सारकलया वकिला आड उबो रावपाचो परसग आयलो जालयार,

आपणाली कित गतत जातली? ह तरच हसक आनी दबाव मदी मदी मोहनदासाचया मनात उपरासन वयर यवपाक लागिलल.

लडनचयान भायर सरच पयली तो एकलया अणभवी वकिलाची बदद घवपाक गललो. ताण महळळ, सगलच फिरोजशाह महता थोडच जावक पावतात. पणन परामाणिकपण आनी पोटतिडक ह दोन गण आगात आसत जालयार कोणाचीय वकिलकी बरी चल यता. ह दोन गण आपणात आसात. पणन तितलयान भागतल वहय?

ह तरचया दगदगान मोहनदास ममबयचया धकयार दबलो. थयच ताका काय दिसा पयली आवय भायर पडिललयाची खबर कळळी.

ताका खबब वायट दिसल. बापायचया मरणाच खबरन जालल ताचयाकय चड ताका आवयचया मरणाच दखख जाल.

२४ एका विचाराची जिवीत- कथा

पणन ताण त मोनयानी गिळळ.

जातिचोय परशन आशिललो. इगलडाक वचक तो भायर सरिललो तया वळार

जातीतलया महालगडयानी ताका जाती-भायरो कललो. आता जातीत दोन पगड

पडिलल. एका पगडान ताका जातीत भितर घवचो अश थारायलल. जालयार,

दसऱयान ताका जाती-भायरच दवरिललो. हया दसऱया पगडात तागलया मावोडचय

लोक आशिलल. तशी, तागली खाससा भयणय आशिलली. त मसतीत जाति-भायरो जाललो मनीस समाजा भायर पडटालो आनी

समाजा-भायरो जाललया मनशाक समाजात जियवप कठीण जावन पडटाल. कोण

ताच कडन सबद दवरी नाशिललो. मोहनदासान तिसरीच एक नीत आपणायली. आपणाक जातीत भितर घयात

महणणय ताण कोणाकडन मागल ना; तसो ताका जाणी जाती-भायर घाललो ताचो

दसवासय ताण कलो ना. जाती-भायर‍याक लाग जाताल तया सगलया नमाक तो आपखोशयन पाळो दिवन चलपाक लागलो. मावोडया वा भयणीगर पावलो जालयार तो ताची खबर घतालो. पणन तागर अनन उदक उशटाय नाशिललो.

तागल ह अ-परतिकाराच चलणकक लागन ताका जाति-भायर घालल लोक इलल इलल करन मोब पडत गल.

ह वाटन हया तीन वरसात सोराषटरातल वारय खब बदललल. खयचयाय राजयात कसलीय सादी लगीत चाकरी मळोवपाखातीर हाच पाय धर, ताची सायबा- जातरा कर, अश करच पडटाल.

दिवाण जातलो जालयार इगरजाचया पायार घालन घवच पडटाल. मोहनदास बरिसटर जावपाक इगलडाक गललो तो थयसन परत यतकच

खयचयाय तरी एका राजयात दिवाण जातलो ह उमदीन. दिवाण जावप सोप उरक ना महणपाच ताका आता कळळ.

महणटकच, आता कित करपाच? ताण राजकोटाक रावन वकिलकी करची अश थारायल. पणन वकिलकी

करतलो जालयार भारतातलया कायदयाच गिनयान आसप गरजच आशिलल. त ताका नाशिलल. बरिसटरकचया अभयासात त यवक नाशिलल. त नासतना वकिलकी करप हाशाक महारग जावन पडटल आशिलल. यबजी यवजी यवजिल. आनी निमाण ममबय वचच अश ताण थारायल. ममबयत कोणाचयाय तरी हाताखाला काम करतलो आनी भारतातलया कायदयाच गिनयान जोडटलो अश यवजिलल.

पणन चार पाच महयनया परस चड तो ममबयत रावक पावलो ना. तो निरशलो. एक तर कायदयाचो अभयास जावक जाय आशिललो तसो जायनाशिललो. 'सिवील परोसीजर कोड' तर सारको समजय नाशिललो. 'एविडनस अकट' मातसो मातसो समजतालो. पणन ममबयत फिरोजशाह महता सारकल वकील आशिलल.

अपशी बरिसटर २५

ताका 'एविडनस अकट' तोडपाठ आशिललो. बदरददीन तयबजी मखार तर खासा नयायाधीशय तकली नमयतालो. असलया हया वातावरणात जाका 'मातश मातश समजता' ताच महऱयात कोण यतलो आशिललो? कोण एकलयान ताका सागल, “बाबा र, कोरटात पाच सात वरसा तरी जोती झरोवची पडटली. त बगर ममबयत वकिलकत जम बसपाची आसत ना.'

मोहनदासाक कित करच, समजना जाल. ह बटन खरच तर बाडत गललो. खयचो बरिसटर जालो, अश ताका दिसपाक लागल. इतलयात एक दीस ताका एक 'कस' मळळी. “समॉल कॉज कोरटा'तच

(महळयार, धाकलया नयायालयातच) वचपाच आशिलल. तो गलो. तो परतिवादिचो वकील महण गललो. वादी पगडातलया मनशाक परसन विचारपाक उबो रावलो. पणन उबो राविनाफड ताच पाय लटलटक लागल. ताका घवळ आयिलल वरी जाल, पराय नयायालयच गरगर करन घवता-श दिसपाक लागल. तोडातलयान उतरच फटना जाल. नयायाधिशाक हासक आयल. बाकिचया वकिलाक मजजा दिसली. मोहनदासाचया दोळयामखार काळोख पातळळो. तो बसलो. आपणाचयान ही कस चलोवक जावची ना अश सागन घतिलली फीय परती करन तो मकळो जालो.

थयच निरणय घतलो, ज मरन आगात धिटाय यवची ना, त मरन दसरी कस हातात घवचो ना.

तो अजयो बरोवन दिवपाच काम करपाक लागलो. पणन, पोट भर नाका? अरजयो बरोवन त भरपा सारक नाशिलल. ताण खयय तरी शिकोवपाच काम करच अश यवजिल. मटरिकचया भरगयाक आपणाचयान इगरजी शिकोवक जातल, अश ताका दिसल. वरतमानपतरात ताण एक जायरात वाचली. ममबयतल एक शाळक इगरजी शिकोवपी शिकषक जाय आशिललो. दिसाक एक वर शिकोवपाच. महयनयाक पचासतर रपय पगार. जाव, तितल जालयार तितल, अश यवजन ताण अरज कलो. इटरवयकय गलो. पणन तो गरजयएट नाशिललो. आनी शाळक गरजयएट मनीस जाय आशिललो.

'हाव लडनचया मटरिकयलशनची परीकषा दिलया.' 'त बर आसा. पणन आमका हागा गरजयएट जाय.' ताका जाप मळळी. तो निरशवन घरा परतलो. कित करच, यवजना जाल. भाव महणपाक

लागलो, "फकत अरजयो बरोवन जोडपाक ममबयत राचपाची गरज ना. त राजकोटाक यो. थय तका असली कामा महजयान दिव यतात.

उपाय नाशिललो. तो राजकोटाक परतो गलो. थय अरजयो बरोवन दिवपाच काम करपाक लागलो. काम मळपाक लागिलल आनी महयनयाक समार तिनश

२६ एका विचाराची जिवीत-कथा

रपयाची जोडय जावपाक लागिलली. इतलयात-- सपनात लगीत चितक नाशिलली एक अडचण मखार यवन उबी रावली-

मोहनदासाचया भावाआड एक कस चलताली. आनी ती पोलिटिकल एजणटाकडन गलली. हया पोलिटिकल एजणटाक मोहनदास वळखतालो. लडनात आसतना ताची वळख जालली. भावान ताका महळ, 'तजी वळख आसा ताचकडन. महज खातीर उतर घालक यता जालयार पळ.'

मोहनदासाक ना महणपाक धीर जालो ना. तो पोलिटिकल एजणटाक मळपाक गलो. “आमी लडनात मळिलल.' मोहनदासान ताका उगडास करन दिलो.

'हय'. पोलिटिकल एजणटान जाप दिली आनी ताका सकल वयर नियाळन पळलो. 'आ, महणटकच त त वळखिचो लाव घवपाक आयला तर हागा' अश कित श तो दोळयानी ताका विचारता अश ताका दिसल.

तितलयान मोहनदासान समजपाच आनी दसर‍यो कसलयोय खबरी करन उठन यवपाच. पणन समजता जावनय ताण भावाची खबर काडली. पोलिटिकल एजणट फटक‌ करन उसळळो, 'तजो भाव पाताळयतरी. ताच सबदान महाका कायच आयकन घवपाच ना... महज कडन हया कामाखातीर वळय ना....' खरपणानशी इतली ही जाप परो आशिलली. मोहनदासान उठन वचपाच. पणन गरजवताक अककल नासता महणटात. तश- श कित जाल. तो भावाची खबर सागीत रावलो. पोलिटिकल एजणटाचो धीर सटलो. ताण मोहनदासाक महळ, 'तव आता गलल बर',

'पणन महज अजन सोपक ना. हाव कित महणटा त मातश आयकन तरी

सायब तापलो. ताण पयनाक उलो मारन आपयलो आनी महळ, 'हाका भायर घाल पळोवया'.

तरी आसतना मोहनदास कित तरी बडबडत रावलो. पयन आयलो. हाताक धरन ताण मोहनदासाक भायर घालो. र

भायर यतकच मोहनदास भितरल भितर फणफणलो. पाशतातलयान एक कागदा कडको काडलो आनी ताचर ताण चीट बरयली, 'तब महजो अपमान कला. तव माफी मागची पडटली. ना जालयार तजआड महाका मानहानिची कस करची पडटली.' चीट ताण पोलिटिकल एजणटाक धाडन दिली. थोडया वळान ताचया हातात जाप पडली. 'तका वच महणन सागिलल आसतनाय त गलो ना. महण तका पयनाचया हातान महाका भायर घालचो पडलो.... तका जाय त करपाक त मकळो आसा.'

जाप मळटकच यदश तोड घवन मोहनदास घरा परतलो. भावाक ताण सगल सागल. पणन कोण कोणाक धीर दितलो आशिललो? काय इशटाकडन

अपशी बरिसटर २७

ताण कित करच त विचारल. मानहानिची कस करपात लाव ना अश सगलयानी सागल. तयाच दिसानी सर फिरोजशाह महता राजकोटाक पाविलल. ताका विचारल. ताणी सागल “असल अणभव सगलया वकिलाक आनी बरिसटराक हागा आयलयात: त नवो ..... इगरज अधिकाऱयाक त वळखना. तका हागा बर भशन रावपाच आसत आनी चार पयश जोडपाच आसत, जालयार सायबाची चीट पिदन उडय आनी अवमान गिळन मकळो जा... तका अजन जायत अणभव यवपाच आसात....'

मोहनदासाक हो घोट विखखावरी कोड लागलो. पणन कित करतलो? घोट गिळपा पलयान उपाय उरक नाशिललो. गिळळो पणन अवमान तो विसरलो ना. ताण एकच नम कलो- ह मखार आपण असलो परसग कनना यवक दिवचो ना... कनना कोणाकडन कोणाच खातीर उतर घालचो ना.'

हो नम ताण आयशयात कनना मोडलो ना. ताका जो हो धसको बशिललो ताण ताचया जिविताची दिशाच बदलली.

पणन मोहनदासाच चड-श काम हया पोलिटिकल एजणटाकडनच आसताल. आता तागल कचरत कश वचप, हो ताका परसन पडलो.

मानहानिची कस करता महण सागन कस कलिना जालयारय लज आनी कायच करी नासतना ओगी रावन ताच कचरत हाजीर रावलो जालयारय लज. कित कर, ताका समजना जाल. तातत, परत, सायब कोलली. ताका कनना करर जायत, सागक यनाशिलल. तो कनना कोणाचो अवमान करीत हाचोय नम नाशिललो. ताची खशामत करपाची मोहनदासाची इललीय तयारी नाशिलली.

हवटन, सौराषटरात तरातराच कट सर जालल. कितलीशी राजया. तातत कितलश मतसददी. सगल एका फडल एक पाताळयतरी. राजा सगल कान-पोकळ. सगलया भोवतणी ताची सायबाजातरा करपी लोक एकठाय जालल. काय काय राजयानी तर राजा परस हया सायबाजातरा करपी लोकाचीच सतया चड चलताली. आनी राजा परस ताकाच चड जोड जाताली. असलया वातावरणात खयय कसलीय चाकरी करतलो महळयारय कठीण जावन पडिलल.

मोहनदास सापप निरशलो. साप विटलो. घसमटक लागलो. निरशणचया हया गपाट काळखात आसतना ताका पोरबदरचयान सठ अबदल

करीम झवरीन विचारन धाडल, 'त दकषिण आफरिकक वचक तयार आसा वहय? थय सठ अबदललाचो वहडलो वयापार चलता. ताण थयचया कोरटात एक कस घालया. आपणालयाच एका भागिदाराकडलयान ताका चाळीस हजार पौड यवपाच आसात. वहडल वहडल वकील बरिसटर ही कस चलयतात. तजो आमका थय खब उपग जाव यता.'

मोहनदास पोरबदराक वचन सठ अबदल करीम झवरीक मळळो. विचारल,

२८ एका विचाराची जिवीत - कथा

“महाका थय कसल काम करच पडटल?' “आमी ज बरिसटर वकील कलयात ताका आमच महणण सारक समजावन

सागपाच.... आमचो हिशोब गजरातीत बरयललो आसता, तो ताका समजावन सागपाचो....'

“नयायालयात कस चलोवपाच काम करच पडटल?' 'ना'. 'कितलो तप महाका थय रावच पडटल? आनी बदलाक तमी महाका

कित दितल?' 'एका वरसा वयर तका थय रावच पडच ना... यतो वतो पयलया वरगाचो

परवास खरच आनी रावपा जवपा भायर तका एकश पाच पोड मळरल.' ही वकिलकी वा बरिसटरकी नाशिलली. सादी चाकरी आशिलली. पणन

मोहनदास वाणपणा करक बसलो ना. ताका कनना काय राजकोटचयान भायर सरन-श जालल. ताच हागा घसमटमार सर जालल. ताण रोखडच आ महळ.

आनी तो १८९३ वरसाचया एपरिलात दकषिण आफरिकक वचपाक भायर सरलो. नियती आपणाक मायदसा पसन इतल पयस कितयाक घवन वता, बाबडयाक

मात लगीत खबर नाशिलल. थय वचन थोड पयश जोडटलो, तातल थोड हागा भावाक धाडन दितलो आनी ताच तकल वयल वज मातश लहव करतलो इतलच यवजन तो भायर सरिललो.

तागली पिराय तया वळार फकत तवीस वरसाची आशिलली आनी कसतरबायच हाणडीर आनीक एक बाब खळक लागिललो.

८. 'गाधीभाई' बी गाधी दकषिण आफरिकक गलल हरा भाशन दड जोडपाक. पणन ह

नव भयर पावल दवरिना फडच ताचया मनात पाल चकचकली आनी ताणी आपणाकच महळ, हया दशात जायतो दड जोड यत घडय. सवाभिमानान जियवक मळत वहय हागा. महाका? इतपार ना.

ताका अश दिसपाक एक कारण जालल. ताका दवोवपाक धकयार खासा अबदलला सठ आयिलल आनी अबदलला

सठ ह दकषिण आफरिकतल एक वहडातल वहड नहय जाल जालयारय वहडा भितरल एक हिनदी वपारी आशिलल. यदया वहड वपानयाक गोर कातिच लोक हच-फच करन कश वागयतात ह ताणी बोटी वयलयान दबता आसतना पयलयाच दिसा पळलल.

उपरात, एका फडल एक कोड अणभव खासा ताकाच यवपाक लागल

गाधीभाई २९

आनी 'हया दशात हिनदी लोकाक कोण वहडलश लखिना, ताका हागा इललोय

मान ना' हो जो पयलयाच दिसा ताचो समज जाललो तो खरो महणपाचो ताकाच अणभव आयलो.

परिणामः दड जोडपाच कडकच उरल. तकलत इलल इलल करन दसरच कित कित घोळपाक लागल.

नियतीन ताची हागा यनाफडच कसवटणी सर कलली. दसऱया काय तिसऱया दिसा त डरबनच कोरट पळोवपाक गलल. जया कोरटात ताका काम पडटल त पयली पळलल बर अश यवजन खासा अबदलला सठच ताका त दाखोवपाक घवन गलल. यवरोपव भसातच गलल. इतलच नहय, तर त मसतीत जाका यवरोपव 'अप-ट-डट' भस मानताल तोच घालन गलल. फकत माथयाक बगाली तरचो लहान-सो एक मडासो बादन गलल. मजिसटरटान ताका 'तो मडासो माथयावयलो काड' महण हकम कलो. गाधीनी “ना, मडासो काडक जायना' अशी जाप दिली आनी त कोरट सोडन भायर आयल.

तागलो हो दकषिण आफरिकतलो पयलोच कोड अणभव आशिललो. घरा यवन ताणी थयचया दिसाळयाक एक चीट बरोबन धाडली. आपण

माथयावयलो मडासो कितयाक काडलो ना, हाची कारणा दिली आनी मडाशान कोरटाचो अवमान जायना, ह दाखोबन दिल. परिणामः 'आपोव नासतना आयिललो पावणो' (अनवलकम‌ विझिटर) हया माथाळयाखाला हया विशयाचर कितलश दीस वरतमानपतरातलयान चरचा चलत रावली.

एका सपतका भितर दकषिण आफरिकत त सगळयाच वळखिच जाल. लोक ताचया सबदान उलोवपाक लागिलल.

सपतका उपरात त परटोरियाक वचपाक भायर सरल. डरबनचयान परटोरिया आगगाडयन पाच दिसाच वाटर आशिलल. पयलया वरगाची तिकट काडन त गाडयत बशिलल. रातचया णवाचया अदमासाक मरितसबरग सटशन आयल. गाडी हया सटशनार थोडो वळ थाबताली. गाडी सटपा वळार जिसत, गोर कातिचो एकलो यातरीक तागलया डबयात भितर सरलो. पळ जालयार, भितर एकलो 'कली' बसला. (हिनदी लोकाक गोर लोक हागा 'कली' हया नावान वळखताल.) तो कली वागडा बसन वचपाक तयार नाशिललो. तो डबयातलयान भायर गलो आनी थोडया वळान रलवचया एका दोगा अधिकाऱयाक घवन परतो आयलो. अधिकाऱया भितरलया एकलयान गाधीक सागल, 'हागासललो ऊठ आनी तिसऱया वरगाचया डबयात वचन बस.'

'तिसऱया वरगात कितयाक वचन बसतलो हाव? महजकडन पयलया वरगाची तिकट आसा.'

'ती आस. तका हया डबयातलयान उठचच पडटल'. अधिकाऱयान अधिकारान

३० एका विचाराची जिवीत- कथा

सागल. 'हाव डरबनचयान हयाच डबयात बसन आयला आनी मखारय हयाच डबयात

बसन वतलो महणटा.' गाधीनी नटान जाप दिली. 'ना. तका उठच पडटल.' “हाव उठचो ना'. 'त उठलो ना जालयार तका शिपायक यवन उठयतलो.' “ताण उठोव. हाव आपण जावन उठपाचो ना' गाधीनी ताका निरधारान जाप दिली. गाधीची जाप आयकन अधिकारी गल. थोडया वळान एक शिपायक

आयलो, ताण गाधीचया हाताक हात घालो. ताका ओडीत धकलीत तो डबयाचया दारात घवन गलो. आनी ताका ताण धकलन सकयल दवयल. तागल सगल सामानय पलटफॉरमार मोखन मारल.

इतलयात, गाडी सटली. कित करच, गाधीक समजना जाल. त वटीग रमात वचन बसल. ताचया

हातात फकत एक हडबग आशिलल. बाकिच सामान रलवचया लोकानी दसरकडन खय तरी वहरन उडयलल. शियाच दीस. मरितसबरगाक कडकडयाच शी पडिलल. तागलो ओवरकोट सामानात आशिललो. सामान खय दवरला ह रलवचया अधिकाऱयाक विचारपाचो ताका धीर लगीत जायना जालो. इतल त भियलल.

सवन रात शियात कडकडत त यवजक लागल- दवा, कसलया दशात हाडन सोडला र तव महाका? कश महणन रावपाच

हाव हागा? अवमान सोसन रावपाच?' खयचो आपण हागा आयलो अश ताका जालल. 'हिनदसतानात परतलल बर' सगलयात पयलो होच विचार तकलत आयलो.

'पणन रोखडोच परततलो कसो?” यद बगीन कसो परतलो काय महण लोक विचारतल. कित जाप दितलो? अबदलला सठीक उतर दिला हाब. उतर मोडन आनी तागली कस अरदया उडोवन परततलो? चय.' हो विचार काडन उडयतकच तकलत दसरो एक विचार आयलो, 'कस जाता तितल बगीन सोपोबन गलल बर'.... परत तिसरो' विचार आयलो. धरया, कस बगीन सोपोबन परतो गलो जालयार पळन गललवरी जावच ना? पळन पळन कितलो महण पळटलो? खय मरन वतलो? ममबयचयान राजकोटाक पळन गललो. राजकोटा सावन हागा पळन आयला. हागासन खय वतलो?... पळन गलो जालयार आयषयभर खावच ना वहय त महजया मनाक? ना... पळन वचप ना. पळन गलो जालयार, भिजडपणा जातली... मागीर, कित करपाच? अपमान सोशीत रावपाच?'

यवजीत यवजीत एका निरणयार पावल, 'हागाच रावन महजया अधिकारा खातीर झजतलो. झजता आसतना ज सोसच पडटल त सोसतलो पणन मोनयानी

गाधीभाई ३१

मात खयचोच अनयाय सोसन घवचो ना.' निरणय घतलो आनी तयाच खिणाक ताच भितर एक तरच रपातरण सर

जाल. त आदल भिडसत आनी भिजड मोहनदास करमचनद गाधी उरक नाशिलल. तोचयात एक नवो गाधी- एक विदरोही गाधी- जलमाक आयिललो.

मरितसबरग सटशनावयली ही रात तागलया जिवितातली सगलयात चड सजनशील रात आशिलली अश महणक जाय. ह रातीन तागलया जिविताची दिशा तर बदललीच, जिविताच रपय मळा थावन बदलल.

ताचयात तिण एक तरचो कायाकलप घडोवन हाडिललो. तरी आसतना आनीक एक कसटवणी उरिलली- मरितसबरगचयान चारलसटाऊन त आगगाडयन गल. मखार चारलसटाऊन

सावन सटडरटन मरनचो परवास घोडया गाडयन करपाचो आशिललो. गाधी कडन घोडया गाडयची तिकट आशिलली. तिकट दाखयतकच गाडयचया गोर‍या मखलयान ताका सकलवयर सारको नियाळन पळलो आनी गाडयत भितर हरा वागडा बसोवपाबदला भायर कोचवानाच बगलक बसपाची सवात करन दिली आनी आपण वचन भितर ताच सवातर बसलो. गाधीक ताची तिडक मारिलली. पणन ताका वळ होगडाय नासतना जाता तितल बगीन परटोरियाक पावपाच आशिलल. ताणी अपमान सोसन घतलो आनी त मोनयानी कोचवानाच बगलक वचन बसल.

दनपार जाली आनी भितर बशिललया मखलयाक सिगरट ओडपाची रच आयली.

ताण बरसो-सो एक साका कडको पाय दवरपाच पाटयर दवरलो आनी गाधीक महळ, 'त आता हागा बस. त बसला थय महाका बसपाच आसा.

गाधी आता मरन भितरल भितर फणफणत राविलल. त फटक‌ करन उसळळ. ताणी मखलयाक महळ, 'खर महळयार महजी सवात गाडयत भितर आशिलली. थय त वचन बसलो आनी महाका तव हागा हाडन बसयलो, हो अनयाय हाव सोसलो. आता त हागा बसक सोदता. बस. पणन हाव भितर महज हकाच सवातर वचन बसतलो. तजया पायाकडन हागा साकार बसपाचो ना.'

गाधीनी इतल मात‌ महळळ, मखली खबलो. तिडकीन ताबडो गज जालो आनी ठो ठो करन एका फाटलयान एक थापटा मारीत रावलो. उपरात तो ताका सकल ओडपाक लागलो. बसकक लागन पितळच वाराब आशिलल. गाधीनी वाराव घट मठीत धरल आनी मार खायत तशश घट रावल. मारानी हात मोडपाकडन पावलो. पणन ताणी मठ सदळ जावक दिली ना. मखली एक वाटन ताका पटटालो, तर दसर वटन ताका गाळी सवतालो. गाडयत भितर काय पसजर बशिलल. गोरच. पण ताचयानी ह पळोव नज जाल. मदी पडन ताणी मखलयाक विचारल, ' सभागया, त ताका मारता कितयाक? तो आमच

३२ एका विचाराची जिवीत- कथा

सारको एक पसजर. आमच महनयात बसतलो जालयार बस दी ताका. आमची काय आडखळ ना.'

त मदी पडिललयान मखली नहिवलो. दोन चार आनीक गाळी सवन आनी 'सटडरटन पाव दी, मागीर दाखयता तका' अशी दबकावणी दिवन तो ओगी रावलो.

गाधीनी स करन सटकचो सवास सोडलो खरो. पणन ताचया काळजात भितर एक दगदग उरिललो. कनना काय परटोरियाक जितो पावलयार परो, अश ताका जालल. त भितरल भितर दवाक उलो मारपाक लागल आनी 'दवा, आनीक- आनीक सोस नज महजयान. तच राख महाका आता' अश मागपाक लागल.

आवाशिवा करन सटडरटगाक पावल. थयचयान जोहानिसबरगाक गल. थय एक रात रावन परटोरियाक वचपाच आशिलल. अबदलला सठीन जोहानिसबरगचया काय वपाऱयाक तलगराम धाडिलल. त गाधीक थय मळपाक आयल. डरबनचयान हागा मरनचया परवासात घडिललयो गजाली ताणी हया वपानयाक सागलयो. त हासल. महणपाक लागल, 'हातत नव अश कित आसा? आमका सदाच भोगता ह सगळ'.

आनी तमी त मोनयानी सोसन घतात? “आनीक कित करतल?' तमका तमचो अपमान जाता अश दिसना?' आमी हागा दड करपाक आयलयात... अपमान बिपमान आमका पटवनात'.

ताणी जाप दिली. गाधीक ही जाप आयकन खब वायट दिसल. खतीन त आपणाकच

भितरल भितर विचारपाक लागल, 'दड जोडपा खातीर मनशान इतलो लाचार जावक जाय? मान, अपमान, सवाभिमान असलया गजालीक सवातच ना काय कित, हया लोकाचया जिवितात?... दड जोडपाचयो दसऱयो भौमानाचयो वाटो नात वहय सवसारात?'

पररोरियाक पावनाफड एका सपतका भितर ताणी थयचया हिदी लोकाक एकठाय कल आनी ताची एक बसका घतली. बसकक चडश मसलमान वपारी आयिलल.

आता गाधी आदल उरक नाशिलल. चार चोगा मखार उलयता आसतना पाय लटपटप, तकली घबक लागप, सगल खयच खय नाच जालल. त उलोवपाक उब रावल आनी मदी आडखळ नासतना, थाब नासतना एक धारन उलयत रावल.

आनी लकषात दवरपासाकी गजाल- इतलो कोड अणभव आयिललो आसतना तागलया उलोवपात इलली लगीत

कोडसाण नाशिलली. ताणी महळ, 'भायलया दशानी रावतलया हिदी लोकाची दायकी खब वहडली

डॉ

65०

गाधीभाई ३३

महणपाच. आमी विसरक फावना. आमची चाल चलणक पळोवन लोक

हिदसतानातलया लोकाच मोल ,आकतात. दखन आपलया मायदशाच मोल उण जायत अश कितच आमच चलणकत- वागणकत आमी यवक दिवक जायना. आमका ह गोर .लोक बरश लखतात. आमका बरश लखपाक ताका रझाव आसा. आमची घरा पळयात. आमी हया घरानी कश रावतात त पळयात. आनी मागीर हया गोऱया लोकाकडन आमची तळा करात... आमी खरपणानशी बरश, महणपाच आमकाच कबल करच पडटल.

दखन, पयली गजाल, आमी बरशपण सोडन दिवक जाय. इगरजा वरीच निवळ, निरमळ रावक शिकक जाय.

आमका कोण बरश महणक जायना. दसर, वपारात सतय चलना अश जायतया जाणाचया तोडातलयान हाव

आयकला. पणन ह समा नहय. वपारातय सतय चलोवक आमका यवक जाय. आमी उतराच लोक महणपाच सगलयाक दिसक जाय. आनी लोकानी आमका पातयवक जाय. धरम वगळो आनी ववहार वगळो हो समजच मळात चकिचो. जिवीत एक आनी अखड.ताच बाट करक यनात. ज धरमात चलता त ववहारातय आमका चलोवक यवक जाय.

आमची इजजत आमचया ववहाराचर निबन उरता. महण आमच सगल ववहार निवळ, निरमळ आनी सतयाक धरन चलोवक जाय.

आनी तिसर, आमची जात खयचीय आस, आमचो धरम खयचोय आस, आमी सगल हिदसतानी. हिद, किरिसताब, मसलमान, पारशी, गजराती, पजाबी, मदरासी ह सगल वगळचार आमी विसरक जाय, ना करन उडोवक जाय आनी “आमी हिदसतानी' हया एका सतान आमी आमका बादन घवक जाय.'

महळयार, मखार आयषयभर ज कित त लोकाक सागीत राविलल त ताणी आपणालया हया पयलयाच उलोवपात सागन उडयल.

निमाण, ताणी एक सचोवणी कली. महळ, हिदी लोकाचो ह भयर एकवट जावक जाय. सगलयानी एकठाय यवन एक ससथा काडक जाय. ह ससथत हिदी लोकाचया परसराची चरचा करक जाय. ताका हागा जातात त तरास उण करपा खातीर तिण यतन करक जाय. एकामकाक परसगार पावपी, एकामकाक आदार दिवपी एक ससथा सामकी गरजची जावन पडलया.

असली एक ससथा तमी उबी कली जालयार आपण पगार घनासतना तिचो वावर करपाक तयार आसा हय ताणी सागन उडयल.

तागल उलोबप सापल उपरात थय एकठाय जाललया लोकानी तागल सचोवणचर विचार कलो. सपतका सपतकाक मळप सोप नासल जालयार महयनयातलयान एक फावट तरी सगलयानी जमकच जाय महणपाच थरल.

३४ एका विचाराची जिवीत- कथा

गाधी परटोरियात आसा सर असलयो बसका जायत रावलयो. कितलयोशो बसका जालयो. लोकानी नमान जमच, एकामकाक आपणाल विचार सागच, एकामकाच आयकच, अश चलत रावल, हाका लागन गाधीचो थयचया सगलया हिदी लोकाकडन लागिचो सबद आयलो. त सगलयाक लागिच जाल.

लोक आता ताका बरिसटर गाधी बदला 'गाधीभाई' हया घरगती नावान पाचारक लागल.

९. राजकरणात परवस

कषिण आफरिकक यवन गाधीक आता वरस जायत आयिलल. अबदलला सठीचया (a दमादा खातीर महण त हागा आयिलल तोवय सोपिललो.

दमादात पडिलल दोनय पगड वपारातल एकामकाच फकत भागीदार नाशिलल. एकामकाच त सोयरय आशिलल. “हाव काबार जालयार जाव, पणन हाका हाव सामको काबार करतलो महळयार करतलोच' ह तिडकीन दोगय पटिलल. गाधीनी पयली अबदलला सठीचयो हिसपा पटयो बारकायन अभयासन पळलयो. हर कागदा आनी पतर एकठाय कली. दमादाचया घसपललया जानवयाच पोड सोडयता सोडयता कितलश पराव एकठाय कल आनी अबदलला सठीचो पगड कायदयाच नदरन घट आसा महणपाचया निरणयार त पयली पावल.

पणन हो दमाद कोरटात वहरन सोडोवपाचो यतन कलो जालयार तो एकासारको घसपत वतलो आनी कोरटाचो निकाल लागता सर दोनय पगड सामक काबार जातल हयाय निरणयार त पावल. दखन, दमाद कोरटात वहरच बदला तो भितरल भितर सोडोवया ह दोनय पगडाक पटोवपाचो ताणी रोखडोच यतन सर कलो. अखरक हय ना करीत करीत दोनय पगड जनना तो भितरल भितर सोडोवपाक राजी जाल तनना दोगायचया विसवासातल पच नमन ताणी तो सोडयलो.

दोनय पगडाक नयाय मळळो. कायदयाचो बारीक बारीक कीस काडन परतिपकषाक तरातराच परसन करन नाका-परो करन उडोवप महळयार वकिली नहय. तर एकामकाक काबार करक पटिललया दोनय पगडाक एकठाय हाडन ताचयात एकचार घडोवन हाडप हीच खरी वकिली महणपाच त हया दमादात बस बर शिकल. तागल हागासलल काम आता सोपिलल. त हिनदसतानात परत वचपाक भायर सरल.

भायर सरच पयली अबदलला सठीन ताचया भौमानाक एक जवण दिल जवणाक आयिलल कडन त मजार पडिललया 'नटाल मरकरी' नावाचया एका दिसाळयाची पाना चाळपाक लागल. पाना चाळटा चाळटा अवचीत‌ ताची नदर 'इनडियन फरचाईझ' (हिनदी लोकाचो मताचो अधिकार) हया माथाळया खाला

राजकणात परवश ३५

छापन आयिलल एक खबरचर पडली. दकषिण आफरिकत ज हिनदी लोक रावताल तागलो मताचो अधिकार काडन घवचो महणपाच एक बील (विधयक) नटालच विधानसभत आयिलल.

गाधीनी थय जमिललया वपाऱयाक विचारल, 'तमका हया विधयका सबदान कितय खबर आसा वहय?'

'ना' सगळयानी एका ताळयान जाप दिली, 'आमका कायच खबर ना.' ह खर आशिलल. कितयाक, ह लोक एक तर इगरजी नकळ आशिलल,

दखन वरतमानपतरा वाची नाशिलल आनी दसर, राजकरणातल ताका काय समजनाशिलल. त काय लावनय घनाशिलल.

गाधीनी महळ, “टपका आफरिकतलयान भायर घालपाच हागासललया सरकाराच पयल पावल ह. विधयक पास जाल जालयार तमका हागा रावप कठीण जावन पडटल.'

'मागीर, आमी कित करपाच?' 'विधयका आड झजपाच.' 'कश झजच त आमका कोण सागतलो? तमका हागा रावच पडटल.' एका महयनया खातीर रावच अश थारायल. खीण लगीत होगडाय नासतना गाधी कामाक लागल. विधयका आड

चळवळ चलोवची पडली जालयार लोकाची एक समिती घडोवक जाय आशिलली. जबणाक आयिललया सगळयाची ताणी थयच एक समिती घडयली, विधानसभचया अधयकषाक एक तलगराम तयाच दिसा ,धाडन दिलो: 'हया विधयकाचर विचार करपाच तरताक सथगित दवरात' महण मागल. रोखडच एक परारथना-पतर बरोवन काडल. ताचयो थयच थय धा नकलो तयार करन घतलयो. आनी धाय दिकानी धा जाणाक धाडन परारथना-पतराचर जाता तितलया हिनदी लोकाचयो निशाणयो घवपाक लायलयो. लहान-वहड, गरीब-शरीमत, धनी-चाकर सगळ वगळचार एका खिणात गळन पडल आनी सगळ एक भारत-मायच पत जाललबरी एकठाय यवन वाबरपाक लागल. एक रातया पाचश निशाणयो मळळयो.

दसऱयाच दिसा पाचश निशाणया सयत परारथना-पतर ताणी विधानसभचया अधयकषाक धाडन दिल.

गाधीची पिराय तयावळार फकत पचवीस वरसाची आशिलली. ह तरण पिरायरच ताचयात लोकाच नततव करपाच सगळ गण आसात महणपाच उकताडा आयिलल. एकाच वागडा हजार हजार लोका कडलयान कामा करन घवपाचो गण कबा गाधीत आशिललो, तो ताचया हया पतातय आशिललयाच दिसन आयल.

इतलय करन विधयक पास जावपाच त जालच. पणन गाधीचो धीर खचलो ना. त महणपाक लागल, विधयक हागा पास

जाल महण काय जायना. इगलडच राणयची मानयताय मळळ बगर त 'कायदो'

३६ एका विचाराची जिवीत - कथा

जावपाच ना. दकषिण आफरिका हो बरिटीश सामराजयाचोच एक वाटो आनी हागासलल हिनदी लोक हवय बरिटीश सामराजयाचच नागरीक. राणी हिनदी लोकाचर अनयाय जावक दिवची ना.

ताणी आनीक एक परारथना-पतर बरोबन काडल. ताचर नटालभर शिपडिललया हिनदी लोका मजगतचया धा हजार लोकाचयो निशाणयो घतलयो आनी पदरश भितर ताणी ह परारथना पतर इगलडाक वसाहत-मतरयाकडन धाडन दिल. हया परारथना-पतराचयो एक हजार परती वगळयो छापन घतलयो आनी तयो हिनदसतानातलया आनी इगलडातलया मानसताक तशयोच थयचया नामनचया वरतमानपतराक धाडन दिलयो.

परिणामः हिनदसतानात तश इगलडात कोणाक दकषिण आफरिकतलया हिनदी लोकाचया परशनाची कायच खबर नाशिलली. त आता हया परसनाचर उलोवपाक आनी बरोवपाक लागल.

एका महयनया खातीर महण त गविलल. हया एका महयनयात इतलच ह काम जालल. खरल काम ह मखार जावपाच आशिलल. त सोडन वा अरदकटयार उडोवन त हिनदसतानात कश परततल आशिलल? ताका रावच पडल. रावपाचो ताणी निरणय घतलो.

कितलो तप रावच पडटल, हाचो अदमास नाशिललो. त भायर, पोटा-पाणयाचोय परन आशिललो. रावलो जालयार बरिसटर महण रावतलो आनी इगरज बरिसटर रावतात तसो रावतलो अश थारायल. तसो रावपाक वरसाक तिनश पौड तरी खरच यतलो आशिललो. ह तिनश पौड खयचयान हाडच, हो परशन आशिललो. अबदलला सठ आनी हर वपारी महणपाक लागल, तिनश पौड आमचयानी तमका काय-नहय-श करन दिव यतात.'

गाधीनी महळ, 'हाव ज ह काम करता ताचया बदलाक महाका तमचो एक पानदडय नाका...महाका तमी तमच वकिलिच काम दियात, महणटकच जाल.'

वीस वपारी मखार सरल. ताणी आपणाल सगळ काम ताच कडन दिवच असो निरणय घतलो,

गाधी डरबनाक रावल. वकिली करपाक सनद घवक जाय आशिलली. दकषिण आफरिकत आता

मरन गोर कातिच लोकच वकिली करीत आयिलल. पयलोच हो 'कली' बरिसटर हया दशात वकिली करपाक मखार सरिललो. गोर‍या वकिलानी गाधीक सनद मळक जायना महण नयायाधिशासरी आगरो धरलो. नयायाधीश नयायी आशिललो. ताण सपसट सागल, 'नयायालयात काळो-गोरो हो वगळचार आसक फावना. त भायर, गाधी इगलडाक वचन बरिसटर जावन आयलयात. ताका सनद दिल बगर आमचयानी रावक जावच ना.'

नटाल इडियन कागरस ३७

गाधीनी रजिसटरार फडयात वचन सोपत घतलो. रोखडीच ताका दकषिण आफरिकत वकिली करपाची सनद मळळी.

नयायाधिशान ताका एकच अट घाली. 'नयायालयात भितर सरतना माथयावयली पगडी काडची पडटली. एका वरसा पयली हच पगडक लागन गाधी कोरट सोडन गलल. पणन आता ताका वहडली-वहडली झजा झजपाची आशिलली. ताणी नयायाधिशाची अट ममरखयानी हासन मानन घतली.

१०, नटाल इडियन कागरस

ए. क गजाल गाधीक आपसक कळिलली. परारथना-पतर कितलीय घाडली महण कोण ताच कडन लकष दिनात. परारथना-पतरा फाटलयान लोकमताच बळग आसक जाय आनी लोकमत कळयतलो जालयार लोकाच एक राजको सगठण

आसक जाय. इशट सागातयाकडन उलोवणी करन ताणी एक राजको ससथा सर कली. तिका 'नटाल इनडियन कॉगरस” ह नाव दिल.

भारतातल कागरसी विशी ताचया मनात खब आदर आशिललो. कागरसीक त भारताचो पराण लखताल.

ताणी रोखडोच नटाल कागरसिचो एक कारयकरम आखन काडलो. कागरसिच वागडी करप, हया वागडयाचयो नमान बसका घवप, बसकत राजकी परसतराची भासाभास आनी चरचा करप; वागडाच हिनदी लोकाचया जिवितात बदल घडोवन हाडपाचो यतन करप. असो हो कारयकरम आशिललो.

कितल-श हिनदी कागरसच वागडी जाल. ताचयो सपतका-सपतकाक त बसका घवक लागल. राजकी मळार खय कित चलला हाची महायती त वागडयाक दिवपाक लागल.

हिनदी लोक बरश, चामट, अननाडी, ससकार नाशिलल अश गोर लोक महणटाल. त लटीक नहय, खर, अश गाधी हिनदी लोकाक समजावन सागपाक लागल. आमका आमचयो कितलयो-शयो सवयो बदलचयो पडटलयो. वपार-धदो परामाणिकपणान चलोवचो पडटलो. बरशपण सोडन निवळ रावच पडटल, उतराक पाळो दिवन चलच पडटल, असल कित कित त लोकाक शिकोवपाक लागल.

त जनना हिनदी लोकाचया अवगणाचर उलयताल तनना गोर‍या लोका परसय खर भाशत उलयताल. नटाल कागरसिच काम हिनदी लोकाचया राजकी अधिकारा खातीर झजप इतलच आसच ना; हिनदी लोकाचया समाजीक लागणकाची ताका जाणवीक करन दिवप हवय आसतल. कॉगरस ही आमचया राजकी हिताची राखण करपी फकत धालच उरची ना, आमच जिवित बदलपी तरसादय आसतली,

३८ एका विचाराची जिवीत - कथा

ह ताणी आरभाकच सपसट कल. दकषिण आफरिकत त मसतीत तरातराच हिनदी लोक आशिलल. वपाराखातीर

आयिलल सरत, मबय, सोराषटरातल ममन बोहरी पथाच मसलमानय आशिलल; तागर कलारक महण काम करपी गजरातातल पारशी आनी हिनदय आशिलल. तश दकषिण आफरिकतलया उशलानी आनी चयाचया मळयानी कशट करपी मदरासतल कामगारय आशिलल.

हाच भायर किरिसताव आशिलल. ह किरिसताव आपण किरिसताव जाललयान भारतीय नहय असो समज करन

बशिलल. हाका सगळयाक एका राषटरीयतवाचया सतान गथन काडपाच काम गाधीनी

सर कलल. त भायर, परचाराचय काम हातात घतल. दकषिण आफरिकतलया हिनदी

लोकाचया परसनाचो बारकायन अभयास करन ताणी दोन लहान पसतिका बरोवन काडलयो. हया पसतिकाक लागन गाधीक इगलडाक तश भारतात जायत समरथक मळळ. खासा दकषिण आफरिकतलया गोऱया मजगती लगीत ताका काय सागाती मळळ.

ताका रासवळ मळावयलया कामाचो अणभव नाशिललो आनी काम कर कित करच ह सागपीय ताका कोण मळक नाशिललो. खासा तच आपणाल गर जालल, तच आपणाल शिषय जालल.

आनी तरी आसतना, चलक जाय तच वाट वयलयान त थीर पावला घालन चलपाक लागिलल.

११. मोडा आदली कपा

नदी लोक दकषिण आफरिकत कनना आनी कश पावल, कोण महण पावल, ह पयली मातश जाणा जावन घतिलल बर. त बगर, गाधीक हागा खयच

परिसथितीत काम' करच पडिलल, त सारक बर लकषात यवपाच ना. दकषिण आफरिका, खर महळयार, हागासललया हापशाचो दश. काळ कातिचया,

बाबऱया ओठाचया, मदयाळया कसाचया खापऱयाचो. निगरोचो. पणन मदी एक काळ असो आयलो की जनना यवरोपातल गोर कातिच लोक सवसार जिखपाक भायर सरल. आशिया, आफरिका, अमरिका, तिनय खडानी पावल, त मसतीत ताचमदल इगरज आनी डच ह दोन जातिच लोक दकषिण आफरिकक पावल. ताणी हो दश आपणाखातीर जिखन घतलो आनी भितरल भितर वाटनय घतलो. हातत इगरजाचया वाटयाक जो वाटार आयिललो ताची जमीन खबच पिकाळ

मोडा आदली कपा ३९

आशिलली. जमनिच महतव कळना फड इगरजानी हागा उशल रोवच आनी चयाच मळ घालच, अश थारायल. हया कामाक ताका जमनीर काम करपी कशटी मानाय जाय आशिलल. ताचकडन यवरोपी मानाय नाशिलल आनी हापशी ताचया मततान ताका उपकारा पडनाशिलल. ताची नदर आपसक हिदसतानाचर गली. हिनदसतानात तागलया बापोल-भावाचच राजय चलताल. हया बापोल-भावानी ताका जाय तितल मानाय हागासललयान घवन वचात महण सागल.

हिदसतानातलयान मानाय वहरपाची मकळीक मळनाफड दकषिण आफरिकतलया इगरजाच 'एजनट' हिनदसतानभर भोवपाक लागल आनी 'दड जोडटल जालयार दकषिण आफरिकक ययात.... घ महण तमी जोडटल, कबर जावन परततल' ह भाशन लोकाक फसलावन फटोवन त हिनदसतानातलयान मानाय घवन वचपाक लागल. वहरच पयली ताच कडन त एक 'कोतरात' करताल. कोतराताक इगरजी भाशत 'ऐगरिमनट' महणटात. ऐगरिमनटाचो अपभरश 'गिरमिट' जालो आनी गिरमिटाचर आफरिकक वचपी लोकाक 'गिरमिटिय' ह नाव पडल.

पाच वरसाचो हो कोतरात आसतालो. पाच वरसा मरन ताणी धनी सागतात त काम करपाच. उपरात, जाय जालयार हिनदसतानात परत वचपाच वा थयच सवततरपणान कसलोय धदो करपाचो.

हिनदसतानात परत वचच आसत जालयार ताका पावोबपाची दायकी कोतरातान ताका हाडपी धनी घताल आनी हागासरच रावन धदो करपाचो आसत जालयार ताका कोतरातातलयान त मकळ करताल.

खब- श गिरमिटिय कोतराता परमाण पाच वरसा काम करन मकळ जालल आनी हिनदसतानात परतपा बदला आफरिकतच सथायिक जावन राविलल. ताचयातलया काय जाणानी जमनी विकतयो घतिललयो. ताचर भाजीपालो लावन त जोडपाक लागिलल, तर, काय जाण लहान लहान पसऱयानी हळद-हीग, मीठ-मिरसाग विकन जोडपाक लागिलल.

दकषिण आफरिकक कशटी-मानाय महण आयिलल हिनदी लोक आता जमनी विकतयो घवन थय रावपाक लागलयात महणपाची खबर लागसारचया मारीशियस‌ जवयार पावली. तनना थयचयान रोखडोच एकलो हिनदी वपारी दकषिण आफरिकक वचपाक भायर सरलो. मदलातलो तो पोरबदरचो एक ममन, मसलमान. ताण डरबनाक एक वहडली पढी घालया आनी तो थय आकाताचो दड जोडटा महणपाचयो खबरी इललयो इललयो करन पोरबदराक पावलयो. तयो आयकन थयच आनी लागसारच आनिकय काय ममन मसलमान वपारी दकषिण आफरिकक वचपाक भायर सरल.

ताच फाटलयान सरतच काय बोहरी मसलमान वपारीय थय यवन रावल. सगळ ह ममन वा बोहरी. तागर हागा सदा हिनद वा पारशी लोक

४० एका विचाराची जिवीत - कथा

कारकनी करताल. सठ आफरिकक वतकच हिनद वा पारशी कारकनय आपापणालया

मसलमान सठी फाटलयान दकषिण आफरिकत पावल. गाधीनी आपणालो वावर सर कला तयावळार दकषिण आफरिकत तीन

तराच हिनदी रावक लागिलल- १. गिरमिटिय. २. गिरमिटातलयान सटिलल कशटी मानाय. ३. सवततरपणान वपार करपी ममन आनी बोहरी आनी तागर कारकनी

करपी हिनद आनी पारशी. इगरज आपणालया चया-काफयचया आनी साकरचया वपारात गलल आशिलल.

खब जोडटाल. हाका लागन हर खयचय गजालीत लकष घालपाक ताका उसरपत जावक नाशिलली. एक दीस अवचीत ताका जाग आयली. बाजारात ताका भाजी-पालो सवाय दरत मळपाक लागलो. कित जाल? भाजी-पालो इतलो सवाय कितयाक लागन मळपाक लागलो? वासपस करतकच ताका कारण कळळ. गिरमिटातलयान मकळ जालल हिनदी कशटी-मानाय हागा जमनी घवन भाजी-पालो काडपाक लागलयात आनी सपरधत दबलयात महणपाच कळळ. अवचीत एक दीस तादळ सवाय जालो. जाय तितलो मळपाक लागलो. कित जाल? वासपस ल हिनदी वपाऱयानी हिनदसतानातलयान हजारानी साक तादळ हाडला महणपाच कळळ,

हिनदी वपारी फकत हिनदी लोका मजगतीच वपार करी नाशिलल. हापशा मजगतीय ताणी आपणाल जाळ विणिलल.

इगरज मदलातल पसरकार. त शिटकावल. हिनदी लोकाकडन पळोवन महणपाक लागल, 'अबबा! तमी आमचया राजयात यवन आमचया हिता आड वाबरतल? तमका तमची सवात दाखोवची पडली.' अश महणन त हिनदी लोका मखार तरातराची आडमळी उबी करपाचया उदयोगाक लागल. महणपाक लागल, हिनदसतानातलयान यवपी कशटी-मानायानी कोतरात सोपनाफड परत हिनदसतानात वचक जाय. वा कशटी-मानाय महण हागा, नवो कोतरात करन रावक जाय. ना जालयार, वरसाक पचवीस पोडाचो कर भरन रावक जाय.

पचवीस पौडाचया कराक तागलयाच बापोल-भावानी - हिनदसतानात राजय करतलया इगरजानीच - विरोध कलो.

अखरक तीन पौडाचर दोगय राजी जाल. तीन पौड महळयार गिरमिटियाची स महयनयाची जोड. हिनदी लोका मजगती शिकिललो सवरिललो तश इगरजाच राजकरण समजपी

कोण नाशिललो. आधारा खातीर त आता गाधीकडन पळोवपाक लागल. आनी गाधीनी नियतीन धाडिलल ह एक वहड आहवान कश धरन त

मोडा आदली कपा ४१

आपणालया भजाचर झलन घतल. जया विधयका आड गाधीनी धा हजार हिनदी लोकाचयो निशाणयो घवन

अरज कललो त विधयक इगलडचयान दकषिण आफरिकच विधानसभत परत आयल. दकषिण आफरिका आनी हिनदसतान दोनय एकाच इगरजी सामराजयाच वाट. एका वाटयान दसऱया वाटयाचया नागरिकाचर अनयाय करक फावना. ह विधयक अनयाय करपी जाललयान ताका मानयताय दिवक यना, अश महणन इगलडच राणयन त परत धाडन दिलल.

गाधीच ह एक वहड जत आशिलल. दखन हिनदी लोक गाधीचर खोशशीय जालल. पणन दकषिण आफरिकचया सरकारान रोखडच दसर एक विधयक हाडल आनी त विधानसभत पासय करन घतल. हया विधयकाची दोन आगा आशिलली.

१. सरकाराच मानयताय बगर कोणाक दकषिण आफरिकत वपार करक मळचो ना. आनी

२. खयचीय एक यवरोपी भास उलोवक बरोवक आयल बगर कोणाक दकषिण आफरिकत यवक मळच ना.

ह विधयक तयार करतना दकषिण आफरिकचया सरकारा मखार हिनदी लोकच आशिलल. ताकाच आडखळी हाडपा खातीर ताणी त हाडिलल आनी पास कलल. राणयचया सरकाराचो हाका विरोध नाशिललो.

गाधीच काम आता वाडिलल. त अरजार अरज बरोवन धाडपाक लागल. हाका ताका पतरार पतरा बरोवपाक

लागल. एक एक खीण लडायचयो माडणयो यवजपात आनी आखपात त खरचक लागल. समार तीन वरसा एका चिततान त हच एक काम करीत रावल.

उपरात नटाल कागरसी कडलयान स महयनयाची सटी घवन त हिनदसतानात आयल. हिनदसतानात वहडल वहडल फडारी आशिलल. ताच लकष दकषिण आफरिकतलया हिनदी लोकाचया परसतराकडन ओडन ताचो तको ताका घवपाचो आशिललो.

लडायचच ह एक आग आशिलल. हिनदसतानात त राजकोटाक घरचया बरोबर फकत एक महयनो रावलयात

जातल. हया एका महयनयात ताणी दकषिण आफरिकतलया परसनाचर एक पसतिका बरोवन काडली. ती छापनय घतली आनी दशभरचया मानसताक आनी मखल वरतमानपतराक ती धाडनय दिली.

पसतिकच भायल पान पाचवया रगाच आशिलल. दखन ह पसतिकक 'पाचवी पसतिका’ - --- गरीन पफलट ह नाव पडिलल.

राजकोटचयान त ममबय गल. ममबयचयान पण, मदरास, कलकतता, ह भाशन भोबत भोबत त दशातलया मानसत फडाऱयाक तश नामनचया दिसाळयाचया सपादकाक वचन मळपाक लागल. ताका परसन समजावन सागपाक लागल. ताचो

एका विचाराची जिवीत- कथा ४२

तको घतलो. काय कडन सभा घतलयो आनी हिनदी लोकमत हया परसना अरदान एकठाय करपाचो नटान यतन कलो. हिनदसतानातलया सगळया जागरक नतयाक ताणी जागयलल.

ताच नदरन ताका हातत हर लावावागडा एक मोटटो लाव जालो. गोपाळ कषण गोखल कडन ताचो खब लागशिललो सबद आयलो. पयलच वळखीन दोगय एकामकाच जालल.

गरज पडटा तनना बदद घवपाक ताका आता एक वाट दाखोवपी मळिललो. ह भाशन, भोवत भोबत त कलकततयाक पाविलल. थय अवचीत ताचया

हातात डरबनचयान आयिललो एक तलगराम पडलो. तलगरामात आशिलल: 'जाता तितल बगीन परत ययात.'

कलकततयाचयान रोखडच ममबय यवन त दकषिण आफरिकक वचपाक भायर सरल. ह खप त आपणा वागडा आपणाल घरकाननीक--कसतरबायक आनी दोगा पताक घवन गलल. ताका आता दकषिण आफरिकक बिराड करन रावपाच आशिलल.

बोट अबदलला सठीची आशिलली. तिच नाव 'करलणड' आशिलल. योगायोगान ममबयचयान तयाच दिसा 'नादरी' नावाची आनीक एक बोट डरबन वचपाक भायर सरिलली. तिचय एजणट अबदलला सठ आशिलल.

दोनय बोटी वयलयान समार आठश हिनदी दकषिण आफरिकक वचपाक भायर सरिलल. कोणाचोच गाधी कडन कसलोच सबद नाशिललो. पणन-

हागा, दकषिण आफरिकत, गाधी दोन बोटी भरन हिनदी लोकाक घवन यवपाक भायर सरलयात महणपाची खबर पातळळी.

आनी ह खबरन सगळया गोर‍या लोकाक उचाबळीत करन उडयलल.

१२. आनीक एक कसवटणी

अः दिसानी दोनय बोटी डरबनाक पावलयो. रिती परमाण रोखडच सरकारी दोतोर बोटीर' आयल. कोणय कसलीय पिडा बी वागडा घवन यवक ना

म, ह पळोवन दवल आनी दोनय बोटी पाच दिसा खातीर 'कवारनटिना' त दवरचयो अशी धकयाचया कएनाक बदद दिवन गल.

'कवारनटिना'त दवरप महळयार एक तरचया 'सतका'त दवरप. बोटी बयलयान कोण दवप ना, बोटीर कोण चडप ना आनी बोटीन धकयाक तकप ना, असो हाचो अरथ जातालो. कोणय कसलीय पिडा घवन आयिललो आसत जालयार ताच वागडा ती गावात यवक पावची नहय, महण जतनाय घवपा खातीर बोटीक ह तरच सतक लाग करपाची थय चाल आशिलली. खब कडन अजनय ती आसा.

आनीक एक कसवटणी ४३

. ह चालीक धरन सामानयतायन बोटी दोन दीस सतकात उरतालयो. ह खप पाच दिसा खातीर दवरलयो.

पाच दिसा उपरात लोकाक दवक मळक जाय आशिलल. पणन पाच

दीस जाल, धा जाल, पदरा जाल, वीस जाल- बावीस दीस मरन कोणाक

दवक दिल ना. कितयाक काय महळयार- भायर, डरबन शारात, आकाताच एक मोड उठिलल. आफरिकतल गोर लोक

खबिलल. एका फाटलयान एक सभा घवन लोकाक खबळायताल. आनी, 'तमी आयिलल वाटन परत वचात, ना जालयार आमी तमका सगळयाक दरयात बडोवन मारतल' ह तरचयो दबकावणयो दोनय बोटी वयलया यातरिकाक धाडटाल.

पराय डरबन शार उचाबळीत जालल. जालल अश- गाधीनी हिनदसतानात यवन दकषिण आफरिकचया परसतराचर जी पसतिका बरयलली

-जी पाचवया रगाची पसतिका महण नामनक पाविलली - तिच विशिचयो काय विकत खबरो हागा डरबनातलया नमाववयानी छापन आयिललयो. 'दकषिण आफरिकतल गोर लोक हिनदी लोकाक छळटात, ताका नाडटात, जनावरा पाशट लखतात' अश कित कित गाधीनी हिनदसतानातलया लोकाक सागला महणपाच छापन आयिलल.

'रॉयटर' नावाची एक 'नयज-एजसी' त मसतीत आशिलली. (अजनय ती आसा ) ती यबरोपव सवसारातलया दिसाळयाक वगळ वगळ कडलयो खबरो धाडटाली. तिचया हिनदसतानातलया परतिनिधीन दकषिण आफरिकतलया दिसाळयाक ही खबर धाडिलली. इतलच नहय,तर गाधी दकषिण आफरिका हिनदी लोकानी भरक सोदतात, मबयचयान दोन बोटी भरन त हिनदी लोकाक घवन गलयात, अशीय एक खबर धाडिलली.

ही खबर वाचन दकषिण आफरिकतल गोर लोक उचाबळीत जालल. त बोटी वयलया कोणाकच दवक दिवच नात असो नितशय करन बशिलल.

खरपणानशी, गाधीचो आनी बोटी वयलया यातरिकाचो कसलोच सबद नाशिललो. कोणाच नाव लगीत गाधी नकळ आशिलल. बर, ताणी ज कित “पाचव पसतिक'त बरयलल तातत अश कितच नाशिलल की ज ताणी दकषिण आफरिकत उलोबक वा बरोवक नाशिलल. पणन 'रॉयटरा'न हागा उजो पटयललो आनी हागासललो अटनी जनरल तातत तल ओतीत राविललो.

बावीस दीस बोटी धकया भायर उरलयो. तविसावया दिसा अटनी जनरल मातसो मोब पडलो आनी ताण दोनय बोटिचया कएनाक सागन धाडल, “तमी बाकिचया सगळया यातरिकाक दवयात. फकत एकलया गाधीक आनी तागलया घरचया मनशाक (महळयार, घरकाननीक आनी दोगा पताक) बोटीर दवरात. ताचया जिवाक भय आसा... साजचो धकयाचो सपरिनटनडनय यवन ताका दवयतलो.'

४४ एका विचाराची जिवीत- कथा

अटरनी जनरलाच ह सागण उपरानत सगळ यातरीक दवल. ताका दवन अरद वर लगीत जावक नाशिलल- लाटन नावाचो एक यवरोपव वकील गाधीक मळपाक बोटीर आयलो. तो अबदलला सठीचो वकील तसो गाधीचो इशट. ताण गाधीक महळ, “तमी काळखात दवच ह महाका बर दिसना.'

'महाकाय दिसना' गाधीनी रोखडीच जाप दिली. “तश जालयार, चलात महज बरोबर. आताच दवया.' गाधी लाटन सायबा बरोबर दवल. कसतरबायक दोगय पतासयत पयली

दवयली आनी तिका रसतमजी नावाचया एका पारशी इशटागर धाडन दिली. उपरात गाधी आनी लाटन दवल.

दवन धकया भायर मात सरलयात, काय गोर भरग गाधीक वळखल. त 'गाधी'...'गाधी' करन मोटयान आडङडक लागल. तागलयो आङडणयो आयकन कितलश गोर जमल. ताका पळोवन लाटन सायबान एक रिकषा थाबयली. पणन गाधीक पळोवन रिकषा चलोवपी हापशी भियलो. तो ताका घनासतना गलो. पळळो. लहव लहव भरावळ वाडक लागली. तिण पयली लाटन सायबाक गाधी महऱयातल कडन काडल आनी ती गाधी फाटलयान लागली. कोण तागलो मडासो ओडन काडलो. महणटासर कसकी तातया यवन ताचर पडपाक लागली. गाधी चलत रावल. चलता चलता फातर यवन ताचर शिवरपाक लागल. एकलयान खोट मारन ताका सकल उडयल. गाधी घो करन पडल. एका घरा महऱयात पडिलल. घरा भोवतणचया आडयाक लोखणाच दार आशिलल. तया दाराचया वारावाक घट धरन उब रावल. फाटलयान कोण धमक मारक लागल, कोण थापटा मारक लागल. गाधी मोनयानी धपक खायत रावल. जिवो घरा पावपाची ताणी आसतच सोडन दिलली.

इतलयात- खासा पोलीस सपरिनटडनाची घरकानरच थय पावली. ती घोडयागाडयत

बसन तवटनचयान वताली. गाधीक वळखताली. तिचयान हो दखाव पळोव नज जालो. ती गाडयतलयान दबली. घावली आनी गाधीक वाटावपा खातीर ताच मखार सतरी फलोवन कोट कशी उबी रावली. तितल महणसर, पोलीस पावल आनी त गाधीक रसतमजी शटीगर घवन गल.

खबळळलो लोक रसमजी शटीचया घराभोवतणी एकठाय जावन आडडक लागलो. 'गाधीक आमच सवादीन करात.ना जालयार आमी घराक उजो घालतल.. ह तरचयो दपकावणयो रसतमजी शटीक दिवपाक लागल. लोकाक थातारन धरतासर पोलिसाक नाका-परो जाल. खासा पोलीस-सपरिनटनडनट थय आशिललो. ताण भितर गाधीक रकाद धाडलोः “उपकार करन भस बदलन तमी लिप-चोरयानी ह घर सोडात. नाजालयार सगळ हाताभायर वतल'.

बोअर - यधदात धप

गाधीनी भस बदललो. मागीलदारचयान त लहव भायर सरल. पाळणीतलयान मखल रसतयार पावल. थय ताच खातीर एक गाडी उबी आशिलली. ह गाडयन त पोलीस-थाणयार पावल.

गाधी बर भाशन पोलीस-थाणयार पावलयात महणपाच पोलीस सपरिनटनडनयक कळळ तनना ताण रसतमजीचया घरा भायर दरयो कसो उसळटलया लोकाक सागल, 'तमच मदलया एकलयाक कोणाक वचन काडात. आनी ताका महज सवादीन करात. ताका घवन हाव रसतमजीचया घरात भितर वता. गाधी घरात आसत जालयार ताका धरन हाडटा आनी तमच सवादीन करता. नासत जालयार मात तमका हागासललयान वचच पडटल. रसतमजीचया घराक आनी गाधीच घरकाननीक वा भरगयाक तमी कसलीच नखलामी करच नात, इतलो विसवास दवरता हाव तमचर.'

लोकानी आपणाल दोग परतिनिधी वचन काडल. त सपरिनटनडनय वागडा भितर गल. गाधी घरात नाशिलल. निरशवन सगळ आपापणालया घरा गल.

गाधीक चार दीस पोलीस थाणयार काडच पडल. गाधीचर जाललया हया हललयाची खबर लडनाक पावली. तच रॉयटर ससथन

धाडिलली. लॉरड चमबरलन वसणक-मतरी आशिलल. ताणी ती वाचली. ताणी नटाल सरकाराक रोखडोच तलगराम धाडलो आनी सागल, 'गाधीचर हललो कला ताचर कस घालक जाय'. गाधीक ह कोण तरी सागल तनना ताणी महळ, 'महज खातीर हाव कनना नयायालयाची सपणा चडपाचो ना. महाका कोणाचच आड कस घालपाची ना. जिसत तया दिसा 'नटाल अडवरटाइझर' नावाचया नमाळयात तागली एक मलाखत छापन आयली. ज पसतिकक लागन यदोय हो बोवाळ जाललो तिचयातल काय वाटय हया नमाळयात छापन आयिलल. तातत एकय गजाल अशी नाशिलली, जी हाचयाकय खर उतरानी ताणी दकषिण आफरिकत पयली सागक नाशिलली.

ह मलाखतिचो आनी कस घालचो ना हया तागलया निरणयाचो लोकाचर खब बरो परिणाम जालो. हललो करतलयाक लज जाली आनी गाधीक आदल वरी चलपा-भोवपाक मकळीक मळळी.

१३. बोअर- यधदात

दल वरीच गाधीजी आपणालो वावर करीत राविलल. इतलयात- आ १८९९ त बोअर-यधद सर जाल.

बोअर महळयार डच. मदलातल त होलणडातल - इगरजा भाशनच दकषिण आफरिका हातासन बशिलल. टरासवाल सारक वाटार तागलया हातात आशिलल. हया वाटारात भागराचयो आनी वजरा-हिऱयाचयो खणी मळिललयो. दखन नटालातल

गा एका विचाराची जिवीत - कथा

इगरज हो वाटार खावक सोदताल. कितली-शी वरसा डचा आनी इगरजा मदी धोशी चलत आयिललयो. १८९९ त तयो मोटयार पडलयो आनी ताच मजगती झज पटल.

नयाय बोअरा वटन आशिललो. खासा गाधीचय अश मतत आशिलल. पणन त महणपाक लागल, नयाय कोणा वटन आसा ह पळोवपाच काम आमच नहय. आमी जर आमका बरिटीश सामराजयाच परजाजन मानतात - आनी बरिटीश परजाजन हया नातयान आमी हागा आमचया अधिकारा खातीर झगडटात - जालयार बरिटीश परजाजन हया नातयान इगरजाक परसगा आधार दिवप ही आमची लागणक जाता. परजाजनाक फकत अधिकार नासतात, लागणकोय आसतात. करतवयाय आसतात. हया वळार नयाय कोणावटन आसा ह पळोबप समा नहय.

सागाती महणपाक लागल, आमी हया झजात तटसथ राविलल बर. गाधी महणपाक लागल, 'चय चय, लागणक खयची ह कळळ उपरात तटसथ रावप आमका निखालस सोबना.'

गाधीचया मनात आनीक एक गजाल आशिलली- इगरज सदाच हिनदी लोकाक 'ह कितयाक उपकारा पडनात' अश महणन

हिणयत आयिलल. इगरजाच ह महणण फट महणपाच गाधीक दाखोबन दिवपाच आशिलल. दाखोवन दिवपाक ही सदय बरी आशिलली.

सागातया वागडा खब चरचा उलोवणी करन ताणी ताका आपणालया मताच कल. आनी घायाळाची सवा करपाच ताणी एक पथक उब कल. समार इकराश हिनदी लोकाक घवन त झजामळार दवल.

हया पथकान खब बर काम कल. तातल वावरपी घायाळाक फाटीर मारन धा-धा, पदरा-पदरा मल वताल. कनना कनना वीस पचवीस मलय घवन वताल. आनी ताची भोव बरी सवा-सशरशा करताल.

गाधी तागल फडारी आशिलल. हया पथकान कललया वावराची खब तसत जाली. गाधीचर दोन वरसा पयली

जाणी हललो कललो ताचयातलय काय जाण ही तसत करपया भितर आशिलल.

१४. दागिनयाचो टरसट बरो अराआड इगरजानी ज कितलश आरोप कलल तातत 'ह टरासवालचया

वाटारात रावतलया हिनदी लोकाचर खब आगळिको करतात असो एक आरोप आशिललो. झजात बोअर पडल. इगरजाक जत मळळ. आता इगरजाच नदरत आनी चलणकत बदल जातलो अश गाधीक दिसल. थोडो भोव बदल

दागिनयाचो टसट ४७

खासा ताणीय अणभविललो आनी तागलया सागातयानीय अणभविललो. त भायर, काय जाणा कडलयान ताका ह तरची काय आशवासनाय मळिलली.

ह वटन नटाल इनडियन कागरसीत बर बर लोक आयिलल आनी हिनदी लोकाची जागरकपणान बस बरी सवाय त करपाक लागिलल. गाधीक आता दकषिण आफरिकचो हसको उरक नाशिललो. आपणाली हागा आता वहडलिशी गरज उरक ना अश ताका दिसपाक लागल आनी त हिनदसतानात परतपाच बत रचक लागल. ताका गोखलयाचया हाता खाला रावन हिनदसतानात दशसवा करपाची आशिलली. 'गरज पडली जालयार तमी महाका आपयात, हाव परतो यता' अश उतर दिवन त भायर सरल.

ताचया मान-भौमानान जायत कडन सभा जालयो. जवणा जाली. जायत कडन जायतया जाणानी ताका मानपतरा दिली. काय मोलादीक वसती भट दिलयो. भागराचयो घडयाळी, भागराचयो सरपळयो, वजराचयो मदयो, रपयाची ताटा, कोपा--जाका ज दिवच-श दिसल त ताण मनसपरवक दिल. गाधीनी त सगळ घतल. दितलयाच उपकार आठोवन घतल, पणन ह सगळ आपण आपणा खातीर दवरन घतल जालयार आपण लोकाची जी सवा कली ती 'सवा' उरची ना. सवा महळयार सवा. तिच मोल आखक यना. सवा कलल खातीर लोकाकडलयान भटी घवप लगीत समा जावच ना, अश यवजन ताणी हया दागिनयाचो एक टरसट करचो अश यवजिल.

भट महण मळिललया वसतीत कसतरबायक मळिलली पननास पोवनाची एक गळसरी आशिलली. ती कसतरबायकडलयान घवपाच काम उरिलल. तिच कडलयान ती सोपपणी मळपाची नाशिलली. तिका समजावप कठीण अश खासा गाधीकच दिसल.तरी आसतना ताणी धीर कलो आनी महळ, ' हया सगळया दागिनयाचो एक टरसट करचो अश हाव थारायला... तज कडन आसा ती गळसरी दी.'

कसतरबायचया दोळयातलयान भळ5भळऽ करन दका वहावपाक लागली. 'तमका नाका जालयार हाव ती घाली ना. पणन फालया सनो यतलयो...'

'सनो म? तयो यवपाक अजन कितलीशी वरसा आसात' गाधीनी तिका महळ, 'आनी आमका दागिन-वसती जाय महणपी सनो खय हाडचयो आसात?... ताततय, धर, ताचखातीर गळसर‍यो करन घालचयोच पडलयो जालयार हाव आसा नहय?... घालतलो करन हाव...'

'जाणा जाणा, हाव वळखता तमका' कसतरबायन रडत रडत महळ, “महाका कनना कितच करन घाल ना तमी...सनाक कित घालतल, महाका खबर आसा. त भायर , ही गळसरी महाका मळळया. तमचो कसलो अधिकार तिचर?'

'तज सव खातीर तका मळळया वहय तर ती? काय महज सव खातीर मळळया?' 'तमची सवा ही महजी नहय जाता वहय? तमी महजकडलयान वावराडकडलयान

४८ एका विचाराची जिवीत- कथा

घतात तसली कामा करन घतलयात...ही महजी सवा नहय वहय?' कसतरबायन रडत रडत विचारल.

'तब सवा करक ना अश हाव खय महळा? पणन सवच हक गळसरन आखक जायना. ही गळसरी तब दवरली जालयार त खयचया तोडान महणटली, आपण सवा पयशानी करक ना महण? सवा सदाच निषकाम आसक जाय. निःसवारथी आसक जाय...'

कसतरबायन गळसरी दिवन उडयली. Russ ती मळटकच गाधीनी रोखडोच एक टरसट कलो. नटाल कागरसीक परसगार

हो टरसट उपकारा पडचो महण वसती बकत दवरलयो आनी त हिनदसतानात यवपाक भायर सरल. ताका आता हिनदसतानातच रावन दशसवा करपाची आशिलली.

१५. धरम- मथन

नदसतानात यतकच सरवच काय दीस गाधीनी दशाची नियाळणी करपात खरचिल. दश खय आसा, खय वचक सोदता, ह ताका पळोवपाच

आशिलल. कलकततयाक तया वरसा कागरसिच अधिवशन भरिलल. हया अधिवशनाक त मजरत हाजीर रावल. थय दशाच वहडल वहडल फडारी जमिलल. ताका सगळयाक मळळ. कलकततयाक बरहम समाजाचया नावान हिनद धरमान एक नव रप घतिलल. त सारक समजन घवपाक बरहम समाजाचया फडानयाक मळळ. विवकाननदाचो बलर मठय पळोवन आयल. सनातनी हिनद धरमाच एक रढ आनी बरश रप कलकततयाक कालीचया दवळात ताणी पळल. तशी, काशी यातरा करन थय हिनद धरमाचया नावान चलिलल सगळ पाखडय पळल. आगगाडयचया तिसऱया वरगातलयान भोवन नव नव अणभव घतल आनी निमाण ममबय यवन ताणी वकिलकी सर कली.

पोटा खातीर वकिलकी करची आनी उरिललो सगळो वळ दशसवक दिवचो असो ताचो बत आशिललो. गोखलयाचया हाता खाला रावन ताका दशसवची कामा करपाची आशिलली.

ममबय साताकरझाक एक बगलो भाडयाक घवन राविलल आनी फोरटात वकिलको करक लागिलल.

तागल नव जिवीत सर जालल. अवचीत दकषिण आफरिकतलयान ताका परतो आफोवणो आयलो: “परिसथिती

हाता भायर गलया. तमी जाता तितल बगीन आयिलल बर' अश तागलया आफरिकतलया सागातयानी ताका तारन कळयलल.

धरम मथन ४९

उपाय नाशिललो. वचचच पडल. बोअर झज सोपल उपरात आफरिकतलया हिनदी लोकाक बर दीस यतल

अश सगळयाक दिशिलल. दखनच तर गाधी आफरिका सोडन हिनदसतानात परतलल पणन, उरफाटच घडन आयिलल. हिनदी लोकाचया हाता-पायाक घाललयो आदलयो सरपळयो सरकारान आवळन घट कललयो. त भायर, नवयो घाललयो. बोआराचया वाटारात हिनदी लोकाआड ज कायद आशिलल त सारक बर चलणकत हाडपा खातीर एक नव 'एशियाटीक खात'य सरकारान उकत कलल.

लॉरड चबरलन उपनिवश मतरी आशिलल. इगरजाचया वसणकाचया कारभाराचर ताची नदर आसताली. त डरबनाक आयिलल. गाधी आपणालया सागातयाक घवन ताका मळळ. ' महजयान जाता त हाव करता. पणन तमी एक लकषात दवरक जाय, आफरिकतलया सरकाराचर इगलडाचो वहडलो सो शक आता उरक ना. तनना, तमी हागासललया गोर‍या लोकाक बर मागन दीस काडक जाय.' अशी चबरलनानी ताका जाप दिली. जाचया हातात तोणको ताची महस, हया अरथाची एक महणणी आसा, तिचो गाधीक उगडास जालो. इगलडचया सरकारा कडलयान आता वहडलिशी आसत धरपात अरथ ना. अनयाय पयस करपाच काम आता खासा हिनदी लोकाकच करच पडटल, आपणालया पायार उब रावनच करच पडटल, हया निरणयार त पावल.

एकलया सागातयान थोमणो मारलोः तमच सागणन आमी बोअर झजात वाटो घतिललो. पळल म आता, कसल पानवळ मळळ त आमका?”

गाधी समजलः आता परथन शरीगणशा सावन सरवात करची पडली. हिनदसतानात रावन दशसवा करपाच बत ताणी तयाच खिणाक तकलतल काडन उडयल. ज मरन आफरिकतलया हिनदी लोकाचो 'परसर सारको सटना त मरन आफरिकतच रावप असो निरणय ताणी घतलो.

पणन ह खप डरबना बदला जोहानिसबरगाक बिराड करन रावच अश यवजिल. थयचया एका बर‍या वाडयार ताणी एक घर भाडयाक घतल आनी सनद घवन थय वकिलकी सर कली.

जोहानिसबरग हटरासवालातल एक शार. जात-कातिचया वगळचाराचो जवालामखी हागाच चड पटटालो.

१८९३ त गाधी पयल फावट दकषिण आफरिकत आयिलल. फकत एका वरसा खातीर. पणन ताका आठ वरसा रावच पडिलल. ह खप १९०२त त दसर फावट आयल आनी बारा वरसा उरल. ही बारा वरसा तागलया जिवितातली सगळयात चड महतवाची, सगळयात चड निरणायक, सगळयात चड सजनशील-करियटीव -आशिलली. हयाच बारा वरसात तागलया जिवितात आकाताच वहडल बदल घडन आयल. फकत भायलया जिवितात नहय, तागलया भितरलया जिवितात - इनर

५० एका विचाराची जिवीत- कथा

लाइफात - तागलया विचारात, भावारतात, जिविता विशिचया आदरशात मळा थावन

बदल हयाच बारा वरसात घडन आयल. मखार गाधी महण जो एक विचार वयर सरलो -जाची कथा हाव सागक

बसला- तो नाव आनी रप हयाच बारा वरसात घवक पावलो. बारा वरसा महळयार परविलल भाशत एक तप. हया एका तपाचया इतिहासा

वयलयान एक उडटी नदर मारया- हिनद परपरा गाधीक दायजान मळिलली. पणन हिनद धरमा सबदान त कित

जाणा आशिलल अश महणक यना. चडशया खयचयाच हिनदक आपण हिनद कितयाक त खबर नासता. हिनद परपरत जलमाक आयलयात महण त आपणाक हिनद मानतात. तश गाधीय मानताल.

बापय हातळणार पडिलल तनना तागल काय जन, पारशी, मसलमान इशट ताच खबरक यताल. तनना ताच मजगती धरमाचयो खबरी चलतालयो. तयो गाधीनी भरगपणात आयकललयो. पणन त पिरायर ताका तयो वहडलयो-शयो समजक नाशिललयो. 'सगळ धरम बर' इतलच एक ह पिरायर मनात भरिलल.

धरमा सबदान ताणी थोड भोव कित वाचल त इगलडाक त बरिसटरकी शिकक गलल तनना. भगवदगीता ताणी तननाच वाचिलली. अडवीन अनोलडाचो इगरजी अणकार ताचया हातात आयिललो. तो वाचिललो. आवडिललो पणन खोलायत दवपाची इतसा तनना जागी जावक नाशिलली.किरिसतावाचो 'नवो करार'य तच मसतीत वाचिललो. 'कोणय तज खोमीस मागल जालयार त खोमसा वागडा तजी जदीय काडन ताका दी...' 'तजया दावया पोलयार कोणय फलयल जालयार त तजो उजवो पोलोय ताच मखार कर' ह ताका नवया करारात मळळ तनना 'हय, अशच आसक जाय' अश ताका दिशिलल. पणन हातत ताका नव कायच मळक नाशिलल. भरगपणात “वायट करतलयाच बरच करक जाय' हया अरथाच शयामळ भटटाच एक भजन ताणी आयकलल. ताचोच पडसाद ताका नवया करारात मळिललो आनी 'वायट करतलयाक ताच बर करनच जाप दिवक जाय' हया तागलया भरगपणातलया ससकारक पोसवण आनी घटपाण मळिलली.

धरमा सबदान जाणा जावन घवपाची इतसा खरी जागी जाली ती ह खपक त दकषिण आफरिकत आयल तनना.

हागा ताचो किरिसतावा कडन खब लागशिललो सबद आयलो. काय किरिसताव तर ताका किरिसताव करपाकय मखार सरिलल. त ताका पसतका हाडन दिताल. ताका इगरजत घवन वताल. किरिसताब धरम पटोवपाचो यलय करताल. गाधी सगळ समजन घताल. सगळ पटोवनय घताल. पणन तागली एक गजाल ताका कशौच पटनाशिलली. यश होच एकलो दवाचो पत, ताका शरण गल

धरम मथन ५१

बगर, महळयार, किरिसताव जाल बगर 'सालवासाव' ना (मोकष मळपाचो ना), ह तागल महणण आयकल महणटकच, 'चय चय, हया तोकार कोण वचक जायना. कडडो अभिमान हो. इतलो कडडो अभिमान कोणाकच खयचयाच धरमासबदान आसक जायना'.

अश ताका दिसताल आनी मनान त किरिसतावा पसन पयस वताल. दसऱया धरमा विशी किरिसतावाक इललोय आदर ना ही गजाल ताचया काळजाक पिडा भोगयताली.

गाधीचया गळयात आवयन घालली एक तळशी माळ आशिलली. ती पळोवन एक दीस तागलया एका किरिसताव इशटान ताका महळ, “शी शी, असली पिशपणा तमका सोबनात. तोडन उडोवया ती'.

गाधीनी महळ, “ती आपशी तटटली तनना नवी घालचो ना. पणन ही तोडक दिवपाचो ना. महज आवयन महजया गळयात घालली ती'.

'पणन असलया गजालिचर तमचो भावारत आसा वहय तर?' 'भावारताचो परसतरच हागा यना. आवयचया मोगाच परतीक त... त तोडक जायना.' पणन तागलया किरिसताव इशटाक ह पटल ना. कितयाक, किरिसताव धरम

सोडन बाकिच सगल धरम फट, बाकिचयो सगलयो चालिरिती फट हया ससकारात ताची वाड जालली.

ह तरच कडडपण मसलमाना भितरय ताणी पळलल. बरिसटरकी शिकन त इगलडाक सावन परतल तनना ममबयत ताची रायचदभाई

नावाचया एकलया मनशाकडन वळख जालली. तागल धरमा विशिच जञान, तागलो चारितरया विशिचो आगरो, तागली आतमदरशना विशिची तळमळ पळोवन गाधी बरच परभावीत जालल. गाधी ताका सत मानताल. ताचकडन ताणी पतर- ववहार सर कलो. रायचदभाईनी ताका हिद धरमा वली कितलीशी महतवाची पसतका धाडन दिली. गाधीनी ती बारकायन वाचली. खोलायत दवन वाचली. पणन-

इतलय करन गाधी हिद धरमाक एक परण धरम महण मात कनना घवक पावल नात. हिद धरमातली काय धोगा पोगा ताच नदरत भरपाक लागली. आनी त महणपाक लागल, आफड-भशट ह हिद धरमाच आग आसत जालयार त तागल कसक आग आसक जाय वा उपरात कोण हाडन दसयलल आसक जाय. त कातरनच उडोवक जाय. वद ह ईशवर-परणित - महळयार, दवान सागिलल, दवान दिलल, अश कोणय महळ, वाचल वा आयकल महणटकच ताणी मनातलया मनात महणच, "फकत वद कितयाक दवान सागिलल आसतल? बायबलय दवान सागिलल आसक जाय. कराणय आसक जाय.'

किरिसताब, मसलमान आनी हिनद, तिनय धरमाचो खोलायन अभयास कल उपरात त एका महतवाचया निरणयार पावल-

५२ एका विचाराची जिवीत - कथा

सगल धरम खर. तश सगल धरम बर. कितयाक, त दवान दिलयात. आनी आमका त उज चलणकची दख दितात. पणन दवान दिलल त आसल तरय घतल मनशान महण मनशाची अरदकटपणाय सगलया धरमानी रिगलयात, सगल धरम अरदकट उरलयात. सगल अपरण उरलयात. “सभी धरम सचच ह, सभी धरम अचछ ह, वस, सभी धरम कचच ह'. मनीस अपरण. दखन ताण अरथायललो धरमय अपरण. अपरण धरम परण जायत वचक जाय. त खातीर ताण बदलत रावक जाय.

उदकान वहावत रावक जाय तश धरमान बदलत रावक जाय. वहावत उदकच निरमळ उरता तसो बदलत राविललो धरमच जिवो तटटटीत उरता.

हया निरणयार पावनाफड तागलो एक परसन आपसक सटलो. त महणपाक लागल, कोणच आपणालो दायजान मळिललो धरम सोडन दसऱया धरमात वचपाची गरज ना. तश, कोणच दसर‍या धरमात जलमाक आयिललया लोकाक आपणालया धरमात हाडपाची गरज ना. धरमानतर चक. सापप चकिच. जण एकलयान आपणालया धरमात रावन दसऱया धरमाच खाशलपण समजन घवच. तातत घवपा सारक कितय मळळ जालयार अनमन नासतना त घवच. ह भाशन सगल चलल जालयार सगलयाचया धरम- मोगाक गिनयानाची एक नदर मळटली. ताचयात कितय कडडपण आसल जालयार त ना जातल आनी एकामकाचया सागातान सगल धरम निरमळ आनी सातविक जातल.

अदीक खोलायत दवल तनना हिनद धरमाचयो काय बारीकसाणी ताच नदरत भरलयो. कितलया-शया धरम-विचाराक हया धरमान आपणात आसपावन घतलयात, ह ताणी पळल. एकच धरम हो सवसारातलो - जाका दसऱया धरमाचो भौमान राखक यता, जो दसऱयाक तागलया वगळपणाक बादा यवक दिनासतना आपणात आसपावन घता, अश ताका दिसपाक लागल. दखन हिनद धरमाक त सपरण धरम महण जरय घवक पावल नात तरय तागलया हया उदार रपाची वळख जायनाफड ताका हाव हिनद” महण सागपाक आता कसलीच मरवत दिसना जाली. हिनद परपरत जलमा आयिलल महण त काल-पयर मरन हिनद आशिलल. आता आपखोशयन .त आपणाक हिनद मानपाक लागल आनी आपण हिनद महण मकळपणान सागपोकय लागल.

हिनद धरमात सधारणा घडोवन हाडन तो निवळ करप-ताका शदध आनी परिशदध करप ह तनना सावन तागलया जिविताच ओक 'मिशन' जावन बसल. भगवद‌-गीतचीय ओड जिसत हयाच अदमासाक ताका लागली. हाच पयली ताणी गीता फकत वाचिलली. आता ती ताका सागात दिवपाक लागली. झजामळारच गीतचो जलम जाललो. अरजन एक धरमयदध झजक झजामळार दविललो. आनी कित करच, कित नहय, हया घटमववयात पडिललो. शरीकषणान ताका तया वळार ताची लागणक समजावन सागिलली. गाधीय हागा एका धरम-यदधात पडिलल.

धरम मथन ५३

कित करच कित-हय, हया घटमळयात तवय पडिलल. ताका ताची लागणक सागपी एका गरची गरज भासक लागिलली. गीतन गरची ही सवात घतिलली. जण एकलयाचया जिवितात कनना-नहय-कनना एक धरमयदध यताच यता. ताका पलयान सारक यना. पलयान सारलयार मनशाचया सव-धरमाक आनी किरतीक खत लागता. शर आनी वीर कनना लाव-लकसान, जय-पराजय, सख-दखख असलया गजालिचो हसको करिना. ताका नितिच नदरन मोलच ना. तो दवाचो सनिक जावन झजत रावता महणपाच ताको गीतत मळळ आनी गीतचया हया उपदसान ताका थाकाय मळळी तशी घटपाणय मळळी. गाधीक हया वळार असलयाच कसलया अननाची भक लागिलली आनी गीतन ती भागयलली. गीता तागलो धारमिक कोश जाली. उतराचो अरथ सोदपाक आमी कोशाचो आधार घतात. तसो, कित करच, कित नहय, ह विशी तकलत दबाव उपरासलो महणटकच गाधी गीतचो आधार घवपाक लागल. सददा उठन एक शलोक हया नमान ताणी गीतच सातशय शलोक तोडपाठ कल. “जिवितात जनना काळोख पातळटा, उजवाडाच एक लगीत कीरण खयच दिशटी पडना तनना हाव गीता उकती करता आनी महाका तातत धीर आनी आधार मळटा. निरशणची सगळी कपा खिणा भरयात खयच खय उबन वतात... महजया जिवितात दखखा अरिशटा घ महण आयलयात. असलया उचाबळ जिवितात हाव सदा थीर आनी थड रावक पावला जालयार त गीतक लागनच” अश ताणी एक कडन महळा. गीतन ताका वाट दाखयलया. वाटर ताका थीरय दवरला. गीतन ताका तागलो आदरश परसय दाखोवन दिला. जो सगळयो इतसा, सगळ आबड, सगळ उतफरक सोडन आतमयातच तशट रावता; राग भय, तिडक ओड, कितयानच जो वहाबन वचना, जिवितात बर वायट कितय यव, जो सदाच थीर रावता, सखान जो भललसन वचना तसो दखखान जो थतर वितर जायना तो थीर-बददिचो मनीस - सथितपरजञ - तागलो आदरश जालो. थीर बददिचो मनीस जावपाक कसली साधना करची, हया परसतराची जापय ताका गीततच मळळी. कासव जसो आपणाली सगळी इदरिया आपणालया कटटयात ओडन घता तशी मनशान आपणाली इदरिया विशयातलयान ओडन घवची आनी ईशवरात गलल रावच- जाची इदरिया सवादीन आसतात ताचीच बदद थीर जावक पावता ह ताका गीतन सागल.

गीतचया हया बदद थीर आशिललया मनशाक - सथितपरजञाक - मखार त 'सतयागरही' महणपाक लागल.

गीतन तागलया जिविताक एक रप दिल, एक आकार दिलो. गीतचया उपदसाक धरन त आता चलपाक लागल. एका वाकयात सागच जालयार, गीता त आता जियवपाक लागल आनी-

५४ एका विचाराची जिवीत- कथा

सडसडीत पावला घालीत हरा सागातयापरस कितलश मखार गल.

१६. रपानतरण

गा क धीनी एक नमाळ सर कल आनी ताका नाव दिल, 'इनडियन ओपीनियन', सपतका सपतकाक त भायर सरताल. ताची दोन उददिशटा आशिलली- १. दकषिण आफरिकतल गोर राजयकरत आनी थय यवन वपार-उददग

करतल हिनदी लोक, हाच मजगतच गरसमज पयस करन ताका एकामका लागी हाडप आनी-

२. आपणालया हका खातीर झजतलया हिनदी लोकाच अवगण खासा हिनदी लोकाक दाखोबन त पयस करपा खातीर ताका फावऽ त शिकषण दिवप.

गाधी हया नमाळयात आपणाल काळीज ओतताल. तागलया वावराची तातत खबर यताली तशी ताचयात घडन यत राविललया बदलाचीय खबर यताली. गाधीचया जिविताचो आनी तागलया विचाराचो त एक तरचो हारसो जालल. नमाळयाची भास कोणाचय लकष ओडन घतालीः सादी, सोपी, नीट, सयमी, तजिशट भास. ताततल एक एक उतर यवजन, जोखन, तरजन बरयलल आसताल. नमाळयाच ह एक: आगळ वगळ आग आशिलल. 'वाचपा सारक’ असो खासा इगरजा मजगती ताचो लोकिकय वाडिललो.

हनरी पोलाक नावाचो एक इगरज तरणाटो तर ह नमाळ नितय नमान वाचतालो. तो लव‌ तॉलसतॉयाचो एक भकत. तॉलसतॉयाचया परभावात यवन ताण नसत मास खावपाच सोडन दिलल आनी तो साद, सयमी, कशटाळ जिवीत जियवक लागिललो. एक शिवराक जवणाच खानावळीत गाधीची आनी ताची भट जालली. आनी ह पयलच भटत दोगय एकामकाच इशट जालल. गाधीय तॉलसतयाच भकत आशिलल. तॉलसतॉयाचया काय पसतकानी तर तागली नहीद लगीत खळयलली. तागल जिणची कळाय बदलन उडयलली. गाधीनी ही पसतका फकत वाचक नाशिलली. पचयललीय महण यता. 'द किगडम ऑफ गॉड इझ‌ विदीन य' (वकठ तजया काळजातच आसा) हया पसतकान तर ताका एक नवी नदर दिलली. 'सतय' हया उतरा वागडा जया दसर‍या एका उतराचो गाधी आयषयभर जप करीत राविलल त 'अहिस' वयलो तागलो भावारत हया पसतकानच वाडयललो.

हनरी पोलाकान आता ताका आनीक एक पसतक वाचपाक दिल. जाल अश - 'इनडियन ओपीनियन' नमाळ भायर सरताल डरबनचयान आनी गाधी रावताल- जोहानिसबरगाक. थयचयान त आपणाली बरपा बरोवन डरबनाक धाडटाल.

रपानतरण ५५

पणन खप बरो आसनय नमाळ लकसानत चलताल. त कितयाखातीर लकसानत चलता ह पळोवपाक गाधी डरबनाक वचपाक भायर सरल. ताका पावोवपाक पोलाक सटशनार आयिललो. गाडी सटपा वळार ताण जॉन रसकिनाच 'अणट दिस लासट' पसतक गाधीचया हातात दिल आनी महळ, “तमका ह पसतक आवडटल. वाटर वाचनय जातल.'

गाडी सटली आनी गाधीनी पसतक उकत कल. दोन चारच पाना वाचिलली, पसतकान तागल मन ओडन घतल. जोहानिसबरगचयान डरबन मरनची वाट चोवीस वराची. गाडी डरबनाक पावली तनना पराय पसतक वाचन जालल. जया थोडयाच पसतकानी गाधीच जिवीत पराय बदलन उडयला तातल ह एक. खासा गाधीचया मनात भितर खयतरी काय गजाली घोळटालयो; पणन ताका तयो अजन मरन सारकयो सागक यवक नाशिललयो, तयो ताका हया पसतकात सपसट जाललयो मळळयो-

पयल सवातर ताका कळळ की-- आयचो सवसार 'चडात चड लोकाचया बर‍याच' यवजिता, त सारक नहय.

'चडात चड लोकाचया बऱयाच' यवजितल लोक थोडया लोकाच लकसान जालयार जाता अश मानतात आनी त करपाक अनमननात. यवजक जाय 'सगलयाचया बचयाच.' जो सगळयात चड चिडडला; सगलयात चड नागवला, फटवला; सगळयात चड शणला, ताकाच दोवळया मखार दवरन बर‍याच चितक जाय. ताकाच फडयान दवरन विकासाचयो यबजणयो आखक जाय.

अतयोदया सावन सरवोदया कडन वचक जाय. दसरी गजाल: आयज सवसारात दोतोर आनी आदवोगाद, परोफसोर आनी

पादरी (वा महणया, लोकाक नितिची आनी धरमाची शिकवण दिवपी) लोकाचयाच वावराक लोक महतव दितात. होच वावर मोलाचो आनी वयलया पावडयाचो मानतात. खरपणानशी महालयाचया आनी मडवळाचया, मसताचया अपनी गवडयाचया वावराकय तदच महतव आसा. समाजाच पोसवणक जया जया कामाची गरज आसा ती सगळी कामा सारकीच महतवाची, सारकयाच मोलाची.

कामा कामा मजगती ऊच पावडयाची आनी उणाक पावडयाची अश वगळचार आसक फावनात. सगळयाचो पावडो सारको. दखन सगळयाची जोडय सारकोच आसक जाय.

बदधिजीवी आनी शरमजीवी हो कामा कामा मजगतचो वगळचार ना जावक जाय.

आनी तिसरी गजाल- साद शतकामतयाच जिवितच ह खर जिवीत. तच आदरश जिवीत. दखदिण

जिवीत. मनशाक जवपा खातीर अनन जाय. जालयार, ताण कमर बागोवन अनन पिकोवकय जाय. जिवितात शरमाक महतवाची सवात मळक जाय. शरमाच वहडपण

५६ एका विचाराची जिवीत - कथा

वाडक जाय. सकाळ जाली. गाडी डरबनाक पावली आनी गाधी हया तिनय तततवाक

धरन जियवपाचयो. माणणयो रचपाक लागल.

गाधी गरवाद मानिनाशिलल. कोणच दसर‍याचो गर जावक फावना, अश महणटाल. कोणाकच गर करक जायना अशय महणटाल. “गर साकषात‌ परतरहम' हया सताचो लगीत ताणी 'गर फकत परबरहमाचयानच जाव यता' असो अरथ लायिललो. थोड भोव त बदधाच परपरतल आशिलल. एकाच मनशाक घट धरन रावक जायना; जाच कडलयान ज मळटा त घवन मखार वचच, हया मतताच आशिलल. तरी आसतना, राजकरणाचया मळार गोखलक तर धरमाचया आनी अधयातमाचया मळार रायचदभाईक त आपणाल गर मानताल. ह वळरत आता आनीक दोन नावाची भर पडिलली- एक, तॉलसतॉयाच. दसर, रसकिनाच. समाजीक आनी राजकी मळार सरकारी सतयचया आदारान बदल घडन यनात, आपणालया लागणका विशी जागरक आशिलल परजचो परषारथच- लोकाच करततवच- बदल घडोवक पावता, दखन बदल घडोवन हाडपी लोकाच करततव जागोवक जाय, त सघटीत करक जाय, हो विचार ताका तॉलसतॉया कडलयान मळिललो. जालयार, समाजात जो कोण सगळया परस सकल उरला ताच उदरगतिनच पराय समाजाची उदरगत घडोवन हाड यता, ताचयाच हाताक धरन मखार सरक जाय हो विचार ताका रसकिना कडलयान मळिललो.

दोगायच विचार गाधीनी घतल, आपणाल कल आनी आपणालया करततवान ताका नव आयाम जोडन दिवन त हया दोगय गर मखार गल.

गर मखार वचनच शिषय गरक वहड करता. डरबनाक पावनाफड ताणी आपणालया सागातयाक विचारल, आमी 'इनडियन

ओपीनियन' खयचयाय एका शतार घवन गलयार कश? जो कोण आमच वागडा थय यतलो ताका महयऱयाक तीन पौड खरचा खातीर दिवया. ताण दीस भर शतात वावर करचो, फाविललया वळात 'इनडियन ओपीनियना' चया कामाक हातभार लावचो.

काय सागाती तयार जाल. दकषिण आफरिकत वपार उददग करपाक आयिललया लोका मजगती गाधीच काय लागशिलल सोयर आशिलल. ताचयातल एक मगनलाल गाधी आपणालो वपार धदो कवळन गाधीच ह नव यवजणत वाटो घवपाक मखार सरल. वावरपयाच एक दल तयार जायना फड गाधीनी “जमीन विकती घवची आसा' हया अरथाची थयचया दिसाववयानी एक जायरात दिली. डरबनचयान तरा मलाच वाटर 'फिनिकस' नावाचो एक गाव आसा. फिनिकस

रपानतरण ५७

रलव सटशना सावन अडज मलाच वाटर एक हजार पोडाक शबर एकर भय मळळी. भय सामकीच 'अहिलया' आशिलली- महळयार, तिका नागर कदळ कननाच आफडक नाशिलली. दखन कितय रोयलयार जाताल, इतली पिकाळ आशिलली. भय विकती घतली. एका महयनया भितर ती तळार घाली. वावरपयाखातीर काय तब, खोपी उबयो कलयो. डरबन सावन छापखानो हाडलो आनी 'इनडियन ओपीनियन' हागासन भायर सरपाक लागल. नय

ह भयक आपसक मळिलल 'फिनिकस' ह नाव पळोवन गाधी भोव खोशशी जाल. यनानी (गरीक) लोकाचया पराणात फिनिकस नावाचया एका शवणयाची खबर आयलया. ह शवण खय हरा शवणया भाशन तातयातलयान जलमाक यना. ताचया काळजात उजयाची एक कीट आसता. परसग यता तनना खय शवण ह किटीक फक मारता. ती पटयता आनी तातत आपणाक लासन घता. उपरात आपणालच चितचया गोबरातलयान त परतो जलम घता. गाधीचया काळजात हया काळार जी कीट पटिलली, जया भावारतान त आपणाल जिवीत आपणालया ततवा भोबतणी उवाळन उडोबपाक भायर सरिलल, त सगळ फिनिकस हया एका उतरात बस बर उकत जावन आयिलल.

आपण वाचक दिललया पसतकाचो हो परिणाम पळोवन हनरी पोलाकाक खोशयन कित कर, कित नाका अश जाल. ताण गाधीक विचारल, “तमचया हया परयोगात महाका हातभार लावक मळचो ना?'

'कितयाक ना?' गाधीनी ताका जाप दिली. पोलाक रोखडोच फिनिकसाक गलो. मगनलाल गाधी पयलीच यवन

राविललो. आलबरट वसट नावाचो आनीक एक इगरज इशट थय आयिललो. लहव लहव फिनिकसचया वाटाराक आशरमाच रप यवपाक लागल. खासा गाधीक मात हया आशरमात रोखडया रोखड यवन रावक मळळ

ना. त जोहानिसबरगाक जया कामानी घसपलल ती कामा सोडन दिवप सोप नाशिलल. ही कामा सोपोबन ताका जाता तितल बगीन हागा यवन रावपाच आशिलल. पणन-

जोहानिसबरगातल तागल बिराडच एक तरचो आशरम जालल. तागलया घरचया मनशा भायर दोग चौग सागातीय हया बिराडाक यवन राविलल. पावण तर सददा यताल वताल. घरा सारकया घराक थोड भोव धरमशाळच रप आयिलल पळोवन पयली पयली कसतरबायक खब तरास जावच. मदी मदी घोव-बायल मजगती झगडीय जावची. ताणी नवच बिराड कलल तननाची एक खबर-

बिराडा खातीर घर घतिलल त यवरोपवानी रावपाच आशिलल. असलया घरानी नहिदपाच कडीत मोरयो नासतालयो. मोरय वाटयाच कडीत काश दवरलल

५८ एका विचाराची जिवीत- कथा

आसताल. पावणयाच काश निववठ करपाच काम खासा गाधी करताल. तशी

कसतरबायय करताली.

एक दीस तागर एक किरिसताव पावलो. तो रातचो उरलो. हो आदलो अति-शदर आशिललो. महळयार, तागलो बापय किरिसताव जावच पयली महार काय कोण आशिललो. कसतरबाय पोरणया ससकारात वाडिलली. हया मनशाचो कासो निवळ करपाच काम तिचयान जायना जाल. तिगल आग शिरशिरन आयल. आपणय कासो काडिना, घोवाकय काडक दिना. गाधीक तिडक मारली, 'काडटा काय ना तो कासो' ताणी त मसतीतलया सगलया हिनद घोवा भाशन तिडकन तिका विचारल.

“ना काडची' कसतरबायन जाप दिली.

'महजया घरात असल चलपाच ना. तका कासो काडचो पडटलो.' गाधीनी तिचर धगसो घालो.

'ना काडची... तमच घर तमी घवन बसात. हाव चलली परती हिनदसतानात' कसतरबायन जाप दिली.

गाधी तिडकीन ताबड-गज जाल. तिका हाताक धरन ओडीत दाराकडन घवन आयल आनी तिचर खोट मारन 'चल, आताच वच हिनदसतानात' अशमहणन तिका घरातली भायर घाली.

कसतरबायक अश कित घोव करतलो अश दिसक नाशिलल. ती रडपाक लागली. 'खय वतली?... कोणय पळत... लज दिसना तमका? बायल हाव तमची' तिण रडत रडत महळ.

गाधीची तिडक नहिवक नाशिलली. पणन ताका लज जालली. त तकली सकल घालन मोनयानी भितर गल.

पणन ही सरवातचया काळातली खबर. आता जोहानिसबरगाक दोगातय जायत बदल घडन आयिलल. घरचया लोकाभायर सागाती आनी हर यतल वतल- ह तरचया जिविताची दोगाकय आता सवकळ जालली. सवावलबनाची ओड दोगाकय आशिलली. खासा गाधी तर आपणच आपणाली लगटा उमळटाल. (बर मडवळ आशिलल.) आपणाली आनी भरगयाची (कनना कनना सागातयाचीय) भीस आपणच मारताल (बर महालय जालल). भरगयाक नहाणोवप, नहसोबप असलीय कामा करताल.

एक खप तर ताणी कसतरबायचो बायटरय काडिललो. आता रसकिनाचया परभावात यत सावन नव बदल घडन आयल. पयली

त भायलयान पाव हाडटाल. आता पाव घरातच करपाक लागल. पयली पीठ

रपानतरण ५९

गिरणीर दळन हाडटाल. आता घरात एक दात आयल. आपण तर दातयार बसन दळटालच, पावणयाक आनी सागातयाकय दातयार दळक बसयताल. रादपाचया कामात कसतरबायक आधार दिवपाक लागल. साकर तर सोडनच दिलली. मीठ मसालोय आता सोडन दिलो. कनना कोबायलल मग वा चण खावन रावच, तर कनना “ओलीव ऑयला' वागडा हरवयो भाजयो खावन रावच. कनना कनना फकत फळाचर भागोवच. कित खातकच ताचो कडिचर आनी मनाचर कित परिणाम जाता ह पळोवच आनी त परमाण जवणात फाव5 त बदल करच.

कोणय हातळणार पडलो जालयार घरची वखदा करप, जवण खाण बदलन ताका सारको करप. कनना उपास करक लावन बरो करप, ह तरच उपाय सर कल. वखदा दी नासतना फकत जवणा- खाणात बदल करन मनशाक बरो करपाची एक चिकितसा- पददत (नचयरोपाथी) यवरोपात सर जालली. तिच वयली पसतका हाड-हाडन वाचली.

वखदा मनशान घवकच फावनात हया निरणयार पावल. पणन सगलयात वहड बदल ताचयात घडन आयलो तो झल बडा वळार. झल महळयार आफरिकतल एक जातिच लोक, ताचर सरकारान एक टकस

घाललो. 'हो टकस आमी दिवच नात...वसल करपाक कोणय आयलो जालयार आमी ताका जितो मारन उडयतल' अश झलचया एका फडाऱयान महळळ. आनी खरपणानशी ताणी एका गोर‍या सारजनटाक मारनय उडयललो. सरकाराक इतलच ह निमितय परो जाल. त झलक धर धरन हाडपाक लागल आनी चाबकानी ताका पट-पट पटपाक लागल. हया आगळिकाक कायदयान दशण लागच नहय महण सरकारान झलनी 'बड' कला अश महळळ. खरपणानशी त 'बड' महणपासारक बड नाशिललच.

गाधीक एका खिणा भितर 'बडा'च ह रप समजल. ताणी जोहानिसबरगातल आपणाल बिराड कवळळ. कसतरबायक आनी भरगयाक फिनिकस आशरमात धाडन दिली. आनी हिनदी लोकाचो एक सशरषा पगड घवन त झलच सवक गल. समार स-एक समपतका त झल मजगती रावलयात जातल. हया स सपतकात त आपणालया जिवितात खब खोलायत दवल. ताका दिसपाक लागल, आता आपणाक लोक-सव खातिरच जीण ओपक जाय. घर सवसार घवन बसलो जालयार, बायल-भरगया भितर घसपन उरतलो. लोक-सवा सारकी करक पावचो ना. हसकया मकळया मनान लोक-सवा करपा खातीर आपण आता बरहमचरयाक पाळो दिवन जियवक जाय. पाच स वरसा सावन ताका सयमाची ओड लागिलली. त बरहमचरयाक पाळो दिवन जियताल. पणन बरहमचरयाच वरत अश ताणी घवक नाशिलल. आता वरत घवक जाय, सोपत घवक जाय अश ताका दिसपाक

एका विचाराची जिवीत- कथा | ६०

लागल. गीतचो परभाव वाडत गललो. ताततल सथितपरजञाच शलोक त सददा परारथनत महणटाल. ताचर चितताल. 'खासा आपणाकच मनशान आपणा सवादीन दवरक जाय' हया गीतचया निरणयार त पाविलल.

ताणी बरहमचरयाच बरत घवच असो बत कलो. फिनिकस आशरमात स सपतका उपरात पावल तनना ताणी आपणालो हो

बत कसतरबायक सागलो. ती चार भरगयाची आवय आशिलली. ती खोशशी जाली. कसतरबायची मानयताय मळना फड ताणी दवाक समरन वरत घतल.

तागली पिराय तया वळार फकत छततीस वरसाची आशिलली. हया एका वरतान ताचया जिविताच भागर कल. पराय जिवीत भितरलयान बदलल. दकषिण आफरिकतलया सरकाराक जया गाधी आड झजपाच आशिलल त

ह नव 'वजरदही' गाधी आशिलल.

१७. सतयागरहाचो जलम

ल बड सोपल उपरात गाधी फिनिकस आशरमात यवन राविलल. तॉलसतॉय आनी रसकिन हाचया ततवाक धरन आपणाली जीण घडोवपाच साधनत गलल आशिलल. जिसत हया वळार टरासवालच विधानसभत एक विधयक आयल- टरासवालात ज हिनदी लोक रावक सोदतात ताणी 'एशियाटिक कचरत'

वचन आपणाल नाव नोदन घवक जाय आनी रावपाच परमिट काडक जाय. परमिट काडपा वळार धाय बोटाच छाप दिवक जाय आनी अरजा वागडा एक फोटोय लावक जाय. जो परमिट काडचो ना, ताका खयासत जातली. दड फारीक करपाचीय खयासत आस यता, बदखण भोगपाचीय आस यता आनी गरज पडलयार दशा भायरो करपाचीय जाव यता. हिनदी मनीस खयय वच- कोरटात वच, पसऱयार वच, वा रसतया वयलयान भोव, ताण ह परमिट वागडा घवन भोबक जाय. कोणय दाखय महळयार दाखोबक जाय. परमिट घतला काय ना, ह पळोवपाखातीर पोलीस घरात भितर लगीत सरतल- हया अरथाच ह विधयक आशिलल. टरासवालच गर लोक दकषिण आफरिका गोर‍या लोका खातिरच राखन दवरक सोदताल. हिनदी लोक ताका थय राविलल नाका आशिलल. हिनदी लोकाची ताका नसाय जालली.

परमिटाची ही चाल सर कलिना जालयार हिनदी लोक टरासवालात यवन भरतल हिवय ताका भिरात आशिलली. दखन त परमिटाचो हो कायदो करक मखार सरिलल.

सतयागरहाचो जलम ६१

कोण एकलयान हया कायदयाच 'सणयाचया गळयातलो पटो' अश वरणन कलल. खरपणानशी सरकार हिनदी लोकाक सणयाचया पावडयारच बसोवक सोदताल आनी ताचया गळयात कायदयाचो हो पटो बादक मखार सरिलल.

वरतमानपतरात ही खबर वाचिना फड फिनिकस आशरमातलयान उठन गाधी जोहानिसबरगाक आयल. थयचया आपणालया सागातयाक रोखडया रोखड आपोवन ताणी सागल, 'हया खनी कायदया मखार तकली बागोवच परस मलल बर. हो कायदो फकत दकषिण आफरिकतलया हिनदी लोकाचोच नहय, तर पराय हिनदसतानाचो अवमान करता. ताचो विरोध आमी करकच जाय.

गाधीचया उतरा भायर लोक वचनाशिलल- ताणी रोखडीच हिनदी लोकाची एक सभा आपयली. इकरा सऐबर एकणीसश स ही तारीक थारायली आनी जोहानिसबरगातल “एमपायर थियटर' ह थळ नितशीत कल. सगळया थरातल हिनदी लोक सभक आयल. सभ मखार गाधीनी एक थाराव दवरलो-

'ह विधयक पास जावच नहय महण आमी सगळ तरच वध उपाय घतल. इतलय करन, धरया, ह विधयक पास जाल जालयार, आमी त मानन घवपाच नात. कितलय तरास सोसच पड, आमी सोसतल, पणन आमी हया खनी कायदया मखार तकली कशच बागोवपाच नात.'

गाधीनी थाराव सभ मखार दवरलो आनी विधयक पास जाल जालयार कित जातल त लोकाक समजावन सागल.

थारावाक तको दिवन काय जाण उलयल. पोटतिडकीन उलयललया भितर शठ हाजी हबीब एक आशिलल. ताणी भार आयिलल वरी जावन महळ, 'हाव दवाचो सोपत घवन सागता, हाव महजर हया कायदयाचो शक कसोच चलक दिवपाचो ना. हाव हो कायदो मानपाचो ना.'

दवाच नाव कानार पडना फड गाधीक सटट जाल. 'हो आता निखटो थाराव उरक ना, हो सोपत जालो', अश ताका दिसल. 'थाराव आनी सोपत हाचयात आकाताचो - भय मळबा यदो - फरक आसा.'

त परत उलोवपा खातीर उब रावल. ताणी महळ- 'आयजवर आमी फकत थाराव पास करीत आयिलल. आयज आमी

सोपत घवपाच आसात. एक फावट सोपत घतकच आमका फाटी सरक मळच ना. फाटी सरल जालयार आमी दवा मखार गनयावकारी थरतल. आमच मनीसपण आमी होगडायतल. सोपत सप‌ सप‌ कनना कोण घना. गभीर परसग यता तननाच घतात. आयचो परसग सोपत घवपा सारकोच. सोपत घवपाची आनी ताका घट दसन रावपाची जाचयात ताक आसा ताणच सोपत घवचो. सोपत घवपी आमी घट उरल जालयार हाव तमका खातरी दिवन सागता, हो कायदो जावपाचो ना. आनी, धरया, जालो जालयारय तो उरपाचो ना. सरकाराक तो रदद करचो

६२ एका विचाराची जिवीत- कथा

पडटलो. पणन त मरन आमका कित कित भोगच आनी सोसच पडत, सागक यना. घडय बदखणीत वचच पडत, घडय सकत-मजरी भोगची पडत, घडय आमच घरदार पावणर वचत; घडय पराणय ओपच पडत. ही सगळी सकशटा दोळया मखार दवरनच- पराय जाणविकायन आनी जागरकपणान- सोपत घवया आनी ताका घट दसन रावया. हाव खातरी दिवन सागता, आमी जिखतल....”

ताणी मखार महळ- “आयचया हया भारा भरशी तमी सोपत घतलो आनी उपरात उण पडन

तमी फाटी सरल- आनी हाव एकलोच पडलो- जालयारय हाव तमका नमळायन सागक सोदता, हाव फाटी सरपाचो ना. निमाणया सवासा मरन एकलोच झजत रावतलो. ह तरचो नितशय करनच तमी सोपत घतिललो महाका जाय .... आसा वहय इतली तयारी तमची?....'

'हय.... हय', एका ताळयान सगळयानी जाप दिली. सगळयानी उब रावन सोपत घतलो.

गाधी भितर एक तरची नवीच शकत सचारक लागली. भार आयिलल वरी त रोखडच कामाक लागल.

आता परन उपरासलो, ह चळवळीक नाव कित दिवच? सरवक गाधी आपणाल चळवळीक 'पसिव रझिसटस' ची- नि:शसतर परतिकाराची चळवळ महणराल. निःशसतर परतिकार महळयार शसतरा नात महण शसतरा हातात घनासतना कलली चळवळ. पणन आपणाल ह आताच चळवळीन ज रप घतला त निःशसतर परतिकाराच नहय. शसतरा नात महण आमी शसतरा हातात घवच नात, अश नहय. आमी शसतराच सोडन दिलयात. शसतर हातात आयल जालयारय आमी ताका आफडपाच नात. ह चळवळीक दसर कसलय बर नाव दिवक जाय. फिनिकस आशरमातलयान मगनलाल गाधीन एक नाव धाडन दिलः सदागरह - उज चलणकचो आगरो. गाधीनी हया नावातल 'द' ह 'त' कल आनी ताका 'य' जोडन एक नव उतर घडयलः सतयागरह.

नाव मळना फड ताका खयचयाय शसतरा परस चड परभावशाली अश एक दिवयार आपणालया हातात आयिललवरी दिसल आनी तागली तकली हया दिवयासतराची परयोग आनी सहरणा सयत सगळी आगा आनी ताच सगळ नम सोदपात गलल जाली.

गाधीनी हया 'खनी कायदया' चो विरोध करन सगळया मानसताक चिटी बरयलयो. पटिशना कली. वध मारगान ज ज कर यताल तितलय कल. तरी आसतना विधयक पास जावपाच त जालच. एक जलय एकणीसश सात हया दिसा सावन हो कायदो लाग जातलो अश सरकारान सपसटय कल.

आता परतयकष कती करपाचो वळ आयिललो.

सतयागरहाचो जलम ६३

सरकारान वाडया कणकणी परमिटा दिवपी कचऱयो उकतयो कलयो. गाधीनीय रोखडीच वाडया कणकणी “सतयागरह मडळा' सर कली. आनी कोणच परमिट काडपाक वचच नहय अश सगळयाक उलो मारन सागल. 'पिकटीग' ची एक कारयावळय आखली. तरणाटयाक एकठाय करन ताका परमिट दिवपी सरकारी कचऱया भायर उब कल आनी ताका सागल, कोणय परमिट घवपाक आयलो जालयार ताका हात जोडन सागात, तमचया महालगडया भावानी परमिटा काडची नहय अश थारायला. तमीय ती उपकार करन काड नाकात.

एक जलयक कायदो लाग जाललो. एकतीस जलय मरन सगळयानी परमिटा काडक जाय आशिलली. एकतीस जलय यवन गली. पणन परमिट काडपाक कोण गलो ना. सरकार घटमळयात पडल. ताण तारीख मखार वहली. तीस नवमबर कली. तीस नवमबर मरन फकत पाचश लोकानी परमिटा काडली. तिवय लिपचोरयानी. तरा हजार हिनदी लोका मजगतच फकत पाचश लोक मखार सरिलल पळोवन सरकार खवळळ. 'हाचया फडार‍याक आता धरन बदखणीत घाल नगर उपाय ना' आश थारावन ताण गाधीक आनी तागलया सववीस मखल सागातयाक “शो कॉझ नोटिसी' धाडलयो. “तमी परमिटा काडक नात. तमका आता टरासवाला भायर कितयाक घालच नहय त सागात' असो ताचो अरथ आशिललो. नोटीस मळटकच गाधी कोरटात हाजीर रावल. जया कोरटात त हाच पयली कितलशच खपो वकील महण उब राविलल तयाच कोरटात त आयज गनयावकारी महण उब राविलल. ताणी गनयाव कबल कलो आनी महळ, 'हाव महजी लागणक धरन हो कायदो मोडला. त खातीर जी खयासत तमी फरमायशात ती खोशयन भोगतलो'.

कोरटान ताका दोन महयनयाची बदखण फरमायली. हिनदी लोका भितर आता बदखणीत वचपाची सरत लागली. लोकाचया

मनातलो बदखणिचो भयच ना जाललो. त फकाणानी बदखणीक “राजाच हॉटल' महणपाक लागिलल. बदखणीत अशी तशी पननास लोका खातीर सवात आशिलली. थय एकश पचावना वयर सतयागरही पाविलल. त भायर, सददा नव नव यत राविलल. सरकार भियल. घटमववयात पडल. कित करच, ताका समजना जाल.

गाधीक बदखणीत वचन फकत पदराच दीस जालल. अवचीत एक दीस आलबरट कारटराइट ताका मळपाक बदखणीत आयल. त टरासवालातलया एका नामनचया दिसाळयाच सपादक आशिलल आनी आपणालया अगरलखातलयान त हिनदी लोकाचो पाखो घवन बरयताल. सरकार जनरल समटसाचया हातात आशिलल. समटसानीच कारटराइटाक मधयसथ खातीर मखार काडिलल. “हिनदी लोकानी आपण जावन परमिटा काडची, सरकार रोखडच कायदो काडन उडयतल' ह तरची एक कबलात सरकार आनी हिनदी फडारी हाच मजगती जालली समटसाक जाय आशिलली. कबलातिची भास मातशी घसपा-गोदळाची आशिलली. गाधीनी ती

६४ एका विचाराची जिवीत-कथा

निवळावन नीट कली आनी कबलातीक मानयताय दिली. दसऱया काय तिसऱया दिसा पोलीस सपरिटडनट आयलो आनी गाधीक

बदयाचया भसातच जनरल समटसाच मखार घवन गलो. 'हाव तमचयो सचोवणयो मानय कलयात. तमी आता आपण जावन परमिटा घबक लागात, हाव कायदो रदद करन घता' समटसानी गाधीक उतर दिल.

'हाव आता खय वचपाच?' गाधीनी ताका विचारल. 'बदद घरा'. “आनी बदखणीत आशिललया महजया सागातयाच कित?' “ताका सगळयाक सोडपाक लायता'. साजची सात जालली. जोहानिसबरगाक वचपाची गाडी थोडया वळान

सटपाची आशिलली. जनरलाचया सचिवा कडलयान तिकटी खातीर पयश उशण घवन गाधी नीट सटशनार गल. रातचया णवाक जोहानिसबरगाक पावना फड ताणी आपणालया सागातयाक आपोवन घतल आनी ताका सागल, 'आयज रातचीच सभा जावक जाय. जाता तितलया लोकाक जमयात'.

रातचया बारा मरन हजार भर लोक सभक आयलो. गाधीनी ताका आपणाली जनरल समटसा कडन कसली उलोवणी जाली त सागल आनी महळ, “आमी सतयागरही. सतयागरहाची बनयाद विसवास. जनरलान ज उतर दिला ताका तो पाळो दितलो अश धरन आमी चलक जाय. धरया, आमी परमिटा काडली आनी जनरलान कायदो काडन उडयलो ना, जालयार निरशवपाची गरज ना. आमी परतो सतयागरह करया'.

मीर आलम नावाचो एक लाब रद धिपपाड पठाण मरदीच उबो रावलो आनी ताण गाधीक विचारल, 'महणटकच आमी आता धाय बोटाच छाप दिवपाच तर!'

'तमका दिवपाच नासत जालयार कोण तमच कडलयान बळया घवपाचो ना'. 'खासा तमी कित करपाच यवजिला?' 'हाव छाप दितलो'. | मीर आलम तिडकीन उसळळो, 'बोटाच छाप गनयावकाराकडलयान घतात

अश तमीच आमका सागिलल. आता तमीच छाप दिवपाक मखार सरलयात? हाव दवाचो सोपत घवन सागता, छाप दिवक वतलयाक हाव जितच मारन उडयतलो. तमी आमका फटयलयात. पदरा हजार पौड घवन तमी आमका विकन उडयलयात.'

गाधीनी ताका समजावपाचो यतन कलो. पणन तागलो गाधीवयलो विसवास उडन गललो. स फबरवारी एकोणीस-श आठ. गाधी परमिट काडपाक आपणाल कचरतलयान भायर सरल. भायर मीर

सतयागरहाचो जलम ६५

आलम उबो आशिललो. ताचया दोळयात तिडक भरिलली. गाधीनी ताका सलाम कलो आनी त चलत वचपाक लागल. तागल काय सागातीय ताच वागडा आशिलल. मीर आलमय ताच फाटलयान चलपाक लागलो. परमिट दिवपी ऑफिसा लागी पावना फड तो मखार आयलो. गाधीक आडावन ताण विचारल, 'खय वतात?'

'बोटाच छाप दिवपाक'. गाधीचया तोडातलयान इतलीच ही जाप भायर सरलया, ताण गाधीच तकलर

एक तोणको हाणलो. 'ह राम' महणन गाधी कोसळळ. साबददीर आयल तनना मखार ताका रवरड डॉक दिशटी पडल. त गाधीक

आपणागर वहरपाक आयिलल. 'मीर आलम खय?' गाधीनी ताका विचारल. “ताका धरन वहला'. 'ना, ताका सोडन दिवक जाय.' रोखडच ताणी एशियाटीक ऑफिसाचया लोकाक आपोवन घतल आनी

थयच धाय बोटाच छाप दिल. जीव सकशटात घालन गाधीनी दिललया उतराक पाळो दिललो. ताच दखीन

कितलयाशया हिनदी लोकानी परमिटा काडली. आता सरकारान कायदो काडन उडोवक जाय आशिललो. पणन समटस अश तरन फाटी सरल की मदी पडिलल कारटरइट लगीत थकक जाल. कायदो रदद करपाच थयच उरल. जाणी परमिटा काडलयात ताणी कायदो मानन घतला अशी कायलोळी समटस करपाक लागल.

हो सामको विसवास-घात आशिललो. सागाती गाधीक थोमण मारपाक लागल, 'अखरक तमी आपण जावन

सणयाचया गळयात पटो बादन घतलोच म?' गाधी हार खावपी मनीस नाशिलल. ताणी समटसाक बरोवन कळयल,

'तमी कायदो रदद कलो ना जालयार काडिलली सगळी परमिटा आमका लासन उडोवची पडटली.'

लोक दोटट उमदीन परत सतयागरहाक तयार जाल. परमिटा लासन उडोवपाक सभा आपयलली तयाच दिसा सरकाराची जाप

आयली. सरकार कायदो रदद करक तयार नाशिलल. गाधीची वाट आता मकळी जालली. एक मशिदचया आगणात लोक एकठाय जाल. आगणात एका कोनशाक-

मातश उचायर लोखणाची एक कायल हाडन दवरली. समार दोन हजार परमिटा एकठाय जालली.ताची पोटली गाधीनी त कायलीत सोडली. ताचर पतरोल रकयल ताका फसका काडी लायली. भकत करन उजो पटलो. लोकानी ताळयो पटलयो. उजो पटटासर त ताळयो पटीत रावल. काय जाण आपणाली परमिटा बोलसानी

६६ एका विचाराची जिवीत - कथा

घवन आयिलल. ताचरय भार आयलो. एक एकलो मखार यवन आपणाल परमिट कायलीत उडोवपाक लागलो.

मीर आलम एका कोनशाक उबो रावन हो दखाव पळतालो. गाधीनी कायलीक फसका काडी लायिलली पळना फड तो मखार सरलो. नीट गाधी महऱयात गलो आनी तागलो हात हातात घवन तो खोशयन दामलो.

हो दखाव पळोवन सगळयाचया आगार काटो फलन आयलो. खोशयचया उमाळयानी लोकानी ताळयाचो गजर कलो.

काय दिसा पयली गाधीचर गरसमजाची जी कपा एकठावलली ती आता खिणा भितर सगळी उबन गलली.

१८. जत

पण गाधीक आपणालया जाळात घसपायल ह खोशयत जनरल समटस आ आशिलल.

अवचीत गाधी जाळ तोडन मकळ जालल. समटसाक आता हो परतिषठचो परसन जालो. त थोडो वळ घटमळयात पडल.

उपरात ताका एक उपाय यवजलो. जाच कडन परमिटा नात ताका धरन बदखणीत घालच अश ताणी थारायल. काय हिनदी लोक रसतया वयलयान भाजयो फळा गाडयार घालन विकपाक भोवताल. समटसाच पोलीस ताका धरन भितर घालपाक लागल. ताका धरप सोपय आशिलल.

समटसाचो हो उपाय समटसाचरच परतन लावपाचो एक उपाय रोखडोच गाधीकय यवजलो. ताणी सगळया हिनदी लोकाक सागल, “आमी सगळ भाजयो फळा विकपाक भायर सरया.' परिणामः वकील, बरिसटर, दोतोर सगळ भाजयो विकपाक रसतया बयलयान भोवपाक लागल.

पोलीस ताकाय धरन भितर घालपाक लागल. टरासाल हो दकषिण आफरिकचो एक वाटार. दकषिण आफरिकचया दसऱया

वाटारानीय हिनदी लोक रावताल. त हागा आयल जालयार कश जातल? हागासललच हिनदी आपणाक जड जालयात. भायल आनीक नाकात, हया भयान समटसानी 'इमिगरनटस‌ रसटरिकशन अकट' नावाचो एक कायदो लाग कलो. भायलयान कोणय टरासालाक यतलो जालयार परमिट घवनच ताण यबक जाय अश कल. आता मरन चलिललया सतयागरहात टरासबालात रावपी हिनदी लोकच घसपलल. समटसाचया हया नवया कायदयान दकषिण आफरिकतलया हर वाटारातलया लोकाक 'आता तमीय

जत ६७

हागा यवन सतयागरहात वाटो घयात' अश सचयललवरी जाल. हर वाटारातलया लोकाचया मनात सतयागरहात वाटो घवपाच आशिललच. ताका वाटो घवपाची फकत सद मळक नाशिलली. समटसानी ती हो नवो कायदो करन ताका मळोवन दिलली.

सतयागरहा खातीर आता दोन वाटो मकळयो जाललयो- एक वाटन टरासवाला भायल हिनदी लोक परमिटा घनासतना टरासवालात

भितर सरन आपणाक धरन दिवपाक लागल. तर दसर वाटन टरासवालात रावतल हिनदी लोक भाजयो फळा रसतयार विकन धरन दिवपाक लागल.

सरकार दोनय वसलया लोकाक धरन धरन भितर घालपाक लागल. इतलच नहय, तर ताका खर खयासतीय फरमावक लागल. सतयागरही लोका कडलयान खडी फोडन घवपाच, तळयो बादपाच, भय तळार घालपाच, असली घटमट मानायानी करपाची कामाय बळया करन घवपाक लागल.

समार चार वरसा सतयागरहाच ह झज चलल. हया चार वरसात गाधी तीन खपो बदखणीत वचन आयलयात. तिनय खप ताका ह तरची मानायाची कामा करची पडलयात. सकाळचया साता सावन साजचया सातामरन फातराळ भय खणन काडपाच काम ताका करच पडला आनी मात लगीत करकर करी नासतना ताणी त कला. हाताक खिणा पडलयात. कनना कमर धरन आयला. तरी आसतना ताणी ह काम मोनयानी कला. मखा वयलया तागलया जिवितात ताचयात जी लोखणाची घटसाण दिशटी पडलया ती ताणी बदखणीतच कमयिलली महणक जाय. दर खप बदखणीतलयान भायर आयलयात तनना त मनान आनी काळजान घटमट जावनच आयलयात.

सरकार घालन घालन कितलया जाणाक बदखणीत घालतल आशिलल? आनी कितलया फावटी? सतयागरही तर भौन भौन यताल. कायदो मोडन बदखणीत वताल. ताका परोय जाय नाशिलल. खर खयासत वहडलिशी बादय नाशिलली. ह पळोवन सरकारान वगळोच एक उपाय सोदन काडलो. पयली कसलीच सचोबणी दी नासतना, परमिटा नाशिललया लोकाक धरन बदखणीत दवरपा बदला ताका बोटीर चडोवन त हिदसतानात धाडपाक लागल. १९०९ वरसा असलयो दोन बोटी हिदसतानात पावलयो. तरी आसतना गाधी आनी तागल सागाती मात पसन निरशल नात. त आदल परस अदीक नटान वावरक लागल.

ह वाटन हिदसतानात हया परसनाक धरन लोकमत खवळळ. गोखलयानी कौसिलात परसन काडलो आनी गिरमिटियाक आफरिकक धाडपाच बद करच असो एक थाराव माडलो.

जिसत हया वळार इगलडचया पाचवया जयॉरजचया राजयाभिषकाचो सवाळो आयलो. इगरज सरकार हिनदी लोकाक खोशी दवरक जाय हया मतताच जाल. हाका लागन १९११ वरसा फबरवारी महयनयात परमिटाचो कायदो रदद करपाचो

६८ एका विचाराची जिवीत - कथा

आपणालो बत जनरल समटसानी उकतावन दाखयलो.

पणन जनरल समटसाच कायच साग यनाशिलल. त दिललया उतराक पाळो

दितल महणपाचो भरवसो नाशिललो. समटसाचया तिरसवाद सभावाचो अणभव गाधीक आयिललो. गाधीनी सतयागरह तातपरतो फाटी घतलो. पणन डरबनाक वचपा बदला त तॉलसतॉय फारमात वचन रावल.

सतयागरह महळयार बदखण भोगप, घरा भायर जावप, परसग आयलयार पराण लगीत ओपप, अश आशिलल. हया सगळया परसगाक गाधीच सतयागरही तोड दिताल. पणन तागलयो बायलो आशिललयो, भरगी आशिलली. ताणी खय रावप, कित करप, पोट कश भरप, होवय एक परसन गाधी मखार आशिललो. त भायर, खासा सतयागरही लोकाचोय परसन आशिललो. बदखणीतलयान सटन यतकच ताणी खय रावप, कित करप? भौन भौन बदखणीत वतलयाक चाकऱयो कोण दीत आशिललो? गाधीनी सतयागरह- मडळा उकती कलली. ती फड एकठाय करताली आनी हया सतयागरही विराक आनी तागलया बायल-भरगयाक दडवाचो थोडो भोव आधार दिताली. पणन फडात सदा सदा पयश खयचयान यतल आशिलल?

सतयागरह फकत दडवानी चलना. तच परी दडवा बगरय तो चलना. अशी एक सवात सोदन काडची की जय सतयागरहीक आपणालया

बायल-भरगयासयत रावक मळच, थय ताणी हम गळोवन काम करच आनी जोडच, अश गाधीक खोलायन दिसपाक लागल. फिनिकस आशरम असली एक सवात आशिलली. पणन हो आशरम डरबनाक आशिललो आनी तो जोहानिसबरगचयान समार तिनशी मल पयस आशिललो.

आनी सतयागरह तर जोहानिसबरगाक चलतालो. जोहानिसबरगा लागसार आनीक एक आशरम उकतो करचो अश गाधी

थवजिताल. जिसत हया वळार कलनबक ताचया आधाराक धावन आयल. कलनबक एक जरमन. दकषिण आफरिकत आरकिटकट महण काम करताल.

तॉलसतॉयच एक भकत आनी गाधी तॉलसतॉयाची शिकवण चलणकत हाडटात महण गाधीचय भकत जालल. ताणी जोहानिसबरगचयान एकवीस मलाच वाटर इकराश एकड भय विकती घतली आनी ती गाधी सवादीन कली.

गाधीनी ती आपणालया हातात घतली आनी थय सतयागरही सागातयाची एक वसणक उबी कली.

कलनबक तॉलसतॉयच भकत जाललयान ह सवातक गाधीनी 'तॉलसतॉय फारम' महण नाव दिल. दशी भाशत सागच जालयार- तॉलसतॉय आशरम.

हया आशरमात हिद, मसलमान, पारशी, किरिसताव सगल एकठाय रावपाक लागल.

सगळ सागातान कामा करताल. सागातान शत रोयताल, नडणी काडटाल.

जत ६९

लबताल, मळटाल; भाजी पालो काडटाल. शतकामतयाक जी जी कामा करची पडटात, तितलीय सगल उमदीन करताल.

बायला तर दादलया वागडा काम करतालीच; भरगी लगीत उमदीन हातभार लायताली.

कलनबक मसतपण जाणा आशिलल आनी चामारपणय भौ बर जाणा आशिलल. ताणी तॉलसतॉय आशरमातलथा सगळयाक ही दोनय कामा शिकयली.

खासा गाधीय ही कामा शिकिलल. तवय बरी जोती करताल. बर फरनिचर तयार करताल.

पायखिळ निवळ करप आनी रादप हिवय कामा सगळ सागातान करपाक लागिलल.

ज तरच जिवीत गाधी डरबनचया फिनिकस आशरमात जियवक लागिलल तच तरच जिवीत त आता हागाय जियवपाक लागल. फिनिकस आशरमा उपरातची ही तागली दसरी परयोगशाळा आशिलली. ह परयोगशाळत त खासा आपणाक घडयताल. वागडा आपणालया सागातयाकय घडयताल. ताणी हागा जवणा-खाणाच, समाचया आधारान पिडा ना करपाच, भरगयाचया शिकषणाच, तरातराच परयोग कल. १९१३ त जनना परथन एक फावट मोटया परमाणात ताका सतयागरह करचो पडलो तनना हया आशरमातलया तागलया सागातयानी ताका सगळयात चड आधार दिललो. ताणी एका फडली एक अजापाची कामा कलली.

हया आशरमात आपणाक घडोवपात गाधी गलल आसतनाच ताका गोखलयाची एक चीट मळळी. आपण दकषिण आफरिकक यवक सोदता अश ताणी बरयलल. गाधी खशालभरीत जाल. गोखलयाकडन वळख जायत पसन गाधी आपणालया वावराची खबर ताका नमान धाडीत राविलल आनी एक फावट हागा यवन आपणालो हो वावर मातसो पळोवन वचात महण आगरोय करीत आयिलल. त यवक सोदतात महणपाच कळनाफड कनना खयचयाच राजाक लगीत मळक ना असलो गडगडाटाचो यवकार ताका दिवचो असो गाधीनी बत कलो.

ताका गडगडाटाचो यवकार दिवचो अश इगलडचया सरकारानय दकषिण आफरिकचया सरकाराक कळयलल.

गोखल आयल. सगळ कडन भोवल. सगळयाक मळळ. आपणालया उलोवपानी ताणी सगळयाची काळजा जिखली, निमाण, जनरल बोथा आनी जनरल. समटस दोगाकय मळळ. ताच कडन उलोवणी कली आनी जाका गाधी खनी कायदो महणटाल तो सरकार काडन उडयतल तसो तीन पोडाचो करय रदद करतल, अश ताच कडलयान उतरय घवन आयल.

दोनय कायद रदद जातकच एका वरसा भितर गाधी दकषिण आफरिका सोडन हिदसतानात परततल महणपाच एक उतर ताका आता गाधीकडलयान घवपाच

ह एका विचाराची जिवीत- कथा

आशिलल. गाधीनी ताका त दिल. पणन उरफाटच घडन आयल- गोखल हिदसतानात वचपाक गल आनी ह वटन जनरल समटसानी

मकळपणान सागल, “तीन पौडाचो कर काडन उडोवक यवपाचो ना'. कितयाक? तर खय दकषिण आफरिकतल गोर लोक तो काडक दिनात!

समटसानी उतर मोडिलल. सतयागरहा बगर आता उपाय उरक नाशिललो. आता मरनचो सतयागरह परमिटा विशिचया खनी कायदया आड चलिललो.

तीन पौडाचो कर अजनमरन सतयागरहाचो विशय जावक नाशिललो. आता तीन पौडाचया करा आड सतयागरह करचो अश गाधीनी थारायल.

हयाच अदमासाक थयचया एका नयायाधिशान एक कसी सबदान एक निरणय दिलो. तातत 'जी लगना किरिसताव धरमाक धरन जावक नात ताका कायदयान लगना महणक यना' अश महळळ. महळयार हिद, मसलमान, पारशी हाची लगना ही लगना नाशिलली. तशयो, तागलयो घरकानरी हयो घरकाननी नाशिललयो. तयो 'रखलयो' ('दवरललयो') थरतालयो.

गाधीनी सरकाराक विचारल, नयायाधिशाच मतत ह सरकाराच मतत मान यत वहय? 'हय' महण जाप मळळी. गाधीचया सतयागरहात तीन पौडाचया कराक लागन गिरमिटियय आता आयल

आनी नयायाधिशाचया हया लगना विशिचया निरणयाक लागन बायलोय यवन मळळयो. फिनिकस आशरमातलयान सगळयात पयली सोळा बायलाक घवन कसतरबाय

भायर सरली. कसतरबाय सयत सोळाय बायलो बदखणीत पावलयो. काय दिसानी तॉलसतॉय आशरमातलयान आनीक इकरा बायलो नटालाक वचपाक भायर सरलयो. वाटर नय कसल नावाचो एक गाव यतालो. थय कोळशाचयो खणी आशिललयो. गिरमिटिया लोक हया खणिनी काम करताल. हया गिरमिटिया कामदाराक बायलानी विचारल, 'आमी बायलो बदखणीत वचन बसतलयो आनी तमी हागा ससगाद पोटा भरीत रावतल? तीन पौडाचो कर सरकारान काडन उडोबक जाय. उठात, सप करात.

कामदार सपार गल. गाधीची जापसालदारकी आता वाडिलली. ताणी मनात महळ, कामदार ह.

सटट करन तोडफोड करतीत, साग नज. ताणी तोडफोड कली जालयार सरकाराक आमी कलल जाय तच कललवरी जातल. तोडफोड जावक जायना. हिसाय जावक जायना. त रोखडच नय कसलाक गल आनी ताणी सगलयाक सतयागरहाच वयाकरण समजावन सागल. कामदारानी ताका महळ, 'तमी सागतात तशच आमी करतल.

जत ७१

आमी तोडफोड, हिसा कितच करपाच नात. तमी हसको कर नाकात.' गाधी खोशशी जाल. कामदार सपार वचनाफड खणिचया मालकानी ताका पिडापीड भोगोवपाक

सरवात कली. ताका उदक, वीज दिवपाच बद कल. इतलच नहय, तर ताका रावपाक ताणी घरा दिलली, तया घरातलयान ताका भायर काडल.

हाका आता गाधी खय रावयतल आशिलल? खिणाचोय कळाव लायनासतना ताणी थारायल, हाका सगलयाक घवन आता टरासवालाक वचप आनी पोलिसाच कड मोडन धरन घवप. आठ दिसाची वाट. गाधी सगलयाक घवन पायानी भायर सरल.

भायर सरच पयली ताणी जनरल समटसाक चीट बरोवन कळयल, तमी तीन पौडाचो कर काडन उडयता महण उतर दिलल. त उतर तमी मोडला. जया दिसा तमी कर काडन उडयतल तया दिसा कामदार कामार वतल.

जाप तर आयलीच ना. परत, 'जनरलाक तमच कडन कसलोच सबद दवरपाचो ना' हया अरथाचो एक निरोप आयलो.

गाधी दवाच नाव घवन भायर सरल. ताच वागडा समार पचबीसश लोक आशिलल. वाटर दोन फावटी गाधीक पोलिसानी धरन वहल. दोनय खप त जामीन

दिवन परतल. आपण नासलो जालयार कामदार नाका जालल कितय करतीत हया भयान ताणी जामीन दिलली. तिसर खप धरन वहल. तनना ताका णव महयनयाच बदखणिची खयासत जाली.

गाधीक धरन वहल महण कोणच निरशलो ना. भियलो ना. आनी तोडफोड करपाकय कोण मखार सरलो ना. सगळ गाधीक दिललया उतराक पाळो दिवन थडसाणन मखार चलत रावल.

जनरल समटसाक सगळयात चड तिडक ती तागल ह थडसाणची. लोक बलफोर पावल तनना सरकारान सगळयाक धरन सपशल टरनीन

डरबनाक धाडन दिल आनी ताका बदखणिची खयासत फरमायली. पणन इतलया लोका खातीर बदखणीत सवात नाशिलली. महण सरकारान एक माणणी यवजिली. खयासत फरमावन ताका ताच खणीर धाडन दिल. खणिचयोय बदखणी कलयो. आनी खणिचया मालकाक जलर करन 'हाचकडलयान आता बळया जाय त काम करन घयात' अश ताका सागल.

कामदारानी “काम करच नात' महळ तनना मालकानी ताका पट पट पटपाक सरवात कली.

ह आगळिकची खबर दकषिण आफरिकत सगळ कडन पातळळी. दकषिण आफरिकतलया हर वाटारानीय कितलश कामदार वगळया वगळया खणिनी काम करताल. त तिडकीन सपार गल. समार साठ हजार लोक सपार गलल.

७२ एका विचाराची जिवीत- कथा

सरकार तमाक पटल. त गिरमिटिया कामदाराक मार मारन कामाक

धाडपाक लागल. सरकारी आगळिकाचयो हयो खबरो हिदसतानात पावलयो. लोक खबल.

हिदसतानातल सगळ राजकी पगड गाधीक तको दिवपाक लागल. गोखलयानी

तर- जिवाक बर नासतनाय- दश भर भोवडी काडन लोकमत जागयल. पराय

दश गाधी फाटलयान उबो आशिललो पळोवन वायसरॉयान जनरल समटसाचया

सरकाराचो निशध कलो आनी अतयाचाराची वासपस जावची महण मागणी कली.

लज जावन जनरल समटसानी गाधीक आनी तागलया सागातयाक बदखणीतलयान

सोडन दिल आनी एक 'चौकशी आयोग' बसयलो. हया आयोगात एकलोय हिदी मनीस नाशिललो. दोग तर सामक हिदी

लोका आड आशिलल. आयोगाचर बहिषकार घालन परतो सतयागरह करपाच गाधी चितताल-

जिसत हया वळार रलवतल गोर कामदार सपार गल. गाधीचया वयकतितवाच आनी तागलया सतयागरहाच झजा-नितिच एक आगळ

वगळ आग हया वळार सवसाराक पळोवक मळळ. गाधीनी महळ 'सरकाराच अडचणिचो महाका लाव घवपाचो ना. हाव महजया सतयागरहा खातीर दसर‍या महताची वाट पळतलो. तरताक हाव सतयागरह फाटी घता'. गाधीचो हो निरणय पळोवन जनरल समटस लगीत चकासर जाल. ताणी रोखडच जाहीर कल: तीन पौडाचो कर रदद जातलो. हिद, मसलमानी, पारशी लगनाक कायदयान मानयताय मळटली आनी जाका गाधीनी खनी कायदो महळळ तोवय रदद जातलो.

आठ वरसा एका सारक चलत आयिलल सतयागरहाच झज, ह भाशन, दोनय पगडाचया सतोसान सोपल तनना हिदसतानात परतपाची गाधीची वाट मकळी जाली.

१८ जलय १९१४ हया दिसा ताणी सदाखातीर दकषिण आफरिका सोडली. पराय वीस वरसा त आफरिकत उरिलल. वतना बरिसटर मोहनदास करमचनद गाधी महण गलल. १९१४ त मायदशाक परतल तनना त ‘करमवीर गाधी' जावन परतलल.

१९. आशरम

बयचया धकयार गाधी दवलयात तया वळार तागली पिराय पचचाळीस वरसाची म आशिलली.

रासबळ जिवितात तागली वीस वरसा खरचलली आनी अणभवान त गिरसत जावन परतलल. ताच कडन तागली अशी एक खाशली 'नदर' आशिलली- जी

आशरम ७३

ताणी १९०९ त बरयललया आपणालया 'हिद सवराजय' पसतकात विकसावन सागिलली. सवराजय जाय महळयार कित जाय ह त सपशट बर जाणा आशिलल. दशाक इगरजाचया शकातलयान मकळो करप इतलीच तागली मोख उरक नाशिलली. इगरजी तरन जियवप, इगरजी तरन यवजप, इगरजी तरन उदयग धद चलोवप- हया इगरजीपणाचया शकातलयानय ताका दश मकळो जाललो जाय आशिललो. तागल सवराजय सगळया तराचया इगरजीपणातलयान मकळ सवराजय आशिलल. ह सवराजय जोडपाखातीर ताचया हातात सतयागरहा सारक एक दिवयासर आशिलल. कदयाय वहडलया अनयाया आड हया असतरान झजक यता ह ताणी खासा आपणालया दोळयानी पळलल. दकषिण आफरिकत ताणी हया असतराचो वापर कललो आनी जत जोडिलल. हाका लागन हया असतराचया परभावीपणा वयलो तागलो भावारथ दकषिण आफरिकतच वाडिललो. रासवळ मळार बारीक दबळया लोकाकडलयान कामा कशी करन घवची हाचोय ताका अणभव आशिललो. हजार लोकाकडलयान एकाच वागडा हजार तराची कामा करन घवपाची कलाय ताका बस बरी सादिलली आनी महतवाच महळयार गरज पडलयार अखखया सवसारा आड एकलो उबो रावपाची ताक ताचयात आशिलली.

आकाताचो धीट आनी आकाताचो धीरवान अशी गोखलयाचर ताची छाप पडिलली. गोखलयानी आपणालया सागातयाक पयलीच सागन उडयललः “आमका सगळयाक दवान पचमहाभताचो आधार घवन घडयलयात. जालयार, हाका घडयतना दसऱयाच ततवाचो आधार घतला. आपणालया आतमबळान भोवतणचया लोकाक लगीत आपणा वागडा वीर आनी हतातम करपाची ताक हया मनशात आसा. लोकाचया आगात नहिदन पडिललया गणाक जाग हाडन ताच कडलयान आकाताची वहडली कामा करन घवपाची ताक ताचयात हाव पळलया'.

त मसतीतलया राषटरीय फडार‍यामदी गाधी सामकच आगळ वगळ दिसताल. मबयचया धकयार त दवल तया वळार एकादऱया राषटरीय विराक सोब

सारको यवकार लोकानी ताका दिलो. इगरज सरकारानय ताका 'कसर- ए. .हिद' भागर पदक दिवन ताचो भौमान कलो.

गोखलयाचया हाता खाला रावन दशसवा करपाच ताचया मनात आशिलल. पणन नियतीचया मनात कित आशिलल, कोण जाणा. गाधीक हिदसतानात यवन महयनो लगीत जावक ना महळयार, गोखल सवसार सोडन गल. गाधीक आपणाली वाट आपणालयाच काळजाचया उजवाडान सोदन काडची पडली. खयचयाच राजकी परशनाच) आपणाल मतत वरसभर तरी उकतावप ना; वरस भर दशात भोवप, दोळ आनी कान उकत दवरन फकत पळोवप आनी आयकप, हया अरथाच एक उतर गोखलयानी ताच कडलयान घतिलल. त परमाण गाधी लाहोरचयान मलबारा मरन आनी कराचीचयान कलकततया मरन वरस भर भोवत रावल. सगळयाक मळन

७४ एका विचाराची जिवीत- कथा

दशाची परिसथिती समजन घवपाचो यतन करीत रावल. वरसभर खयचयाच परसनाचर

कितच उलयल नात. ना महळयार, 'हाव आता रोखडोच एक आशरम सर करक

सोदता' ही एक गजाल त पावता थय लोकाक सागीत रावल आनी हो आशरम

कसो आसतलो, ताच आदरश कित आसतल, ह विशी मकळपणान उलयत

रावल. फिनिकस आनी तॉलसतॉय हया दोन आशरमाचो ताका अणभव आशिललो.

तोच परयोग त हागा वहडलया परमाणात करक सोदताल.

त मसतीत मदलया वरगातल शिकिलल लोकच दशसवा करीत आयिलल.

गाधीक हीय परपरा मोडपाची आशिलली. शिकक नाशिललया बारीक दबळया

लोकाकडलयान लगीत ताका दशसवची कामा करन घवपाची आशिलली. ताणी

महणच, 'वरसातलयान दोन चार दिसाच मळाव भरोवन थय उलोवपा करन आनी

थाराव पास करन सवराजय मळपाच ना. सवराजय जोडपाच काम 'फाविललया

वळात! करन जावपाच ना. सवराजया खातीर आपणाल पराय जिवीत ओपपी,

पराय वळ दिवपी चारितरयवान सनिकाची एक फौज आमका उबी करची पडटली'. अखरक, अहमदाबाद लागसार साबरमती नहयच दगर ताणी 'दशाची सवा

करपाखातीर आनी दशाची सवा करपाची रीत शिकपाखातीर' एक आशरम उकतो

कलो आनी ताका -नाव दिलः “सतयागरहाशरम'. नावा वयलयानच सपशट जाताल,

हो हर आशरमा सारको आशरम नाशिललो. परलोकाचर नदर लावन बशिललया

साध सनयाशाक हया आशरमात सवात नाशिलली. दश मळा थावन बादन काडक

सोदतलया दशभकताची ही एक आगळी वगळी परयोगशाळा आशिलली.

आशरमात यवन रावतलया खातीर ताणी एक नमावळ तयार कली. ताणी महळ, आशरमात यवन रावतलो मनीस बरप अकषर शिकिललो आसक जाय, अश ना. तो शिकिललो नासलयारय उपकारा पडटा. पणन तो सतयनिशठ आसचो पडटलो. सतया खातीर पराण लगीत ओपपाची तयारी ताण दवरची पडटली. तो उतराक पाळो दितलो. कननाच कोणाक फटोवचो ना. तसो, कननाच कोणाचो घात मारचो ना. सतयाक आनी मतसर, दसवास, दसमानकाय हया दरगणाक कनना पडना. हया तिनय दरगणानी सवसाराच जितल नाश कला तितल तरसादिनी, आरमानी आनी बाबानीय करक ना. दखन सतयनिशठ मनीस आपणालया काळजातलयान ही 'आसरी' ततवा हमटावन काडन उडयतलो आनी हया ततवा पसन आपणाक सापप मकळो करन पराय अहिसक जातलो.

अनयायाचो परतिकार लगीत तो अहिसच वाटनच करतलो. आशरमवासी मनशाची जीण सादी आसतली. ताचयो गरजो उणयात उणयो

आसतलयो. गरज परस चड आपणा लागी दवरप ही एक तरची चोरी. ह चोरय पसन मकळो रावपाखातीर आशरमात यवन रावतलयाक आपखोशयन गरीबकाय

आशरम ७५

आपणावची पडटली. त खातीर ताण दोन नमाक पाळो दिवचो पडटलोः एक, असतय', दसरो 'अपरिगरह'. दसऱयाच घवप ना, गरज परस चड बाळगप ना.

मनाचर जत जोडल बगर साद जिवीत जियवक यना. मनाचर जत जोडपाक इदरिया आपणा सवादीन दवरक जाय. त खातीर जिवितात सयम जाय. आशरमवासी जाता तोवर लगन जावचो ना आनी लगन जाललो आसलो जालयार हरा सवसारी मनशा भाशन जियवचो ना. सयमान जियतलो.

हया नमाच परविलल नाव बरहमचरय. बरहमचरय महळयार इदरिया आपणा सवादीन दवरपाची साधना. सतयान जियतलो जालयार मनशान भय सोडन दिवक जाय. त खातीर

ताण 'अभया'ची साधना करक जाय. तसो, सयमाक धरन जियतलो जालयार ताण जीब आपणा सवादीन दवरक जाय. बर लागता महण खावप, आशादोशीपणान खावप ह ससकारी मनशाक सोबना. दखन जीब आपणा सवादीन दवरपाखातीर ताण 'अ-सवादी' जावक जाय. खाता त गोड, तीख काय आबट ह तागली जीब ताका सागतली. पणन त खावच जालयार कितल खावच, खावचच काय खावच नहय, ह ती थारावची ना. त सयमी मन थारायतल.

असवादाचया नमाक शरीरशरमाचो आदार मळक जाय. मनशान हम गळसर शरम करक जाय. अनन पिकोवक जाय. लगटा विणक जाय. घरात सानन मारक जाय, आपणाली मसतायकी उमळक जाय. आयदना घासक जाय. पायखिळ निवळ करक जाय. कामा सगळी सारको. कामात ऊच पावडयाची आनी सकयलया पावडयाची ह तरचो वगळचार आसक जायना. पायखिळ निवळ करपाच काम आनी यनिवहरसिटीत वचन शिकोवपाच काम एकाच पावडयाच. मनशान बददिची कामा वगळी आनी शरमाची वगळी ह तरचो कामा कामा मजगती वगळचार करन एक वटन मनशा मनशा मजगती ऊच उणाकपणाचयो वणटी उबयो कलयो तर दसर वटन दसऱयाचया कशटाचो लाव घवपी आनी आयत खावपी कामचकाराचोय एक वरग जलमाक घालो. हाका लागन मनीस मनशाच फाटीर वचन बसला, आशरमवासी मनशाच फाटी वयलो सकल दवतलो शरमाची सगळी कामा आपखोशयन करतलो आनी आपणालया जिवितात शरमाक मानाची सवात दितलो.

जाति-भदाचया नावान आमी मनशा मनशा मजगती ऊच उणाकपणाचयो वणटी उबयो कलयात. आशरमवासी हयोय वणटी मोडटलो. सगळयाक एकाच पावडयाच लखतलो. त खातीर जो सगळयात चड चिडडला, सगळयात चड फाटी पडला ताका हात दिवन आपणासरी हाडटलो. आपणालया पावडयाचो करतलो. त खातीर तो “सपरश भावन'चया नमाक पाळो दितलो. आपणच आपणालो भगी जावन ही सपरशभावना वाडीक लायतलो. भगयाक घरात सवात दितलो.

जया दशात सवसारातल सगळ धरम यवन रावलयात थय आपलो- पलो

७६ एका विचाराची जिवीत- कथा

ही भावना वाडीक लागली जालयार अजाप ना. मनशा मनशा भितर जसो कोण ऊच उणाक आसक जायना तसो आपलो पलोय कोण आसक फावना. जितलय धरम लोक मानतात तितलय आपल अश मानन मनशान दसऱया धरमाचया लोका लागी वचच पडटल. सगळ एकामका लागसार यतकच सगळ एकामकाक दितल आनी एकामकाकडलयान घतल आनी ह भशन सगळया धरमाच एक धरम-कटब सर जातल. कोण कडडो जावन आपणालोच धरम खरो अश महणचो ना. सगळ धरम खर, सगळ बर, अश मानन तो सगळयाचो जातलो, सगळयाक आपणाल करतलो. सरवधरमसमभाव हया नमाक पाळो दिवन आशरमवासी चलतलो.

सवराजयाचो आनी सवदशीचो सबद लोकमानय टिळकानी पयलीच जोडिललो. पणन ताच मसतीत सवदशी फकत अरथीक मळारच चलताली. गाधीनी ती भास, ससकताय, शिकषण, समाज ववसथा, धरम -जिविताचया सगळया आगा मरन पावती कली. तिका वयापक कली आनी सवदशीक आयचया यगाचो धरम महण वहडपण जोडन दिल.

हया इकरा नमाक विनोबानी, उपरात, छदात बादन काडल- अहिसा सतय असतय बरहमचरय असगरह शरीरशरम असवाद सरवतर भयवरजन सरवधरमी समानतव सवदशी सपरशभावना ही एकादश सवावी नमरतव वरत-निशचय

हया इकरातल पयल पाच नम हिद जन आनी बौधद हया तिनय धरमानी जिविताच मळाव नम महण मानय कलयात. मसलमान, खिसती, पारशी बी हर धरमातय हया ना तया रपात ताका मानयताय मळळया. हया पाच नमाचर आदारन सगळया धरमा भितर समनवय घडोवन हाड यता. उरिलल स नम गाधीनी घडयलयात. इकराय नमाकडन बारकायन नियाळन पळोवच. महणटकच गाधीच परतिभची खोलाय लकषात यतली आनी काय गजाली नदरत भरतलयो .

नमाची भास पोरणी आस, आशय मात ताचो नवो. मनशाक आपणाल शील घडोवपाक आनी समाजाचो नतिक पावडो वयर

काडपाक हया नमाचो उपग जाव यता. तसो, दश मळा सावन बादन काडपाकय ताचो बस बरो उपग जाव यता. आमचया राषटरीय जिवितात काय अवगण भरलयात. ह अवगण पयस कल बगर आमका हो दश 'एक राषटर' महण घडोवक यवपाचो ना. सवराजया खातीर झजता आसतना वागडाच एक राषटर महण हया दशाक रप

आशरम ७७

दिवपाचोय वावर सर जावक जाय. दश जिबन सदळ. तसो मनान भितरो.

कोणाकय भियवपी, कितयाकय भियवपी, ऊच- उणाक आनी आपलो- पलो हया

वगळचारानी विसकळीत जाललो. परकयाची कलदावणी करपी, सवाभिमान नाशिललो.

शरमाक उणाक लखपी. ह तागल मखल दरगण. त पयस करपाची साधनाय आशरमी जिवितान सर कलली.

गाधी गीतच एक ततव मानताल- यत‌ यत‌ आचरति शरषठः तत‌ तत‌ यव इतरः जनः- समाजातल वहड लोक

ज तरन चलतल वागतल तच तरन समाजातल बाकिच चलतल वायतल. आशरमवासी ताका समाजाक दख दिवपी जाललो जाय आशिललो.

शिया दिसानी आमका आमच कडीत ऊब जाय जाली जालयार आमी कडीत भितर एक हिटर वा शगडी पटोवन दवरतात. कडीत, धरया, आमका अमकच डिगरिची ऊब जाय आसली जालयार हिटरान ताचयाकय शबर हजार वासयानी चड उषणतायन पटच पडटल. तच भाशन, समाजात चारितरयाचो पावडो अमकोच एक आसचो अश आमका दिसल जालयार दशभकताचया चारितरयाचो पावडो ताचयाकय शबर हजार वाटयानी वयलो आसचो पडटलो. दश- भकताचया चारितरयाचया परमाणात समाजाचया चारितरयाचो पावडो चडटा वा दवता.

गाधी महणटाल, जी मलया आमका समाजात घट जालली जाय ताका दश सवकाचया जिवितात वरताची सवात मळक जाय. जितल खोलायन दशसवक हया वरताक पाळो दितलो तितलयाच परमाणात सामाजाचो नतिक पावडो वाडटलो.

गाधीनी साबारमतीच तडीर एक आशरम काडला महणपाच कळनाफड कितलश कडल लोक आपशीच ताच कडन ओडत आयल. बरप अकषर शिकक नाशिलल आयल तश यवरोप अमरिकचया विशवविदयालयातलयो डिगर‍यो घतिललय आयल. ससकत भाशच पडीत पावल तश ऊच पावडयाच वदानतीय पावल. बऱयातल बर अणभवी शिकषण शासतरजञ आनी साहितयकार पावल तश वहडातल वहड विचारवतय पावल, तरातराच लोक थय एकठाय जालल. सगल एकठाय रावपाक लागल, एकठाय कामा करपाक लागल, एकठाय रादन जवपाक लागल. तश, एकठाय पायखिळय निवळ करपाक लागल आनी एकठाय परारथनाय करपाक लागल. एका धययान, एका आदरशान, एक निशठन सगळयानी आपणाक बादन घतल आनी एका कटबातल जालल वरी त एकठाय रावपाक लागल.

लहव लहव गाधी हया कटबाच 'बाप' जाल आनी कसतरबाय 'बा'. सवराजया खातीर झजक सोदतलया सनिकाची 'छावणी' ताणी ह भाशन

पयली साबरमतीच तडीर आशरमाचया रपान उबी कली.

२०. पयलच भाशण

जकरणाचर आपण वरसभर कायच उलोवचो ना, अश गाधीनी गोखलयाक राऊत दिलल. दखन वरसभर त कायच उलोवक नाशिलल. एकणीस-श सोळातल फबरवारीत ह वरस सोपताल तनना उलोवपाक त मकळ जालल. जिसत हया वळार ताका बनारसाक ययात महण प. मदन मोहन मालवीयाच आमतरण मळळ. मालवीयानी बनारसाक एक नव विशव-विदयालय काडिलल आनी ताका हिनद विशव-विदयालय ह नाव दिलल. ताची बनयाद घालपाची आशिलली आनी वायसरॉय लॉरड हाडिगाचया हातान बनयादिचो फातर घालपाचो सवाळो आशिललो.

_ धव फलल पडव, धवो फलल अगरखो, धवो फलल फटो हया काठियावाडी भसात गाधी वदीर चडल तनना लोकाच नदरत भरल. दरभगाच महाराजा अधयकष महण वदीर बशिलल. ताच भायर आनिकय काय दशी महाराजा भागरा शिगरा घालन बशिलल.

ताचयात गाधी सामकच आगळ वगळ दिसताल. ताका उलोवपाक सागल तनना त उठल आनी उलोवपाक लागल. इगरजीतलयान उलयल. पणन आपणालयाच दशातलया लोकामखार आपणाक इगरजीतलयान उलोवच पडटा हाची आपणाक खत भोगता, लज दिसता, अशी सरवात कली आनी मालवीयाचया हया विशव-विदयालयात तरी भरगयाक दशी भाशतलयान शिकषण मळटल अशी आसत उकतावन दाखयली. उपरात, बनारसात पळललया बरशपणाकडन ताणी लोकाच लकष ओडल आनी महळ, 'अलोवपा कली महण आमका सवराजय मळपाच ना. कितलीय उलोवपा करात, ज मरन आमी आमचयातल अवगण काडन उडोवपाच शराणपणान यतन करपाच नात त मरन सवराजय मळपाची इललीय आसत ना.'

बनारसात पातळळल घाणीत ताका आमचया बदपणाची मळा दिशटी पडली. सामाजिक आनी राषटरीय जिणतल दरगण दिशटी पडल.

आदलया दिसा अधयकषान आपणालया उलोवपात दशातल गरिबकायचो उललख कललो. ताचो लोकाक उगडास करन दिवन ताणी महळ, 'पणन वायसराय जनना बनयादिचो फातर घालताल तया वळार आमका हागा कित पळोवपाक मळिलल? पारिसातलया वहडातलया वहड शटिच लगीत जिबक लाळ सटत असल हिर वजरा, माणका मोतया, भागरा-शिगरा हाच एक वहड परदरशन. असलया भागरा -शिगरानी सगारिललया आमचया राजा-महाराजाची सर जनना हाव महजया हया दशातलया कोटटयानी गरीब दबळया भावडाकडन करता तनना महाका सागचश दिसता, तमचया आगावयली ही भागरा शिगरा दवयात आनी ताचो उपग हया गरिबा खातीर करात. नाजालयार दशातली गरिबकाय ना जावपाची ना.”

७८

पयलच भाशण ७९

लोकानी उतसफरत ताळयो मारलयो. त कान दिवन आयकपाक लागल. ताणी असल उलोवप कनना कोणालया तोडातलयान आयकक नाशिलल.

गाधी उलयत रावल, 'हागलयो हयो वहडलयो वहडलयो पालासी पळता तननाय महजया मनात यता, असलयो पालासी बादपाक हाचया हातात दड खयचयान आयलो? बारीक दबळया शतकामतयाक नाडनच तो एकठाय जाला म? ज मरन आमी आमचया शतकामतयाक नाडटल वा दसर ताका नाडटात त पळत रावतल त मरन सवराजयाची आमका पोटतिडक आसा अश महणक यवपाच ना... दश वयर काडपाच काम ह गरीब शतकामतीच करतल. वकील, दोतोर, जमीनदार नहय....'

गाधी आपणाली घडी फडफडाबक लागिलल. ताणी मखार महळ, 'काल वायसरॉय बनारसात भोवताल तनना वचत थय सी. आय. डी. च लोक उब आशिलल आमका दिशटी पडटाल आनी आमी सगळ एकामकाक विचारताल , 'आमचर इतलो अ-विसवास कितयाक? ' (लोक अजाप भरीत जावन आयकपाक लागल) 'असल तरची मललया मनशा सारकी जीण जियवच परस वायसरायानी खरच मलल बर नाशिलल? पणन हाव जाणा: वायसरॉय ह एका वहड समराटाच परतिनिधी. ताका मरच परस असल मलल जिवीत घडय चड मानवता जातल पणन ह सी. आय. डी. आमचया हङडयार कितयाक?' (लोक, मनातलया मनात आर! असल महण कनना कोण चार चौगात उलयता?') 'हाव जाणा, आमचया

दशात तरणासयाचो एक पगड वयर सरला, जो आपणाक करानतिकारी महणटा. ताचयाच भयान सरकारान ह सी. आय. डी. च लोक हागा दवरलल. हावय करातिकारी. पणन महजी तरा वगळी. महाका हया करानतिकारी लोकाक मळपाची सद मळिलली जालयार हाब ताका सागतलो आशिललो: आमी फकत दवाक भियवपाच, आनीक कोणाक नहय. सी. आय. डी. क नहय, राजा-महाराजाक नहय, वायसरॉयाक नहय, खासा बादशाह जॉरजीकय नहय. हाका कोणाक भियवपाची इललीय गरज ना......'

वदीर चळबळ सर जाली. काय राजा- महाराजा थय बशिलल, त उठन गल. त उठन वतात त गाधीनी पळल. पणन गाधी उलोवपाच थाबल नात, उलयत रावल. ताणी महळ, 'हया करानतिकारी लोकाविशी महजया मनात आदर आसा. ताचो महाका अभिमानय आसा. ताची फकत वाट महाका मानना. ती चकलया. हिनदसतानाच उदरगतीक इगरजाची आडखळ जाली, ताणी हागासललयान वचक जाय अश महाका दिसल, जालयार हाव ताका उकतपणान सागतलो, “उपकार करन तमी हागासलल वचात'. आमी जाका अनयाय मानतात ताच सबदान आमी उकतपणान उलोवक जाय आनी ताच परिणाम भोगपाची तयारीय आमी दवरक जाय... ह करानतिकारी लोक उकतयार कामा करिनात. लिपचोरयानी करतात. त विचारतात, बगालाचया विभाजना आड आमी बॉमब उडोवक नाशिललो जालयार,

एका विचाराची जिवीत - कथा ८०

ज कित आयज आमका मळळा त मळक पावतल आशिलल....?' “पलीझ सटॉप इट,' वदय वयलयानच एक आवाज आयलो. वदीचर

अधयकषा फाटलयान अनी बझट बशिलली. मदलातली ती इगरज. पणन हिदसतानाक सवराजय मळच महण झजताली. हिनदसतानातल सवराजयबादी फडारी तिचकडन भौमानान पळताल. तिका खब लखताल आनी मानताल. गाधी सपसटपणान उलयतात त सोस नज जावन सवाळयाक आयिलल राजा महाराजा उठन वतात त तिण पळलल आनी तिगलो जीव सकल वयर जावक लागिललो. दखन, 'तमगल असल उलोवप बद करात' महण तिणच गाधीक हकम कललो. हय, हकमच आशिललो तो. हकम कानार पडना फड गाधी उलोवपाच थाबल. ताणी अधयकषाकडन पळल आनी ताका विचारल, कित कर? बझटबाई हाब उलोवच नहय महणटात. हाव कित करच त तमी सागक जाय. तमी अधयकष. तमी उलोव नाका महणशात जालयार उलयना.

गाधी, गो ऑन (उलयात तमी)' अधयकषा बदला मखार बशिललया विदयारथयानी गाधीक सागल. त 'गो ऑन, गो ऑन' करीत रावल.

'हाव विदयारथयाक वाकड वाटन वहरता अश बझट-बाईक दिसता जावक जाय.' गाधीनी विदयारथयाक समजावन सागल. तरी आसतना विदयारथी 'नवर माईड गो ऑन' करपाक लागल. वदीर बोवाळ सर जालो. हया बोवाळात अधयकषय वदीवयल उठन गल. गाधीक आपणाल उलोवप अरदयारच सोपोवच पडल.

त मसतीत हिनदसतानात रडियो, टी. वही. असल कितच नाशिलल. यरादारिची साधनाय वहडलिशी नाशिलली. एककडली खबर दसर कडन पावतासर खब दीस वताल. तरी आसतना, कसो महण कोणाक खबर, गाधीचो हो थड पणन धीट आवाज दशाचया खाची - कोनशानी दसऱयाच दिसा पाविललो. आनी दश ताच कडन आता बारीक नदरन पळोवपाक लागिललो.

२१. चमपारण

ताः सगळयात पयली अधाशी नदर पडली ती चमपारणातलया राजकमार शकलाची. चमपारण हो बिहारातलो एक जिललो. नपाळाच सरादीक तकन आशिललो.

हया वाठारात नीळ पिकताली. शबरक वरसा सावन निळिचो वपार इगरजाचया हातात आशिललो. सरकार ताचच जाललयान त चमपारणातलया शतकामतयाक बळया नीळ रोवक लायताल आनी ना महणपाच कोणाक काळीज जायनाशिलल. कितयाक, हजार तराच अनयाय सोसच पडटाल. जरमनीन रसायनाचया आधारान नीळ तयार

चमपारण ८१

करपाचो सोद लायलो. तनना इगरजाचो हो वपार पडलो. हाका लागन जालल

लकसान ताणी चमपारणातलया शतकामतयाचर थापपाची एक माणणी सोदन काडली.

ताचर तरातराच टकस बसयल आनी सरकारान हया अनयायाक कायदयाचो भस

चडोवन तो घट कललो. लोक उबगललो. पणन हो अनयाय ना कसो करचो, कोण नकळ आशिललो. तयाच वरसा - महळयार, एकणीस-श सोळातलया डिसमबरत लखनौक

कागरसीच अधिवशन भरिलल. हया अधिवशनाक राजकमार शकला गलल. त खासा चमपारणातल. सरकाराक उबगलल एक शतकामती. ताणी चमपारणातलया परसतनाचर कागरसीत एक थाराव हाडलो आनी थारावाक तको दिवन दोन उतरा उलयात महण गाधीकडन मागल. गाधीनी महळ, “महाका हया परशनाची सारकी खबर ना. हाव तको दिवन कसो उलयतलो? तमी महाका चमपारणात घवन वचात.'

राजकमार शकलानी रोखडोच दीस थारायलो. एकणीसश सतरातलया एपरिलाच णव तारखर त गाधीक घवन चमपारणात गल. पटणयाचयान मजफरपर काडन त मोतिहारीक मात पाविलल, कश महण कोण जाणा, आमचो 'सोडवणदार' आयला महणणपाची खबर फाफा करन चमपारणभर पातळळी आनी एका फाटलयान एक शकडयानी लोक यवन आपणाचर जाललया अनयायाची खबर गाधीक सागपाक लागल. ह पळोवन इगरज अधिकारी घटमळयात पडल आनी ताणी पयल गाडयन चमपारण सोडन वचपाची गाधीक 'नोटीस' दिली - हकम कलो. गाधीनी हकम मानलोना महण दसर‍या दिसा ताका कोरटात उब रावपाच 'समनस' काडल.

'समनसा'चीय खबर वार‍यावगान चमपारणात सगळ कडन पातळळी. हाका लागन गावा गावातलयान लोक कोरटात आयल. हजारानी आयल. गाधीचो 'बचाव' करपाक वहडल वहडल बरिसटर यतल अश अधिकाऱयाक दिशिलल. खासा गाधीय बरिसटर महणपाच त जाणा आशिलल. चमपारण सोडन वचपाचो हकमच कायदयाक धरन नाशिललो अश दाखोवन दिवपाचो सगळ यतन करतल, अश ताका दिशिलल. ताका कशी कित जाप दिवची तिवय सरकारी वकिलान सारकी बरी यवजन दवरलली.

पणन नयायसभत यवजक नाशिलल घडल. 'हाब तमचो हकम मोडलो ह दाखोवन दिवपाची गरजच ना; हाव हकम

मोडला ह हाव कबल करता' अश गाधीनी कोरटाक आरबाकच सागन उडयल. तनना सरकारी वकील आनी मजिसटरट घटमळयात पडल.

गाधीनी आपणाल निवदन बरोबन हाडिलल. तातत ताणी सपसटच महळळ- “महाका हकम मळिललो. कायदयाक मान दिवपी एक नागरीक हया नातयान

हाव, खर महळयार, ताका मान दिवपाचो. पणन हाव तश कलल जालयार जाच

८२ एका विचाराची जिवीत- कथा

खातीर हाव हागा आयला ताच विशिच महज लागणकक हाव चकतलो आशिललो. दखन महज मखार एकच वाट उरिलली, ती महळयार, हकम मोडपाची आनी त खातीर जाता ती खयासत मोनयानी भोगपाची. हाव सरकाराचो अवमान करक सोदिना. फकत महजया अतरातमयाचया उलयाक मान दिवक हाव अश कला.'

मजिस‍टरट घसपलो. ताण महळ, “तमी वाचन दाखयला तया निवदना वयलयान तमी गनयाव मानय कला काय ना, त सपसट जायना.'

'हव गनयाव कला महणपाच हाव कबल करता' गाधीनी सपसट जाप दिली. ही सपसट जाप आयकन मजिसटरट आनिकय घटमळयात पडलो. ताण महळ,

'तमी हागा परत यवच नात अश उतर दिवन चमपारण सोडन वशात जालयार हाव कस फाटी घता.”

'असल उतर हाव दिना' गाधीनी महळ, 'हाव गनयाव कला महण महाका तमी बदखणीत घालो जालयार बदखणीतलयान सटन यतकच हाव परतोय हागा यतलो.'

मजिसटररक कित करच, काय समजना जाल. चार दिसानी आपण निरणय दिता अश सागन गाधीकडलयान ताण शबर रपयाची जामीन मागली.

गाधीनी जामिनय दिली ना. हाच पयली हिनदसतानातलया खयचयाच कोरटात असल कनराच घडक

नाशिलल. कोणाकय धरन वहलो जालयार तो कोरटात आपण गनयाव करक ना महण सागतालो. आनी गनयाव करक ना महण दाखोवन दिवपाखातीर वहडल वहडल वकील उब करतालो वा लोकमानय टिळकानी कलल त भाशन खासा आपणच आपणालो 'बचाव' करतालो. गाधीच सगळच आगळ वगळ आशिलल. त हकम मोडटाल. आपण हकम मोडला महण वयलयान कबलय करताल. आनी त खातीर जाता ती खयासत भोगपाक तयार आसताल.

ह आगळ वगळ कसिची खबर फर करन पराय दशात पातळळी. सगळया वरतमानपतरातलयान छापन आयली.

मजिसटरटाचया निरणयाक चार दिसाचो कळाव आशिललो. ओगी बसपा बदला हया चार दिसात गाधीनी इगरज वपाऱयाचया आगळिकाची 'चौकशी' सर कली. बरजकिशोरबाब, राजनदरबाब सारकल बिहारातल वहडातल वहड फडारी ताचया आदाराक आयल. त चमपारणातली परिसथिती जाणा आशिलल. कनना कनना त हागासललया लोकाचयो कशी घवन कोरटात वताल आनी लोकाक नयाय जोडन दिवपाचो यलय करताल. गाधीनी ताका महळ, 'महजया मततान हया चिडडललया, चपिललया आनी भियवन दीस काडटलया लोकाक दिवपा सारक एकच वखद आमचकडन आसा. ताचया मनातलो भय आमी काडन. उडोबक जाय. कोरटात तागलयो कशी वहरपाच साप सोडन दिवक जाय. ताचर जातात त अनयाय पयस जायनात तमरन आमी सवसथ बसक जायना. ह काम महजया हिसबान दोन वरसा

चमपारण ८३

चलतल. हाव दोन वरसा चमपारणाक दिवपाक तयार आसा. महाका तमचो आधार जाय....'

'कसल तरचो?' बरजकिशोरबाबन विचारल. 'तमच वकिलकचो महाका वहडलोसो उपग ना. महाका हागासलली भास

यना. दखन तमी दभाषयाच काम करपाच आनी दसर, लोक सागतात त बरोवन घवपाच.. ह काम करता आसतना घडय तमका बदखणीतय वचच पडटल...'

बदखणीत वचपाच कोण कनना यवजक लगीत नाशिलल. बदखण महळयार एक भयाकरत सवात, चोराक आनी वाटमाऱयाक दवरपाची, असो सगळयाचो समज. त यवजक लागल, 'खयचो हो मनीस खय यता, हया पिडसता खातीर उतळताप सोसता आनी हागासललच आमी हाच खातीर कायच करिनात. हाच फडारी महण फकत मिरयतात!' सवन रात ताका नहीद पडली ना. यवज यवज यवजिल आनी दसर‍या दिसा सकाळी ताणी गाधीक वचन सागल, 'गरज पडलयार आमीय बदखणीत वचक तयार आसात.'

गाधीच मखामळ फलन आयल. ताणी महळ, 'आता जत मळकच जाय आमका.'

'बदखण भोगपाक कोण कोण तयार आसात?' ताणी विचारल. फडाऱयानी नावा सागली: गाधीनी ती बरोवन घतली. कोण पयली वचच, कोण उपरात, त थारायल. आनी त परमाण सगळयाक तयार रावक सागल. एक दोन दिसा उपरात गाधीच कशिचो निकाल लागपाचो आशिललो. ताका बदखण पडपाची आशिलली. त बदखणीत वतकच बाकिच एका फाटलयान एक हया नमान बदखणीत वचपाच आशिलल. पणन दसर‍याच दिसा कनदर सरकाराच सागणन कस फाटी घतलया आनी गाधीक चौकशच काम करपाची मकळीक मळळया महणपाच मजिसटरटान ताका बरोबन कळीत कल.

चौकशच काम आता वहडा नटान चलपाक लागल. समार वीस पचवीस हजार लोकाच महणण आयकन त बरोवन घतल. कितलशच दीस ह काम सकाळ साज चलत राविलल. चमपारणातल अधिकारी भियल. हागासलली इगरजी राजवट सोपली काय कित असो सो ताका दबाव यवपाक लागिललो. लोकाचोय असोच समज जाललो. त गाधीक मजिसटरर कलकटर आड ताच हजिरच भियनासतना कागाळयो सागपाक लागिलल. इगरज वपाययाचो धक तर कननासर ना जावन गललो.

एक दीस गाधीक बिहारचया गवरनराचो आपोवणो आयलो. हया परसतराची चौकशी करपाक गवरनरान एक कमिशन नमिलल आनी तातत लोकाचो परतिनिधी हया रपान गाधीचो आसपाव कललो. हया कमिशनान सरकाराक आपणालो रिपोरट

८४ एका विचाराची जिवीत- कथा

दिलो. परिणामः शतकामतयाचर निळीक लागन जो अनयाय जातालो तो सासणाचो

ना जालो. एक दोन वरसा भितर इगरज वपाऱयानी आपणाली घरा दारा शताभाटा

विकन उडयली आनी बदलाक ज कित मळळ त घवन त चमपारण सोडन गल. समार शबर वरसा सावन चलत आयिललो एक अनयाय वरसाभितर ना जाललो. कामा करपाची गाधीची ही तरा दशाक सामकीच नवी आशिलली. असल

काम ह तरन हाच पयली कनना कोण करक नाशिलल. गाधीक आधार दिवपाक ज चमपारणात आयिलल त धा महयनया उपरात आप-आपणालया घरा परतल तनना वागडा एक नवो विचार, एक नवी उरबा, एक नवी कारयावळ घवन गलल.

राजनदरबाब महणटातः 'पयलच भटत आमी आपण जावन आमका गाधीचया जाळात घसपावन घतल. ताच वयलो आनी ताच कारयावळी वयलो आमचो भावारत दिशि-दिशी वाडत गलो आनी आमी सगळ ताच निषठावत भकत जाल.' गाधीनी आता दशात आपणा खातीर एक खाशली सवात निरमाण कलली.

२२. पयलो मोठो सतयागरह

गा धी बर नाशिलल. सामक हातळणार पडिलल. चमपारणातलयान परतल उपरात त अहमदाबादचया गिरणी-कामदाराचया एका

सपात घसपल. महणटासर खडा जिलहयातलया शतकामतयानी सतयागरह सर कलो, तातत घसपल. ताकी भायर कामा आगार घतिललयान त हातळणार पडल.

हातळणार पडिलल कडन एक दीस सरकारान एक नव बील हाडिललयाची खबर ताणी वरतमानपतरात वाचली आनी त उचाबळीत जाल. काय दिसा पयली सरकारान सर सिडन रौलट हाचया यजमानपणाखाला एक समिती नमिलली. ह समितीन जो रिपोरट दिललो ताचर आधारन सरकारान एक बील तयार कलल. खरपणानशी, ह एक बील नाशिलल. दोन बिला आशिलली. हया बिलाक रौलट बिला ह नाव पडिलल. हया बिलाक धरन जो कायदो जावपाचो आशिललो तया कायदया परमाण कोणाकय धरन बदखणीत घालपाचो, ताका कितलोय तप भितर दवरपाचो सरकाराक अधिकार मळटालो. आनी हया कायदयाआड कायदयान कोणाक कायच करक मळनाशिलल.

एकलयान फकाडानी हया बिलाच 'नो अपील, नो वकील, नो दलील बिला' अश वरणन कलल आनी त ताका जिसत लाग जाताल.

ही बिला पळोवन पराय दश उसळळो. सामानयतायन जाका लोक 'मवाळ' महण वळखताल (महळयार, सरकाराआड ज कनना उसळनात असल फडारी आशिलल) त लगीत खबल. गाधीय तिडकीन पटल. “सवाभिमान आशिललो

पयलो मोठो सतयागरह ८५

कोणच असली बिला पास जावक दिवचो ना' अश त महणपाक लागल. 'कित कर यता आमचयानी हया बिला आड?' वललभभाई पटलानी ताका

विचारल. वललभभाई हाली-हालीच तागल एक सागाती जालल. 'सतयागरह. दसर कित?' गाधीनी ताका जाप दिली. पणन सतयागरह करात अश सागल महण लोक थोडोच सतयागरह करता!

लोकाक जागोवक जाय आशिलल, सतयागरहाक ताका तयार करक जाय आशिलल. त खातीर दशभर भोवक जाय आशिलल, तरच सतयागरह जाव यतालो. आनी गाधी तर इतल दबळ जालल की ताका हातळणा वयलयान उठक लगीत यनाशिलल. त कश भोवतल आशिलल? दोतोर महणपाक लागल, 'तमी दद घवपाक लागक जाय. त बगर तमी उठक पावपाच नात.' गाधीनी दकषिण आफरिकत आसतनाच दद सोडिलल. ददच नहय, तर ताक, धय, तप सगळ सोडिलल. एक फावट सोडल त सोडल, परतो ताका हात लावप ना, हो गाधीचो सभाव सगळयाक खबर आशिललो. कसतरबाय महऱयात उबी आशिलली. तिका एक बदद यवजली. तिण महळ, 'तमी दद सोडला तया वळार तमच मखार गाय आनी महस आशिलली. हय म?'

*हय...' 'बोकडी आशिलली वहय?' 'ना.' “तश जालयार मागीर तमका बोकडच दद घवपाक कसली अडचण आसा?' गाधी हासल. महणपाक लागल, 'बोकडच दद घवपाक लागलो जालयार

एक नदरन सोपत मोडटा. पणन दसर नदरन मोडना. जाव, तका जाय तश जाव दी. हाव बोकडच दद घवपाक लागता... महाका एक वहडलो सतयागरह करन दाखोवपाचो 'मोह' जाला'.

गाधी रोखडच बोकडच दद घवपाक लागल. जिसत हया दिसानी सरोजिनी नायड, उमर सोभानी, होरनिमन हाच सारकल

काय वहड फडारी आशरमात गाधीक मळपाक आयिलल. सगळयानी मळन विचार कलो आनी सतयागरहाची एक कारयावळ ताणी आखन काडली. एक 'सतयागरह सभा' सर करची आनी तिची कचरी मबयत दवरची अश थारायल. एक सोपत बरोवन काडलो-

'अनयायान भरिललो हो कायदो मनशाचया मळावया हकाचरच घाय घालता. दखन आमी ताका निखालस पाळो दिवपाच नात, तो फाटी घवचो.' हया अरथाचो हो सोपत आशिललो.

वललभभाई, सरोजिनी नायड, उमर सोभानी सगळयानी ताचर निशाणयो कलयो आनी तो सगलया वारतापतराक छापपा खातीर धाडन दिलो.

८६ एका विचाराची जिवीत - कथा

दसऱयाच दिसा गाधी आशरमातलयान भायर सरल. दिललीक वचन पयली वायसरॉयाक मळळ. समजावन सागल महण इगरज अधिकारी समजनात, बदनात,

परिसथितिचया दाबा मखारच त बागवतात, महणपाच गाधी बस बर जाणा

आशिलल. तरी आसतना कसलय पावल उखलच पयली आपण कित करक

सोदता हाची अधिकानयाक सपसट जाणवीक करन दिलली बरी अश यवजन त वायसरॉयाक मळळ.

थयचयान ताणी आपणालो दौरो सर कलो. त दशभर भोवपाक लागल. भोवत भोवत मदरासाक पावल. चकरवरती राजगोपालाचारयागर रावल. सभा घवप, लोकाक सगल समजावन सागप आनी 'हया कायदयाक आमी पाळो दिवच नात' महणपाचो सोपत ताका घवक लावप, इतलोच वावर तरताक ताणी हातात घतिललो. हाच भायर कित कर यता, ह ताका यवजक नाशिलल. कायदो आड आयलो जालयार तो कसो मोडचो, ह ताका अजन सपसट कळक नाशिलल. त यवजीत राविलल. राजगोपालाचारय तयागी, तपसवी, तजिशट आनी बदवत. ताच कडन सददा भासाभास चलताली. कित कलयार कित जाव यता, खयचयान सर कलयार खय पाव यता, हाचर दोगाय मजगती भासाभास चलत आयिलली. जया दिसा रौलट बिला पास जाली तया दिसा गाधीक अवचीत एक कारयकरम यवजलो. ताणी राजाजीक (राजगोपालाचारयाक) महळ, “आमी पराय दशाक एका दिसाचो हरताळ करात महण कितयाक सागच नहय? सगळयानी एका दिसा खातीर आपणाल काम-धद बद दवरच. सगळयानी तया दिसा उपास करचो आनी वचत थय सगळयानी परारथना सभा घवचयो...'

राजाजी चकासर जावन ताचया तोडाकडन पळत रावल. सगळयाक ही सचोवणी मानवली. गाधीनी रोखडच एक पतरक काडल आनी त छापक धाडल- “३० मारच १९१९ हया दिसा हया कायदयाआड निषध महण पराय दशान हरताळ करचो. सगळयानी आपणाल काम-धद तया दिसा बद दवरच. सगळयानी तया दिसा उपास करचो आनी गावागावानी परारथना सभा घवचयो'.

लोकाक तयार खातीर आनीक थोड दीस दिवक जाय अश काय जाणानी सचयल. दखन ३० मारचा बदला ६ एपरील हो दीस हरताळ, उपास आनी परारथन खातीर नितशीत कलो.

आनी गाधीचया उलयाक पराय दशान उतसफरत परतिसाद दिलो.

दशात तया वळार कितलश वहडल वहडल फडारी आशिलल. ताचया मानान गाधीक लोक अजन सारक वळखय नाशिलल. अश आसतनाय लोकानी कननाच खयचयाच फडाऱयाक दिलो ना तितलो गाधीक परतिसाद दिललो. कितयाक लागन? गाधी तयागी आशिलल, तपसवी आशिलल, गरीब-दबववया खातीर वावरताल, ताचच

पयलो मोठो सतयागरह ८७

वरी रावताल, ताचीच भास उलयताल, 'महातमा' महण लोक ताका आता पाचारक लागिलल. असली कितलीशी कारणा दिव यतात. पणन खर कारण वगळच आशिलल-

दशाक सवराजयाची खरीच भक लागिलली. सवराजय यवच महण आपण कितय तरी करच अश सगळयाक दिसताल. पणन कित करच त ताकाय खबर नाशिलल, कोणच कननाच सागकय नाशिलल. सवराजया खातीर वावरप महळयार कौनसिलानी वचन भाशणा करप, निषधाचयो सभा घवन सरकाराक आडवो उबो चिरप, खयय बॉमब उडोवन वा पिसतोल झाडन इगरज अधिकाऱयाक मारप, असलच कितय करप, असो लोकाचो समज जाललो. गाधीनी काम धदो बद दवरनय सवराजया खातीर वावर यता, उपास करनय वावर यता, परारथना करन वावर यता, ह दाखोवन दिलल. लहानातलया लहान मनशाचयान लगीत कर यता असल तरचो हो कारयकरम आशिललो. असलया हया सादया कारयकरमाक लागन गाधीचया काळजाची तार दशाचया काळजाच तारकडन एकराग जालली. तनना सावन गाधीनी उलोच कलयार परो, लोक ताका परतिसाद दिताल. त करात महण सागतात त करताल. ताच फाटलयान धावताल. गाधीचया वावरात लोक वाटो घताल हाच कारण गाधीच कारयकरम लोकाक झपपा सारक, पलपासारक आसताल. 'हाबय कितय तरी करता' ह तरची धादोसकाय त जण एकलयाक भोगक दिताल.

६ एपरिलाक गाधी मबयत आशिलल. मबयत तया दिसा सगळयानी आपणाली कामा बद दवरली, सकाळी चौपाट वयलयान एक वहडली मिरवणक भायर सरली. मिरवणकत मखार खासा गाधी रावल. सरोजिनी नायडय आशिलली. मिरवणकत मबयतलया मसलमानानीय वाटो घतिललो. गाधीक आनी सरोजिनी दवीक त आपणाल मशिदत घवन गल. थय दोगायची उलोवपा जाली.

दकषिण आफरिकत आसतना गाधीनी दोन लहानशी पसतका बरयलली. एक 'सरवोदय' नावाच. दसर 'हिद सवराजय' नावाच. जया पसतकाक लागन तागल जिवीत मळाथावन बदललल आनी जया पसतकान ताका एक नवी नदर दिलली तया जॉन रसकिनाचया 'अणट दिस लासट' हया पसतकाचो आपरोस 'सरवोदय' हया पसतकात आयिललो. जालयार, सवराजय महळयार कित, त आमका कश मळटल, ह विशिच तागल पराय चितन “हिद सवराजय' हया पसतकात आयिलल. (गाधी विचाराची गगोतरी महणपा सारक ह पसतक) दोनय पसतकाचर सरकारान बदी घालली. दोनय पसतका लोक रसतयार यवन उकतपणी विकपाक लागल. खासा गाधी ती विकपाक भायर सरल. ह भाशन ताणी एक कायदो मोडिललो. सरकाराक दाखयल बगर काय छापक जायना, असो आनीक एक कायदो आशिललो. तो मोडपा खातीर 'सतयागरही' नावाच एक नमाळ ताणी सर कल. खासा गाधीनी ताचर सपादक महण आपणाल नाव दिल.

एका विचाराची जिवीत - कथा ८८

मबयत हाच पयली असलो दखाव कननाच कोण पळोवक नाशिललो. भय

भाडो सोडन ह भाशन लोक कननाच रसतयार यवक नाशिललो. गाधीनी एकतरचो 'जाद' कललो. आनी पराय मबय ताच फाटलयान 'पिशी'

जालली. हरताळा खातीर पयली ३० मारच हो दीस थारायललो. उपरात तो बदलन

६ एपरील कललो. पणन हो बदल घडिललयाची खबर दिललीत वळार पावक नाशिलली. हाका लागन दिललीतलया लोकानी ३० मारचाकच हरताळ कलो. दिललीतय एक वहडली मिरवणक भायर सरली. सवामी शरधदानदानी तिच फडारपण कल. तया दिसा दिललीतलया लोकाक एक अदभत दखाव पळोवक मळळो. दिललीतल हिद आनी मसलमान एक जालल. ज कनना एकामकागर उदक लगीत पियनाशिलल त तया दिसा एकामकाक उदक पियवपाक दिवक लागल आनी उकतयार एकामकाचया हातच उदक पियवपाक लागल. सवामी शरधदानद आरयसमाजी. ताका दिललीतल मसलमान जामा मशिदीत घवन गल. शरधदानद थय उलयल. थयचयान मिरवणक मखार वचपाक भायर सरली तनना इगरज पोलीस आडव आयल. ताणी मिरवणक आडायली. मखार गलयार आरमातलयान आमका गळयो सोडचयो पडटलयो असो ताणी लोकाक भय घालो. शरधदानद हडड फड काडन मखार आयल. आनी पोलिसाक ताणी सागल, “लो, म आग जा रहा ह. चलाओ तमहारी गोली' शरधदानदाची धिटाय सगळयाच भितर पातळळी. सगळ मखार चलपाक लागल. ही खबर फाफा करन रोखडीच दशभर पातळळी आनी पराय दशाचया आगार काटो फलन आयलो.

दशात धिटायच एक नव वार वहावपाक लागिलल. हाच पयली दशात लहान वहड हरताळ हागा थय जालल. पणन यदो वहडलो

पराय दशाचो कारभार बद उडोवपी- राजकी हरताळ हाच पयली कननाच जावक नाशिललो. इगरज शिटकावल. 'सादो हरताळ नहय हो. बड ह बड' महणपाच रोखडच ताचया लकषात आयल. बडाचया धगाची जाणवीक ताका सगळयात चड दिललीत जाली; आयज वर त हिद आनी मसलमान दोगाकय एकामका आड झजयत आयिलल. हिदसतान सवततर जाल जालयार हागा हिदचच राजय यतल. आना ह राजय तमका खातल अश महणन मसलमानाक त आतामरन सवराजयाच चळवळी पसन सदा पयस दवरीत आयिलल. हिदक मसलमाना आड, मसलमानाक हिद आड शिखाक दोगाय आड, दोगाकय शिखा आड; असपशयाक सवरणा आड, सवरणाक _असपशया आड, बरामहण नहय ताका बरामहणा आड, बरामहणाक बरामहण नहय ताच आड, हभाशन ताणी सगळया हिदी लोकाक एकामका आड उब कलल, ताच मजगतचया किजिलाक उदक सार घालन ती वाडयत आयिलल.

पयलो मोठो सतयागरह ८९

हिदसतानात राजय करतल जालयार ह भाशन सगळयाक फोडन सगळयाक एकामका आड दवरनच करक यतल अश ताच मतत जालल. आनी हयाच धोरणान त आता मरन चलत आयिलल. गाधीची चळवळ पळोवन त भियल. ह चळवळीत हिद, मसलमान, शिख, बरामहण, अ-बरामहण सगळ एक जालल पळोवन ताका आपणालया सामराजयाची बनयादच हालिलल वरी दिसली. ही चळवळ चिडडन उडोवक जाय महणपाचया निरणयार त रोखड पावल. दिललीतली मिरवणक जामा मशिदकडलयान दिललीचया रलवसटशनार पाविलली. पोलिसानी आरमातलयान गळयो सोडलयो. तातत काय जाण मल. कितलश घायाळ जाल. मिरवणकतलो लोक चाळवलो. ताणीय फातर हातात घतल आनी पोलिसाचर मोखन मारल.

दिललीपरस चड पजाब पटल. शरधदानदानी सगळ गाधीक कळोवन धाडल आनी ताका दिललीक आपयल.

गाधी रोखडच मबयचयान दिललीक वचपाक भायर सरल. पणन दिललीक पावच पयलीच पलबल नावाचया एका लहानशा सटशनार पोलिसानी ताका धरल. गाधीक धरिललयाची खबर पजाबाक पावली. तनना पजाब भक‌ करन पटल. ताण बचत थय तोडफोड सर कली. ह वटन मबय, अहमदाबाद, नडियाद सारकलया वाटारातलय लोक चाळवल आनी ताणीय जाळ-पोळ, तोडफोड सर कली. लोकानी अश कितय कलल सरकाराक जाय आशिलल. असलया जाळ-पोळ, तोड-फोड करतलया लोकाक मारप पटप सरकाराक सोप आशिलल.

पलवल सटशनार गाधीक धरन सरकार ताका बदखणीत दवरपा बदला मबय घवन गल आनी मबयत ताण ताका सोडन दिल. गाधी परत दिललीक वचपाक भायर सरिलल. इतलयात लोकानी वचत थय कलल तोडफोडिची खबर तागलया सागातयानी ताचया कानार घाली. खासा मबयत लोकानी समारा भायर तोडफोड कलली. गाधी शिटकावल. महणपाक लागल, इगरजा आड लोकाचया मनात कितली तिडक आसत महणपाचो आपणाक सारको अदमास नाशिललो. तोडफोड अशीच चलक दिली जालयार सरकाराक जाय तच जातल. लोकाची ही तिडक आळाबदा हाडक जाय. तिका दसर विधायक रप दिवक जाय. लोकाक अजन सतयागरह महळयार कित त समजक ना सरकारान आमका कितलय चाळोवन घाल जालयारय आमी चाळोवन घवच नात, शानत रावतल आनी आमका जाय तशीच पावला आमी घालतल महणपाचो लोकाचो निशचय नासत जालयार सतयागरह जतवत जावक पावना. लोकाक मारपाची, चिङडपाची सदच आपणाक सरकाराक दिवपाची ना. आपणाचो हिशोब चकलो. आपण आकाताची वहडली- हिमालया यदी- चक कली, अश ताका दिसपाक लागल.

लोकाक सारक तयार कल बगर सतयागरह करप समा नहय अश ताणी यवजिल आनी ज कित आता मरन घडिलल ताच परायशचित महण ताणी तीन

रत एका विचाराची जिवीत- कथा

दिसाचो उपास कलो आनी- सतयागरह थाबयलो.

२३. जालियावाला बाग

भःजाब पयलीच पटिलल. तातत सरकारान पतरोल ओतल. पड सफददीन किचल आनी डॉ. सतयपाल ह पजाबी लोकाच मानसत फडारी. दोगाकय एक दीस अमतसरचया डिसटरिकट मजिसटरटान आपणागर आपोवन वहल आनी थयचयान भायल भायर बदखणीत वहरन दवरल. उलोवणी करपाक महण गलल फडारी परत आयल नात तनना, लोक हसकयात पडल. वासपस करपाक त मजिसटरटागर गल. जालयार, पोलिसानी ताका वाटर आडायल. आडायतकच लोक खबल. ताका पयसावपाक पोलिसानी पयली 'दका हाडपी धवर' (टियर गस) सोडलो. मागीर, लोक आळाबदा यनात-श पळोवन गोळीबार कलो. तातत काय जाण मल. काय जाण घायाळ जाल. लोक अदिकच खबल. ताणी वचत थयचयो सरकारी बको, रलव-सटशना, पोसट-ऑफिसा, हर सरकारी कचर‍यो हाका उजो घालो. काय इगरजाकय मारन उडयल. पजाबात कितल-शच कडन सरकाराक गोळीबार करचो पडलो. हया गोळीबारान कितलश कडलो लोक मललो..

गोळीबार करपाक सरकाराक निमितया जाय पडटाली आनी निमितया ताका आपसक मळटाली. लोक चाळवताल, पोलिसाचर फातर मारताल, सरकार गोळीबार करताल आनी लोक मरताल.

पजाब सामकच हाता भायर गल तनना सरकारान रोखडोच 'मारशल ला' लाग कलो आनी सनयाक आपोवन पजाब ताच सवादीन कल. सनयाचो मखल अधिकारी जनरल डायर आशिललो. सतया हातात घनाफड ताण सभाचर आनी मोचयाचर पयली बदी घाली. मागीर, काय जाणाक दबावानच धरन" भितर घाल. पजाबा भोवतणी . ताण दिशटी पडना असलो लोखणाचो एक पडडो उबो कलो. आनी भितरलयो खबरी भायर वचचयो नात, भायलो कोण भितर यवचो ना, हाची खब जतनाय घतली. (ह तह

दोनच दीस जालल- 'बसाखी'आयली. बसाखी ही पजाबी लोकाची -हिनद शिख दोगायची- एक वहडली परब. ह परब निमितयान अमतसरातल जालियावाला बागत समार वीस हजार लोक एकठाय जालल. जनरल डायराचया कानार ही , खबर पावली तनना ताच पितत खवळळ. “अबबा! सभा-बदिचो हकम काडिललो आसतना लोक सभा घतल! हाका बदद शिकयतलो' अश थारावन तो काय सनिकाक घवन जालियावाला बागत गलो. शाराचया मदलया वाटारात आसा ही

जालियावाला बाग ९१

बाग. बागभोवतणी चोय वसलयान घरा आशिललयान घराचया वणटिनी तिचयो शिमो आपशी बादन आयलयात. बागत भितर सरपाक एकच अशीर पाळण आसा. ह पाळणीतलयान डायर भितर सरलो. आनी लोकाक सभा बद करात, घरा वचात असली कसलीच सचोवणी दी नासतना ताण सनयाक गोळीबार करक सागलो. बाराश जाण थयच थय मल आनी समार तीन हजार सश घायाळ जाल. 'कारतसो सोपिललयो महण बाकिच वाटावल. ना जालयार, ताकाय मारन उडयतलो आशिललो' अशी फशारकीय ताण उपरात मारली. इतलय करन तो धादोशी जालो ना. मललयाक आनी घायाळ जाललयाक ताण रातभर थयच दवरल. ताका वजकी आधार दिलो ना, उदकाचो एक घोट लगीत पियवक दिलो ना.

उपरात, तो पराय शाराक पिडपाक लागलो. पयली नळाच उदक बद कल. मागीर वीज बद कली. लोकाक धरन धरन हाडपाक लागलो. ताका नागड करन लायटिचया खाबयाक बादन चाबकानी मारपाक लागलो. काय दिसा पयली लोकानी एक इगरज बायल-मनशक जिती मारिलली. ज पाळणीत तिका मारिलली त पाळणीतलयान यतलया वतलयाक रसतयार उमथ पडन सरपटत सरपटत वचपाची खयासत करपाक लागलो. समार पननास जाणाक गोळार मारपाचयो खयासती फरमायलयो. पचचाळीस जाणाक जलम-ठपिची खयासत दिवन अदमानाक धाडन दिल. त भायर, काय जाणाक पाच पाच, तर, काय जाणाक धा धा वरसाचयो खयासती फरमायलयो.

एकलया अमतसरातच नहय, लाहोर, गजरावाला, कसर सारकलया वाटारानीय ताण ह तरचयो मनीसपणा भायलयो आगळिको कलयो.

आगळिकाचयो खबरी भायर वचक पावचयो नहय हाची जतनाय ताण पयलीच घतिलली. पणन-

लिपोवन लिपोवन तो कितल दीस खबरी लिपोबन दवरतलो आशिललो? तयो लहव लहव करन भायर पावलयोच. परिणामः पराय दश चाळवलो. 'हया आगळिकाची चौकशी जावकच जाय” महणपाचो आवाज वचत थयचयान वयर सरपाक लागलो. रवीनदरनाथ ठाकर शानतिनिकतनात आपणाल कवितच साधनत गलल आशिलल. ताचयाय कानार हयो पावलयो. काय वरसा पयली सरकारान ताका 'सर' ही पदवी दिलली. इगरज सामराजयातली ही सगळयात वहडली भौमानाची पदवी. रवीनदरनाथाक तिची आता लज दिसपाक लागली. ताणी वायसरॉयाक एक खरमरीत चीट बरयली आनी निषध महण 'सर' पदवी परती कली.

गाधीचया कानार हयो खबरी पावलयो तनना ताका आकाताचो धसको बसलो. कसलय किजील उपरासन यद बगीन ताका सरकारा आड झजपाच नाशिलल. इगरज ह लोकशायक मानपी लोक. तागली हिनदसतानातली राजवट आयज अनयायान चलता आसली तरय एक दीस ती निवळटली- आपण ती निवळायतलो- हया

९२ एका विचाराची जिवीत - कथा

भावारतान त वाबरताल. हया भावारताक पयली वर गलली. उपरात, परिसथितिची नियाळणी करपाखातीर आपणाक पजाबाक वचक दिवच महण ताणी वायसरॉयाकडन मागल. स महयन मरन ताका वाट पळोवची पडली. अखरक स महयनया उपरात त जनना पजाबाक पावल तनना दोन गजाली घडन आयलयो- .

एक, जी राजवट कननाय तरी निवळटली अशी ताका उमद आशिलली त राजवटी वयलो तागलो विसवास साप उडन गलो. ही 'सतानी' राजवट. ती निवळपाची आसत ना. तिका हमटावन उडयल बगर दसरो उपाय उरक ना, हया निरणयार त पावल. आनी-

दसरी, गाधीक पळनाफड लोकाचो भय-भाडो साप ना जावन गलो. ताचयात पराण सचारलो. काय दिसा पयली जाचर उमथ पडन रसतया वयलयान सरपटत वचपाचो परसग आयिललो तच नहय, तर तागली लहान लहान भरगी लगीत इगरजी राजवट ही 'सतानी' राजवट महणन मोटया मोटयान आङडक लागिलली.

इगरजाचो भय लोकाचया काळजातलो सापप ना जावन गललो. जनरल डायर इगरजी सामराजय घट करपाक मखार सरिललो. सभागयाचया

आगळिकानी उरफाटच घडोबन हाडिलल. इगरजी सामराजयाची ताण बनयादच हालयलली.

२४. खिलाफत

गा धी पजाबात आसतनाच ताका दिललीचया काय मसलमान फडाऱयाच एक आमतरण मळळ.

जालल अश- पयलया महा-झजात मसलमानाचो आधार मळचो महण इगरजानी ताका एक

उतर दिलल. झजात इगरज जिखल जालयार त मसलमानाचया खलिफाक हात लावच नात, अश ताणी महळळ. इगरजाचया उतराचर पातयवन हिनदसतानातलया मसलमानानी इगरजाक आधार दिललो. झज आता सोपिलल. इगरजाक जत मळिलल. पणन मसलमानाक दिलल उतर इगरज विसरलल. मसलमानाक हो विशवासघात-सो दिशिललो आनी त इगरजाचर खबिलल. ताणी एक चळवळ सर कलली. तिका 'खिलाफतिची चळवळ' ह नाव आशिलल. मसलमानाक गाधीचो तको जाय आशिललो. तागल एक समलन दिललीत भरपाच आशिलल. महण गाधीक ताणी आपयलल. आमतरणात ताणी एक वाकय जोडिलल: 'हया समलनात खिलाफतिचया परशना वागडा गोरकषचया परसनाचरय विचार जातलो.'

गाधी वागडा ताणी सवामी शरदधाननदाकय आपयलल. त मसतीत दिललीतल मसलमान सवामी शरदधाननदाक खब मानताल.

खिलाफत ९३

गाधी दिललीक आयल आनी सगळयात पयली शरदधाननदाक मळळ. ताच कडन उलोवन ताणी मसलमान फडानयाक सागल-

खिलाफतिचो आनी गोरकषचो सबद ना. जोडपाकय फावना. दोनय सवततर परशन. गाय मारतकच हिनद दखवतात. ताचो मान राखपाखातीर तमी गाय मारची नहय असो सवततरपणान थाराव घतलो जालयार तमका तो सोबतलो. खिलाफतिच चळवळीत हिनदचो आधार मळटलो महण तमी असलो थाराव घतलो जालयार ताका 'वयापार' महणचो पडटलो. हो वयापार तमकाय सोबचो ना, हिनदकय सोबचो ना. तच भाशन, इगरजानी तमचो विशवासघात कला महण हिनदनी खिलाफतिचया परसनात तमका आधार दिवचो असो थाराव घतलो जालयार तो ताका सोबतलो. तमका आधार दिलो जालयार तमी गायो मारच नात अश यवजन हिनद तमच चळवळीत पडल जालयार तोवय वयापार जातलो. तो हिनदकय सोबचो ना, तमकाय सोबचो ना.

ह फकत आपणालच मत नहय, सवामी शरदधाननदाचय हच मत महणपाच ताणी सपसट कल.

मौलाना अबदल बारी ह मसलमानाच एक फडारी. ताणी महळ, खिलाफतिचया परशनात हिनद आमका आधार दिव वा नाका दिव, आमी गायो मारपाच बद करतल. हिनद आमच भाव. आमका दोगाकय हयाच दशात रावपाच आसा. त दखवतात तसलयो करणयो आमी ह मखार कनना करपाच नात.

कितलया-शया वरसा उपरात हिनद मसलमान एक जाललवरी सगळयाक दिसल.

सवामी शरदधाननदा वागडा गाधी समलनात हाजीर रावल. थय 'सवदशी'चर एक थाराव आयलो. मौलाना हसरत मोहानी ताचर उलयल. तागलो सभाव झजार‍याचो. खिलाफतिचया परसतराक धरन दिललया उतराक इगरजानी पाळो दिलो ना जालयार इगलडचयान यतलया लगटाचरच नहय तर थयचयान यतलया सगळया तराचया मालाचर आमी बहिषकार घालक जाय, हो विचार ताणी माडलो. ताका इगरजाची आकाताची तिडक आशिलली. ती तागलया काळजात खदखदताली. ती त भायर काडक सोदताल. ताणी गाधी कडन पळोवन महळ, 'हाचयाकय खर दसरो कसलोय उपाय तमचकडन आसत जालयार सागात. तो करया. पणन इगरजाक नाका-परो जावक जाय.'

गाधी सवदशीचयाच मतताच आशिलल. पणन जागरक. बगालच फाळण वळार सवदशीची चळवळ नटान चलिलली. तिचो लाव दशी मिल-मालकानी घतिललो. दशी लगटाचयो दरो वाडोबन ताणी त मसतीत लाखानी दड जोडिललो.

द एका विचाराची जिवीत- कथा

ह त विसरक नाशिलल. गाधी ताचर पातयवक तयार नाशिलल. सरी दशी

आसली कित, विदशी आसली कित, गळो कातरपाचच काम करता.

दशी सरयक लगीत गरिबाचो गळो कातरपाची सद मळक फावना, हविशी त जागरक आशिलल. खादी अजन जलमाक यवक नाशिलली. चरखो निकतोच तागलया हाताक लागिललो. चरखयार सत काडपाच आनी त हात-मागार विणपाच परयोग आशरमात ताणी हालीच सर कलल. ज मरन ह परयोग सफळ जायनात त मरन सवदशीचया थारावाक तको दिवपाक त तयार नाशिलल. ताणी दसरोच एक उपाय सचयलो. फाटलया काय महयनया थावन ताच तकलत हो उपाय घोळटालो. अनयायाआड उकतपणी उसळक जाय, ह त लोकाक शिकोवक सोदताल. पणन ह उसळप अहिसचया वयाकरणाक धरन जावक जाय, हाची जतनायय त घवक सोदताल. फाटलया सतयागरहात लोक उसळळल ताणी पळलल. पणन लोकाचया मनात आशिलली इगरजाविशिची तिडकय हिसचया रपान तितलयाच नटान उसळळली ताणी पळलली. ताका ही चक परती जावक दिवपाची नाशिलली. दखन ताणी महळ, 'आमका तरसाद घवन झजपाच ना. कितयाक, तरसादची वाटच सामको अ-ववहारीक थरलया (त ततवाची भास उलयल नात, ववहाराचीच उलयल.) महणटकच, आमच मखार एकच वाट उरताः आमी सरकाराक आधार दिवपाचच बद करया. आमी सरकारी चाकऱयो सोडन दिवया. सरकारी शाळा-कॉलजाचर बहिषकार घाल a नयाय मागपाक सरकारी नयायालयानी वचच नात अश थारावया. सरकारी [चो तयाग करया.'

ह चळवळीक ताणी नाव दिल: नॉन-कोऑपरशन - असहकाराची चळवळ.

गाधीची ही सचोवणी आयकन 'खर उपाय सचयात' महणटल मौलाना हसरत मोहानी लगीत चकासर जाल. 'हाचर यवजपा खातीर थोडो वळ दियात', अश महणपाक लागल.

२५. असहकार

काः दिसानी मसलमानानी गाधीच ह असहकाराच यवजणक एका ताळयान मानयताय दिली. इतलच नहय, तर खिलाफत चळवळिची सताय ताचयाच

हातात दिली. गाधीनी रोखडीच वायस-रॉयाक चीट बरयली. आनी 'खिलाफतिचया परसनाक धरन दिललया उतराक तमी पाळो दिलो ना जालयार आपणाक सरकाराकडन अ-सहकार करात महणपाची बदद मसलमानाक दिवची पडटली. इतलच नहय,

असहकार ९५

तर ह चळवळीत वाटो घयात महण आपणाक हिनदकय उलो मारन सागच पडटल' अश कळीत कल. |

अ-सहकाराची ही चळवळ सर करपाखातीर ताणी दिसय थारायलोः १ ऑगसट १९२०.

पजाबात जाललया आगळिकाची चौकशी करपाखातीर सरकारान लॉरड हटर हाचया यजमानपणा खाला एक समिती नमिलली. ह समितिचो अहवाल जिसत हयाच अदमासाक उजवाडा आयलो. पजाबात जाललया आगळिकाचो सरकाराक इललोय पचछातताप जावक ना. इतलच नहय, तर ताची लजय दिसक ना, महणपाच ताततलयान सपसट जालल. जाणी आगळिको कललयो ताका खयासत दिवपा वाटयाच सरकार ताच सतकार करता, ह पळोवन तर दशाक धसकोच बसलो. लोक चाळवल. रोखडच कागरसीन आपणाल अधिवशन भरल आनी तिणय आपणाली सता गाधीचया हातात दिवन अ-सहकाराच चळवळीक मानयताय दिली.

गाधी आता एकाच वागडा राषटरीय कागरस आनी खिलाफत दोगायच फडारी जालल

कागरस हातात यना फड गाधीनी तिच रपच साप बदलन उडयल. वरसातलयान एक खप दोन तीन दीस काम करपी ही ससथा आता वरसय भर काम करपाक लागली. कागरसिचया कामात आपणालो सगळो वळ दिवपी फडारी तिण आपणा भोवतणी उब कल. दशी भासाक धरन तिण आपणाली बादावळ आखन काडली. विशय समितिचया वागडयाचो आकडो तीन-श पननासा वयर वहलो. पदरा बागडयाची एक कारय-समिती (वरकिग कमिटी) घडयली. सगळयात महतवाची गजाल महळयार कॉगरस आता इगरजी शिकिललया दशभकताचीच ससथा उरक नाशिलली. वाचक बरोवक नकळ आशिललया लोका खातीर लगीत तिची दारा आता उकती जालली.

गाधीनी कागरसीत घडोवन हाडिलल ह बदल काय कागरस-जनाक निखालस मानवल नात. त कागरस सोडन गल. हया सोडन गललया फडानया मजगती एक आशिलल: महममद अली जिनना.

परारथना, अननय, विनय, निषधाच दीस आता सोपिलल. दशाचया इतिहासात आता एक नवो अधयाय सर जाललोः साहसाचो आनी बलिदानाचो. दकषिण आफरिकतलयान मायदशाक परतन गाधीक फकत पाचच वरसा जालली- दशाची सगळी सता ताचया हातात गलली.

एका विचाराची जिवीत- कथा

२६. उकत बड

९६

क*चच वरसा पयली ज आपणाक 'राजभकत' महणोवन घताल, तच गाधी

पी जत पाच वरसा उपरात, एक मोटयातल मोट 'राजदरोही' जावन वावरक

लागिलल. इगरजाची “सतानी' राजवट मळासयत हमटावन उडोवपाक भायर सरिलल.

'आमी सर कला त अहिसक आसल तरय एक उकत बड महणपाची सरकारान

नोद घवची' अश सरकाराक सागनय त मकळ जालल. खरपणानशी, अ-सहकाराची चळवळ एक तरच उकत बडच आशिलली.

'उकत' जाललयानच ह बड सवसारात जावन गललया आयजवरचया सगळया बडात

आगळ वगळ आशिलल आनी इगरजाक ताच ह रप बस बर समजलल. ताका ह बड उसतर‍या गलल आनी त कश मोडच हया हसकयात त पडिलल.

शौकत अली आनी महममद अली दोगय भाव मौलाना - महळयार, मसलमानाच धरमगर. दोगय खिलाफत आनदोलनाच मानसत फडारी. दोगाकय वागडा घवन गाधी दशाचया खाची-कोनशानी भोवपाक लागल. दरयाक भरती यवची आनी एका फडली एक लहारा एकासारकी उसळत रावची, तशी, गाधीक आयकपाक आनी पळोवपाक लोकाची वचत थय लहारार लहारा उसळपाक लागली. एक 'महातमा' महण लोक आता ताका वळखपाक आनी पाचारपाक लागिललो आनी मसलमाना भितर ताचो एक “पवितर, सरळ आनी नितळ काळजाचो मनीस' महण लोकिकय वाडिललो. मसलमान बायलाचया बसकानी उतार पिरायचया मलला मौलवीक लगीत जय दोळयाचर पटो बादल बगर आयजवर वचक मळक नाशिलल थय खासा मसलमान बायलोच गाधीक मजरत घवन वचपाक लागिललयो. आनी गाधी हराक जागयत आयिलल तश मसलमान बायलाकय जागोवक लागिलल.

हिनद आनी मसलमान आता काळजान एक जाल असोच सो कित सगळयाक भास जावपाक लागिललो. खासा गाधीक लगीत जाललो.

अ-सहकाराची काय पावला ताणी पयलीच थारावन दवरिलली- पयली सरकारी पदवयो आनी भौमान सोडन दिवप. सरकारी दरबारानी

आनी सरकारी यवकार सवाळयानी वचपाच बद करप; उपरात, सरकारी नयायालयाचर आनी कौसिलाचर, तशच, सरकारी शाळाचर आनी कॉलजाचर बहिषकार घालप; मागीर, सनीक वा अ-सनीक परशासनात काम करतलयाक सोडचिटयो दिवन भायर सरात महण सागप आनी निमाण, सरकाराक टकस दिवपाच बद करप- ह भाशन, एक एक पावल घालीत ताका मखार वचपाच आशिलल.

ताका सरकारच बद उडोवपाच आशिलल.

उकत बड ९७

ताचो उलो कानार पडना फड कितल-श जाण मखार आयल आनी ताणी आपणालयो पदवयो सोडन दिलयो. सगळयात पयली गाधीनी आपणाक मळिलल 'कसर- ए-हिनद' पदक सरकाराक परत कल. जमनालाल बजाजानी आपणाल 'रायबहादर' पद सोडन दिल. मोतीलाल नहर, चिततरजन दास, राजनदर परसाद, राजगोपालाचारय सारकलया वकिलानी महयनया-महाल हजारानी रपयाची जोड करन दिवपी वकिलकी सोडन दिली. सभाषचनदर बोसानी आय.सी.एस. पद सोडन दिल. कौसिलाच वचणकक काय जाण उब राविलल. ताणी आपणाल अरज रोखडया रोखड फाटी घतल.

सगळयात महतवाच महळयार- हजारानी विदयारथयानी आनी शिकषकानी सरकारी शाळा-कॉलजा सोडन दिलली.

आनी सगळ अ-सहकाराच चळवळीत तन-मन-पराण ओपन वावरपाक लागिलल. काय जाणटया दशभकतानी गाधीच ह चळवळिचो 'एक नकारातमक चळवळ'

महण विरोध कललो. ताका ही चळवळ “फकत मोडन घालपी चळवळ' कशी दिशिलली. खरपणानशी, नकारातमक फकत ह चळवळिच नाव आशिलल. मदलात ती एक रचनातमकच चळवळ आशिलली. कितयाक, जय कितय मोडटाल थयच नव कितय घडटाल. सरकारी शाळा कॉलजाच सवातर राषटरीय शाळा आनी राषटरीय विदयापिठा उबी जाताली. नयायालयाचया जागयार पचायती आयिललयो. विदशी मालाचया बहिषकारा वागडा खादी आनी गरामोदयोगाक पोसवण मळपाक लागिलली. (खादी आता तयार जावन बाजारात यवपाक लागिलली.) इगरजी भाश बदला

दशी भाशाचो आनी ताका जोडपी हिनदसतानी भाशचो वापर सर जाललो. त भायर, हिनद-मसलमाना मजगती एकचार घडोवन हाडप, हिनद समाजातल आफड-भशट ना करपा खातीर असपशयता निवारणाचो वावर करप, सोर‍याचया गतयाचर पिकटिग करन लोकाक सोरो सोडक लावप - ह तरच कितल-श वावर गाधीनी ह चळवळीक जोडिलल आनी दशात त चलपाकय लागिलल.

सगळयात महतवाच महळयार- यगाची यगा चिडडन पडिललो लोक हडड मखार काडन चलपाक लागिललो.

इगरजाचया सामराजया परस ज दसर एक भयाकरत सामराजय दशात पाळामळा धरन घट जालल त भयाच सामराजयच मळा सयत हमटन पडिलल.

अठराश सततावना सावन एकोणीसश सात मरनचया काळात ज घडोवन हाडपाक करानतिकारी दशभकत आवडताल त गाधीच ह असहकाराच चळवळीन काय महयनया भितरच घडोवन हाडिललः लोक धीट जाललो आनी दशा खातीर मरपाक तयार जाललो. कोणाचीच हतया करी नासतना, खयच बॉमब फोडी नासतना, कितयाकच उजो घाली नासतना, सरकार बद उडोव यता - लिपन रावच पडना,

९८ एका विचाराची जिवीत - कथा

उकतपणान ह काम कर यता महणपाच लोकाक आता पटपाक लागिलल. गाधीची

अहिसा ही जनाची, बौदधाची वा हिनदची परवपरातन काळा पसन चलत आयिलली

अहिसा नहय; ही वगळ तरची एक अहिसा; लोकात -बायलात आनी भरगयात

लगीत- कषातर-तज जागोवन ताका झजपाक मखार काडपी अहिसा महणपाच सपसट

जालल. आदल कितलश करातिकारी आता गाधीक यवन मळिलल.

हजार लोकाकडलयान एकाच वागडा हजार तराची कामा करन घवपी

आनी सगळयाचर बारीक नदर दवरपी एक आगळ वगळ सनानी हया रपान गाधी

आता दशा मखार उब राविलल.

२७. एका वरसात सवराजय

विः कागरस महा-समितिची बसका जाली. ह बसकत गाधीनी तीन

कलमी एक थाराव हाडलो-

१) टिळकाचया नावान एक सवराजय फड एकठाय करचो आनी तातत

एक करोट रपय जमोवच. २) कागरसिच एक करोट वागडी करच. आनी- ३) दशात उणयात उण वीस लाख चरख सर करच. दशान ही तिनय कामा वरसा भितर करन दाखयली जालयार आपण वरसा

भितर सवराजयय हाडन दितलो महणपाची घोषणाय ताणी कली. 'वरसा भितर सवराजय' ह घोषणन पराय दश उचाबळीत जालो. लोक

दोटटी नटान वावरपाक लागल. गाधी एका सारक भोवत राविलल. एका गावातलयान दसर‍या गावात अश

भोवत भोवत पराय दश ताणी माङडिललो. त पावक नाशिलल असो एक लगीत महतवाचो गाव उरक नाशिललो. जय पावताल थयचया कारयकरतयाक भायलयान भितरलयान सारक वळखन घवपाचो यतन करताल. ताचयो अडचणी समजन घताल. तयो पयस करपाचो यलय करताल, आनी सगळयाक नवी दख, नवी उरबा दीत वताल. दिसपटटयो राशिनी चिटयो यतालयो. सगळयाक जापो बरयताल. हया सगळया कामात आनीक एका कामाची भर पडिलली. ताणी गजरातीत 'नवजीवन' आनी इगरजीत “यग इडिया' नावाची दोन नमाळी सर कलली. आयतारा आयतारा ती भायर सरताली. हया नमाववयानी त आपणाल काळीज ओतन बरयताल. हया नमाळयाक त “सतयागरहाची तालीम' दिवपाच माधयम लखताल. कारयकरतया खातीर

एका वरसात सवराजय ९९

ही तागली एक तरची सपतकी चीट आसताली. हातल 'यग इडिया' जालयार इतल लोकपरिय जालल की त उजवाडा यताल तयाच दिसा ताचयो चाळीस हजार परती खपतालयो.

दशात एक तरचो नवो पराण सचारक लागिललो. सरकाराक नाका जीव जाललो. कित करच, ताका समजनाशिलल. चलता

तशच चलक दिल जालयार त खय पावत, सागक यनाशिलल. बर, चलता त चलक दिल ना, आडायल जालयार त कित आनी कसल रप घत, हवय सागक यनाशिलल. गाधीक धरन भितर घालक जाय अश ताका दिसताल. पणन ताका धरन भितर घालयार कित जाता, ह ताण पयलया सतयागरहावळार पळलल. ताण पयली गाधी आनी अली भाव हाच मदी फट घालपाचो यतन कलो. महणटासर सिधातलया एका हिनद फडानयाक गोरकषचो परसन घवन मखार काडलो. आनी हिनद मसलमाना मजगती धोशी मातोवपाचो यतन कलो. अखरक भया सरशी ताण वगळोच एक उपाय यवजन काडलो. गाधी सोडन बाकिचया कागरस फडानयाक त एका फाटलयान एक धरपाक लागल. ताचया भाशणाचर आनी ताचया मोरचयाचर बदी हाडली. महणटासर शौकत अली आनी महममद अली दोगाकय धरन भितर घाल.

काय दिसा पयली कराचीत खिलाफत समलन भरिलल. तातत महममद अलीन महळळ, “इगरजी सनयात खयचयाच मसलमानान आता भरती जावक जायना.ज भरती जालयात ताणी सनयात रावक जायना. सगळयानी सनय सोडन आता भायर यबच.' जाल, सरकार भियल. ह लोक आता सनयातय बड घडोवन हाडटल अश ताका दिसल.

गाधी आदल वरीच एका गावातलयान दसर‍या गावात भोवत आशिलल. अली-भावाक धरन भितर घालयात महणपाची खबर कानार पडना फड ताणी महळ, 'ज राजवटीन हिनदसतानाचो अधःपात कला त राजवटिचया सनयात चाकरी करप हाच सारको राषटराचो दसरो अवमान ना.' आनी, अली-भावाक जया भाशणाक लागन धरन वहलल तया भाशणातल मदद चळवळीतलया सगळया कारयकरतयानी आपणालया उलोवपातलयान लोका मखार दवरच, अश लोकाक सागल.

इगरजा विशिच तिडकीन लोक भितरल भितर घसमटटात ह ताणी पळलल. हया घसमटमाराक दसर तरन वाचा फोडची महण ताणी दशा मखार आनीक एक कारयावळ दवरली- विदशी लगटाची होळी करया महण दशाक सागल.

होळय खातीर ताणी एक दिसय थारायलो. जिसत हया वळार इगलडच राजकवर- परिनस ऑफ वलस- हिनदसतानाक

भट दिवपाक आयल. कागरसीन तागल ह भटिचर बहिषकार घालो. जय जय त गल थय थय रितया किणण रसतयानी, हरताळानी आनी इगरजी लगटाचया होळयानी

१०० एका विचाराची जिवीत- कथा

ताका यवकार दिलो. सरकार चाळवल. ताण कागरस आनी खिलाफत दोनय ससथाचर बदी

हाडली. मोतीलाल नहर, चिततरजन दास, लाला लाजपतराय, मौलाना आझाद, खान अबदल गकार खान- सगळयाक धरन भितर घाल. जवाहरलाल निकतच मोट उमदीन चळवळीत पडिलल. तान-भक विसरन वावरताल. तवय भितर पावल.

समार वीस हजार सतयागरही बदखणीत पडिलल. खादिची तोपी- जिका गाधी तोपी ह नाव पडिलल- कोणायच तकलर

दिशटी पडना फड सरकाराच पितत खवळटाल. ताका 'कित कर, कित नाका' अश जाताल. ही बडाची तोपी ताका सोसनाशिलली.

दशाक सवाभिमानाची कानत मारपाक लागिलली. लोक कदोय वहडलो तयाग करपाक, कदय बलिदान दिवपाक तयार जाललो. गाधीनी घाललयो सगळयो अटी ताण परतयो कललयो.

गाधी निमाण पावल कनना उखलतात ह पळोबपाक लोक आता आतर जाललो.

२८. जबाबदार नततव

णा धी आपणाली पावला मजन घालताल. एका एका पावलान बडाचयो किटी उसळायत वताल. ताणी अ-सहकाराच चळवळिच निमाण पावल उखलच

अश थारायल. गजरातातलो बारडोली जिललो कर-बदिचया सतयागरहाखातीर वचन काडलो. हागा करबदिचया सतयागरहाक जत मळळ जालयार ताच दखीन दसर कडन असलोच दसरो परयोग करप, उपरात तिसर कडन करप आनी, ह भाशन लहव लहव करन पराय दशात करबदिची चळवळ पातळावन सरकार बद उडोवप अशी एक यवजण ताणी आखली. वायसरॉयाक ताणी एक उकती चीट बरयली आनी हया सतयागरहाची ताका शिटकावणीय दिली. सरकार ताच कडन जळोवन घवपाच मनःसथितीत निखालस नाशिलल. 'करात तमका कित करपाच आसा त, आमी पळोवन घव. आमी तमची चळवळ चिडडन उडयतल.' ह तरची जाप सरकाराकडलयान ताका मळळी. गाधी कामाक लागल. बारडोलीक वचन ताणी लोकाक सागल, 'तमी सरकाराक कर दिवच नात. तमका पिडापीड सोसची पडटली, सरकार तमचयो जमनी जपत करतल, पिका पावणर काडटल. पणन तमी फाटी सरक फावना.'

बारडोलीचो लोक गाधी सागतात त करपाक तयार जाललो. जिसत हया वळार गोरखपर जिलहयातलया चौरीचौरा गावात घडिललयो काय

बदखण १०१

खबरी ताचया कानार यवन आदळळयो. थय लोकानी एक मिरवणक काडिलली. तिचर पोलिसानी गळळ सोडिललयो. पोलिसाची ही आगळीक पळोवन लोक खबिललो. आनी ताणी पोलीस-चौकक उजो घाललो. तातत बावीस पोलीस हलपन मलल. मललयात एक सब-इनसपकटराचो धाकलो पतय आशिललो. बरली आनी मदरासा सावनय असलयोच काय खबरी आयिललयो. वीज कोसळन पडची तश-श कित गाधीक जाल. त निरणल.

सरकारान कदीय आगळीक कर, लोका कडलयान हिसची कसलीच करणी घडची ना, हाची त अ-सहकाराचया आरबा सावनच जतनाय घत आयिलल. सनयात शिसत आसक जाय ताचयाकय चड सतयागरहात आसक जाय, ह त भौन भौन लोकाक सागीत समजायत आयिलल. परिनस ऑफ वलस आयिलल तया वळार तागलया यवकाराक गललया काय पारशाक मबयत लोकानी पटिलल. तननाच ताणी असल कितय परथन घडल जालयार आपण चळवळ फाटी घतलो ६९0६ शिटकायलल अगनी परायशरचित महण ताणी एका दिसाचो उपास कललो. | घडणक पळोवन ताका दिसपाक लागल, ह घडणकक किरकोळ महण सोडन दिली जालयार असलयो घडणको हरकडनय जायत रावतलयो. ताका धरबाद उरचो ना. तशयो तयो जायत रावलयो जालयार सरकाराक लोकाचो सड घवपाची सद मळटली. सरकाराक त असली कसलीच सद दिवक तयार नाशिलल.

कागरस वावरपी समितिच ज वागडी भायर आशिलल ताका सगळयाक ताणी आपोवन घतल आनी-

बारडोलीचो सतयागरह आता करप ना असो निरणय घतलो.

२९. बदखण

गा धीनी सतयागरह फाटी घतलो महणपाच कळना फड बदखणीत पाविललया तागलया सागातयाक खबब वायट दिसल. चिततरजन दास, मोतीलाल नहर,

लाला लाजपतराय सारकलयाक तर ताची तिडक लगीत मारली. ऐन त घटकक गाधी असो घात मारतीत अश आमका दिसक नाशिलल, अश काय जाणानी महळ. तर, सवराजय हाताकडन पाविलल, गाधीनी त पयस धकलल, अशय काय जाणाक दिसल. अहिसच परयोग करपाक गाधी कागरसीक आपणालो आशरम मानतात काय कित? कागरस हो एक राजकी पगड, गाधीची परयोगशाळा नहय, अशीय टिका काय जाणानी कली.

१०२ एका विचाराची जिवीत- कथा

गाधीचर वचत थयचयान टिकचो पावस शिवरपाक लागलो.

दिललीत भरिलल कागरस महासमितिच बसकत नागपरच टिळकपथी फडारी

डॉ. मज हाणी गाधी आड अ-विसवासाचो थाराव हाडलो. तो पास जालो ना,

ही गजाल वगळी. पणन सतयागरह फाटी घतलो ही गाधीची करणी कोणाक

मानक नाशिलली, ही गजाल सपसट जालली.

कागरसीत उपराशिलल मतभद वार‍यार पडिलल. ह मतभद पळोवन आता गाधीचो दशा वयलो परभाव सोपलो, असो

वायसरॉयानय समज करन घतलो. फाटल अठरा महयन तो घटमळयात पडिललो. गाधीक धरन भितर घालक जाय अश ताकाय दिसताल. आनी घाल महण ताका वयलयानय इगलडचयान सचोवणयो शिटकावणयो यतालयो. पणन चळवळ चलिलली आसतना धरन भितर घालीत जालयार गाधीचो परभाव समारा भायर वाडटलो, असो ताका भय आशिललो. आता चळवळय बद जालली आनी कागरसीत भितर मतभद वाडिललयान गाधीचो परभावय सोपला असो ताचो समज जाललो. ताण कळाव कलो ना. धा मारचाक (१९२२ चया) ताण ताका धरन वहल आनी अठरा मारचाक अहमदाबादच “डिसटरीकट अणड सशनस' नयायाधीश बरमफिलड हाच मखार उब कल. “यग इनडिया” नमाळयात हाली बरयललया तागलया तीन लखाचो आदार घवन ताचर राजदरोहाचो आरोप घालो.

ताच वागडा “यग इनडिया'च उजवाडावपी शकरलाल बकर हाकाय धरन वहल. दोन कारणाक लागन ही 'कस' खब गाजली- १. बदी आनी नयायाधीश दोगायचया एकामकाकडलया सभय ववहाराक

लागन. आनी- २. बदी आनी नयायाधीश दोगायच कफियतीक लागन.

सवसारातलया खयचयाच नयायालयात नयायाधिशान आपणालया कदलार बसच पयली बदयाच सवातर उबो आशिललयाक कमर बागोवन नमसकार कनना करक ना. हया नयायालयात हो अदभत दखाव लोकाक पळोवक मळळो. सरोजिनी नायडचया दोळयातलयान तर हो दखाव पळोवन भळऽभळऽ5 करन दका वहावपाक लागली.

गाधीनी गनयाव कबल कलो. तिनय लख आपणच बरयलयात महण मानय कल आनी आपण त छापलयात महणपाच शकरलाल बकरानी कबल कल. दोगायनी गनया कबल कललयान नयायाधिशाच काम सोप जालल.

तरी आसतना कस शबर मिनटा चलली. नयायाधिशान विचारल, 'तमका आनीक कित सागपाच आसा?'

बदखण १०३

गाधी आपणाली 'कफियत' बरोवन घवन आयिलल. तातत ताणी आपण राजभकत आशिललो तो विदरोही कसो आनी कितयाक लागन जालो त सागिलल. ही कफियत ताणी वाचन दाखयली आनी महळ, 'हाव उजयाकडन खळटा महणपाच जाणा आशिललो. तरी आसतना, खळळो. आनी, - धरया, फालया हाव सटलो जालयार, खळळा तसोच खळटलो. कायदयाच नदरन हो गनयाव आसत. पणन महज नदरन हाव ही महजी वहडातली वहड लागणक मानलया....'

नयायाधिशाक ताणी सागल, 'तमच मखार दोनच वाटो आसातः एकतर जो कायदो महाका लाग कला तो मदलातच सारको नहय, अश तमका दिसता आसत, जालयार तमी तमचया पदाची सोडचीट दिवची वा, हो कायदो दशाचया बर‍याचो अश दिसता आसत, जालयार महाका वहडातली वहड खयासत फरमावची.....

निरणय दितना नयायाधिशान महळ, 'कायदया मखार सगळ सारक. पणन हाव जाणा: दश तमका एक वहड दशभकत मानता. तमचकडन मतभद आशिलल लोक लगीत तमचकडन पळतना एक वहड आदरशवादी महण पळतात.... पणन तमी गनयाव कबल कला. हयाच गनयावाक लागन काय वरसा पयली बाळ गगाधर टिळकाक स वरसाच साद बदखणिची खयासत जालली. हाव तमकाय तीच, स वरसाच साद बदखणिची खयासत फरमायता....'

नयायाधिशान निमाण महळ, “इतल मतीत दवरातः खयचयाय कारणाक

लागन सरकारान तमका स वरसा भर जावच पयली सोडन दिल जालयार, महज इतलो खोशी आनीक कोण जावचो ना....'

आपणाक टिळकाच पगतीक बसयलल बददल गाधीनी नयायाधिशाच उपकार

आठयल.

वीस मारचाक ताका साबरमतीच बदखणीतलयान पणयातल यरवडयाच बदखणीत वहरन दवरल.

बदखणीत वचप ह सतयागरहाच एक आगच आशिलल. फाटलया अठरा महयनयाचया काळात हजारानी सतयागरही बदखणीत पाविलल. आनी 'सवराजय आमका बदखणीतच मळटल' अश गाधी लोकाक सदाच सागतय आयिलल. आता खासा तवय बदखणीत पाविलल. दकषिण आफरिकतलयान परतत पसन फाटलया सात वरसात ताका एका खिणाचो लगीत विसव मळक नाशिललो. ताका विसव जाय आशिललो. आरोगयाच नदरन लगीत ताका ताची गरज आशिलली.

३०. मतभद

वाटन कागरसीत ज मतभद उपरासन आयिलल त एकासारक वाडत गल. हया मतभदाक लागन कागरसीत दोन पगड पडल. एका पगडाक नाव पडल,

परिवरतनवादी. दसर‍याक पडल अ-परिवरतनवादी.

परिवरतनवादी महणपाक लागल, आमी आता कोसिलानी वचक जाय आनी थय भितर रावन झजक जाय. अपरिवरतनवादी महणपाक लागल, अ-सहकाराच चळवळीत असलया दाव-पचाक सवात ना. आमी कॉसिलाचर बहिषकार घालक जाय अश थारायलल. आताय तच करक जायः कौसिलाचर बहिषकार घालक जाय.

पयलया पगडात चिततरजन दास, मोतीलाल नहर आनी वललभभाई पटलाच वहडल भाव विठठलभाई पटल आशिलल. जालयार, दसऱया पगडात वललभभाई, डॉ. अनसारी, राजनदरपरसाद, राजगोपालाचारय हाच सारकल फडारी आशिलल.

दासबाब तर अलीपरच बदखणीत भितरच कौनसिलानी वचपाचयो यवजणयो आखीत आयिलल. सटन यनाफड त हयाच विचाराचो पाखो घवन परचार करपाक लागल. १९२२ चया डिसबर महयनयात गयक कागरसिच अधिवशन जाल. दासबाब हया अधिवशनाच अधयकष आशिलल. ताणी आपणालया उलोवपात कौसिलात वचपाचया विचाराचो पाखो घतलो. मोतीलाल नहर आनी विठठलभाई पटल हाणी ताका तको दिलो. पणन ताणी हाडिललो थाराव मात कागरसीन पास कलो ना, भायर उडयलो. महण, दासबाब तिडकल आनी कागरसिचया अधयकषपदाची सोडचीट दिवन ताणी “सवराजय पारटी' नावाचो कागरसी भितरच एक वगळो पकष काडलो.

आपण ताच अधयकष जाल आनी मोतीलालाक ताणी ताच सचीव (सकरटरी)

इतलो तप जी धसपस कागरसीत भितर चलत आयिलली ती आता सामकीच उकतयार आयली. कागरस फटली. दोनय पगड सवराजय जाय महणपी. पणन एकाच तोड उततरक जालयार दसऱयाच दकषिणक. दोनय पगडा मजगती एकचार घडोवन हाडपाच यतन जायतया जाणानी कल. १९२३ तलया सऐबरात दिललीत कागरस महासमितिची 'बसका जालली. मौलाना महममद अली बदखणीतलयान निकतच सटन आयिलल. ताणी “सवराजय पारटी'क तको दिलो. बदललल परिसथितीत कागरसीन आपणाल कारयावळीत बदल घडोवन हाडक जाय, अश गाधीच मत आशिललयाचय आपणाक कळळा महणपाच ताणी सागल. परिणामः राजाजी, राजन बाब, वललभभाई सारकल अ-परिवरतनवादी ओगी रावल. सवराजय पारटीतलया लोकाच दाल जड जाल. ताका कौनसिलानी वचपाची कागरसीन मकळीक दिली.

१०४

मतभद १०५

वचणकाक फकत दोनच महयन उरिलल. तरी आसतना सवराजय पारटीक

कदरीय आनी परानतीय कौसिलानी बनयोचशयो सवातो मळळयो.

बदखणीत गलयार गाधीक दोन वरसा जालली. बदखणीत लगीत त आशरमी जिणच जियताल. चरखयार सत काडच, दिसाक दोन खप परारथना करची आनी

फाविललया वळात पसतका वाचची. समार दडश महतवाची पसतका ताणी वाचन

काडिलली. ताका 'राखपा'क सरकारान ताच महऱयात एका खापर‍याक दवरललो.

ताका गाधीची भास यनाशिलली. गाधीक ताची यनाशिलली. पणन दोगय एकामका

कडन काळजाच भाशन उलयताल. खापर‍याक एक दीस विच चाबलो. गाधीनी

विचवाची नागी लागिलल सवातर तोड लावन विखख चोखन काडल. ह करणन

तो तागलो शिषय जालो. तोय चरखयार सत काडटालो. परारथनक बसतालो.

अवचीत एक दीस गाधीचया पोटात दखपाक लागल. दोतोरानी यवन पळल आनी अपनडिसायटिसच ओपरासाव करक जाय महण सागल. पणयाचया ससन हासपिटलात ओपरासाव जाल. ओपरासावा उपरात सरकारान ताका सोडन दिल. बलायकी सदारपा खातीर त मबय जहच वळर वचन राविलल. थय कागरसीतलया दोनय पगडाच फडारी ताका यवन मळळ. दशाच राजकी वातावरण बदललल. तातत अ-सहकाराच असतर आता कागरसिच फडारी एकामका आडच वापरक लागिलल.

ह पळोवन गाधी खती जाल. ताका फट पडिलली नाका आशिलली. कौसिलात वचन कायच जावपाच ना, अशच ताका दिसताल. विचारान त अ-परिवरतनवादी पगडाच आशिलल. पणन ताका कागरस एक करपाची, एक दवरपाची आशिलली. दखन सवराजय पारटीचया फडाऱयाचया मारगात आडखळ हाडप ना, अश ताणी थारायल. सवराजयवादी फडानया वागडा उलोबन ताणी एक सयकत पतरक काडल. विदशी लगटा माडा मखार पिकटीग करप हो एक वावर सोडन सरकारा आड सर कलल अ-सहकाराच बाकिच वावर थाबयल आनी सवराजय पारटीक कागरसिचोच एक फाटो मानन ताका खरीज रितीन पयश एकठाय करपाच आनी खरचपाच अधिकार दिल.

ह भाशन, कौनसिलाचो वावर ताणी परिवरतनवादी फडाऱयाचया हातात दिलो आनी खादी, असपशयता-निवारण, राषटरीय शिकषण बी ज काय रचणकी वावर अ-सहकाराच चळवळीत उब जालल त अ-परिवरतनवादी फडाऱयाचया हातात दिल.

खासा आपण हया वावरात गलल रावल.

३१. हिनद मसलामानाचयो धोशी

९२४ चया डिसबरा महयनयात बळगावा कागरसिच अधिवशन जाल. हया २ अधिवशनाच अधयकष महण गाधी वचन आयिलल. तातत, सवराजय पारटीचया फडानयाक तको मळचो असो ताणी थाराव हाडलो. गाधी ताच मखार समारा

भायर नमतात अश खासा तागलया लागिचया सागातयाक लगीत दिसपाक लागिलल. पणन गाधीक कागरस फटिलली नाका आशिलली. ती फटची नहय महणणच त अधयकषय जालल.

भायर, दशाची परिसथिती सामकीच हसको करपा सारकी जालली. अ-सहकाराचया काळात हिनद-मसलमाना मजगती जो दिशट लागपा सारको एकचार दिशटी पडटालो तो इतिहास-भरवण जाललो. ताका खतर‍यानीच दिशट लागिलली. एकचाराची सवात आता हिनद-मसलमान दगयानी घतिलली. असहकाराच चळवळीकडन खिलाफतिची चळवळ जोडली ही गाधीची वहडातली वहड चक जालली; ती जोडिललयान मसलमाना भितर राषटरीक जागरकताय बदला मसलमानी असमिताय जागी जाली, आश कागरसीतल हिनदतववादी फडारी महणपाक लागल. तर, कागरसी वागडा आमी आमची खिलाफतिची चळवळ जोडली ती आमची वहडातली वहड चक जाली, अश मसलमान फडारी महणपाक लागल. मसलमान आता इगरजाचया आदारान एक जातल आनी आपणाल असमितायक पोसवण दिवन हिनद आड वावरतल; महण, हिनदनी आता एकठाय यवक जाय, सघटीत जावक जाय, अश हिनद फडारी महणपाक लागल आनी आतम-रकषणाच उपाय सोदपाक लागल. तर हिनद आता एकठाय जातल, सवराजय जोडटल आनी सवराजय मळटकच आपणालया सखया-बळान आमका 'खावन उडयतल' हया भयान मसलमान सघटीत जावपाक लागल. हिनदी बाटिललया मसलमानाक परत हिनदचया गोपात हाडपा खातीर 'शदधि'ची चळवळ सर कली. जालयार 'शदधिची ही चळवळ चलक दिली जालयार काय दिसानी आमी साप ना जावन वतल' हया भयान मसलमान हिनद मदलया अ-सपशयाक मसलमान करन घवपाक लागल. फाटलयो सगळयो बचयो गजाली दोगय विसरल. हिद दखवतात महण काय वरसा पयली - १९२०-२२ त - मसलमानानी 'गोवध-बदी' आपण जावन घोशीत कलली. तिचो हिनदकय विसर पडलो, मसलमानाकय पडलो. आता गाय मारप हो आपणालो 'मजहबी फरज' अश मसलमान मानपाक लागल; तर मशिदीत भितर

१०६

बनयादी वावर १०७

नमाज चलिलली आसतना तिचया मखावयलयान धोल ताश बडयत, वाजयत-गाजयत वचप हो आपणालो 'परम-धरम' अश हिनद मानपाक लागल.

इगरजानी ह परिसथितिचो खब लाव करन घतलो. कनना हाका श करन ताचर सोड, जालयार कनना ताका श करन हाचर सोड, आनी दोगय कयाव कयाब करन एकामकाचर धावन गल महणटकच खशाल-भरीत जावन ताळयो पट, ह तरचो धदो ताणी सर कलो. परिणामः वचत थय दग जावपाक लागल. दिसपटटयो दगयाचयो खबरी आयकन आयकन गाधी बजार जाल. त हाचर उपाय सोदताल. इतलयात, कोहाट शारातलया मसलमानानी चार हजार हिनदक मारन पटन शाराभायर धावडावन घाललयाची आनी दडशा वयर हिनदक जित मारिललयाची खबर ताचया कानार पडली. ताका आकाताचो धसको बसलो. 'लोकातली नहिदिलली शकत हावच जागयलली; ही शकत आता दशाच नाश करक भायर सरलया जालयार तिका आळाबदा हाडप महजीच दायकी' अश यवजन ताणी तीन सपतकाचो - एकवीस दिसाचो- उपास सर कलो. उपास महळयार आकळ-पिकळ काळजाची परारथना. तिचो परिणाम रोखडोच जालो. अनी बझट, सी. एफ. अडयज, अली भाव, सवामी शरदधानद, मदन मोहन मालवीया सारकल वहडल वहडल फडारी एकठाय आयल आनी ताणी दिललीत एक 'एकचार समलन' घडोवन हाडल. हिनद आनी मसलमान दोनय समाजा मदल दबाव ना करप आनी ताचयात भावकी निरमाण करप ह खातीर ह समलन भरिलल. तीन सपतका परती जातकच गाधीनी उपास सोडलो तनना आता काळजा आदल वरी परती एक जाली, अश खीणभर सगळयाक दिसल.

पणन ही बळया लागी हाडिलली काळजा आशिलली. चड तप एकठाय रावक लागी यवक नाशिलली. काय महयनया उपरात रोखडच परत दग सर जाल. हिनद-मसलमानाचो परसन आता मनशाचया हातात उरक ना, दवाचया हातात गला, अश खासा गाधीकच कबल करच पडल. शिकिलल सवरलल हिनद मसलमानच हया परसनाक सगळयात चड उदक सार घालतात, ह ताणी पळलल. ताणी नितशय कलोः 'मळा थावनच आता दश बादन काडचो पडलो.'

मखा वयली तीन वरसा त राजकी वादा पसन पयस रावल आनी आपणाली सगळी शकत मळा थावन राषटर-उबारणचया वावरात खरचपाक लागल.

३२. बनयादी वावर

श पोदचयान बादन काडपाखातीर तळागाळातलया लोका मरन पावप गरजच आशिलल. सगळयाक राषटर-निरमणचया वावरात गथन काडपा खातीर पराय

१०८ एका विचाराची जिवीत - कथा

दशात कारयकरतयाच जाळ विणन काडक जाय आशिलल. गाधी भायर सरल. गाडी, मोटार, बला-गाडी, ज कित मळळ त घवन

त गावा गावानी भोवपाक लागल. कायया-खटयाच दोगर चडन गल, नहयो उपन गल, तर कनना चिखलय माङडीत गल. जय सामानयतायन कोणच पावना असलया पयस- पयसलया गावानी लगीत त पावल.

तीन बनयादी गजाली त लोका मखार दवरपाक लागल- १- मनशा-मनशा मजगतच आपल-पलपण ना जावक जाय. २- मनशा-मनशा मजगतच ऊच-उणाकपण ना जावक जाय. आनी

३- सगळयानी आपणालया पायाचर उब रावक जाय.

विसकळीत जाललो हो दश ह भाशन घट बादन काडल बगर तो एक 'राषटरर महण मखार यवपाची आसत ना. हिनद आनी मसलमान भाव-भाव महण एक जावक जाय. आयज मरन त एकामका पसन वगळ रावीत आयलयात. ताणी वगळ रावच महण आता तिसरो एक शकत वावरक लागलया: इगरजाची. ती दोगाय मजगती उजो पटोवपाच आनी पटत दवरपाच काम फिशालकायन करीत आयलया. आनी आमी कङडपणान तिचया हातातली बावली जावन एकामकाआड झजत रावलयात. गाधी समजावन सागपाक लागल, “भावानो, आमच ह कडडपण आमचो घात मारपाच आसा. आमी दोळ उकत करक जाय. आमच हीत कितयात आसा त आमी समजन घवक जाय. हिनद- मसलमानाक एकामकाआड झजोवपात इगरजाक जत मळळ जालयार हो तटो हागाच थाबपाचो ना. हिनदसतानात मसलमान आसात तश किरिसताब आसात. शिख आसात तश बोदध आनी जन आसात. पारशी आनी जय आसात. सवसारात जलमा आयिललया सगळयाच धरमाच लोक हया दशात आसात. इगरज सगळयाक एकामकाआड झजयत रावतल. आमी एक जावक पावच नात. आमी एक जावक पावल नात जालयार आमका सवराजय कनना मळच ना. आनी, धरया, मळळय जालयार आमी त तिगोबन दवरक पावच नात. वगळया वगळया धरमाच ह लोक हागाच रावपाच आसात. आमची सगळयाची वार मठी हागाच. दखन आमी एक करक जायः आमी एकामकाकडन निखालस झजच नात महणपाचो नितशय करक जाय. इतिहासात कितय घडिलल आस, आमका इतिहासात- महळयार, फाटलया काळात, जियवपाच ना. आमका फडार घडोवपाचो आसा. आमच आमका 'एक राषटर महण गथन घवन मखार वचपाच आसा. सगळयानी आपापणालया धरमाक धरन चलच, दसर‍याकडन भोमानान आनी आपलपणान पळोवच. सगळयानी एकामका लागसार यवन एकामकाक समजन घवच. महणटकच, दोन गजाली आमका बस

बनयादी वावर ASK

बर‍यो कळटलयो- १- सगळच धरम आमका एकाच दवाची भकती करक शिकयतात.

सगळयाच धरम-समाजात ऊच पावडयाच सत-महातम जावन गलयात आनी २- ह सत-महातम सगळयाक उज चलणकचीच दख दीत आयलयात. मनीस आयज आसा ताचयाकय बरो जावचो महण सगळ वावरलयात.

हयो दोन गजाली कळटकच आमी एकामका लागी वतल. एकामकाकडलयान घवपा सारक घतल, एकामकाक दिवपा सारक दितल आनी ज कित अरदकटपण आमचयात उरला त ना करपाचो आमी यतन करतल.

महळयार, मनशा-मनशा मजगतच आपल-पलपण ना करन एक सरव-धरम- सम-भावी “हिनदसतानी नागरिकतव" आमी उब करक जाय, अश त सागीत रावल.

आपल-पलपणा भाशन मनशा मनशा मजगतच ऊच-उणाकपणय ना करक जाय, हवय त सागीत भोवल. सगळ आमी भाव-भाव. कोण ऊच नहय, कोण उणाक नहय. जलमान तर कोण ऊच आसच नज. तसो, उणाकय कोण आस नज; पणन ह ऊच-उणाकपण हिनद समाजात शकडयानी वरसा सावन चलत आयला महणपाच त जाणा आशिलल. हया ऊच-उणाकपणाक लागन हिनद समाज मनीस-घाणो जाला. आफड-भशट चलोवक लागला. हया आफड-भशटाक लागन काय जाती हिनद समाज सोडन भायर गलयात. हिनद समाजातल ज लोक बाटन मसलमान वा किरिसताव जालयात ताका सगववयाक कोण बळया बाटयलयात अश महण नज. हिनद समाजात अपमानीत जिण जियवच पडटा ताका उबगन खबश लोक आपखोशयन मसलमान वा किरिसताव जालयात. ज मरन हिनद समाजात ह आफड-भशट आसतल त मरन हिनद समाज सोडन दसर‍या समाजात वचपाची दारा सदा उकतीच उरतली आनी हया दारातलयान लोक भायर वचत रावतल. हिनद धरमात आफड-भशट मदलात नाशिलल- ततवानय आस नज. उपरात कोण तरी ताका त हाडन दसयला. ताका लागन हिनद धरम खतावला. ताका लागिलल ह खत काडन उडोबक जाय, पसन काडक जाय, अश त सागपाक लागल.

ह आफड-भशट हिनद समाजातलयान हर धरम समाजातय गलल ताणी पळलल. थयचय त ना जावक जाय, अशय त महणटाल.

ह आफड-भशट आपशी ना जावपाच ना, त यतन करन काडन उडोवच पडटल अशय त सागताल.

आपल-पलपण ना करपाच कारयावळीक ताणी नाब दिलल, 'सापरदायीक एकचार'. तर ऊच- उणाकपण ना करपाच कारयावळीक दिलल, “असपशयता निवारण'.

वगळया वगळया धरम-समाजातलया लोकानी एकामकागर वचच, इशटागत वाडोबची, एकामकाच धरम-गरथ भोमानान वाचच, एकामकाच परारथनत वाटो घवचो,

११० एका विचाराची जिवीत- कथा

जण एकलयान दश-भकत महण वावरता आसतना आपण आपणालयाच धरम-समाजाचो

परतिनिधी नहय, सगळयाचो परतिनिधी, अश समजन वावरच ही 'सापरदायीक

एकचारा'च कारयावळीतली काय आगा आशिलली. जालयार, असपशयाचया वाडयार

वचन ताका बरप-अकषरा वागडा निवळ कश रावच त शिकोवच, ताका वागडा

घवन एक पगतीक बसन जवच, ताचो सवाभिमान जागोवचो, मनीस हया नातयान

तमी आमच भाव महण ताका पटोवच- ही असपशयता-निवारणाच कारयावळिची

काय आगा आशिलली. हया दोन कारयावळी वागडा ताणी आनीक एक कारयावळ हातात घतिलली-

खादीचया परचाराची. अ-सहकाराच चळवळीत खादीक पयलीच मानाची सवात ताणी जोडन

दिलली. उपरात ज कोण कोसिलानी वचपाक भायर सरल ताकाय, आमी सदा खादीच घालतल- फकत खादीच घालतल, असो सोपत घवक लायिललो, उपरातच वचक दिलल. कागरसिचो वागडी जातलो जालयार पयली फकत चार आणयाची वरस-पटी दिलयार परो जाताली. आता चार आणया बदला चरखयार आपणालया हातान काडिलल अमकच वार सत दिवक जाय, असो ताणी नम कललो. खादी महळयार कागरस आनी कागरस महळयार खादी, ह भाशन दोगाकय ताणी इतली एकरपताय हाडन दिलली की खादीच वरत घबक नाशिललयाक कागरसीतल खयचच वचणकत उब रावक मळनाशिलल.

खादीक इतल महतव त कितयाक दिताल? दशात ज लाखानी बकार आनी अरदबकार लोक आसात ताका ती काम दिता महण. ताच अरदकट जोडीत थोडीभोव भर घालता महण. ती शपरतिशत सवदशीची परतीक जालली महण. धरया, एका रपयाची खादी आमी घतली जालयार तया रपयातलो पयशान पयसो नीट कापस रोयतलया, सत काडटलया आनी लगट विणटलया शरमजीवी मनशाकडन पावतालो महण. असलयो काय गजाली त सागताल. त भायर, आनीक दोन गजाली आशिललयो-

इगरज यवच पयली हागा घराघरानी चरखो चलतालो. गावागावानी माग चलतालो. आपणालया लकशायरात तयार जातलया .लगटाक हागा बाजार-पठ मळची महण इगरजानी ह उदयोग मोडन उडयलल. लकशायरातल समार साठ कोटी रपयाच लगट हाडन त हागा विकताल. इगरजाच हागासलल राजवटिचो हो बनयादिचो फातर आशिललो. दशान खादी वापराचो नितशय कलो- आमी फकत खादी वापरतल अश सगळयानी थारायल, जालयार साठय कोटी रपय दशातल दशात उरतल; इतलच नहय, तर त गरिबाचया खोपिनी पावतल आनी इगरजी राजवटिची बनयाद हालतली, होय एक विचार खादी फाटलयान आशिललो.

बनयादी वावर १११

हाचयाकय महतवाच महळयार- आयज जश इगलड हिनदसतानाच शोषण करता तश फालयाच हिनदसतान

इगलडा भाशन आपणाल उदयगीकरण करन एक तर आफरिका आशिया खडातलया गरीब दशाच शोषण करतल वा खासा आपणालयाच गावाच शोषण करतल ही ताका भिरात आशिलली. हिनदसतान दसर‍या गरीब दशाच शोषण करच ना, हिनदसतानातली शारा हिनदसतानी गावाच शोषण करची नात, मनीस मनशाच शोषण करक पावचो ना ह तरची एक नवी सरवोदयी अरथ-ववसता त उबी करक सोदताल. उतपादनाची साधना उतपादकाचयाच हातात उरतली आनी उतपादन विकदरीकरणाचया ततवाक धरन जातल, ह तरच एक नव अरथ-ववसतची सपना त 'हिनद-सवराजय' बरयलल तया दिसा पसन पळत आयिलल. ही सपना ताका वनहारात बसोवन दाखोवपाची आशिलली.

चरखो तागल ह नव अरथ-ववसथचो सरय आशिललो. हया सरया भोवतणी त हर गावगिर उदयग उब करक सोदताल.

त खातीर कारयकरतयाची एक फौज उबी करक जाय आशिलली. वरस भर भोवन ताणी गावागावानी ह तरची एक फौज उबी कली. उपरात जनना जनना ताका सतयागरह करचो पडला तनना तनना ताका हच फौजचो सगळयात चड आदार मळळा. बदखणीत वचपाक हच लोक सगळयात चड मखार आयलयात. सतयागरह अहिसचच शिमत चलतलो महणपाची हयाच लोकानी सगळयात चड जतनाय घतलया.

सरकाराक गाधीचया हया वावराच महतव सरवातक समजक नाशिलल. गाधी 'सोपल' असोच सो कित ताण समज करन घतिललो. पणन उपरात त हया वावराकडन दबावान पळोवपाक लागल. निमाण, आपणाल सतयक सगळयात चड भय हयाच वावराचो आसा, हया निरणयार पावल. तनना सावन त चरखयार सत काडटलया, हातमागार लगट विणटलया, असपशया वागडा जवक बसतलया आनी

मसलमान किरिसतावा वागडा बसन परारथना करतलया गाधीचया कारयकरतयाचर नदर दवरन बसल. मात खयय फटट जालयार परो, सगळयात पयली त हयाच लोकाचर हात घालताल.

सददा उठन एका गावातलयान दसर‍या गावात वचप, सददा दोन तीन कडन उलोवप, मळक यतलयाक हया वावराच महतव समजावन सागप- एक खप सागन समजलना जालयार धा खपो समजावन सागप, सददा शकडयानी चिटयाक जापो बरोवप, 'नवजीवन' आनी “यग इडिया' खातीर नितय नमान लख बरोवन धाडप- हया कशटाक लागन गाधीची बलायकी मातशी इबाडली. आता एक कडन

खय तरी बसन वावर करक जाय, हया निरणयार त पावल तनना ताका आशरमाचो उगडास जालो. आशरम सर करीत पसन त ताच कडन चडश लकष दिवक पावक नाशिलल. आशरमात बर बर लोक आशिलल. त आशरम गाधीक सोबत

बह एका विचाराची जिवीत- कथा

तच तरन चलयताल. तरी आसतना आपण वरसभर तरी आशरमात रावन काम करक जाय अश ताका खोलायन दिसपाक लागल.

आशरम ही तागली एक परयोगशाळा आशिलली. १९२५ वरसाच अखरक कानपराक कागरसिच वरसकी अधिवशन भरपाच

आशिलल. गाधीचो कागरसिचया अधयकषपदाचो काळ तनना सोपतालो. नवया अधयकषाचया हातात सता दिवपाची आशिलली. लोकानी सरोजिनी नायडची अधयकष महण वचणक कली. गाधी खशालभरीत जाल. हिनदसतानात पयलच फावट एक बायल-मनीस दशातलया सगळयात वयलया पदार पाविलली. ही यगानतरकारी घडणक' हया उतरानी गाधीनी सरोजिनीच अधयकषीय वचणकक यवकार दिलो. ताचया हातात कागरस दिवन त नीट आशरमात आयल.

वरसभर तरी खयचयाच वादात पडप ना असो ताणी बत कललो. पणन.... वाद ताचया नशिबातच बरयललो आशिललो ताका त कित करतल

आशिलल? राजकी नास, पणन दसर‍याच एका वादान ताच काय महयन खाल. जाल अश-

अहमदाबाद शारात धनी नाशिलली सणी समारा भायर वाडिलली. रसतयानी ती भोवताली आनी मदी कोणा कोणाक चाबताली. एका उदयगपतीन उबगन तातलया पननास साठ सणयाक मारक लायली. काय दिसानी हया उदयगपतीक आपणाल करणचो पचछातताप जालो. ताण गाधीक यवन ही खबर सागली. गाधीनी महळ, 'तमचयानी आनीक कित कर यताल?'

जाल, ही खबर शारातलया काय दयाधमी लोकाचया कानार पावली. त आशरमात आयल. 'आमी आयकला त खर? तमी खऱयानीच अश महळळ?' ताणी गाधीक विचारल.

'हय, महळळ खर.” “शी.शी.शी. तमी अश कश महणच? महावीरान अहिसची वयाखया कलया

ती तमका खबर ना? खासा आपण हिसा करप ही हिसाच. दसऱया कडलयान करन घवप हिवय हिसा. दसऱयानी कलल हिसक मानयताय दिवप हिवय हिसा...'

'हाव जाणा' गाधीनी जाप दिली. 'पणन सणयाक धनी आसक जाय. धनी नाशिललया सणयाक जवक खावक घालप समा नहय. शारात धनी नाशिलली इतली सणी रसतयार भोवची, ह आमका सोबना. आमचयातलया जण एकलयान एक एक सण पोसच आनी पोशिललया सणयाकच जवक खावक घालच. खयचयाच जिवाक आमी मारक जायना हयाच मतताचो हाव. वाग, शी, सोरोप, विच, सगळया जिवाक आमका आसा तसोच जियवपाचो हक आसा... हाचया सागातात रावपाची कला आमका कननाय तरी कळोवची पडटली....' इतल सागन ताणी एक चिमटो घतलो. 'पणन आयज तरी आमका दसऱया धरमाचया लोका सागातात

परथन राजकरणात ११३

लगीत जियवक यना... उणयात उण इतल तरी आमका यवक जाय आशिलल.' परपरन चलत आयिलली जनाची अहिसा आनी गाधीची अहिसा हया एका

परसनाचर तया वरसा हजारानी चिटयो आयलयो. 'नवजीवन' आनी “यग इडिया' दोनय नमाळयाचया कितलया-शया आकानी हया परसनाची बारीक बारीक चरचा चलली.

इतलयात सोपल ना- आशरमातलया एका पाडकाक एक पिडा जालली. ताका सगळ तरचया

दोतोराक हाडन दाखयल. कोणाचयाच वखदान ताका गण पडलो ना. त वळवळटाल. ह वळवळ सोस नज आशिलल, पळोव नज आशिलल. एक दीस सकाळच परारथन उपरात गाधीनी आशरमातलया आपणालया सागातयाक महळ, 'सगळ उपाय करन पळल. पाडक बर जायना. बर जावपाची आसतय ना. अशच वळवळत काय दीस काडटल आनी मागीर मरतल. कितयाक महण आमी ताका अश वळवळक दिवच? इजसाव दिवन ताच जिवीत सोपोबक जाय अश महाका दिसपाक लागला.'

आशरमी सागातयाची गोभकती किरकोळातली नाशिलली. पणन ताकाय गाधी महणटात त खर दिसल. त महणपाक लागल, 'ताका अश वळवळत दवरपा बदला मरण-दान दिलल बर. आमका लाग पातक. बावड वळववयातलयान तरी सटटल.'

रोखडोच गोरवाचो एक दोतोर आयलो. ताण इजसाव दिवन पाडकाच जिवीत सोपयल.

हिनदसतान भर बोवाळ जालो. पणन एक गजाल सपसट जाललीः गाधीची अहिसा परपरन चलत आयिलली

अहिसा नहय महणपाच सगळयाक कळिलल.

३३. परथन राजकरणात

जकी मळार कोणाचच कसलच काम चलनाशिलल. वहडल कित करक

र परतल असो समज करन ज कौसिलानी गलल तच कौसिलाचया कामाक आता उबगलल. सरकाराक नाका-परो करक यता जाल तरय वहडलश कितच

पदरात पडना हया निरणयार पाविलल. ताततत अवचीत दासबाब भायर पडल.

हाका लागन सवराजय पारटिची एक धिगी कोसळळी. उपरात उरिललया मजगती

धोशी सर जालयो. मोतीलाल नहर कडन मतभद जाललयान लाला लाजपत राय

कौसिलातलयान सोडचीट दिवन भायर आयल. उपरात एक दीस मोतीलालाचोय कौसिलावयलो भावारत उडन गलो.

११४ एका विचाराची जिवीत-ळथा

गाधीच सागणन कागरसीन सगळयाक कौसिला सोडन आता भायर ययात

महण सागल. तनना सगळ भायर आयल. फकत महाराषटरातल काय टिळक-पथी

फडारी भितर रावल. हिनदचया हिता खातीर भितर रावप गरजच अश ताका

दिसताल. कागरसी बदला त आता हिनद महासभा घट करपाचया वावराक लागल.

ताणी 'शदधि'ची चळवळ हातात घतली. बाटन ज मसलमान वा किरिसताव

जालल ताका “शदध' करन त हिनद समाजात घवपाक लागल आनी 'हच खर

राजकरण' अश वयलयान सागपाक लागल. ताच दखीन वा महणया, भयान

मसलमानानी मसलिम लीग घट करपाचो वावर सर कलो. खिलाफत कोनफरनसान

रोखडोच मसलिम लीग घट करपाचो निरणय घतलो तनना फकत दोग मसलमान कोनफरनस सोडन कागरसीत आयल. एक, डॉ. अनसारी. दसर, मौलाना अबल कलाम आझाद.

हिनद आनी मसलमान दोगय आता सघटीतपणान कागरसिची राषटरवादी शकत दबळी करपाचया वावराक लागिलल.

इगरजाच राजकरण जतवत जावक लागिलल.

गवाहाटीक कागरसच अधिवशन भरपाच आशिलल. अधिवशनाक हाजीर रावपाखातीर आशरमातलयान गाधी भायर सरिलल. वाटर ताका सवामी शरदधाननदाची हतया जाललयाची खबर मळळी. ताका आकाताचो धसको बसलो. हिनद मसलमानाच सापरदायीक राजकरण हया थरार पावत अश ताका दिसक नाशिलल. खिलाफत चळवळी वळार मसलमान जाका माथयार घवन नाचताल आनी जाका जामा मशिदत वहरन भाशणा दिवक लायताल तच सवामी शरदधाननद आयज एका धरमकोलली मसलमानाच गळयक बळी पिलल.

सापरदायीक राजकरणात पयली आहती पडिलली- पवितरातली पवितर. गाधीक आता राजकरणा पसन पयस कश रावक यतल आशिलल?

३४. सायमन कमिशन

बः पळतलयाक १९२६ तल हिनदसतान नहिदिललवरी दिसताल. खरपणानशी त नहिदक नाशिलल. विसब घताल. गाधी यतसावन नहिदप ताचया नशिबात

उरक नाशिलल. ओगी बसन रावपय शकय नाशिलल. गाधी आपणय ओगी रावी नाशिलल, दसऱयाकय रावक दिनाशिलल. १९१९-२२ च चळवळीत हिनदसतानान परो जायसर काम कलल. ताका थोडो विसव जाय आशिललो. तो ताण घतिललो.

सायमन कमिशन ११५

१९२८ त त परथन एक फावट उरबन उठिललवरी दिसपाक लागल. कितय तरी करन दाखोबपाक जाय महण आवडताल.

शतकामती आनी कामदारा भायर तरणाटयाची एक नवी पिळगी जागी जावन आता वयर सरिलली. ह नव पिळगतलया दोगा कडन दश मोट उमदीन आनी लकतबायन पळोवपाक लागिललोः एक जवाहरलाल नहर, दसरो, सभाषचदर बोस.

गवाहाटी कागरस जातकच गाधी परथन एक फावट दशात सगळ कडन भोवपाक भायर सरल. हाच पयली सगळ कडन भोवन ताणी दशात रचनातमक कारयकरतयाच एक जाळ विणन काडिलल. त कितल घट उरला, खय उण पडला, ह ताका आता पडठाळन पळोवपाच आशिलल. आसाम, बगाल, उडिसा, मधयपरदश, उततर परदश, महाराषटर बी वाटारानी भोबत भोवत त करणाटकातलया मगळराक पाविलल, थय अवचीत ताका वायसरॉय लॉरड इरवीन हाच एक पतर मळळ. लॉरड इरवीनाक हिनदसतानात यवन समार दड वरस जालल. हया दडा वरसात गाधीय ताका मळक नाशिलल. ताणीय गाधाक मळपाक आपोवक नाशिलल. दोगय एकामका पसन पयस राविलल. ह खप वायसरायानी ताका मळक आपयलल. गाधी मगळरचयान नीट दिललीक गल.

इगलडचया सरकारान जॉन सायमनाचया अधयकषपणा खाला एक कमिशन

नमिलल. ह कमिशन हिनदसतानात यवन राजकी परिसथितिचो अभयास करन हागा कसल राजकी बदल घडोवन हाडक जाय हाचयो इगलडचया सरकाराक सचोवणयो करपाच आशिलल.

गाधी वायसरॉयाक मळळ तनना वायसरॉयानी ताचया हातात एक चिटारो दिलो. हया चिटाऱयात फकत कमिशनाची नमणक जाललयाची खबर आशिलली. गाधीनी चिटारो वाचलो आनी वायसरायाचया तोडाकडन पळल. वायसरॉय ओगगी आशिलल. गाधीनी विचारल, “इतलच ह सागपा खातीर महाका हागा आपयललो?'

यी

'ह तमचयानी साद पोसट कारड बरोवन कळोव यताल.... त खातीर १२५० मल पयसलयान महाका हागा आपोवपाची गरज नाशिलली.' अश महणन गाधी उठल आनी आशिलल तश नीट मगळराक गल.

कमिशना नमन हिनदसतानातलो राजकी परसन सोडोवपाच दीस कनना सोपिलल महणपाची वायसरॉयाकय खबर नाशिलली आनी भारत-मतरी लॉरड बरकनहड हाकाय नाशिलली. तातत, बरकनहड साप पोरणया सामराजयवादी विचाराच आशिलल. भारत-मतरी जावच पयली एक खप ताणी बरिटनच ससदत एक उलोवप कलल. तातत महणिलल, 'हाब तमका विचारता, मखा वयलया धा, वीस, शबर वरसानी हिनदसतानातल लोक आमचया आदाराबगर आपणाल राजय चलोवक पावतल महणपाच तमचयानी यवजक तरी जाता वहय?” बरकनहड हिनदसतानी लोकाक रानवटी

एका विचाराची जिवीत- कथा ११६

आनी अननाडी मानताल. तच आता इगलडचया सरकारान हिनदसताना सबदान कसली

नीत आपणावची ह थारायताल. ताणीच ह कमिशन नमिलल. हया कमिशनात

एकलोय हिनदसतानी नाशिललो. सगळ इगरज आशिलल. हया सायमन कमिशनाच नमणकन दशात सगळ कडन तिडकिच एक लहार

उसळळ.

तातत, मिस‌ कथरिन मयो नावाच एक लखिकन तल ओतल. तिण 'मदर इनडिया' नावाच एक पसतक बरोवन तयाच अदमासाक उजवाडा हाडल. तातत हिनदसतानी लोकाचया चालि-रितिच वरणन करन ह लोक सामक अननाडी आनी सापप रानवटी महणपाच दाखोवन दिलल. ह पसतक पळोवन लोक खबल. कितलया-शया दशभकतानी तिका जापो दिवन पसतका बरयली. गाधीनी हया पसतकाची फकत, “आमची गटारा उसपपाक आयिलल एक इनसपकटरीण बाइचो रिपोरट' महण बोळवण कलली.

मदरासाक भरिललया कागरसचया अधिवशनान सायमन कमिशनाचर परण बहिषकार घालचो - कोणच हया कमिशनाक मळक वचच नहय - असो थाराव घतलो. इतलच नहय तर जय जय कमिशन वता थय थय लोकानी सप हरताळ करच आनी काळ बावट दाखोवन मोरच काडच, अश लोकाकडन मागल. परिणामः सायमन कमिशन जय जय गल थय थय सप जाल, हरताळ जाल. काळ बावट दाखोवन मोरच भायर सरल. 'सायमन गो बक' (सायमना, वच घरा) हो गजर करन लोकानी पराय दश गाजयलो.

गाधीचो बहिषकार जालयार खरोच बहिषकार आशिललो. ताणी कमिशनाच नाव लगीत खयच घतल ना.

पजाबात लाला लाजपतरायाचया दळवयपणाखाला एक वहडलो मोरचो भायर सरिललो. पोलिसानी तो आडायलो आनी तोडकयानी पागयलो. लालाजीचर काय तोणक पडल. तातत, काय दिसानी त भायर पडल. लालाजी सारकलया मानसताचो लगीत सरकार भौमान राखिना, ह पळोबन लोक अदीक खवळळ. लखनौ शारात जवाहरलालाचया दळवयपणाखाला एक आकाताचो वहड मोचो

भायर सरलो. तो पळोवन सरकार लोका परस अदीक खवळळ. त मळत ताका तोणकयानी बडोवपाक लागल. जवाहरलालाकय तोणकयाचो परसाद मळळो. सगळयात चड मार मोरचयातल जवाहरलालाच सागाती गोविद वललभ पत हाका पडलो. तागल मानच हाडच मोडल.

पोलिसाक समार उरलो ना. त घरानी भितर सरन तिडकीन लोकाक पटपाक लागल.

|

३५. बारडोली सतयागरह

साः कमिशनाचया बहिषकाराची ही चळवळ नटान चलिलली आसतना गजरात परानतात एक आगळच तरचो सतयागरह सर जालो. अ-सहकाराची

चळवळ चलताली तनना दशा मखार सतयागरहाची एक बरी दख दवरपा खातीर गाधीनी बारडोली तालको वचन काडिललो. चौरीचोरातलया हतयाकाडाक लागन हो सतयागरह तनना जावक पावक नाशिललो. ताणी फाटी घतिललो. तच बारडोलीत आता सतयागरहाच नमन पिलल.

सरकार थयचया शतकामतया कडलयान जो कर घताल तातत ताण वाड कलली. शबयात बावीस रपय वाडयलल. शतकामतयानी पयली ममबयचया कौसिलात ह वाडी आड आवाज उठोवन पळलो. कायच जाल ना, कोणच कितच कानामनार घतलना, तनना त गाधी सरी गल. गाधीनी हो परसन वललभभाई पटलाचया हातात दिलो.

बारडोलीतलया शतकामतयाच मखलपण गाधीच सागणन वललभभाईनी हातात घतला महणपाच कळना फड सरकार उसळळ. 'करातच तमी सतयागरह. आमी तो चिङडन उडयनात जालयार पळयात' हया उतरानी सरकारान वललभभाईक आहवान दिल. 'पळोवया तमी कश चिडडन उडयतात त' अश महणन वललभभाईनी ह आहवान घतल. बारडोलीचया शतकामतयाचो एकवट करन वललभभाईनी ताका धिटायची दीकषा दिवपाक सरवात कली, 'सरकार तापतल. तमचर उसळटल. सरकाराक तापक दियात. तमी ताप नाकात. एक गजाल लकषात दवरात : तापिलल लोखण जाय तश बागोवपा खातीर उपकारा पडपी ततयो थड आसचो पडटा. तोच तापलो जालयार मोब पडटा. लोखण बागोवक पावना' ह तरची लोकाक समजावणी दिवन वललभभाईनी ताका अहिसच शिसतीत बादन घतल आनी 'आमी मान कातरक दिव, पणन नाक कातरक दिवच नात' ह तरची तजसविताय ताचयात निरमाण करन सतयागरह चलयलो.

अठठयायशी हजार शतकामतयाचो हो सतयागरह मोडपाक सरकारान आपणाली सगळी यकती-शकती पणाक लायली. काय जाणाक फसलायल, काय जाणाक भशटायल. तरय कोणच मोव पडना ह पळोवन शतातली पिका पावणर काडली. लोकाची घरा-दारा, गायो-बल, आयदना, जमनी, सगळ जपत कल.शकडयानी लोकाक धरन बदखणीत घाल. पणन कोणच पावणी घवपाक आयलो ना. कोणच गायो-बल घवपाक मखार सरलो ना. कोणच भियलो ना.

१९२८ तल फबरवारीत सर जाललो हो सतयागरह तया वरसाचया ऑगसट

११७

क एका विचाराची जिवीत - कथा

मरन चललो. आनी तो सगळया आगानी जतवत जालो.

गाधी हया सतयागरहात पडक नाशिलल. ताणी तो वललभभाईचया हातात

दिललो. पणन एक दीस वललभभाईक धरन भितर घालपाच बत सरकार करता

महणपाच ताचया कानार आयल तनना 'आता बारडोलीक वचचच पडल' अश

महणन त थय वचपाक भायर सरल. सरकार रोखडच - चार दिसा भितर -

फाटी सरल. बदखणीत घाललयाक सगळयाक ताण सोडन दिल. जपत कलली

सपत जाची ताका परती कली.

आनी ताण एक चवकशी-समिती नमली. बारडोली सतयागरहाच जत पळोवन गाधीनी महळ, “अहिसच शिसतीत रावन

सतयागरह चलत जालयार ताका जत मळटाच मळटा, ह बारडोलीन दाखोवन दिला आनी ज बारडोलीत घड यता त दशात खयय घडन यव यता, हवय आता सपसट जाला.'

बारडोली सतयागरहा उपरातच वललभभाई पटल 'सरदार' पटल जाल. लोकानी ताका ही पदवी दिलली.

दरयाक भरती यतकच लहारार लहारा उसळची तशी बारडोलीचो सतयागरह आनी सायमन कमिशनाचो बहिषकार हया दोनय चळवळिचया जताक लागन दशात उमदिची लहारार लहारा उसळपाक लागली. असलया हया वातावरणात भारत-मतरी लॉरड बरकनहड हाणी दशातलया फडाऱयाक एक आहवान दिल, 'तमी ज दशाक नव सविधान जाय महणटात, त कश तरच आसच, हाची तमीच एक आखणी करन आमका कितयाक दिनात?' कागरसीन ह आहवान घतल. डॉ. अनसारी कागरसिच अधयकष आशिलल. ताणी कागरस आनी कॉगरसी भायलया सगळया पकषाक एकठाय कल. मोतीलाल नहरचया अधयकषपणा खाला एक समिती नमली आनी तिच कडन एक नव सविधान तयार करन दिवपाच काम दिल. ह समितीन काय Fe भितर सविधानाची एक आखणी तयार करन बरकनहडाचया आहवानाक जाप दिली.

"नहर रिपोरट' हया नावान ही आखणी उजवाडा आयली. “सगळयाच हावस धादोस-भरीत करपी हो रिपोरट' हया उतरानी गाधीनी ताका यबकार दिलो आनी महळ, 'आता सगळयानी इललोसो धीर धरचो. एकामकाक समजन घवपाचो यतन करचो आनी थोडिशी दिवपा-घवपाची तयारी दवरची... सवराजय आता पयस ना... सवराजय कश मळ यता ह बारडोलीन दाखोवन दिला.'

३६. परण सवराजयाच दिकन

णन कागरसीतल नवया विचाराच तरणाट फडारी - जवाहरलाल आनी सभाष पः दोगय “नहर रिपोरटा' तलया “औपनिवशिक सवराजय'- डोमिनियन सटटसा'च

खब पलयान गलल. त इगरजा कडन कसलोच सबद नाशिलल 'परण सवराजय' मागपाक लागिलल. कागरसीतलया जहाल-मवाळ, कडक-मोव सगळ तरचया विचाराचया लोकाक एकठाय दवरच महण कागरसीन 'नहर रिपोरट' मानन घतिललो. नहर रिपोरटात “औपनिवशिक सवराजय' ह आमच 'निमाण धयय' अश महणक नाशिलल. 'रोखडच घवपाच पावल' महणिलल. तरी आसतना, जवाहरलाल आनी सभाष परण सवराजया'चो भितर उललख यवकच जाय, महण हट घवन बसल. जवाहरलाल हटी जालयार, मोतीलाल दड हटी. 'नहर रिपोरट' कागरसीन आसा तसोच मानय करक जाय, असो हट घवन त बसल. १९२८ तलया डिसबरात कलकततयाक कागरसिच वरसकी अधिवशन भरपाच आशिलल. मोतीलाल अधयकष महण वचन आयिलल. हया अधिवशनात 'पोरणया' आनी 'नवया' नततवा मजगतच मतभद वयर सरतल आनी कागरसीत फट पडटली, अश सगळयाक दिशिलल. जवाहरलाल आनी सभाष, दोगायनी “परण सवराजया'चो परचार करक मळचो महण 'इनडपनडस ऑफ इडिया लीग' नावाची कागरसीत भितर एक आघाडीय उकती कलली. पणन गाधी मदी पडल. आनी ताणी 'नहर रिपोरटा'क तको दिवपी थारावात एक सचोवणी कलीः '३१ डिसबर १९२९ मरन सरकारान हिनदसतानाक 'औपनिवशिक सवराजय' दिल ना, जालयार कागरस “परण सवराजया'ची मागणी करपाक आपणाक मकळी मानतली आनी त जोडपाक जाय आशिलली पावलाय उखलतली.' आनी पोरणया तश नवया, दोनय नततवा मजगतच मतभद पसन उडयल. पणन तच बरोबर ताणी नवया नततवाच कानय पिळळ. 'परण सवराजयाचो जप कलो महण परण सवराजय मळपाच ना... परण सवराजय जोडपाक जाय आशिलल बळग एकठाय करपाक वावरात आता.'

कागरस मागता त सरकार दिवपाच नाशिलल आनी मागिलल घवपाक कागरसीन आपणाक उतरानी बादन घतिलल. चळवळिच वार आता दशात घोळपाक लागल. आनी चळवळिच वार जनना घोळपाक लागताल तनना आपणाक नव, तरणार, उगर महणोबन घवपी नततव लगीत गाधीचयाच तोडाकडन पळत रावताल. चळवळ सर करपाची ताक फकत ताचयातच आशिलली.

फडल चळवळी खातीर दशाक “तयार करपाक' गाधीनी आता दशभर

AAR

ह खप ताणी दोन वावर हातात घतल: १- घराघरानी वचन विदशी लगटा एकठाय करन ती लासन उडोवप आनी २- घराघसनी वचन 'सवराजयाची वरदी खादी विकप.

विदशी लगटा विकपी पसन‍या मखार 'पिकटीग' करपाक त बायलाकय वचत थय मखार काडपाक लागल आनी ताकाय धिटायची दीकषा दिवपाक लागल.

सिध परानता सावन ताणी भोवडी सर कलली. भोवत भोवत आनी लोकाची काळजा पटयत पटयत त कलकततयाक पाविलल. थयचया चीफ परसिडनसी मजिसटरटान त पावच पयलीच एक हकम काडलो आनी भर रसतयार विदशी लगटा हलपावपाचर बदी हाडली. गाधी लगटा एकठाय करन शरदधानद पारकात गल आनी “पारक | महळयार रसतो नहय' आश महणन ताणी थय होळी पटयली. ताका मजिसटरटाचया कोरटात हाजीर रावपाचो हकम मळळो. गाधीचो बरहमदशाक वचपाचो कारयकरम पयलीच थरिललो. बरहमदशातसन परतो यतकच कोरटात हाजीर रावता अश सागन ताणी तारीख बदलन घतली. तीन सपतका उपरात त परतल आनी कोरटात हाजीर रावल तनना ताचर खटलो चललो. तातत ताका खयासत महण फकत एका रपयाचो दड जालो. लोकाक हासक आयल. मजिसटररन खासा आपणालच हाश करन घतिलल. पणन--

जया दिसा खटलयाचो निकाल जावपाचो आशिललो तया दिसा पराय दशात वचत थय विदशी लगटाचयो होळयो पटलयो.

इलल इलल करन वार तापत वचक लागल. १९२९ चया एपरील महयनयात सरदार भगतसिग आनी बटकशवर दतत हया दोगा करानतिकारी तरणाययानी कनदरीय एसनलीत दोन बॉमब फोडल. ताका कोणाचो जीव घवपाचो नाशिललो. पणन हिनदसतानी लोकाचया काळजाची गाज ताका सरकाराचया भडडया कानामरन पावोवपाची आशिलली. रोखडीच हया दोगाय तरणाटयाची नावा दशात लहान वहडाच जिबर तोखणायन .घोळपाक लागली. बॉमब पिसतोलाचया मारगाचो ज विरोध करताल, त लगीत ताची तोखणाय करपाक लागल. दोगाकय सरकारान धरन भितर घालल आनी भितर ताका खबब तरास दिलल. पिडापीड भोगयलली. ह पिडापिडआड यतीन दास नावाचया आनीक एका तरणाटयान अनन-सतयागरह कलो आनी तातत ताचो पराण गलो. ताका तको दिवपाक पराय दश सपार गलो. मबय, कलकतता, जमशदपर

हागासललया हजारानी कामदारानी सप कल. ह सप पळोवन सरकार भियल. आता कनना कित जायत, साग नज, कामदार लगीत उठलयात, हया भयान ताण आनीक एक उपाय यवजिलो. विदरोहान उठिललया हया लोकाचो आवाज चिङडन

Ro एका विचाराची जिवीत - कथा

एक भोवडी काडली.

परण सवराजयाच दिकन १२१

उडोवपाक 'पबलिक सफटि बील' नावाच एक विधयक एसबलीत हाडल आनी विरोध जाललो आसतना वायसरॉयान आपणालया खाशलया अधिकाराचो वापर करन ताका कायदयाच रपय दिवन उडयल. हया कायदयाचया आदारान ताण काय कमयनिसटाक आनी ताका तको दितलया हर काय कामदार-फडार‍याक धरन भितर घाल. 'सरकार उमथन उडोवपाचो कट हाणी रचिललो' ह तरचो आरोप घालन ताचर खटल भरल. 'मरठ कासपिरसी कस' हया नावान ह खटल खब गाजल.

गाधीनी महळ, “सरकार भियला. दखन त आपणाल खनशी रप आता दाखोबपाक लागला... मखार त कित करपाच आसा, ह आता सपसट जाला... ह अराजक सोपोवपाचो एकच उपाय आमचकडन आसा. तो महळयार, हजारानी, लाखानी लोकानी बदखणी भरप....'

असलया हया उचाबळीत वातावरणात १९२९ तलया डिसबर महयनयात लाहोर शारात कागरसिच वरसकी अधिवशन भरल. अधयकषपदा खातीर लोकानी दोन नावा सचयलली. एक गाधीच. दसर, सरदार वललभभाई पटलाच. गाधी फाटी सरल. त नवया नततवाक सद दिवक सोदताल. दश नव रगत आनी नव नततव सोदता महणपाच ताणी आपणाल भोबडत पळलल. नव नततव तागलयाच आगा-खादार खळन लहानाच वहड जालल. अधयकषपदाचर सरदार पटलाचो अधिकार आशिललो. ताणी बारडोलीचो सतयागरह चलोवन हो अधिकार जोडिललो. पणन जवाहरलाल अधयकषपदाचर नदर लावन बशिलल आनी आपणा फाटलयान कागरसिचया अधयकषपदाच गादयर आपणालया अपरबायचया पतान बसच, अश मोतीलालाचयाय मनात आशिलल. सरदार पटलाक हया दोनय गजालिची जाणवीक जालली. जवाहरलालाक ह खप सद मळिळना जालयार बापय आनी पत दोगायचो उतसाह भगतलो. दोगय निरशतल, अश यवजन सरदारानी आपणाल नाव फाटी घतल. परिणामः लखनौचया अधिवशनाचया अधयकषपदाचो भौमान चाळीस वरसाच पिरायचया जवाहरलालाक मळळो.

जवाहरलाल आनी गाधी दोगाय मजगती एक पिळगच अतर आशिलल. दोगायचया विचारात तर ताचयाकय वहड अतर आशिलल. जवाहरलाल आरविलल यवरोपी ससकतायच भकत. जालयार, गाधी ह ससकतायच वहडातल वहड आलोचक. तरी आसतना जवाहरलालाचया आगात आशिलल काय गण गाधीनी पळलल. जवाहरलाल धीट, साहसी, परामाणीक, सतयान चलपी. 'द नशन इज सफ इन हीज हणडस'- 'ताचया हातात दश सरकषीत आसा' अश महणन अधयकषपदाची माळ ताणी जवाहरलालाचया गळयात घालक लायली.

एकतीस डिसबर १९२९ हया दिसा कागरसीन लाहोराक, रावी नहयच तडीर, नवया भारताच नव, तरणाट फडारी जवाहरलाल नहर हाचया तोडातलयान 'परण सवराजया' ची घोषणा कली. आनी परण सवराजया खातीर चळवळ सर करपाच सगळ अधिकार तिण आपणाल महा-समितीक दिल.

4२२ एका विचाराची जिवीत -कथा

सरकाराच नदरन कागरस आता सामकीच कायदया-भायली - कायदया भायलया

उपायानी कायदया भायली धयया जोडपी ससथा जालली.

गाधीची भासय आता इलली इलली बदलक लागिलली. “अनयायी सरकार

बदलपाचो वा त हमटावन ना करपाचो लोकाक अधिकार आसा' अश कित

कित त उलोवपाक लागिलल. सारकी जतनाय घतलिना जालयार चळवळ खयच

खय पाव यता, ह त बस बर जाणा आशिलल. चौरीचौराक ज घडिलल त त

विसरक नाशिलल. चळवळीक अहिसच शिम भितर बादन दवरपाक ताणी सगळ

तरच उपाय घतिलल. पणन ताणी पयलीच सपसट कलल- 'ह खप सर कलली

चळवळ फाटी घवपाचो परसच उपरासचो ना. ज मरन एक लगीत सतयागरही

जितो वा बदखणी भायर आसतलो त मरन चळवळ चलत रावतली... १९२०तली

चळवळ तयार खातीर चलिलली. ह खपची परसनाचो सोकषमोकष लावपा खातीर चलतली.'

चळवळिच पयल पावल महण ताणी दशा मखार एक कारयकरम दवरलो.

ताणी २६ जानवारी १९३० हो दीस वचन काडलो आनी महळ, हो दीस

रण-सवराजय दीस महण सगळ कडन सगळयानी मनोवचो. आनी “इगरजाची राजवट

सोसन घवप हो मनीस आनी दव दोगाय आड गनयान जाता; ज मरन हिनदसतान पराय सवततर जायना त मरन आमी कोण ससथ बसपाच नात' असो सोपत घवचो.

त परमाण दशभरचया गावा-गावानी आनी शारा शारानी लोकानी कागरसिचो तिरगो फडफडायलो आनी ताका गवाय दवरन सगळयानी परण सवराजय मळसर ससथ बसच नात असो सोपत घतलो. पराय दशाक तया दिसा जसो कित भार आयिललो.

खरपणानशी, तयाच दिसा दश सवततर जाला. ताचया हातापायाक बादिललयो काय सरपळयो जरय उरलयो, तरय ताचो आतमो सगळ बादपास सोडन तया दिसा मकळो जाला.

३७. मिठाचो सतयागरह

ञज खखो दस उचाबळीत जाललो. गाधी आता कसल पावल उखलतात त पळोवपाक ताच कडन नदर लावन बशिललो. गाधी लखार लख बरयताल.

खबर-पतराक त मलाखती दिताल. तशयो, सतयागरहयाखातीर नमावळीय तयार करताल. लोकाक त एकाच वागडा तजसवितायचीय दख दिवक सोदताल, अहिसचीय दिवक सोदताल. ह खपचया सतयागरहात खयचच कडन इलली लगीत हिसा जावची ना, हाची जतनाय घताल.

साधया परस साधनाचर ताणी चड नदर दवरलली. मारच लाग सर त तयारी करीत रावल.

मिठाचो सतयागरह १२३

अवचीत एक दीस ताणी जाहीर कल, 'ह खप हाव मिठाचो कायदो मोडटलो.' मिठाचो कायदो? सगळयाक अजापाचो धसको बसलो. महातारपणात हो

मनीस तोतवक बी ना म, असोय काय जाणाक दबाव आयलो. (गाधीक साठ वरसा जालली) वायसरॉयाक तर हासो लगीत आयलो.

सरकार इगलडातलयान लगट हाडन हागा विकताल तश थयच मिठय हाडन विकताल. हया विलायती मिठाचया खपाक बादा यवची नहय, महण सरकारान दशी मिठाचर कर बसयललो. हो कर तसो वहडलोसो नाशिललो. पणन तो चडसो गरिबाक बादतालो.

महतवाच महळयार, सरकारी मानयताय बगर कोणाक हागा मीठ काडक मळनाशिलल.

गाधी हीच बदी मोडपाक भायर सरल. सगळ गोदळात पडल. तागल लागिच सागाती लगीत घटमळयात पडल.

'मिठाचो परसन घवन पराय दश कसो जागोवक यतलो', सगळ एकामकाक दबावान विचारपाक लागल. पणन गाधीची परतिभा गाधीची आशिलली. मिठाचोच परशन घवन आपण पराय दशात कषातर-तज जागोवक पावतलो महणपाचो ताका परण आतमविसवास आशिललो.

साबरमती सावन ३८५ किलो मिटराच वाटर दाडी नावाचो एक गाव आसा. थयच दरया वळर आपण सतयागरही सागातयाचो एक जमो घवन वतलो आनी हो बदी- कायदो मोडटलो अश ताणी जाहीर कल. पणन वागडाच, आपण थय पावऽसर कोणच कितच करच नहय, आपण मीठ तयार करन कायदो मोडल उपरातच बाकिचयानी कायदो मोडन मीठ करच आनी त बाजारात वहरन विकच, महणपाचय ताणी सगळयाक सागन दवरल. आशरमातलयान भायर सरपाक ताणी बारा मारच (१९३०) हो दीस थारायलो.

अखखया सवसाराची नदर आता साबरमती आशरमाचर यवन थिरावली. सवसारभरच पतरकार थय एकठाय जाल.

बारा मारचाक फातोडर दवाच नाव घवन आनी वागडा आशरमातलया वचीक निरमळ आनी चारितरयवान एकण-अयशी सागातयाक घवन त भायर सरल. भायर सरतनाच “सवराजय घतल बगर हाव आशरमात परतो पाय दवरपाचो ना' असो सोपत घवन भायर सरल.

दाडी मरन चलतच वचच अश थारायलल. चोवीस दीस लागपाच आशिलल. भायर सरच पयली - माचचि २ तारकक - ताणी वायसरॉयाक एक

चीट बरोवन धाडिलली. रजिनालड रनालडस नावाचो एकलो इगरज तरणाटो आशरमात यवन राविललो. ताचया हातात दिवन धाडन दिलली. चीट कसली, त एक तरच

१२४ एका विचाराची जिवीत- कथा

आरोप-पतर आशिलल. इगरजी राजवटीतलया कितलया-शया राजकी, आरथीक अनयायाची

ती एक वहडली वळरी आशिलली. पणन सतयागरहाच कसलय पावल उखलच

पयली आपणाक तमच कडन हया सबदान उलोवपाच आसा, अशय तातत ताणी महळळ. त खातीर वायसरॉयाकडन ताणी वळ मागिललो.

असलया 'अलटिमटमा' सारकया पतराक वायसरॉय जाप कित दितल आशिलल?

तागलया सचिवान फकत चीट पाविललयाची पोच दिली आनी 'तमी घवक

सोदतात तया पाबलान दशातली सवसतकाय भगतली हाची वायसरॉयाक खब खत भोगता' इतलच कळयल.

'हाब मागिललो उडो, महज होटयत मात पडलो गडो' अशी परतिकरिया उकतावन गाधी भायर सरिलल.

जागरक दश ताचया पाबलाचर नदर लावन रावलो आनी गाधी पावला

कणकणी करानतिचयो किटी उसळायत चलत रावल. ताणी सददा फातोडर उठच. तोड धवन, परारथना करन चलपाक लागच.

दनपरा पावता थय जवच. थोडो ' वळ विसव घवचो. थय वर भर चरखो चलोवचो, आयिललया चिटयाक जापो बरोवचयो, लख बरोवच, मळक आयिललयाक मलाखती दिवचयो आनी पडटया बोतात परतन चलपाक लागच. साजवळा जया गावात पावतात थय रावच. परारथना करची, जवच आनी थयच नहिदच.

साबरमती आशरमच जसो कित साबरमतीचयान उठन आता गावा-गावानी चलपाक लागला- सथावर आशरम जगम जाला- अशश कित पळतलयाक दिसपाक लागल.

साजच परारथन उपरात ताणी एक लहानश परवचन करच. कनना सागच, 'आमचया दशाक इगरज आपणाली एक बाजारपठ लखतात. इगलडातलयान समार साठ कोटी रपय मोलाच लगट त हागा विकतात.... सगळ खादी घालक लागात. महणटकच, इगरजाच पास सटटल.' कनना महणच, “इगरजानी स कर ह झा अ उतपननातलयान त आपणाल हागासलल सनय

सतात...... वच नात महण तागलो सनयिकी विळखो सदळ जातलो.' ह छ gi ७७०...

दशाक तयागाची, बलिदानाची, तजसवितायची, धिटायची दीकषा दीत त चलत रावल.

सरकारान सरवातक ताची फकाडा मारिलली. पणन जनना त दाडी लागसार पावल तनना सरकार भियल. गोदळळ. कित करच, कित नहय हया घटमववयात पडल. चलला त फकत पळत रावल. सहम चोवीस दीस पायानी चलत पाच एपरीलाक गाधी दाडीक पावल तनना ताच भोवतणी आशरमातल फकत एकण अयशी सागाती उरक नाशिलल. हजारानी लोक जमिलल. दसऱया दिसा सकाळी परारथना करन त वळर गल, नहाल, आनी

मिठाचो सतयागरह १२५

वळवयल इलल मीठ चिमटत घवन मठ वयर करन ताणी दशाक सागल, 'मिठाचो कायदो हाव मोडलो. आता अखखया राषटरान तो मोडचो.' आनी तच बरोबर लोकाक ताणी एक शिटकावणीय दिली: 'एक गजाल विसर नाकात, तमच मठीतलया चिमटीभर मिठात राषटराची सगळी परतिषठा एकठावलया. मठ मोडलयार मोड. पणन मठीतल मीठ सरकाराचया हातात पडक दिव नाकात.'

दशभरचया लोकाची काळजा फरफरन आयली. ताणी मिठाचो कायदो मोडलो. मिठाच आनी सवराजयाच नात कित, ह समजक नाशिललयान जाणी गाधीची

फकाडा मारिलली त आता ताचया तोडाकडन पळत उरल. सभाषबाब सारकलया तागलया टिकाकारानी लगीत ताच मखार मान बागयली.

अखखो दश विदरोहान उसळळो तनना सरकारय तितलयाच नटान उसळळ. विदरोह चिडडन उडयतलच महण त पटल. जय जय लोक मीठ तयार करताल थय थय पोलीस वचपाक लागल. लोकाक तोडकयानी बडोवन रकतबबाळ करपाक लागल. आनी ताका धरन वहरपाक लागल. लोक तागलयो आगळिको मोनयानी सोसताल. पणन मठीतल मीठ मात कशच भाशन पोलिसाचया हातात पडक दिनाशिलल. वललभभाई, जवाहरलाल, राजाजी सारकलया कितलया-शया फडानयाक सरकारान पयलीच धरन भितर घालल. कोणाक स महयनयाची, कोणाक णव महयनयाची, तर कोणाक दोन वरसाची, ह भाशन, सगववयाक खयासती फरमायललयो.

बिहारात राजनदरबाबचया नततवा खाला एक वहडलो मोरचो भायर सरलो. हजारानी लोक हया मोरचयात आशिलल. सगळ मीठ तयार करपाक भायर सरिलल. यदो वहडलो हो मोरचो पळोवन सरकार तिडकीन कडड जाल. पोलिसाक मखार काडन ताण हो मोरचो वाटर आडायलो. राजनदरबाब अहिसच वयाकरण कोळन पियलल. ताणी मोरचयातलया लोकाक सागल, 'आमी पोलिसाच कड मोडल जालयार सरकाराक हिसा करपाची सद दितल. आमी पोलिसाच कड मोडप ना. ज मरन पोलीस आमका मखार वचक दिनात, त मरन आमी रसतयारच बसन रावया.'. लोक सगळ मोनयानी रसतयार बसल. एका सारकी चाळीस वरा बसन रावल. सरकाराचो धीर सटलो. ताण घोडसवाराची एक पलटण हाडली आनी मोरचयाचर सोडली. चाळीस वरा बसन राविलल राजनदरबाबच सतयागरही रसतयारच आडव पडल. घोड धडक धडक, धडक धडक करन धावन आयल. पणन आडव पडिललया सतयागरही लोका महऱयात पावनाफड थाबल. 'ना. आमी हया लोकाक माङडन मखार वचच नात' अशश कित भासोवन त थयच उब रावल. घोडयाच फाटीर बशिलल इगरज पोलीस चवताळळ. दात-वोठ चाबन त घोडयाचर चाबकार चाबका मारपाक लागल. फाटीर चाबका पडनाफड मखार वचपा बदला घोड फाट करन उरफाट दिकन धावपाक लागल.

सरकारी घोडयानीय सरकाराआड सतयागरह कललो.

र एका विचाराची जिवीत-कथा

एका महयनया भितर सरकारान एक लाख लोकाक धरन बदखणीत घाल. समार वीस लाख लोकाक धरन सोडल. ताचयाकय दपटीन लोकाक तोणकयानी बडयल आनी रगत-बबाळ कल. इतलय करन गाधीक धरपाच काळीज सरकाराक जाल ना. चार म मरन गाधी दाडी लागसारचया कराडी गावात बसन चळवळीक वाट दाखयत राविलल. चार आनी पाच म च मधयान रातीर सरतचो डिसटरिकट मजिसटरट आयलो आनी नहिदतल ताका उठोबन रातयाच यरवडयाच बदखणीत घवन गलो.

दिसा उजवाड ताका धरन वहरपाक सरकाराक धीर जावक नाशिललो. धरन वहरच पयली गाधीनी वायसरॉयाक एक चीट बरोबन दवरलली.

तातत धारासणाचया मिठाचया आगराचर आपण सतयागरहयाचो एक जमो घवन वतलो आनी थयच मीठ लटटलो अश कळयलल. गाधी बदखणीत पाविललयान ह काम आशरमातल तागल उतार पिरायच एक सागाती इमाम सायब आनी सरोजिनी नायड हया दोगानी आपणालया आगार घतल. समार अडज हजार सतयागरही दोगाय वागडा धारासणाक गल. सरकारान त पयलीच आगरा भोबतणी भायल वटन एक खोल चर मारन दवरलली आनी भितरल वटन काटयाळ तारची बय बादन घतिलली. त भायर चारश पोलिसाक ताची राखण करपाक थय हाडन दवरलल. सतयागरही आगरा महऱयात पावल आनी थोडया अतरार उब रावल. थयचयान पचवीस 'जाणाचो एक जमो पयली मखार सरलो.

'फाटी सरात' पोलिसानी ताका हकम कलो. जमो मखार चलत रावलो. भकललया वागान सावदाचर उडी घवची तशी पोलिसानी किवाटयान

सतयागरहयाचर उडी घतली. आनी लोखणाच तोक आशिललया तोणकयानी त सतयागरहमाक बडोवपाक लागल. पचविसय जाण रगत-बबाळ जावन भय -भरवण जाल तनना पचविसाचो दसरो एक जमो मखार सरलो. उपरात तिसरो, चवथो, करीत करीत अडजय हजार सतयागरही जमया-जमयानी मखार वचत रावल आनी पोलीस ताका तोणकयानी एकासारक हाणीत रावल.

वब मिलर नावाचो एक पतरकार सतयागरह पळोवपाखातीर मजरत इगलडाकसन आयिललो. धारासणातलो हो दखाव पळोवन ताचया आगार काटो फलन आयलो. ताण बरोवन धाडल, आयजवरचया इतिहासात कोणच खयचच कडन ह तरची बहादरी पळोवक ना जातली... पोलीस यदी वहडली आगळीक करताल. पणन एकलोय सतयागरही ताचर हात उबारी नाशिललो. त कितयाक, तकलर तोणको बसचो नहय महण लगीत एकलोय हात वयर करन तकलक सरकषण दिनाशिललो. गाधीच अहिसक लागन इगलड दबळ पडिलल आनी हिनदसतान अजय - जिखक यवच ना अश - जालल.

गाधी इरवीन करार १२७

खरपणानशी गाधीक हच दाखोवन दिवपाच आशिलल- एक वटन ताका इगलडाक पटोवन दिवपाच आशिलल की तमका ह मखार हया दशात आरमाचो वा तोणकयाचो आधार घतल बगर राजय करक यवपाच ना आनी दसर वटन हिनदसतानातलया लोकाक समजावन दिवपाच आशिलल की मरणाचो भय सोडन ऊच माथयान तमी नीट उब रावशात जालयार बळिशटातल बळिशट सामराजय एक खीण लगीत तिगन उरपाच ना.

मिठाचया सतयागरहाची वहडातली वहड सिदधी हीच आशिलली. गाधीक धरन वहल उपरात दश अदीक उसळळो. पशावराक बादशाह खान आपणालया “खदाई खिदमतगारा'क घवन मीठ

करपाक भायर सरिलल. तागलो मोचो तागलया आशरमातलयान भायर सरन मातसो मखार मात गललो, इतलयात पोलीस कमिशनर जीप घवन आयलो. बादशाह खानाक धरन बदखणीत धाडन दिल आनी आपणाली जीप मोरचयाचर सोडन ताण मशीनगन सर कल. समार सततर लोक थयच थय मल आनी शबरा वयर हात-पाय मोडन पडल. इतलो 'पराकरम' करन उपरातच, गोळीबार करन मोचो पागोवपाच काम ताण गढवाली पलटणीकडन दिल आनी आपण उठन गलो. बादशाह खानाच 'खदाई खिदमतगार' हङड मखार काडन ह पलटणिचयो गळयो झलीत रावल. निमाण, गळयो घालपी गढवाली पलटण खरशली. लजन फाटी सरली.

(वयलयाचो हकम मोडिललया हया सनिकाक फौजी नयायालयान, उपरात धा-धा पदरा-पदरा वरसाची बदखण फरमायलया.)

हिनदसतानात खयचच कडन लोकानी हिसा करक नाशिलली. चौरी चौरा कोणच विसरक नाशिललो.

३८. गाधी इरवीन करार

यसरॉयाक कल कित आनी जाल कित, अश जाल. कागरसीक चिडडिली वान ती चिडडपाची ना आनी गाधीक कडक काडन इगरजाक हिनदसतानात राजय करक यवपाच ना, महणपाच ताकाच सगळयात पयली कळळ. तोडाक तोड लायनासतना बर भाशन परसन सोडोव यता काय कित, हाचो उपाय त सोदताल. जिसत हया वळार जयॉरज सलोकोमब नावाचो एक इगरज पतरकार ताका मळपाक आयलो. लणडनातलया 'डली हरालडा'चो परतिनिधी महण तो आयिललो. ताका गाधाक बदखणीत वचन मळपाच आशिलल. वायसरॉयानी ताका गाधीक

१२८ एका विचाराची जिवीत - कथा

मळपाची मकळीक तर करन दिलीच. त भायर, सनमथान कितय घडोवन हाड यता काय कित, हय पळ महण सागल.

सलोकोमब गाधीक मळक आयलो. उपरात, तज बहादर सपर आनी मकदराव जयकर हाका वायसरायानी गाधी सरी धाडन दिल. गाधीनी सनमथाचयो वाटो बद कनना करक नाशिललयो. तागलया सतयागरहात परतिकारा इतलच सनमथाक महतव आशिलल. पणन त कागरस-कारयकारिणिचया वागडयाकडन उलयल बगर वायसरॉयाक कसलच उतर दिवक तयार नाशिलल. कारयकारिणीच तीग वागडी- वललभभाई, सरोजिनी आनी जयरामदास दौलतराम- यरवडयाच बदखणीतच गाधी महऱयात आशिलल. मोतीलाल, जवाहरलाल आनी सयद महमद उततर भारतातल ननी बदखणीत आशिलल. तिगाकय सपशल टरनीन पणयात हाडल. सवय जाण एकठाय बसन उलय उलय उलयल. खयचया आधाराचर सरकाराकडन जळोवन घव यत, ह एकलयाकय सारक समजनाशिलल. कितयाक, सरकार आनी कागरस, दोगा मजगतच अतर आता आकाताच वाडिलल. तरी आसतना, वायसरॉय उलोवणी करक सोदतात जालयार ना महणप ना, अश सवय जाणानी थारायल.

नवमबरात लणडनात पयली गोलमज परिशद भरिलली. तातत दशी ससथानाचया सोळा राजा-महाराजानी आनी तरा इगरज अधिकाऱया भायर बरिटिशाचया शकातळा आशिललया हिनदसतानाचया सततावन जातीय, धारमिक परतिनिधिनी वाटो घतिललो. फकत कागरस भायर उरिलली. परिशद कसलोच निरणय घवक पावली ना, तनना निमाणया दिसा परधान-मतरी रमस मकडोनलडानी निरणय घवपाच काम आमी आता फडल बसकत करया' अश महळ आनी 'फडल बसकत कागरस वाटो घतली' महणपाची आपणाली आसत उकतावन दाखयली. 'बदखणीत दवरललया गाधीक आनी कागरसचया हर फडार‍याक आता सोड' महणपाच परधान- मतरयानी आपणाक सचयला असो वायसरायानी हाचो अरथ कलो आनी २५ जानवारी १९३१ हया दिसा गाधीसयत कागरस कारयकारिणिचया बाकिचया सगळया वागडयाक कसलीच अट घाली नासतना बदखणीतलयान ताणी मकळ कल.

बदखणीतलयान सटन यना फड गाधीनी वायसरॉयाक चीट बरयली आनी मळपा खातीर वळ मागन घतलो. सतरा फबरवारीक गाधी मळपाक गल. दनपरा अडजाक उलोवणी सर जालली ती साजचया सवाय स मरन चलली. दसर‍या दिसा परथन गल. तीन वरा उलोवणी जाली. तिसर‍या दिसा अरद बर जाली. उलोवणी चलताली तनना वायसरॉय तारन इगलडाक बारीक बारीक सगळ कळयताल आनी लणडनातलया आपणालया महालगडया कडलयान बदद घताल. जालयार हागा गाधीय दिललीत एकठाय जाललया कागरस कारयकारिणिचया आपणालया सागातयाक बारीक बारीक सगळ सागताल आनी ताच कडन भासाभास करन निरणय घताल. उलोवणी भगची नहय महण सपर, जयकर आनी शासतरी हाच सारकल मधयसथय

गाधी इरवीन करार १२९

दोनय पगडा मजगती पोटतिडकन वावरल. वायसरॉय आनी गाधी हाचयो आठ बसका जालयो आनी अखरक पाच मारचाक दोगाय मजगती एक 'कबलात' जाली - जिका “गाधी इरवीन पकट' हया नावान इतिहासकार वळखतात. ह कबलातीत

फकत दोन गजाली निशचीत जाललयोः १. कागरसीन चळवळ फाटी घवची. आनी २. सरकारान सगळ अधयादश फाटी घवन बदखणीत घाललया सगळयाक

सोडन दिवच. जाच खातीर चळवळ सर कलली तया परण सवराजयाचो उललख तर तातत

जावक नाशिललोच, ओपनिवशिक सवराजयाचोय नाशिललो. गाधी वायसरॉयाचया जाळात घसपल असोच जायतया जाणाचो समज जालो.

जवाहरलालाक तर गाधीनी वायसरॉयाचया पायार घालन घतल अश दिसल. पणन गाधी खब पयसल पळोवपी फडारी आशिलल. ताका कबलातीत

भितर कित आयला आनी कित यवपाच उरला, हाच महतव नाशिलल. त वगळच नदरन ह कबलातीकडन पळताल. ताच नदरन ही कबलात राजा आनी परजा (राजयकरत आनी लोक) हाच मजगती जाता तसली नाशिलली. दोन राजा वा दोन राषटरामजगती बरोबरिचया पावडयार जाता त तरची आशिलली. कबलात (पकट) हया उतराचर ताचो भर आशिललो. 'पकट' कनना राजयकत आनी लोक हाच मजगती जायना; दोन वगळया राषटरा मजगतीच जाता. ह कबलातीत वायसरॉय लॉरड इरवीन ह इगलडच परतिनिधी आशिलल. जालयार, गाधी हिनदसतानाच परतिनिधी आशिलल. इगलड आनी हिनदसतान ही दोन वगळी राषटरा महणपाच पयलच फावट दोगा मजगतचया राजकी ववहारात आता सपसट जालल आनी गाधीच नदरन हच महतवाच आशिलल.

सगळयात चड ह विनसटन चरचीलासारकलया मतसदयाच नदरत भरिलल आनी ह सोस नज जावन त दात ओठ चाबन इगलडचया सरकाराचर उसळळल.

गाधी-इरवीन कबलात जालया तया वळार मोतीलाल नहर नाशिलल. त सवसार सोडन गलल. खब दिसा सावन ताची बलायकी इबाडिलली. बलायकक लागन त मिठाचो कायदो मोडपाच चळवळीत वाटो घवक पावक नाशिलल. ताका हाची खत भोगताली. दखन घरचया घराच ताणी मीठ तयार करन कायदो मोडिललो. सरकारान ताका हया गनयावा खातीर धरन बदखणीत घालल. बदखणीत तागलौ बलायकी आनिकय इबाडली. सरकार तरासात पडक सोदी नाशिलल. दखन इकरा सणऐबराक ताका मकळ कलल. मरणा आदी ताणी गाधीक महळळ, 'महातमाजी, हाव आता चललो. सवराजय पळोवपाच भागय महाका मळपाच ना. पणन हाव पळता, तमी सवराजयाच झज जिखलयात. सवराजय आता चड पयस ना.'

३९. गोलमज परिशद

गा ऋ धी-इरवीन कबलाती वयली शाय अजन सकक नाशिलली, ताच पयलीच

| || “तमी कबलातीक धरन चलनात' महणपाच आरोप दोनय वसलयान

जावपाक लागल. आनी गाधी परथन एक फावट उलोवणी करपा खातीर वायसरायासरी पावल.

लॉरड इरवीनाचो कारयकाळ सोपिललो. ताच सवातर लॉरड विलिगडन वायसरॉय जावन आयिलल. हाच पयली त ममबय आनी मदरास, दोनीकडन गवहरनर जावन

गलल. गाधीचया 'उपदरवा'क कशी कित जाप दिवक जाय, ह विशी ताचकडन

तागल अश खाशल विचार आशिलल. वायसरॉय-पदार यनाफड सगळयात पयली ताणी गाधी-इरवीन कबलात काडन कोयराच पाटलत उडयली आनी खयच कसलीच कबलात जावक नाशिललवरी त चलपाक लागल.

हागासलल इगरज नोकरशायक जाय आशिलल तच ताणी कलल. गाधी-इरवीन कबलात ह नोकरशायक उसतऱया गलली.

असलया हया वातावरणात विलिगडन आनी गाधी हाची शिमलयाक उलोवणी सर जाली.

लडनाक दसरी गोलमज परिशद भरपाची आशिलली. ह परिशदत कागरसीक आसपावन घवक जाय, अश इगलडचया सरकाराक दिसताल. आनी तिका आसपावन घवपाच ह काम सरकारान वायसरॉयाकडन सोपयलल.

खब विचार करन, उलोवणी करन गाधी, अखरक, लडनाक वचपाक तयार जाल. लडनाक वचपी बोट ममबयचयान सटपाक फकत दोन दीस उरिलल. परवासाची तयारी करपाक गाधीकडन इललोय वळ नाशिललो. बोट चकची नहय महण वायसरॉयानी ताका सपशल टरनीन ममबय धाडन दिल. इतलच नहय, तर ही सपशल टरन ममबय वळार पावची महण वाट वयलयो हर सगळयो टरनी आडावनय धरपाक लायलयो.

बोट सटपाक अरद वर आसा महणपाक गाधी बोटीर चडल. एकणतीस ऑगसटाक ममबयचयान त भायर सरल आनी पदरश उपरात बारा

सऐबराक लडनाक पावल. सरकार ताका लडनातलया एका वहड हॉटलात दवरक सोदताल. काय

हिनदसतानी उदयगपती ताका आपणागर वहरक सोदताल. पणन गाधीनी लडनातलया गरीब लोका वागडा रावच अश थारायलल. दखन, इसट एणडचया किगसल हॉलात त मयरियल लिसटर हाच पावण महण रावल.

१३०

गोलमज परिशद १३१

मयरियल लिसटर गाधीक वळखताली. काय दीस साबरमतीचया आशरमात रावनय गलली.

सरकार गाधीक 'एक ऊच पावडयाच मनीस' महण भौमान दिताल खर. पणन ताका “सपरण हिनदसतानाच परतिनिधी' महण मानक तयार नाशिलल. सपरण हिनदसतानाच परतिनिधी महण सरकारान आनीक कितलया-शया लोकाक वचन काडिलल; ताचयात काय राजा-महाराजा आशिलल. तश, काय नवाब-शाहजादाय आशिलल. जमीनदार आशिलल. तश, उदयगपतीय आशिलल. त भायर, हिनदच, मसलमानाच, किरिसतावाच, अगलो-इनडियनाच, पारशाच, शिखाच, दलिताच , बायलाच ह तरचय परतिनिधी आशिलल. बधदिबळातलया घलावरी जाय ताका जाय तनना जाय तसो हालोवक मळचो महण सरकारान ताका वचन काडिलल.

हिनदसताना खातीर एका नवया सविधानाचो खडडो तयार करपाक ही गोलमज परिशद सरकारान आपयलली. पणन सविधानाचया खडडयाचर परिशदत जनना वाद-विवाद सर जालो तनना जण एकलो आपणा खातीर वगळ मतदारसघ मागपाक लागलो. काय मतदारसघ मसलमानाच आसच, काय दलिता खातीर राखन दवरच, काय किरिसतावा खातीर सोडच, तर काय जमीनदाराखातीर मकळ दवरच, ह तरची वाणपणा सर जाली. इतलच नहय, तर मसलमानानी फकत मसलमानाकच मता दिवची, पारशानी फकत पारशाक दिवची, जमीनदारानी जमीनदाराकच वचन काडच, ह तरचयो सचोवणयो यवपाक लागलयो.

सपरण हिनदसतानाचो विचार एकलोय करी नाशिललो. हया सगळया परतिनिधी भितर चड वाणपणा दोग जाण करताल. एक,

मसलमानाच परतिनिधी महण आयिलल महममद अली जिना आनी दसर, दलिताच परतिनिधी महण आयिलल डॉ. भीमराव आमबडकर. दोगय सगळयात चड झगडाळय बी. गाधी कागरसिच परतिनिधी महण गलल आनी कागरस ही खयचयाच एका सपरदायाची, जातिची वा वरगाची परतिनिधी नाशिलली. ती हिनद, किरिसताव, मसलमान, पारशी सगळयाची आशिलली. १८८५ त तिची थापणक जालली तनना सावन तिच ह रप आशिलल. पणन जिना आनी आमबडकर तिका सगळयाची मानपाकच तयार नाशिलल. कागरस ही 'सवरण हिनदची' ससथा आनी गाधी ह फकत 'सवरण हिनदच' परतिनिधी महण दाखोवपाचो दोगय यतन करपाक लागल. गाधीनी उबगन परिशदचया जाळवणदाराक विचारल, 'आमच मजगती सपरदायीक आनी जातीय एकचार ना; तो घडोवन हाडचो ह खातीर तमी आमका स हजार मल पयस हागा आपोवन हाडलयात वहय? एकचाराचो हो परसन हागा सोडोवक यवपाचो ना. तो हिनदसतानातच सोडोवचो पडटलो.... हाव हागा आयिललो तो सगळयाचया आधारान आनी सगळयाच मानयतायन सवराजयाचो एक नकसो आखन काडक

१३२ एका विचाराची जिवीत - कथा

मळटलो ह आशन'. ताणी हिनदसतानातलयान आयिललया हया वगळया वगळया सपरदायाचया, वरगाचया आनी जातिचया परतिनिधी मखार एक परसताव दवरलो, 'तमी सगळ एका ताळयान हिनदसतान सवततर जावक जाय महण मागात, हाव तमका कागरसिचया नावान कोरो चक काडन दिता. तमका जाय त, मागीर, तमी तिच कडलयान घयात. हाव तमका त दिवपाच उतर दिता.'

परिशदत गाधीनी जी उलोवपा कली ती खब परभावशाली जालली. परिशदत उठिललो हो एकच विवकशीळ आनी निरदोष असो राषटरवादी आवाज आशिललो. इगरज मतसदयानी तागलया उलोवपाची खब तसत तोखणायय कलली. पणन परिशदच वातावरणच अश आशिलल की तागली एकय सचोवणी परतिनिधिनी काना-मनार घतली ना. तागलया सचोवणयाचो कसलोच विचार जावक पावलो ना. सगळ वाणपणा करीत रावल आनी इगरज अधिकारी ताका जळ दीत रावल. 'पळल? हाच भितर एकचारच ना. हाका सवराजय आमी कश दितल?' हच जश कित हया अधिकानयाक सवसाराक दाखोवन दिवपाच आशिलल.

परिशदतलयान पदरात कायच पडपाच ना, हया निरणयार गाधी पाविलल. दखन, निमाणया दिसा परधान-मतरयानी जनना 'हिनदसतानातलो सपरदायीक परसत सोडोवपाक आमी एक समिती नमपाच चिततात' महणपाच सागल तनना गाधीनी सऽ करन उसवास सोडलो.

घसघशीत बर अपस पदरात घवन परिशद सोपली. पणन गाधीक एक लाव जालो- इगरजाची कारसथाना खय मरन पाव यतात हाचो ताका थोडो-भोव अदमास

आयलो. मसलमानाक हिनद पसन वगळ काडपा खातीर ताणी मसलमानाक खरीत मतदार सघ पयलीच दिलल. आता दलिताक हिनद समाजापसन फोडपा खातीर ताकाय खरीत मतदार सघ दिवपाक त भायर सरिलल. गाधीक ह पळोवन आकाताचो धसको बसलो. ताणी दलिताक विचारल, 'मसलमान सवसाराचया अता मरन मसलमानच उरतल. तश तमी दलितय सबसाराचया अता मरन दलितच रावक सोदतात वहय?'

आनी ताणी थयच सोपत घतलो, 'ना. हाव दलिताक हिनद समाजातलयान फटन भायर वचक दिवपाचो ना. एकलो पडलो जालयारय पराण पणाक लावन इगरजाचया हया कारसथाना आड झजतलो'.

हिनद समाजातल आफड-भशट ना करपाचो वावर त पोटतिडकन करीत आयिललच. हया वावराक आता एक नवो आयाम मळिललो - नव 'डायमनशन' मळिलल. त आता महणपाक लागल, "हिनद धरमच ना जावन गलो जालयार उपकरता. पणन हिनद समाजातल ह आफड-भशट एक खीण लगीत चलक दिवक जायना. पराण सकशटात घालन लगीत त ना करन उडोबक जाय.'

गोलमज परिशद १३३

लडनात गाधी चवदयायशी दीस उरल. हया चवदयायशी दिसात त परिशद भायर जायतया जाणाक वचन मळळ. 'महज खर काम परिशद भायर जावक जाय' महणपाच ताणी परिशदच रप पळना फडच थारायलल.

सकाळच त भोबक वताल. तनना किगसल हॉला भोवतणी रावपी गरीब इगरज लोक ताका मळटाल. गाधी दिशटी पडना फड ताचयातल जायत जाण ताच महऱयात यताल आनी ताका तरातराच परसन करताल. गाधी ताचया घरानीय वताल. थयची भरगी जालयार धावन यवन तागलो हात धरन ताच वागडा भोवक वताली. कनना कनना काय विनोदी परसगय घडन यताल. पयलयाच दिसा एका भरगयान ताका महळ, 'आ.... अकल गाधी, तमी कालसाव घालपाक विसरल दिसता! '

हिनदसतानात जया भसात गाधी भोवताल, तयाच भसात त लडनातय भोवताल. परिशदक आयिललया परतिनिधिचया मानान इगलडचया राजान - पाचवया

जयॉरजान - बकिगहम पालासीत एक पारटी दवरलली. ह पारटकय गाधी आपणालया सदचया भसात गलल. पारटतसन परतल उपरात एकलयान ताका विचारल, 'तमचया आगार जाय तितली मसतायको आशिलली म?'

“आमका दोगाकय परो इतली मसतायकी राजानच एकलयान घालली'. गाधीनी हासत जाप दिली.

गाधीनी लडनातलया वारतापतराक तया दिसानी जायती खावड दिलली. चवदयायशीय दीस ताचयो बारीक सारीक खबरो थयचया वारतापतरानी पयलया पानार उजवाडा यतालयो.

आदल परधान-मतरी डविड जयॉरज हाच भायर बरनारड शॉ, चारली चपलीन, कनटरबरीच आरचनिशप, हरालड लासकी, सी. पी. सकॉट, आरथर हडरसन, परो. लिडस, परो. कपलणड, गिलबरट मर, अडवरड थॉमसन असलया कितलयाशा विचारवताक मळन ताणी हिनदसतान कित सोदता आनी कित करता, त बारकायन समजावन सागपाचो यतन कलो.

लॉरड इरवीन आनी जनरल समटस हाच सारकलया तागलया एका काळावयलया विरोधकाकय त मळपाक गलल.

हिनदसतानातल नोकरशायन तागल एक विकत आनी विदरप चितर लोकामखार दवरिलल. त हया गाठीभटिनी खब-श निवळळ. जो जो ताका मळळो तो तो तागलया सातवीक वयकतितवान परभावीत जालो, ताचर भाववठो, कितली-शी काळजा ताणी जिखली.

फकत एकलयाक त मळक पावलनातः विनसटन चरचिलाक. ताणी वळ मागिललो. पणन चरचिल ताका मळक तयार नाशिलल.

४०. परथन आगळिकाचया उजयात

% डनचयान गाधी यवरोपातलया काय दशाच भोवडर वचपाच आशिलल.

'तलधयचयान खय वचच, खय कितल दीस रावच, कोणा कोणाक मळच,

ह सगळ तागलया इशटानी पयलीच थारावन दवरिलल. पणन त मजगती लॉरड

विलिगडनान हिनदसतानात एका फडलयो एक आगळिको सर कललयो. हया

आगळिकाचयो खबरो ताचया कानार यवन आदळळयो. तनना, आता आनीक खयच

वचप ना, नीट घरा गलल बर, अश यवजन ताणी यवरोपाच भोवडचो आपणालो

बत रदद कलो. फकत रोमा रोलाक मळपाक त सवितझरलडाक विलनव ह सवातर

गल. आनी थयचयान रोमाक वचन नीट हिनदसतानात परतल.

रोला आरविललया काळातल एक ऋषितलय लखक, चितक आनी सगीतकार आशिलल.

पाच दीस ताचया सागातात रावन ताणी यवरोप सोडल आनी २८ डिसबर १९३१ हया दिसा त ममबयचया धकयार दवल.

ताका यवकार दिवपाक पराय ममबय रसतयाचया दोनय कशिनी यवन उबी राविलली. खरपणानशी, त रितया हातानी परतलल. पणन यबकाराचो दबाजो पळत जालयार त जश कित परण सवराजय घवनच आयलयात जावक जाय, असो भास जातालो. एक नदरन हो भास फट नाशिललो. फाटलया सोळा वरसाचया काळात त लोकाक परण सवराजयाच दिकन एकक सपण चडयत घवन गलल. आता एकच सपण चडपाच उरिलल.

लडनातलया तागलया वाबरान परण सवराजय खब लागी पाविलल. ममबयत पावल दवरिना फड ताका हागा घडिललयो सगळयो गजाली

कळळयो. शिम-परानत, सयकत-परानत, बगाल बी काय वाठारानी 'कर दिवप ना' महण चळवळी चलिललयो. सरकारान तरातराच अधयादश (फतव) काडन तयो चिडडन उडोवपाचो यतन कललो. जवाहरलाल, बादशाह खान बी कितलया-शया कागरस-फडाऱयाक धरन ताण भितर घालल.

ह खपचया आगळिकाक अत आनी पार नाशिललो. ममबयत ताका मळपाक कारयकारिणिच काय वागडी आयिलल. ताची ताणी

रोखडीच एक बसका घतली आनी हयो आगळिको लोकानी परतन लावकच जाय अश ताका सागल.

एकलयान महळ, “लोकाक झजन झजन परो जाला. तमी सतयागरहाचो परतो

१३४

परथन आगळिकाचया उजयात १३५

उलो दिलो जालयार लोक आदल वरी भायर सरतल महणपाच खरपण ना'. 'सरकारान आहवान दिला.' गाधीनी जाप दिली. 'ह आहवान दशान झलन

घतल ना जालयार दश परतो कननाच उठन उबो रावपाचो ना. आमची तयारी आस वा नास, सरकाराच आहवान आमका झलन घवचच पडटल. एक तरची अगनि-परिकषा चललया आमची ही. ह परिकषत आमी खर उतरकच जाय, दसरी वाट ना.'

सरकाराचया आहवानाक जाप दिवपाचो एक थाराव कागरस कारयकारिणीन तयाच दिसा पास कलो आनी तो वारतापतराकडन छापपाक धाडनय दिलो.

थाराव वारतापतरात छापन आयल उपरात सनमथान परसन सोडोव यता जालयार पळोवच महण गाधीनी वायसरॉयाक एक चीट बरयली. चीट वाचन वायसरॉय चाळवल. महणपाक लागल, “अबबा! एक वाटन तमी सतयागरहाची आमका धमकी दितात आनी दसर वाटन मळन उलोवकय सोदतात?'

ताणी आपणाली दारा बद कली तनना गाधी सतयागरहा सबदान चितक लागल. पणन कसलय पावल उखलच पयलीच चार जानवारीक (१९३२) सरकारान ताका धरन भितर घाल.

काय सपतका पयली ज बकिगहम पालासीत राजाच पावण महण गलल तच गाधी आयज दसर‍या एका अरथान तयाच राजाच पावण जावन तागल बदखणीत पाविलल.

हाच पयली गाधीक धरन वहरपाच जाताल तनना वायसरॉय सदाच अनमनताल. पणन लॉरड विलिगडन आदलया वायसराया सारक नाशिलल. आदल वायसरॉय मरवतीन वागल महण गाधी माथयार बसक पावल, हया मतताच आशिलल. पयली सावन सरकार कडक राविलल जालयार गाधी 'मातक' पावच नाशिलल, अश मानताल. दखन आदलया खयचयाय वायसरॉयान कनना यवजक नाशिलल त आता लॉरड विलिगडन यवजक लागल. त गाधीक पयस अनदमानाक वा एडनातल बदखणीत वहरन दवरपाच बत रचक लागल.

कागरसीन परती चळवळ सर कली जालयार ती चिडडन उडोवपा खातीर कनदरीय आनी परानतीय सरकारानी कित करक जाय, ह विशी ताणी महयनो भर पयलीच - गाधी लडनात आसतनाच - थारावन दवरिलल. तरातराच फतव काडन ताणी लहान लहान अधिकाऱयाक लगीत वहडल वहडल अधिकार दिवन दवरिलल. ह खप घाळ रावप ना, कित जाता त पळोवपाक बसप ना, कागरसीन तकली वयर काडिनाफड ती चचावन उडोवप, ह तरच हकमय ताणी पयलीच सगववयाक दिवन दवरिलल.

लॉरड विलिगडन निखट कडक नहय, तर निषठरय बी महणपाच गाधी जाणा आशिलल. तातत, त सगळयाक 'बदद शिकयतलो' महण पटलयात महणपाचीय

१३६ एका विचाराची जिवीत - कथा

ताका जाणवीक आशिलली. दखन ताणी धरन वहरच आदलया दिसा ममबयतलया आझाद मदानार कललया आपणालया उलोवपात 'ह खप सरकार फकत तोणक मारन ससथ बसच ना, घडय गळयोय सोडटल' महणपाची लोकाक शिटकावणीय दिवन दवरिलली.

तशच जाल. गाधीक धरन वहरिनाफड लॉरड विलिगडनान कागरस कारयकारिणिचया सगळया वागडयाक धरन भितर घाल. इतलच नहय, तर कागरसिचया परानतीय समितिचया वागडयाकय धरन वहल. कागरसीन चलयललया सगळया ससथाच शाळाचर, विदयालयाचर, वाचन-मदिराचर, हॉसपिटलाचर, सगळयाचर बदी हाडली. ताची सगळी सपत जपत कली.

चळवळीत सदा बायला मखार आसताली. ताणी मखार यवच नहय महण बायलाच बदखणिच कायदय कडक कल. मीराबन ही एका इगरज अडमिरलाली धन. ती गाधीची धव जावन ताचया आशरमात रावताली. तिका धरन ममबयतल आरथर रोड बदखणीत घाली. तिच वागडा तिच कडीत चवगी जाणी आशिललयो. तीग चोरयचया गनयावाक लागन भितर पाविललयो जालयार, एकली शिदळकचया गनयावाक लागन पाविलली. हयो चवगी बदखणीत भितर मकळपणान भोवतालयो. मीराबनीक कडीक कलप लावन भितर दवरिलली.

ह खप वारतापतराचरय सरकारान तरातराच निरबध घाल. गाधीक आनी कागरसीक ज वहडपण मळळा त ताका वारतापतरानी जोडन दिला अश लॉरड विलिगडनाच मतत जालल. दखन ताका जाय त छापक दिवक जायना, हया निरणयार त पाविलल. शबरा वयर पतरकार ह खप बदखणीत पावल. इतलच नहय, तर शबरा वयर छापखानय सरकारान आपणालया ताबयात घतल.

गाधीक अदमानाक वा एडनाक वहरन दवरपाचया लॉरड विलिगडनाचया . बताक इगलडचया सरकारान मानयताय दिली ना. ही एक गजाल सोडली जालयार बाकिचया तागलया आगळिकाक ताण कसलीच आडखळ हाडली ना. परिणाम: लॉरड विलिगडन आगळिकार आगळिको करीत रावलो.

सरवातिचया चार महयनया भितर समार एकसशट हजार लोक भितर पाविलल. गत

गाधीक हाचो हसको नाशिललो. सरकारी आगळिकाचया हया उजयातलयानच राषटराच वयकतितव अदीक तजिशट जावन भायर सरतल महणपाचो ताका परण विसवास आशिललो.

४९. उपास

ब दखणीत पावल दवरिनाफड गाधीनी आपणाली वळा पटी तयार कली. परारथना करप, चरखयार सत काडप, आपणाली मसतायकी आपणच उमळप,

हया कामाचो वळ पयली थारायलो. उरिललो सगळो वाचपा बरोवपा खातीर वगळो काडलो.

भायर, बरोवपाक त वळ काडटाल. वाचपाक ताका वळ मळनाशिललो. अएन सिकलरच 'द वसट परड', गोयटच 'फाउशत', किगसलच 'वसटवरड

हो' असली काय पसतका ताणी मागोवन घतली. आशरमाचया इकरा वरताचर ताणी एक अरथावणी बरयलली. ती हागा घासन

पसन निवळ कली. 'मगल परभात” हया नावान ती उजवाडा आयलया. जाणकार हया माणकलया पसतकाक गाधी साहितयातल चिरतन मोलाच एक पसतक मानतात.

ह खप ताका एक नवो सोस लागिललो. ताका कडी भायलया आगणात उकतयार नहिदपाची सट मळिलली. रातचया काळखात त मळबातलया नखतराची नियाळणी करपाक लागल. फाटल खप बदखणीत काकासाहब काललकराक सरकारान ताचया सागाताक हाडन दवरिलल. काकासाहब आकाशी सौदरयाच गदयकवी, कितलया-शया जाणाक ताणी नकषतर-विदयच पिश लायिलल. गाधीकय ताणी त लायिलल. तनना सावन नखतरा पळोवपाचो आनी ताच सबदान जाणा जावन घवपाचो ताका सोस लागिललो. ह खप ताणी ह विदयत अदीक खोलायत दवच अश थारायल. जमस जिनस सारकलयाची काय पसतका मागोबन ताणी ती वाचन काडली.

ह खप वललभभाईक ताचया सागाताक हाडन दवरिलल. काय दिसानी महादवभाईकय हाडन दवरल. महादवभाई गाधीच सकरटरी. आरबा सावन चोविसय वरा ताच महर‍यात रावपी. तिगाय मजगती दीस रात खबरी चलतालयो. महादवभाईनी तयो आपणाल दिसपटयत बरोवन दवरलयो. गजराती बरपावळीतलया वयलया पावडयाचया आठ-धा पसतका भितर ह दिसपटयचो आयज आसपाव जाता.

भायर चळवळ इलली इलली करन मद पडत गलली. लॉरड विलिगडनानी चळवळ आपण चिङडन उडयतलो महणपाचो सोपत घतिललो. त खातीर लोकाचर एका फडलयो एक आगळिकोय ताणी कललयो. हाका लागन जावय वा लोकाक झजन झजन परो जालल महण जावय, भायर वहडलश काय चलनाशिलल. विलिगडन जतवत जालल वरी दिसताल.

१३७

एका विचाराची जिवीत - कथा

अकसमात सरबरात दश परथन एक फावट तकली वयर काडन उबो रावलो. वीस सऐबरा सावन गाधी आमरण उपासाक बसपाच आसात महणपाच लोकानी वारतापतरानी वाचल.

सरकारान दलिता खातीर वगळ मतदार सघ दिवपाची घोशणा कलली. हिनद मसलमाना मजगतचया किजिलाचो लाव घवन सरकारान हाच पयली मसलमानाक खरीत मतदार सघ दिलल आनी एका हिनदसतानात दोन हिनदसताना उबी कलली. आता हिनद समाजातलया दलिताक फोडन तीन हिनदसताना उबी करपाक त मखार सरिलल. हिनद समाजात फट घालपाचया हया सरकारी बताचो गाधीक अदमास आशिललो. गोलमज परिशदक गलल कडन लडनातच तो लागिललो आनी सरकारान असल कितय कल जालयार आपण पराण पजक लावन त आडायतलो महणपाचो आपणालो बत ताणी तया वळार उकतावनय दाखयललो.

उपास सर करिनाफड गाधीक दलिताच दसमान महण चितरावपाचो सरकारान यतन कलो.

पणन हिनदसतानातलो लोक आता गाधीक भायलयान भितरलयान सारको वळखक लागिललो. खर महळयार, गाधी मसलमानाक लगीत खरीत मतदार सघ दिवपा आड आशिलल. लोकमानय टिळकानी मसलमानाक उतर दिलल, महण गाधी ओगी राविलल. पराय हिनदसतान एक आनी अखड अश त मानताल. सगववयाक सारकच अधिकार मळक जाय, हया मतताच आशिलल. हिनद समाजातल आफड-भशट ना करपाचो वावर तर त आरबा सावन पोटतिडकन करीत आयिलल. असपशयता-निवारण ह तागलया रचनातमक वावराच - दश मळातलयान बादन काडपाचया वावरातल - एक महतवाच आग आशिलल. आता मरन त जय जय पाविलल थय थय ताणी लोकाक हया वावराच महतव समजावन सागिलल. गीता हो हिनद धरमाचो मखल गरथ आसत जालयार गीतक मानपी हिनद आफड-भशटाक कननाच थारो दिवचो ना, अश त सागीत आयिलल. आफड-भशट सासणाच ना करपाक त वावरताल ह कितलया तपा सावन सपसट जालल. ताका दलिताच दसमान महण सरकारान कितलय चितरायल, महण कोण त खर खावचो नाशिललो. दलिताक सदाकाळ दलीत दवरपी खयचीच यवजण त मानन घवक तयार नाशिलल आनी सरकारान जी यवजण आता मखार कलली ती दलिताक सासणाच दलीत दवरपी आशिलली.

वीस सणऐबराक (१९३२) उपासाक सरवात जाली. तया दिसा दशात लाखानी लोकानी एका दिसाचो उपास करन गाधीक तको दिलो.

खरपणानशी हो उपास इगरजा आड नाशिललो. दलिता आड तर निखालस नाशिललो. तो हिनद समाजाच काळीज जागोवपाखातीर आनी आफड-भशटाची

उपास १३९

पिडा सासणाची ना करक ताका पररणा जावची ह खातीर आशिललो. राजदरबाब आनी राजाजी बदखणी भायर आशिलल. दोगय पोटतिडकन

कामाक लागल. हिनद समाजाचया फडानयाक मखार काडन दलिता खातीर हिनदनी आपणाली दवळा उकती करची महण वावरपाक लागल. मदन-मोहन मालवीय तर एक 'सनातनी' हिनद. तबय गाधी फाटलयान उब रावल. आफड-भशटाक शासतरचो कसलोच आदार ना, अश अधिकारान सागपाक लागल.

परिणामः हाचया वावराक लागन दलिताक पगतीक घवन लाखानी सवरण हिनद जवपाक लागल. इतलच नहय, तर ताच खातीर दवळाय उकती करपाक लागल. हाच पयली कननाच चलक नाशिललो तितलया नटान असपशयता-निवारणाचो वावर दशात आता चलपाक लागलो.

कितलिशी दवळा दलिता खातीर उकतीय जाली. जवाहरलालाक, सदचवरी, गाधीचया उपासाच महतव पयली समजक नाशिलल.

राजकी वावर चलिललो आसतना मदीच खयचो तरी एक धरमीक वावर हातात घवप आनी पावला पावलाक दवाच नाव घवप, ही गाधीची रीत ताका निखालस माननाशिलली. त बदखणीत आशिलल. थयच उपासाची खबर ताका कळळी. तनना ताका गाधीची पयली तिडक मारली, मागीर, हया निमिततयान दशात एक वहडली चळवळ सर जालली ताणी पळली आनी गाधीची 'जादगार' महण त तसत-तोखणाय करपाक लागल. 'लोकाची काळजा कनना आनी कशी हालोवचा ह त कितल बर जाणात!' हया निरणयार पावल.

गाधीनी सगळयाची काळजा हालयलली. हालोवक पावक नाशिलल त एकलयाचच काळीज. डॉ. आबडकराच.

दलिताच त मसतीत दोग फडारी आशिलल. एक आबडकर. दसर, एम.सी. राजा. राजा गाधी फाटलयान रावल. आबडकर सरकारावटन राविलल. “गाधी मरतात? हाव कित कर? मर दी. महाका कायच पडन वचक ना.' अश महणपाक त अनमनक नाशिलल. सवरणा भितरलया कोणाकच त पातयनाशिलल. सगळ फटीग. कोणाक दलिताच पडक ना, अश महणटाल. आबडकरानी आयषयात खब अवमान सोशिलल. हाका लागन सभावान त खब कोड जालल. दाखय-लिपय करी नासतना त उकतपणान सागताल, हिनदच राजय आनी इगरजाच राजय, दो भितरल एक खयचय वचन काडच जालयार हाव इगरजाच वचन काडटलो. हिनद आनी मसलमान, दो भितरल महाका लागिच कोण महण विचारलयार हाव मसलमान महाका लागिचो महण सागतलो अशय उकतपणान महणटाल. दलिताक सगववयाक हिनद समाजातलयान घवन भायर सरतलो आनी ताका बाटोवन मसलमान करतलो, अशय मदी मदी कनना त तिडकीन उसळन उलयताल. गाधीचया उपासाक 'सटट' महणपाक लगीत त अनमनक नाशिलल.

दो एका विचाराची जिवीत- कथा

तातत, “आबडकराक मानय आशिलली यवजण आसत जालयार आमका ती मानय जातली' अश सागन इगरजानी ताच महतव समारा भायर वाडयलल.

सभर, जयकर, राजदरबाब, राजाजी, बिरला हाच सारकल फडारी जश जश आबडकराक 'समजावक' लागल, तसो तसो आबडकराचो हट वाडत गलो. पावला पावलाक त अडोवन दाखोवपाक लागल. शीम मर नाशिलली वाणपणा करपाक लागल.

अखरक वाणपणा कर कर करन सवरण हिनद आनी आबडकर हाच मदी "उपासाचया पाचवया दिसा-एक करार जालो. ताका 'पना पकट' हया नावान इतिहास वळखता. हिनद समाजातलयान दलितानी फटन वचच नहय, ताका परातीय विधानसभत १४७ सवातो मळटलयो अश थरल.

सरकार फकत ७१ च सवातो दिताल. 'करारा' चर दलिताच परतिनिधी महण आबडकर आनी राजा हाणी निशाणयो

कलयो. सवरण हिनदच परतिनिधी महण प. मालवीय आनी डॉ. मज हाणी कलयो. गवाय महण सपर, जयकर, बिरला, राजाजी आनी राजदरबाब रावल. सरकारान हो 'करार' मानय कलो तननाच गाधीनी उपास सोडलो. उपास सोडला तया वळार कराराचर जाणी निशाणयो कललयो त सगळ

तर हाजीर आशिललच. रवीनदरनाथय आशिलल. त शानतिनिकतनातलयान मजरत आयिलल. कसतरबायन लाराजाचो रोस घाललो गलास गाधीचया ओठाकडन वहलो तनना रवीनदरनाथानी भकती-लीन जावन 'जीवन जखन शकाय जाय, करणा धाराय एशो' ह आपणाल भजन महळ.

सगळयाचया दोळयातलयान भळऽभळऽ करन दका वहावपाक लागली. 'हाव मागतालो ताच परस महाका चड मळळ' अश आबडकरानी दसर‍या

दिसा मबयत एक सभत लोकाक सागल. त खोशशी जालल. “गाधी सवरणाचया अरदान रावतल आश महाका दिशिलल. पणन निमाणया निरणया खातीर आमी

ताचसरी वताल तनना सवरणाचया परतिनिधी बदला गाधी महजया अरदान रावताल' अशय ताणी मकळपणान सागिलल. |

४२. हरिजन कारय

सपशयता-निवारणाचया गाधीचया वावराक आता अदीक नट मळळो. असपशयाक गाधी आता 'हरिजन' महणपाक लागिलल. ताच उदरगतिचया वावराक

सघटीत रप दिवपाखातीर ताणी 'हरिजन सवक सघ' नावाची एक ससथाय

हरिजन कारय १४१

काडली. तिचया वावरा खातीर पचबीस लाख रपय एकठाय करच, अश थारायल. कारयकरतयाक त सागपाक लागल, 'आता गावा गावानी वचात आनी दोन गजाली करात:

१. सवरणाक सागात, हरिजन ह तमगल भाव. तमी भावा लागी जश वागतल तश ताच लागी वागात. आनी २. हरिजनाक सागात, तमची दावी

आता सगळी सटलयात. तमचया हाता-पायाचयो सगववयो सरपळयो आता मोडन

पडलयात. सवाभिमानी मनशा भाशन आता तकली वयर काडन चलपाक लागात. वचत थय सह-भोजनाचयो - हरिजनाक पगतीक घवन जवपाचयो -

कारयावळी सर जालयो. वचत थय दवळा उकती जाली. दवळा उकती करपाच कारयावळीक गाधी खब महतव दिताल. दवळात भितर सरक मळिललयान आपणाल तकल वयल यगा- यगाच चपण हरिजनाक ना जालल वरी दिसतल आनी त खरलया अरथान 'मकळ' जातल आश ताका दिसताल.

“यग इनडिया' बद करन गाधीनी 'हरिजन' नावाच एक नव सातोळ सर कल आनी आयतारा आयताराक सनातनयाच सगळ मदद त आपणाल लिखणन कचाकच कातरन उडोवपाक लागल. हिनद धरम जिवो दवरपाचो आसत जालयार आफड-भशटाच ह भत आतताच आता जिव परन उडोवच पडटल - आफड-भशट जिव दवरन हिनद धरम जिवो उरपाचो ना, असल विचार त 'हरिजना'त एका फाटलयान एक माडपाक लागल.

लोकानी महणच, हरिजन बरश. पायखिववयातली घाण त माथयार घवन वतात. गाधीनी विचारच, बरश कोण? घाण काडटात त काय घाण करतात त? लोकानी महणच, त अळशिकावण. मललया गोरवाक चिरन चामड काडटात. गाधीनी विचारच, दोतोरकी शिकपी भरग मनशाची मडी कातरिनात वहय? पायखिळ काडपाच आनी चामड काडपाच काम निवळकायन आनी विजञानीक तरन कर यता. पणन हिनद समाजान हरिजनाक कनना निवळसाणन रावक तरी दिला वहय?

गाधी भगयाच काम भगयाचया हातातल काडन घवक सोदताल. त खातीर ताणी 'भगी-मकत' नावाची एक चळवळय सर कलली. भगयाचया हातातली सानन सवरणाचया हातात दिवन त सवरणाच तकलतलो ऊच-उणाकपणाचो ससकारय ना करक सोदताल आनी सवरणाक निवळसाणची एक दखय दिवक सोदताल.

गाधी बदखणीतच आशिलल. बदखणीत रावन ताका हो वावर करपाची मकळीक मळिलली. ताणी हया वावरात आपणाक सामक ओपन दिल. ताच परणन हजारानी कारयकरत गावागावानी गल. हरिजना मजगती रावन तागलया भरगयाक शिकोवपाक लागल. ताच पगतीक बसन जवक लागल. सतयागरहात ज उमदीन ताणी वाटो घतिललो ताचयाक दोटटी उमदीन त असपशयता-निवारणाचो हो वावर करपाक लागल

न एका विचाराची जिवीत- कथा

आफड-भशटाची ही पिडा यगा सकिनी चलत आयलया, तिची पाळा-मळा खब खोल गलयात महणपाच गाधी जाणा आशिलल. बदध, कबीर, नानक सारकलया सतानी ही पिडा ना करपाचो पोटतिडकन वावर कललो आसनय ती ना जावक पावक ना, हाची जाणवीक ताका आशिलली. यगा सावन चलत आयिललो हो अनयाय सटट करन ना जातलो, हया भरमात त कनना नाशिलल. पणन तागलया उपासाक लागन ज परिणाम घडन आयिलल ताका वग दिवक जाय, हया निरणयार त पाविलल. तातत ताका सगळयात चड अडचण खासा हरिजनाचीच दिसताली. ताका अनयाय सोसपाची सवय जालली. तागलया आनी सवरणाचया अतर-आतर‍याक जाग हाडची महण ८ म १९३३ हया दिसा ताणी तीन सपतकाचो उपास सर कलो.

तागलया अतर-आतया कडलयान ताका हो आदश मळिललो.

उपासाचया आदलया दिसा सरकारान ताका बदखणीतलयान सोडल. यरवडया लागसार एक दोगललर “परणकटी' नावाचो लडी ठाकरसीचो एक बगलो आसा. गाधी बदखणीतलयान हया बगलयार यवन रावल. थय रावन ताणी उपास परो कलो. आगात इललिशी घटसाण जाणवक लागनाफड ताणी वायसरॉयाक एक चीट बरयली. 'मळक यवपाची इतसा आसा, वळ दिवचो' महण मागल. वायसराय लॉरड विलिगडनच आशिलल. सतयागरहाची चळवळ आपण मोडिलली. सगळ निरशवन खरशवन घरा गलल- साप मलल. ताका असपशयता -निवारणाच काम दिवन गाधीनी जिव कलल, ताचयात पराण फकिललो, हाची विलिगडनाक आकाताची तिडक आशिलली. आपणालो दाव गाधीनी मोडन उडयललो आनी आपणाचर एक तरच जत जोडिलल ही जाणवीक ताका जालली. आनी ती ताका बरीच उसतर‍या गलली. ताणी 'ना, महाका मळपाची इतसा ना' अशी उरमट जाप धाडली. इतलच नहय, तर ताका धरन ताणी परथन भितर घाल. आनी तीन दिसानी पणया भायर वचपाची ताचर बदी घालन ताका सोडन दिल. गाधीनी पणया भायर वचन बदी मोडली तनना ताका परतय धरन भितर घाल आनी एका वरसाच बदखणिची खयासत फरमावन भितर दवरल. हाच पयली बदखणीत रावनय हरिजन-कारय करपाची ताका मकळीक मळिलली. तिचर ह खप बदी हाडली. गाधीनी ह बदी आड उपास सर कलो. काय दिसानी तागली बलायकी इबाडपाक लागली तनना विलिगडन भियलो आनी तवीस ऑगषटाक ताणी गाधीक सोडन दिल.

गाधीनी यवजिल, कितलो तप महण हो हदरा-माजराचो खळ खळत रावपाच? खयासतिच वरस सोपसर कसलोच राजकी वावर हातात घवप ना, अश थारावन ताणी आपणाली सगळी शकत हरिजन कारयाक ओपली.

हरिजन कारय १४३

साबरमती आशरम ताणी हरिजन सवक सघाक दिवन उडयलो आनी काय दिसा खातीर त वरधयाक वचन रावल. वरधयाक जमनालाल बजाज रावताल आनी जमनालालाचया आधारान विनोबा थय एक आशरम चलयताल. स नवमबर मरन त वरधयाक रावल आनी सात नवमबराक त वरधयाक सावन भायर सरल. ताका गावा गावानी वचन लोकाक हरिजन कारयाच महतव समजावन सागपाच आशिलल. त भायर, हया वावरा खातीर लोका कडलयान पय-पयसो करन दानय घवपाच आशिलल. त वतात थय ताका पळोवपाक लोकाची खट जाताली. आनी तागल उलोवप आयकन लोक आप खोशयन दान दिताल.

पय-पयसो, आणो, चार आण घत घत ताणी समार आठ लाख रपय एकठाय कल.

तागलो हो वावर पळोवन सनातनी भियल. हो धरम-विरोधी, पाखडी, नासतीक, भरषट, हिद धरम ना करपाक भायर सरिललो मनीस महण ह लोक ताका नाबा दवरपाक लागल. ताका काळ बावट दाखोवन ताचया सभानी वचन बोवाळ करपाक लागल. ताच आड लोकाक खबळावक लागल. 'तमचो हो वावर असोच चलत रावलो जालयार, तमका आमी जितच मारन उडयतल' ह तरचयो भशटावणयोय धाडपाक लागल. १९३४ तलया गिमात गाधी उडिसातलया जगननाथ-परीक पाविलल. थय ताका जिव मारपाची धमकी मळळी. ती मळनाफड ताणी मोटार सोडली आनी उडिसात पायानीच भोवच असो निरणय घतलो. आपणाक जिवो मारक सोदतलयाक सोप पडच महण त ह भाशन पायानी भोबपाक लागिलल.

जनात महाराषटरात पाविलल. पणयाचया मयनिसिपल हॉला कडन वतना सनातनयानी ताचर एक बॉमब मोखन मारलो. ताका काय लागल ना. पणन तागलया सागातया भितरलया काय जाणाक दखापत जालली. गाधीनी महळ, “महाका हतातमो जावपाच हटहट लागक नात. पणन हिनद समाजातल आफड-भशट ना करपाचया वावरात महाका मरण आयल जालयार हाव महाका भागयवत लखतलो.'

एक वटन सतानती लोक गाधीक फटकिरो, पाखडी, हिनद धरम ना करपाक भायर सरिललो मनीस महण ताचो विरोध करताल तर दसर वटन आबडकरय ताका पाखडी आनी फटकिरो महणपाक लागिलल. हरिजन सवक सघ आनी ताचया. नावान एकठाय कललो दड गाधीनी आपणा सवादीन करचो, अश आबडकराक दिशिलल. आनी हरिजन सवक सघ हो हरिजनाचो नहय, हिनद समाजातल आफड-भशट ना करपाक मखार सरिललया सवरण हिनदचो, अश महणन गाधीनी ताका ना महळळ. आबडकराक गाधीक पाखडी, फटकिरो बी महणपाक तितलच परो जालल.

असपशयानी हिनद धरम सोडन भायर सरक जाय, त बगर ताची उदरगत जावपाची ना ह तरची भासय त आता दात वोठ चाबन उलोवपाक लागिलल.

१४४ एका विचाराची जिवीत - कथा

खयासतिच वरस सॉफसर गाधी दशात भोवत रावल. समार बारा हजार मलाची यातरा ताणी कलली आनी समार णव महयन ताणी ह यातरत खरचिलल.

तागलया हया वावान असपशयताय ना जाली अश महण यना. पणन यगा सकिनी चलत आयिलल ह चालिची पाळा-मळा बरीच सदळ जालली, हातत दबाव ना. सगळयात महतवाच महळयार, असपशयतायचो पाखो घवपी सनातनयाच नतिक बळ मोडन पडिलल आनी सवरणाची काळजा जशी जागी जालली तशी असपशया भितरय आकाताची जाग आयिलली.

असपशयरता-निवारणाचया वावरातलयो सगळयो आडखळी पयस जाललयो.

४३. सपरण करानतिची परयोगशाळा

तयागराक लागन आता मरन समार अयशी हजार लोक बदखण भोगन स जालल. कितलया-शया जाणानी घरदार सोडिलल. कितलया-शया जाणाच आरोगय भगिलल. सखाचर तर सगळयानीच उदक सोडिलल.

इतलय आसन, लोकाक अहिसा सारकी समजक ना, अश गाधीक दिसपाक लागल. दखन, सतयागरह काय काळा खातीर बद दवरचो आनी सगळयाक रचनातमक वावरात गथन काडच, अश त यवजपाक लागल.

खादिचो वावर गावा गावानी चलतालो. असपशयता-निवारणाचोय चलतालो. सोऱयाचया वयसना पसन लोकाक सोडोवपाचोय वावर चलतालो आनी हिनद-मसलमाना मजगती एकचार घडोवन हाडपाचोय चलतालो. तातत ताणी आता आनीक एका वावराची भर घाली - गरामोदधाराची. गावाच उदरगतिची.

पणन कागरसीत काय तरणाट आशिलल जाका हया वावराची वहडलिशी आसथा नाशिलली. त आपणाक समाजवादी महणयताल आनी जवाहरलाला भोबतणी त सगळ एकठाय जालल. गाधीनी सतयागरह थाबयलो तनना ताका सगळयाक वायट दिसल. जवाहरलालाक तर फाटीत कोण सरो मारचो ह तरच दखख जाल. जयपरकाशा सारकल तरणाट जवाहरलालाचया सरात सर मळोवन 'जाणटलयाक आता परो जाला, त सवराजय जोडपाच काम सोडन अरथ नाशिललया कामानी घसपलयात; कागरस आता तरणाटयानी आपणालया हातात घवक जाय' ह तरची भास उलोवपाक लागिलल.

जाणटल महळयार गाधी फाटलयान वतात त. कितयाक, त जाका जाणर महणटाल ताचयात जवाहरलालाच पिरायच कितल-श जाण आशिलल. गाधीचया विचारात कसलोच बदल जावक नाशिललो. परण सवराजयाचया

सपरण करानतिची परयोगशाळा १४५

धयया पसन त कसकटभर लगीत पयस वचक नाशिलल. परण सवराजयाच धयय दोळयामखार दवरनच त रचनातमक वावराक वग दिवक सोदताल. पणन सतयागरहाकडन त फकत इगरजाचो शक सोपोवपी एक असतर महण पळनाशिलल. राजकी जिवितात मळासावन बदल घडोवन हाडपी एक दिवयासतर महणणय पळताल.

आनी महतवाच महळयार काळाची गरज वळखन खयचया वळार खयच पावल उखलक जाय, ह हया तरणाटयापरस ताका बस बर समजताल. सतयागरहाची चळवळ मद पडत गलया महणपाच ताका सपसट बर दिशटी पडटाल. दखन कारयकरतयाच उरबक आनी तागल सजनातमक शकतीक दसर‍या खयचयाय वावरात वहावती करक जाय, हया निरणयार त पाविलल. तरणाटया समाजवादयाक हाचच महतव कळक नाशिलल. गाधीनी यवजिल, रचनातमक वावराच महतव हाका समजावक बसच परस ताका जाय त तरच काम करपाची मकळीक करन दिवप बर. तरा सषटबर १९३४ हया दिसा ताणी एक पतरक काडलः कागरसीतल काय बदधिजिवी तरणाट महजया कामाचर, कामा करपाच महज पदधतिचर आनी महजया विचाराचर उबगलयात, महणपाच हालिसाराक दिसन आयला. कागरसचया सभावीक विकासाक

महजी आडखळ जाता, अश दिसपाक लागला. ती जावक जायना. कागरस ही एक लोकततरीक ससथा. महाका लागन कोणच आपणाल विचार दामन दवरक जायना. फडली तीन वरसा हाव कागरसी पसन कडक सरन महजी सगळी शकत गराम-सवचया वावरात खरचक सोदता.'

पतरक ताणी छापक धाडन दिल आनी त कागरसीकडल सबद तोडीनासतना तिच पसन कडक सरल. कागरसीक ताणी आपणालया परभावा पसन मकळी कली आनी आपणय आपणाल इतस परमाण काम करपाक मकळ जाल.

साबरमती आशरम ताणी हरिजन सवक सघाक दिवन उडयललो. नवो आशरम सर करक नाशिललो, दखन, त वरधयाक गल. थय जमनालाल बजाज रावताल. गाधीच पाचव पत महण लोक ताका वळखताल. जमनालालानी ताका आपणाल एक घर दिल. घरा भोवतणी झाडा पडानी कचकचीत आयस-पयस अश एक पोरस आशिलल- 'भाट' महण यत ह तरच. तवय ताणी दिवन उडयल.

गाधीनी ह सवातर 'गरामोदयोग सघ' नावाची एक ससथा सर कली आनी परो. ज. सी. कमारपपा हाका हाडन थय बसयल. गाधीची अरथनीत बारीक सारीक आगा सयत समजललया सागातया भितरल कमारपपा एक आशिलल. तागलया

नततवा खाला हागा गरामोदयोग जिव करपाचो वावर सर कलो. ह सवातक गाधीनी नाव दवरल मगनवाडी. हिनदसतान महळयार हिनदसतानातल सात लाख गाव. मबय, मदरास, कलकतता

नहय. आमी जाका आमचो दश महणटात तो हो. लोक वसतिच नदरन शबरातल पचयायशी लोक गावानीच रावतात. दशाच उदरगतिचो खयचोय वावर हातात

१४६ एका विचाराची जिवीत - कथा

घवचो जालो जालयार ताची सरवात गावा पसन जावक जाय, ह गाधीच नदर मखार सपसट जालल. दखन, ह गाव हातात घवच, एका एका गावात एका एका गरामसवकाक वहरन बसोवचो, ताच कडलयान गावाच अरथीक, समाजीक, ससकतीक उदरगतिच सगळ वावर करन घवच आनी अती एका एका गावाच एक एक परजासतताक सथापन करच, ही तागली मोख जावन पडिलली. गावाची जी आवतिकाय जालया ती ताणी खासा आपणालया दोववयानी पळलली. आनी तागली नहीद तिण खळयलली. गाव उशट वार जावन पडलयात. भितर सरता आसतनाच नाकाक लस धरन सरच पडटा. कोणाक परसाकडन खय बसच, कोयर खय उडोवचो, खबर ना. घाणीक लागन गावानी तरातराचयो पिडाय पातळळयात, तयो कशयो ना करचयो, लोकाक कळना. गोरवाक खय नहाणोवच, लोकाक समजना. तळ आसल जालयार लोक गोरवाकय थयच नहाणयतात, आपणय थयच नहातात. आयदनाय थयच घासतात, मसतायकीय थयच उमळटात. आनी पियवपाकय थयचच उदक भरन वहरतात. गावानी अत आनी पार नाशिलली घाण पातळळया. तश अत आनी पार नाशिलल आजञानय पातळळा आनी।चडात चड दळदीर पातळळा. इगरज यवच पयली गावानी तरातराच उदयगधद चलताल. आयज त सगळ मोडन पडलयात. अरदावयर लोकाक काम ना, जाका काम आसा-श दिसता ताकाय वरसातलया स महयनयावयर काम मळना. गावानी बकार आनी अरद-बकार लोक समारा भायर वाडलयात. तातत भर महळयार, शारा गावाच शोषण करपाक लागलयात. गाव आतम-निरभर जावच, आपणालया पायार उब रावच, लोकततराची

दख दिवपी जावच, लोकाततरान चलच, निरमळ आनी निवळ उरच, आपणालयो मळावयो गरजो भागोबपा इतल सवावलबी जावच, अजञान, आळसाय, बकारपण हाच पसन मकत जावच- ह खातीर ज ज वावर करप गरजच-श दिसल तितलयाचय परयोग ताणी मगनवाडीत सर कल.

खादी तयार करपाच काम हाच पयली पाच स हजार गावानी सर जालल. सत काडपी, लगट विणपी तीन लाख लोकाक खादीन काम दिलल. अडच तीन कोट रपय हया कामान गावा-गावानी पावयलल. पणन इतलयाच हया कामान भागनाशिलल. खादीक मदी दवरन ताणी कितलया-शया नवया उदयगाच एक जाळ विणन काडल.

शारातलया लोकाक त सागपाक लागल, गावातलयान जो माल तयार जावन यता तोच तमी घवचो. तो थोडो महारग पड यता. पणन तमी तो घतल तनना तमचो पयशान पयसो गावातलया खोपिनी पावतलो. आनी गावातलया लोकाची करयशकत - परचझिग पावर - वाडयतलो. ताणी सवदशिची एक नवी वयाखया सर कली. सवदशी महळयार फकत दशात तयार जाता तो माल नहय, गावानी तयार जाता तो खरो सवदशी माल. श परतिशत सवदशी माल. ताका शारानी

सपरण करानतिची परयोगशाळा १४७

रावतलयाचो आदार मळचो.

आहाराच- कित खावच आनी कित खावच नहय, हया विशयावयल-तागल परयोग लडनाक त बरिसटरकी शिकक गलल तनना सावन सर जालल आनी आयषयभर त चलत राविलल. मगनवाडीत ताणी हया मळार नव परयोग सर कल. पशटीक जबण-खाण महळयार ददा-तपाच खाण अश लोक मानीत आयिलल. शाक-भाजयक वहडल-श महतव दिनाशिलल. गाधीनी शाक-भाजयक महतव दिल. गावानी खयची शाक-भाजी पिकता, खयची पिकोव यता, खयची बर‍याक पडटा, हाच विजञानीक नदरन सोद सर कल. कोड लिबाचया पालयाचय मोल ताच नदरत भरल. ताची चटणी करन खावक जाय, अश महणपाक लागल. कोड लिबाचया पालयाची चटणी आरोगयाक बरी खरी. पणन सामकीच कोड. जिबक लावन कोणय तोड वाकड कल जालयार ताणी हासत विचारच, तीख, गोड, आबट, खार, सगळ तमका उपकरता. कोडवान तमचो कसलो पोटलो खाला? कोड होवय एक सवाद. कनना कनना काय हासयाळ परसगय मगनवाडीत लोकाक पळोवक मळच. एक खप वललभभाई मगनवाडीत आयिलल. जवणा वळार गाधीनी आपणालया हातान कोड-लिबाचया पालयाची चटणी ताका वाडली. उशटायना फड वललभभाईनी तोड वाकड कल आनी महऱयात बशिललया कमारपपाक महळ, 'जाणा कमारपपा, बापनी बकरच दद घवपाक सरवात कलली. आता बकरचो पालोय खावपाक लागल!'

जवणात तादळ जाय. गिरणीतलयान घासन पसन निवळ कललया तादळा परस हातानी कटिललो तादळ बरो. रोटयाक गवाच पीठ जाय. गिरणीतलया पिठा परस घरात दातयार दळिलल पीठ बर, अश सागपाक लागल.

ताणी एक नवी रादन तयार करन घतली. दोन तीन वायला आशिलली. एकाच वागडा दोन तीन जिनस शिजोव यता असली. धबर रादच कडी बदला नळयतलयान नळया वयर वहरन सोडटा असली. आनी तिका नाव दवरलः मगन-चलहा.

ताणी नव तरच पायखिळय तयार कल. लहान भरगयाक लगीत विटनासतना निवळ करक यवच, ह तरच. साऱयाखातीर मळाचो उपग कसो करचो, ह सार गणानी आनी ततवानी कितल गिरसत हाचय एक शासतर तयार कल. 'सफाई'क ताणी 'शासतरा'चो पावडो जोडन दिलो.

हि हजार तराच परयोग थय ताणी सर कल. आनी 'हरिजना'तलयान त हया परयोगा सबदान खब बरोवपाकय लागल.

४४. सवागराम

वचीत एक दीस ताका खयचया तरी एका गावात वचन रावच-श दिसपाक ऊ लगल. गावात रावल बगर गावचया लोकाचयो अडचणी लकषात यवचयो नात, अश दिसल, मगनवाडी गाव नाशिललो, वरधा शाराचोच एक वाटो आशिललो. मगनवाडीचयान पाच मलाच वाटर सगाव नावाचो एक गाव आशिललो. समार सशी लोक (चडश हरिजन) तया गावात रावताल. गावात पोसट ऑफिस नाशिलल, पसरो नाशिललो, कितच नाशिलल. त कितयाक, वरधयाक सन गावात यवपाक रसतोय सारको नाशिललो. शतातलयान पाय वाटन चलन यवच पडटाल. पावसात तर ह वाटर चिखोल जातालो. हो गाव ताणी आपणा खातीर वचन काडलो. थय एक खोप बादन त रावपाक लागल. गावचया हर लोका मदलच एक जावन रावल. हया गावात ताणी मगनवाडीत चलिलल परयोग तर चलणकत हाडलच. त भायर- आपणाल शिकषणाच नव परयोगय सर कल.

शिकषण खयचया तरी एका उदयगाचया माधयमातलयान जावक जाय आनी सात वा आठ वरसाचया शिकषणा उपरात भरगयाक फकत पसतकी जञान नहय, तर खयचया तरी उदयगाचय जञान मळक जाय. इतलच नहय, तर भरगी करतात तया कामातलयान शाळचो थोडो भोव खरचय सटक जाय, हया मतताच त आशिलल: ह शिकषणपधदतीक ताणी नाव दिललः बनयादी शिकषण. - बसिक एजयकशन. साबरमती आशरमात काकासाहब, विनोबा, किशोरलालभाई सारकलया जाणकाराचया आधारान ताणी हाच पयली बनयादी शिकषणाच परयोग कलल आनी आपणाल विचार घासन पसन काडिलल. ह खप ताचया आधाराक हागा शानतिनिकतनातल एक अणभवी जोडप आयल: आरयनायकम‌ आनी आशादवरी. गाधीनी 'तालिमी सघ' नावाची एक नवी ससथा हागा सर कली आनी ती हया जोडपया सवादीन कली.

लहव लहव ताच खोपी भोवतणी आपशीच एक आशरम उबो जालो. उपरात, ताणी हया गावाच नाव बदलल. सगावाच 'सवागराम' कल. सवागरामात तालिमी सघ सर जायनाफड चरखा सघय थय आयलो.

मगनवाडीत गरामोदयोग सघ चलतालो. जमनालालजीनी गोसवा सघ सर कलो. विनोबा पयली सावन हागा एक आशरम चलयत आयिलल. आता काकासाहब काललकरय हागा रावन राषटरभाषा परचाराच काम करपाक लागल. बारका फाटलयान पनळ हया नयायान गाधीच सगळ मखल आशरमी सागाती हागा रावन कामा करपाक लागल. सवागराम आनी ताच भोवतणचो वाटार गाधीची एक नवी

१४८

सवागराम १४९

परयोगशाळा महण मखार आयलो. अखर मरन गाधीच हच मखयालय उरल. तीन वरसाचया चितन-मनन-परयोग आनी अणभवा उपरात त दशाक सागपाक

लागल, 'हागा यवन पळयात आनी सागात, हागा जो वावर चलला तो हिनदसतानातलया सातय लाख गावानी, धरया, चलपाक लागलो जालयार ताका

तमी कित महणटल? 'परण सवराजय' महणच नात? 'परण सवराजया'चो तमी जाय तो अरथ करात - इगरजाचो शक ना करप होय अरथ तातत आसपावन घयात. आनी सागात, ह खर 'परण सवराजय' नहय जालयार कित? सातय लाख गावानी ह परण सवराजय चलपाक लागल जालयार इगरजाचो शक हागा उरत वहय? तमी महणटल, सातय लाख गाव ह भाशन आतमनिरभर करक यवपाच नात. हाव तमका एकच जाप दितलो, 'ह करततव करन दाखोवपा सारक. करततवी मनशाक आहवान ह एक तरच. करन तरी पळयात.'

गाधीची भास आता बदलली. गावातलया गरीब आनी नणार लोकाक समजपाक सोपी असली एक नवी भास त उलोवपाक लागल. परण सवराजया बदला आपणाक दशात 'रामराजय' हाडक जाय, अश महणपाक लागल. रामराजय महळयार गरामराजयातली 'ग'ची पिडा काडन उडयतकच उरता त राजय. शिकिललया लोकाक त थोरोचया उतरानी रामराजयाचो अरथ समजावन सागपाक लागल. That Government is best which governs €a5t— उणयात उण शासन चलोवपी

राजय हच सगळयात बर राजय. उणयात उण शासन चलोवपी राजय हाडच आसत जालयार शासनाचया हातात जी कामा आसात तातली चडात चड कामा लोकानी आपणालया हातात घबक जाय आनी एकामकाचया आधारान ती चलोवबक जाय; शासनाचया हातातली चडात चड कामा लोकानी आपणालया हातात घवची जाली, जालयार समाज आमी अश तरन बादन काडक जाय की जय आपलो-पलो हो वगळचार आसचो ना, ऊच-उणाक हो भद आसचो ना, तसो, शोषक-शोषीत होय फरक आसचो ना.

सरव-धरम-समभाव, असपशयता-निवारण, दादलो-बायल समानताय, खादी -गरामोदयोगाचर आधारिलली विकनदरीत अरथ-ववसता, सवदशी, बनयादी शिकषण, राषटरभाषा-परचार, ह तरची “सपरण करानति'ची ही एक कारयावळ आशिलली.

अहिसन सवराजय कश मळटल, हो परसन करतलयाक त आता सागपाक लागल, 'ही कारयावळ सातय लाख गावानी चलणकत हाडन पळयात, महणटकच कळटल.'

गाधीच ह कारयावळिच राजकी महतव कागरसीतलया तागलया सागातयाक सारक कळच पयलीच सरकाराक त बस बर कळळ. २३ नवबर १९३४ हया दिसा घर-मतरी हलट हाण एक परिपतरक काडन सगळया परानतीक सरकाराकडन

१५० एका विचाराची जिवीत- कथा

धाडन दिल. तातत ताण महळळ, 'गाधी एक शिटक राजकरणी महणपाच ताणी

परथन एक फावट घणघणीत बर दाखोवन दिला. तरताक तागलो जो वावर चलला

तो वयलया वयलयान पळलयार गावाच अरथीक उदरगतिचो-सो दिसता. हातत राजकरण काय ना, अश दिस यता. खरपणानशी, हया वावरान गाधीच कारयकरत गावा-गावानी वतल, ताच कडन एकरप-एकजीव जातल आनी लहव लहव आपणालया परभावान राजकी विचाराचो परचार करतल... हया वावराचर आमी सारकी बरी नदर दवरक जाय... आनी तो करतलया आड परचार करक जाय.'

कागरसी परस सरकार गाधीक बर वळखताल अश महणक जाय. गाधीचो हो वावर नटान बरो चलपाक लागिललो. जिसत हया वळार १९३७

त. वचणकाच वार दशात वहावपाक लागल आनी राजकरण जाय, राजकरण जाय, महणटलया सगळयाच लकष वचणकाकडन गल.

४५. वचणको

१९ तलो 'इनडियन रिफॉरसस अकट' बदलन १९३५ त इगलडचया २ ९ पारलमनयन एक नवो कायदो कललो. तातत हिनदसतानातलया लोकाक हपतया हपतयानी इलल इलल करन सवराजय दिवपाची तजवीज आशिलली. आपणाक राजय चलोवक मळळा, अश हिनदसतानाक दिसच आनी आपणाल राजय कोणच वहरक ना, त आपणालयाच हातात आसा, अश इगरजाक दिसच, अश-श कित ताच नाडपननी रप आशिलल. हया कायदयान हिनदसतानाचया वाटयाक काय जापसालदारकयो आयिललयो. पणन सतया सगळी गवरनर आनी वायसराय हाचया हातात उरिलली. जवाहरलालानी हया कायदयाच वरणन 'अ चारट ऑफ सलवरी'-- बदपणाच एक नव अधिकारपतर महण कलल. आनी खरपणानशी त तशच आशिलल. तरी आसतना, हया कायदयाक धरन जनना सरकारान १९३७त परानतीय विधान-सभा खातीर वचणको घवचयो अश थारायल तनना कितलश दशभकत फरफरन मखार सरल. कागरसीतल लगीत 'वचणकत आमी वाटो घबक जाय', अश महणपी लोक मखार आयल.

जवाहरलाल आनी तागलया समाजवादी सागातयाक वचणकाच वहडलश पडक नाशिलल. तश, गाधी वागडा ज रचणकी कारयावळीत पडिलल ताकाय पडक नाशिलल. विधानसभत वचन कायच जावपाच ना, अश हया दोनय पगडाच मतत आशिलल. पणन कागरसीत आनीक एक पगड आशिललो. ताका जवाहरलालाच समाजवादी करानतिचय काय पडक नाशिलल तश गाधीच रचणकी कारयावळिचय

वचणको १५१

पडक बाशिलल. हया पगडाक कागरसीन वचणकत पडक जाय अश दिसताल. गाधी कागरसीत नाशिलल. तिच पसन पयस राविलल. पणन कागरस ताच

षसम पयस वचक नाशिलली. मदी मदी ताची बदद घवपाक ती ताच सरी बताली. वचणकाचो परसन घवन जनना ती तागली बदद घवपाक गली तनना ताणी महळ, सवराजय आमका विधानसभत वचन मळपाच ना, ह जरय खर आसल, तरय ह खप कागरसीन विधानसभत वचच अश महज मतत जाला. सतय अहिस सारकया तततवाचो परसन नहय हो; सटटजिचो - वयह-रचनचो परसन हो. कागरसीतल जञ लोक विधानसभत वचक सोदतात ताका वचक दिलल बर.

गाधाक अश दिसपाक काय कारणा आशिलली- दशात सगळ कडन इगरजा आड असतोष वाडिललो. हया असतोघाक वाचा

फोडक जाय आशिलली. सतयागरहान वाचा फोड यताली. पणन दशाची तितली तयारी जावक नाशिलली. गाधी यद बगीन दशाक सतयागरहाचया उजयात धकलक सोदी नाशिलल. वचणकत समार तीन कोटी लोक मता दिवपाच आशिलल. कागरस वचणकत दवली जालयार हया तीन कोटी मताचर आपणालो परभाव घालक पावतली; त भायर, वचणकचया निमितयान लोकाक लोकशायचय शिकषण दिवपाक मळटल, अश ताका दिसताल. आनी महतवाच महळयार, वचणकत कागरस दवलिना जालयारय दसर जायत पगड दवतलच आशिलल. सगळच पगड काय राषटरवादी नाशिलल. राषटरवाद आड आशिलल लोक वचन यवच परस कागरस वचन आयिलली बरी, अश ताका दिसताल.

कितलयाशया गावानी गाधीचो रचणकी वावर चलक लागिललो. कागरस सतयर आयली जालयार तिचो तागलया हया वावराक थोडोभोव हातभारय लाग यतालो.

परिणामः कागरस वचणकक उबी रावली आनी बचयाच-शया परानतानी वचनय आयली. सयकत-परात, बिहार, मधय-परदश, ओरिसा आनी मदरास हया परानतानी तिका सपसट भौमत मळळ. ममबय परानतात पननास परतिशत सवातो मळळयो. सीमा-परात आनी आसाम हया दोन परानतानी तर ती सगळयात वहडली पारटी महण । मखार आयली.

आता वचन आयिललया परानतानी तिण मतरी-मडळा घडोवची काय घडोवची नहय, हो परसन उपरासलो. गाधी महणपाक लागल, 'घडोवक जाय. ना जालयार, सरकारा इगरजाचया पदयाचया हातात वतली. सरकारा घडोवन लोकाची सवा करपाची सद मळटा जालयार कागरसीन ती होगडावची नहय. इतलच मतीत धर: सरकारा घडोवपाची ती लोकाची कामा करपा खातीर, सतया भोगपा खातीर नहय. आनी इगरजाक बशटयो आडखळी हाडपा खातिरय नहय.

एकच अडचण आशिलली-

१५२ एका विचाराची जिवीत - कथा

नवया कायदयान राजयकारभार मतरी-मडळाचया हातात दिललो. पणन सतया गवरनर आनी वायसरॉय हाचया हातात आशिलली. लोकाचया बचयाची कामा लगीत गवरनराक मानली नात जालयार आपणाक मळिलल सतयचो वापर करन गवरनसचयान ती बद उडोव यताली. 'बद उडोवच नात' ह तरच उतर वायसरॉया कडलयान घवक जाय. ना जालयार, सरकारा घडोवपात अरथ ना आश कागरसिचया महालगडयाक दिसपाक लागल.

लॉरड लनलिथगो वायसराय महण आयिलल. त कसलयाच उतरान आपणाक बादन घवक तयार नाशिलल. तरी आसतना ताणी एक पळललः कागरस भौमतान आयलया. तिका कडक उडोवन दसर कोणाचय सरकार घडयल जालयार कागरस त चलक दिवपाची ना, उडयतली. कागरसीक दखोवन आपणाल काम जावपाच ना. महण ताणी गळमळीत अशी एक जाप दिली - जिचो अरथ, गवरनर वा वायसरॉय आपण जावन कसलच किजील उपरासन काडचो ना, असो जातालो.

'ह आशवासन खब जाल' आश गाधीनी महळ आनी कागरसीक मतरी-मडळा घडोवक सागल.

इगरज अधिकारी आनी कागरसच फडारी हाच मजगतच पोरण सबद वहडलश बर नाशिलल. ज काल पयर मरन एकामकाआड आशिलल त आयज सागातान कशी कामा करतल, हाचो अदमास अधिकाऱयाकय नाशिललो, मतरयाकय नाशिललो. पणन सागातान कामा करता करता ताच मजगतचयो वणटी इललयो इललयो करन कोसळत वचक लागलयो. मनातली कोडसाणय लहव लहव करन ना जावपाक लागली आनी दोनय पगड एकामकाक आदार दिवन कामा करपाक लागल. काय खब बरा कामा ताणी कली. विधानसभत वचन काय जावपाच ना अश महणटलयाची तोडा आपशी बद पडली. इगरज अधिकाऱयाक तर कागरसचया फडानया विशिची आपणाली आदली मतता लगीत बदलची पडली. 'ह लोक फकत तोडाचयो गजालीच सागिनात, कामाय करतात; फकत चळवळीच नहय, हाका राजयकारभारय बस बरो चलोवक यता' अश मकळया ताळयान त कबल करपाक लागल.

काय मजच परसगय लोकाक पळोवक मळपाक लागल. अहमदाबादचो कमिशनर गरट पयली मोरारजीभाईक 'घरक' वतालो. तो आता ताका अहमदाबादचया सटशनार पावोवपाक वा वहरपाक वचक लागिललो लोकाक पळोवक मळळो. कनना कनना ताच वागडा रलवचया तिसऱया वरगातलयान परवासय करपाक लागिललो, पळलो.

तातपरय: वचणकत वाटो घवन आनी मतरी-मडळा घडोवन कागरसीन लोकाचया मनात आपणाली एक नवी परतीमा उबी कलली.

४६. पाकिसतानाच सावट

वचणकत मसलीम लीग सामकीच पडिलली. जया परानतानी मसलमानाच भौमत आशिलल थय लगीत तिका मोटया कशटान मसलमानाची शबरातली पाचच

मतता पडिलली. यद वहडल ह अपस पळोवन महममद अली जिना निरशलल.

जिना ह एका काळार राषटरीय फडारी महण मखार आयिलल. दादाभाई नवरोजीच पररणन त कागरसीत गलल आनी गोखलया सागातान ताणी कागरसीत कामय कलल. 'हिनट-मसलमान एकचाराच दत' महण ताची नामना आशिलली. ससकारान आनी शिकषणान ताका मसलमान महण यनाशिलल. त इगरजाळळललया भारतिया मदल एक आशिलल. सोरो पियताल. दकरा-मास खाताल. धरमाच ताका वहडलश काय लागनाशिलल. तागल राजकरण मवाळाच परपरतल आशिलल. कागरसिचो वागडी उणोपरो मटरीक तरी शिकिललो आसक जाय आनी कागरसिच राजकरण रसतयार नहय, तर कोसिलानी चलक जाय, हया मतताच त आशिलल. गाधीनी कागरस हातात घनाफड आदली दवरक नाशिलली. ती मळासावन बदललली. भौसाची कलली आनी राजकरणय कौसिला बदला रसतयार हाडिलल. जिनाक ह निखालस मानक नाशिलल. गाधीच निखट राजकरणच नहय, तर तागल वयकतितव लगीत ताका माननाशिलल. पणन कागरसीत गाधीचो परभाव दिशि-दिशी वाडत वचक लागिललो आनी जिनाक कागरसीत भितर घसमटिलल वरी जावपाक लागिलल. त कागरसी पसन पयस गलल.

खिलाफत चळवळी वळार कागरस आनी मसलीम लीग एकठाय आयिललयो. पणन जिनानी ह चळवळीत वाटो घवक नाशिललो. त खिलाफती पसनय पयस राविलल.

कागरस जशी जशी मखार वचक लागली तशी मसलीम लीगय ह वाटन घट जायत रावली. मदलात मसलीम लीग ही मसलमाना मदलया वहडलया वहडलया जागीरदाराची आनी जमीनदाराची पारटी आशिलली. काय नवाबय तिच फाटलयान उब आशिलल. फालया सवराजयात कागरस सतयर आयली जालयार ती जमीनदारी ना करतली, दशी ससथानाय ना करतली आनी आमका भिकक लायतली ही भिरात मसलीम लीगचया हया फडार‍याक आशिलली.

जमीनदारी ना करपाची भास कागरस उलोवपाकय लागिलली. पणन मसलीम लीग कडन सगळया मसलमानाक एकठाय हाडीत असो

परभावी फडारी कोणच नाशिललो. जिना कागरसीक उबगन पयस गलल. एक दीस

१५३

पः दसऱया अरदान दसरीच एक गजाल सर जालली-

१५४ एका विचाराची जिवीत- कथा

मसलीम लीग आपणाल नततव करपाक ताका पाचारन घवन आयली. जिना सभावान गरविशट. 'गाधीन महजया हाता खाला काम कला

जवाहरलालय महजया हाता खाला वावरला' ह तरची भास उलोवपी. हिनदसतान सोडन त इगलडाक वचन राविलल आनी परिवी कौसिलात 'परकटीस' करताल (त एक बरिसटरय आशिलल) तया वळार पतरकाराचया एका परसनाक जाप दितना जवराहरलालानी 'जिनाचो आता दशाचर कसलोच परभाव उरक ना, जिना इझ फिनिशड' अश कित महळळ. त जिनानी वाचल. ‘अबबा! हाव सोपलो! दाखयतलो तमका हाव कोण महणटात त” अश महणन उसळळ.

जिसत हया वळार मसलीम लीगच फडारी ताका पाचारक गलल. जिनानी खिणाचोय कळाव लायलो ना. त नीट उठन हिनदसतानात आयल आनी मसलीम लीगत भितर सरन तिच दळवयपण करपाक लागल.

मसलमान आनी हिनदक पयली सावन पडनाशिलल. तातत, इगरज ताका एकठाय यवकय दिनाशिलल. मसलमाना भितर शिकषणाचो परसार वहडलो सो जावक नाशिललो. हाका लागन मसलमान भौस चडसो नणारच उरिललो. ताका खबळावप ह मसलीम लीगचया फडानयाक सोप जावन पडिलल.

वचणकत मसलीम लीगन मार खालो तनना जिना पयली निरशल. मागीर तमाक पटल. तिडक भरशी कागरसी आड दातओठ चाबन उलयता उलयता त असलीय काय कामा करपाक लागल की ताका लागन हिनद-मसलमानाचो परसतर दिशि-दिशी अदिकात अदीक घसपतच वचक लागलो. 'कागरसचया राजयात मसलमानाक कोण लखीच ना.' 'फालया सवराजयात कागरस सतयर आयली जालयार ती कित करतली? मसलमानाक सदा गलामच दवरतली,' 'कागरसच राजय महळयार हिनदच राजय. हिनदचया राजयात मसलमान ना नपशचात जावन वतल' ह तरची भास त दिसपटटी नटा नटान उलोवपाक लागल.

नाका नाका जाललयो अफवाय पातळावपाक लागल. तातत 'पीरपर रिपोरटा'न पतरोल ओतल. कागरसीन जया जया परानतानी

मतरी-मडळा घडयलली तया तया परानतानी मसलमानाचर कसलयो कसलयो आगळिको चललयात हाची एक वहडली वळरी हया रिपोरटान दिलली. मसलमान सरकारी चाकऱयो सोदपाक गल जालयार कागरस ताचया मारगात कसलयो अडचणी उबयो करता, मसलमान वयापाऱयाक ती कसल तरास दिता, असलयो कितलयो-शयो कागाळी हया रिपोरटान उजवाडायललयो. सगळयो फट आशिललयो. पणन लोक जनना एकामकाकडन दबावान पळोवपाक लागतात तनना फट खबरीय खऱयो दिसपाक लागतात. इतलच नहय तर तयो वार‍या वागडा पातळत वतात आनी समाजात भयाच वातावरणय निरमाण करतात.

पाकिसतानाच सावट १५५

तश जाल. जिना सागतात त सगळ खर अश मसलमान मानपाक लागल. परिणामः जिना ताच कवारी जावन ताच मखार उब रावल. एक तरच ताच दव जाल.

ताचया नटार मसलमान आडागपणा करपाक लागल. तागली ही आडागपणा पळोवन हवटन हिनदच फडारी खबल. मसलमानाक

तागली सवात दाखोवन दिवकच जाय, अश महणन तिडकीन तवय पटल. हिनदच तिडकीत पतरोल ओतपी ताकाय एक फडारी मळिललोः सावरकर. त मसलमाना परस चड गाधी आड आशिलल. 'तमीच ताका बाबा-पता करन मातयलयात', 'तमीच ताचया हटाक पोसवण दीत आयलयात' ह भाशन त उलोवपाक लागिलल.

हिनदचया भौमताक भियवन मसलमान मसलीम लीग भोवतणी एक जाल. जालयार मसलमानाक भियलल हिनद सावरकरा सारकलया हिनदतववादी पगडाचया बावटया खाला सघटीत जावपाक लागल.

जिना आनी सावरकर हाच मजगती एक ततव समान आशिललः गाधी महणिनाफड दोगाकय करर जाताल.

बारीक दबळ मसलमान आता आपणा भोवतणी आसात हाची खातरी पटनाफड जिना “पाकिसतान जाय' महणपाक लागल. पाकिसतान महळयार, मसलमानाच एक वगळ राजय. हिनद आनी मसलमान धरमान वगळ. ताच समाज वगळ. चालि-रिती वगववयो. ससकतायो वगळयो, भासो वगळयो. सगळच वगळ. दोन वगळी राषटरा ही. ती एकठाय रावची नात. वगळीच सरक जाय ताणी, अश महणपाक लागल.

हाच पयली कोणय पाकिसतान जाय महणटालो तनना मसलीम लीगच फडारीच ताका पिशात काडटाल. आता जिना पाकिसतान जाय महणपाक लागिलल त पळोवन मसलीम लीगय पाकिसतान जाय महणपाक लागली. तिण आपणालया एका

अधिवशनात हिनद आनी मसलमान ही दोन वगळी राषटरा हया मतताक अधिकत रपान मानयताय दिली. उदतचया आनी असततचया वाटारातलया मसलमानाच भौमत आशिललया परानताक ज मरन सवततर राषटर महण मानयताय. मळची ना त मरन मसलीम लीग इगरजाचया खयचयाच परसतावाचो विचार करची ना, अशीय तिण घोषणा कली.

मसलीम छीगन 'दोन राषटराच मतत मानय कल तयाच अदमासाक हिनद महासभनय हया मतताक दसर‍या एका रपान मानयताय दिली. ' हिनदसतान हिनदओका, नही किसीक बापका' ही घोषणा दिवन सावरकरानी 'हिनद'ची एक नवी वयाखया दशा मखार दवरली. “जाची मातभ, पितभ आनी पणयभ हिनदसतान तो हिनद... ताचच हिनदसतान अश सागपाक सरवात कली. मसलमानाची पणयभ हिनदसताना भायर मककत आशिलली. दखन सावरकराच वयाखयरपरमाण त 'भायल' थरिलल.

जिनाचया 'दोन राषटराचया मतताची ही हिनद अरथावणी आशिलली.

१५६ एका विचाराची जिवीत - कथा

ह सगळ पळोवन गाधी खती जाल. त महणपाक लागल, हिनद आनी मसलमान ही दोन राषटरा महण एक फावट मानय कल, जालयार हिनदसतानाच कडक करपाची परकरिया पाकिसतान दिवन थाबपाची ना. ती शिखीसतान, खिसतीसथान, दलीतसथान, दरविडीसथान, ह भाशन वाडत वाडत हिनदसतानाच हजार कडक करन उडयतली. त विचारपाक लागल, 'कोण सागता, हिनद आनी मसलमान वगळ महण? बगाली मसलमान घयात. धरम सोडन बगाली हिनद परस तो खयचया आगान वगळो? दोगायची भास एक. दोगायचयो चालिरिती एक. ससकताय एक. लोकवद एक. साहितय एक. सगीत एक. हीच गजाल पजाबी मसलमान आनी पजाबी हिनदची. तीच सयकत परातातलया हिनद-मसलमानाची. धरमाक लागन कोणाचयोच भासो बदलक नात, ससकतायो वगळयो जावक नात. चालि-रिती बदलक नात'. त दखसत काळजान विचारपाक लागल, 'धरमाच काम कित? लोकाक एकठाय हाडपाच? काय ताका एकामकापसन वगळावपाच? धरम ह मनशाक जोडपी ततव काय ताका फोडपी ततव?' त भितरल भितर उसळळ: ना, धरमाचया नावान हाव दशाच कडक जावक दिवचो ना. हिनदसतानाच कडक करच पयली हाका महज कडक करच पडटल.'

हिनद-मसलमान एकचाराचो तागलो वावर कितलयाशया मळानी चलतालो. ताका नट कसो हाडचो, हाची आखणी त करपाक लागिलल.

जिसत हया वळार काळान ताच मखार एक नव आहवान दवरल- ३ सऐबर १९३९ चया दिसा इगलड जरमनी आड झज करपाक मखार

सरल आनी हिनदसतानात कितलया-शया परानतानी कागरसची मतरी-मडळा चलिलली र कोणाक काय विचारी-करी नासतना वायसरॉयानी हिनदसतानाकय झजात धकलल.

कागरसीमखार आता सोडचीट दिवन सरकारातलयान भायर सरपा पलयान दसरो उपाय उरक नाशिललो. कागरस सरकारातलयान भायर सरलया तया दिसा 'बर जाल, आमी सरल'

अश महणन मसलीम लीगन सऽ करन उसकार सोडलो. 'अडज वरसा आमी हिनदचयो आगळिको सोसलयो. आता सटल' हया अरथाच एक पतरकय जिनानी तया दिसा काडल.

खरपणानशी, मसलीम लीग आता कागरसी आड नाका नाका जाललयो फटिचयो अफवा पातळावपाक मकळी जालली. आनी कागरसीक नखलामी करपाक बस बरी उपकरतली महण वायसरॉयय आता मसलीम लीगक पोसवण दिवन तिच उपदरव-मलय वाडोवपाक मकळ जालल. दवान आपणाल अहिसची कसवटणीच सर कलया अश गाधीक आता

खोलायन दिसपाक लागल.

४७. झजाच आहवान

९१४ त योरोपात एक झज पटिलल. त चार वरसा चलल. हाका पयल 'महा-झज' महणटात. 'सवसारात ह मखार झजाच जावक दिवप ना' ही हया

महा-झजाची मोख आशिलली. पणन ही मोख सादपा खातीर जतवत दशानी जी पावला उखलली तया पावलाक लागनच सवसाराचर दसर‍या महा-झजाची कपा एकठावपाक लागली. जरमनी, इटली, सपन बी काय दश एकाधिकारशाहाचया - डिकटटराचया - हातात गल. त नव तरचया शसतरानी आनी अतरानी घटमट जावन लहान दशाचर घरयो घालपाक लागल. इटलीन अबिसिनियचर घरी घाली. जरमनीन ऑसटरिया गिळळी. तागलो हो अचछव पळोवन योरोपातल लहान दश भियवपाक लागल. आपणाचर कनना अपसरण यत, साग नज, हया विचारान थरथरपाक लागल.

१९३९ त एक सएऐबराक जरमनीन पोलडाचर घरी घाली. दोन दिसा उपरात, तीन सषटबराक इगलडान जरमनी आड झज सर कल.

आनी दसऱया महा-झजाच नमन पडल. ह झज आता सवसाराक खय घवन वचत, साग नज आशिलल. सगळच

जश कित एकामकाचया जिवार उठिलल. चोय दिकानी चलिलल ह हिसच ताडव पळोवन गाधीक आपणाल अहिसच परिकषच होच खरो वळ अश दिसपाक लागल जालयार अजाप नहय. ताणी सवसारा मखार अहिसच ततव दवरिलल त एक धरम मतत महण दवरक नाशिलल. एक दिवयासतर महण दवरलल. हया दिवयासतरान सवततरतायय जोड यता, तश अतर-ाषटरीय मळा वयल कठीण परय सोडोव यतात, अश त मानीत आनी सागीत आयिलल. हया दिवयासतराचया परयोगात तागल आता मरनच सगळ आयषय खरचलल. समार तीस वरसाचया चिनतन, मनन, परयोगा उपरात तागलो हया दिवयासतर वयलो भावारतय घट जाललो. झजाच सकशट जश जश वाडत वचक लागल, तसो हया दिवयासतरा वयलो तागलो भावारतय वाडत गलो. भायलयान कोण घरी घाली जालयार भितरलया लोकानी घरयक जाप कशी दिवची, हाचर त 'हरिजना'तलयान एका फाटलयान एक लख बरयत रावल. लहान दशाक त सागपाक लागल, 'कोणय तमचर घरी घालक आयलो जालयार तमी सगळ, जाणट नणट, एकठाय ययात आनी घरी घालतलयाक सागातः “घाल त आमचर घरी. पणन एक लकषात दवर, आमी भियवन तज मखार दिमी मोडपाच नात, तज आड शसतरानीय झजपाच नात, आनी तका आमी कसलो आधारय दिवपाच नात. तका आमचया मडया वयलयान चलनच दश घवचो पडटलो.' त दबळया आनी लहान दशाक सागपाक लागल, “तमी आपणाल सनयबळ वाडोवन

१५७

१५८ एका विचाराची जिवीत- कथा

हिसच सरतत दवपाच पिशषण कर नाकात. दसर‍या खयचया बळिशट दशाच सरकषणय घव नाकात. तमचर कोणय आगळीक करन आयलो जालयार, हडडयाच कोट करन ताच मखार उब रावात. घरयक तमी अहिसनच जाप दितल महणपाचो नितशय करात. ह वाटन गलयार तमका सगळयाक घडय मरच पडत. हरशीय जालयार, तमी मरणाच वाट वयलयानच चलत रावलयात. मरचच जाल जालयार बलिदान दिवन मरात, बळी पडन मर नाकात.'

त बलिदानाचीच वाट सवसाराक दाखयत रावल. त समजावन सागपाक लागल, 'एक दश दसर‍या दशाचर घरी कितयाक

घालता? दश जिखचो. आनी थयचया लोकाची आनी साधन-सपततची पिळणक आपणाक करक मळची ह खातिरच म? त खातीर तो लोकाक भकडायता, थरथरायता. लोक आपणाल इतस मखार बाग5 मरन तो ताका कलकलायता. पणन, घरी घालतलयाची इतसा आमी कनना भागोवच नात, ताका जाय त तरन आमी चलपाच नात, जापय दिवच नात, मरतल पणन दिमी मोडच नात, महणपाच ताका कळत, जालयार तो 'आपणाल हाच मखार कितच चलना” हया निरणयार पावतलो आनी अनयाय करपाच सोडन फाटी सरतलो. तागली सगळी शसरासा आमच मखार गळसन पडटली. निषपरभ जातली.'

पणन ह मतत गाधीच सवताच आशिलल. कागरसिच नाशिलल. कागरसीन अहिसा एक 'पॉलिसी' महण घतिलली. ततव महण घवक नाशिलली. अतर-राषटरीय परशना विशिच कागरसिच परवकत - सपोकसमन - जवाहरलाल आशिलल. त विचारान आनी मनान फासिसटा आड आशिलल. हिटलर, मसोलिनी सारकलया लागी कसलच तरचो करार करपाक त तयार नाशिलल. झजात इगलडाक जत मळक जाय, हयाच मतताच त आशिलल. पणन तागलो खाशलो दस गलामपणात घसमटटा आसतना पयसललया पोलड वा चकोसलोबाकिया सारकलया दसाच सवततरताय खातीर झजपाक आपण मखार सरप, हाका अरथच ना, हया मतताच त जालल.

झजात इगलडाक आपण पालब दिवक जाय अश ताका मनापसन दिसताल. पणन एका सवततर दशाच परतिनिधी हया नातयान त हो पालव दिवक सोदताल. ज मरन इगलड हिनदसतानाक आपणाल बरोबरचो एक वागडी दस महण लखच ना, त मरन हिनदसतानान इगलडाक कसलोच पालव दिवक जायना, हयाय निरणयार त पाविलल.

जवाहरलालाचया मतताच आनिकय काय फडारी कागरसीत आशिलल. कागरसिच अधयकष खासा मौलाना आझादय आशिलल.

ताणी रोखडीच कागरस कारयसमितिची एक बसका आपयली आनी एक थाराव पास कलो. फासिसट शकती आड झजतलया पगडा वटन कागरस आसा

झजाच आहवान १५९

महणपाच तातत सपसट कल आनी हया पगडाक पालव दिवपाची कागरसीक इतसा आसा महणपाचय उकतावन दाखयल. तच बराबर, ज सवततरतायचया ततवाखातीर झज चलला ती सवततरताय पयली इगलडान हिनदसतानाक दिवन उडोवची अशी मागणी कली.

१९४० तलया गिमात हिटलरान असतत योरोप माडडन आपणालया शकातळा हाडल आनी झज इगलडाचया दरवटया मरन वहरन तकयल. इगलडाचया आधाराक धावन यवपी भोवतणी कोणच नाशिललो. त एकलच जिवार उदार जावन हिटलरा आड झजत रावल. हया झजात, धरया, इगलड पडिलल जालयार हिटलर भमधय-सागरातलयान नीट हिनदसतानात आयल बगर रावचो नाशिललो. ताका आडावपाची ताक आशिलली खयचीच ताकद हया वाटारात नाशिलली. हया सकशटाची जाणवीक जायना फड कागरसीन आपणालो परसताव मातसो मोब कलो. 'पयली सवततरताय, मागीर आधार” अश ती महणत आयिलली. ताच बदला झज सोपल उपरात इगलड हिनदसतानाक सवाततरय दितल, इतलच उतर आयज दिलयार परो; सरकाराक झजात कागरस मनापसन आधार दितली' अश महणपाक लागली.

महळयार एक सपण ती सकल दवली. सरकार कागरसीक कसलच उतर दिवक तयार नाशिलल. परिणामः जी कागरस गाधीक कडक दवरन जवाहरलालाचया फडारपणा

खाला खरीत तरन मखार वचक भायर सरिलली तीच कागरस परती गाधीसरी आयली. 'आता कित करया, सागात' महण ताका विचारपाक लागली.

सरकार अडचणीत पडला महणपाच गाधी जाणा आशिलल. ह अडचणिचो लाव घबक त तयार नाशिलल. (तागलया सतयागरहात ह बसनाशिलल.) तश, सरकाराचयो अडचणी वाडोवपाकय त तयार नाशिलल. लोकाची काळजा पटोवपाची शकती ताचयात आशिलली. पणन ताका ती असलया फटट जावन फटपी वातावरणात पटोवपाचीय नाशिलली.

पणन तच बराबर ताका ससथय बसपाच नाशिलल. ताणी महळ, सरकारान हिनदसतानाक ताच इतस आड झजात धकलला. इतलय करन झजाच सचालन ताका जाय तश सरकार करक दिना, ह विशिची आमची ना-खशी आमी उकतावन दाखोवया.

ताणी वयकतीक सतयागरह सर करपाच थारायल. पयल सतयागरही महण ताणी विनोबा भाव हाका वचन काडल. दश ताका

सारको वळखनाशिललो. पणन गाधी ताका बस बर वळखताल. तागलया मखल आशरमी सागातयात ताचो आसपाव जातालो. विनोबानी १७ ऑकटोबर १९४० हया दिसा पवनाराक झजा आड उलोवप कल. सरकारान ताका तयाच दिसा धरन

१६० एका विचाराची जिवीत- कथा

भितर घाल. दसर सतयागरही महण गाधीनी जवाहरलालाक वचन काडिलल. झजा आड उलोवक पावच पयलीच सरकारान ताका धरन वहल. १५ म १९४१

मरन पचवीस हजार सतयागरही बदखणीत पाविलल. ताचयात काल पयरच चारश आमदार आशिलल तश एकणतीस मतरीय आशिलल.

कोण कनना सतयागरह करचो ह खासा गाधी थारायताल.

४८. करिपस मिशन

ज आता मरन पयस योरोपात चलताल. जपानान तातत उडी घना फड त हिनदसतानाचया दरवटयाकडन यवन उब रावल. १५ फबरवारी १९४२ हया

दसा जपानान सिगापर घतल. जावा, समातरा, मलाया घवन त बरमहदशातलया रगनाक पावल. त वटन योरोपात हिटलर आनी मसोलिनी सगळ योरोप माङडीत मखार गलल. ह वटन आशिया खडात जपान सगळयाची दानाधिसपट करन मखार वचत राविलल. जपानी घरयो पळोवन इगरजाच सनय आशिया खडातलो एक एक दश सोडन फाटी सरपाक लागल. सनिकी असनिकी सगळ यरोपव भियवन ह वटन त वटन पळन वचपाक लागल. असलया सनिकी अपसा उपरातच हिनदसतानातलया फडाऱया कडन उलोवणी करपाक चरचिल मखार सरल. काय दिसा पयली हच चरचिल उलोवणी करया महळयार 'बरिटिश सामराजयाच दिवाळ फकपाक हाव परधानमतरीपद हातात घवक ना' अश महणटाल, तच चरचिल आता 'उलोवणी करया' महण मखार सरिलल पळोवन सगळयाक अजाप जाल: खरपणानशी आपण जावन मखार सरिलल महणच परस ताका मखार सरच पडिलल, अश महणक जाय. कितयाक, 'तमी उलोवणी कलिनात जालयार तमका हिनदसतान होगडावच पडटल' अश झजातलया तागलया दोग भागिदारानी- चिनान आनी अमरिकन- ताका समजावन सागिलल. ताचो मान राखपा खातीर आनी इगलडचया सरकारात ताचया पकषा भायर ज दसर पकष आशिलल ताची तोडा बद करपा खातीर चरचिलानी सर सटफरड करिपसाक हिनदसतानात धाडन दिल. करिपस हनदसतानातलया फडाऱयाक लागिचयान वळखताल, हिनदसतानी लोकाच आवड, उतफरक, हावस समजताल. उलोवणी करपाक तच सगळयात बर अश चरचिलाक दिशिलल.

बावीस मारचाक करिपस दिललीक पावल. यतना त एक परसताव घवन आयिलल. तातत 'झज सोपल उपरात रोखडयोच सविधान परिशद वचन काडपा खातीर वचणको घवपाच' आशवासन दिलल आसल, तरय दशी ससथानाक अश

कवीट इडिया १६१

काय अधिकार दिलल की जाय जालयार ताका वगळीय रावक मळटाल. महळयार, एका पाकिसताना बदला कितलिशी पाकिसताना निरमाण करपाची हया परसतावात तजवीज आशिलली.

परसताव वाचन पळना फड गाधीनी करिपसाक महळ, 'असलो परसताव घवन तमी इतल पयसलयान हागा आयलयात? महजया मततान पयल विमान धरन तमी घरा परतलल बर.'

उलोवणी करपात अरथ ना अश थारावन गाधी वरधयाक परतल. पणन कागरसिचो रथ जो फाटली काय वरसासावन जमनीरसन चार आगळा वयलयान चलतालो तो आता, तिण ववहारवाद आपणायत पसन, जमनी वयलयान चलपाक लागिललो. जवाहरलाल आनी मौलाना आझाद करिपसा वागडा उलोवणी करपाक दिललीत थाबल. ताका 'राषटरीय सरकार' आयिलल जाय आशिलल. उलोवणी चलत रावली तशयो तशयो काय गजाली ताच मखार सपसट जायत गलयो. हिनदसतानी फडार‍याचया हातात सतया दिवपाक सरकार निखालस तयार ना, महणपाच सगळयात पयली ताका दिसन आयल. लॉड लनलिथगो वायसरॉय आशिलल. ताचो खयचयाच हिनदसतानी फडाऱयाचर विसवास नाशिललो तसो ताचया आधाराचोय नाशिललो. ताका हाचो आधार नाकाय आशिललो. ‘आमी सतया हिनदसतानी लोकाक दिवक भायर सरिलल पणन तच एकठाय यवन काम करपाक तयार नाशिलल' ह सवसाराक - चड करन 'उलोवणी सर करात” महण सागपी चिनाक आनी अमरिकक - दाखोवन दिवपाक चरचिलानी हो सगळो खळ रचिललो महणपाच सपसट जालल. करिपस रितया हातानी इगलडाक परतल. ताणी अपसाची सगळी जापसालदारकी गाधीचया माथयार थापली. कागरस परसताव मानन घवपाक तयार आशिलली. पणन गाधी परसतावाआड गललयान उलोवणी अपशी थरली अश ताणी महळ. करिपस जो परसताव घवन आयिलल ताच वरणन “७ post—dated cheque on a

crashing ७20K? -दिवाळ काडिलल एक बकचया नावार फडली तारीख घालन दिललो चक, अश गाधीनी कलल महणटात. गाधीनी अश काय महणक नाशिलल. पणन करिपस घवन आयिलल तो परसताव खर‍यानीच त तरचो एक पोसट-डटड चक आशिललो.

सरकाराकडन उलोवणी करपात कायच अरथ उरक ना, हया निरणयार आता कागरसय पावली.

४९. कवीट इडिया

जिः हया वळार जपान हिनदसतानाची दारा खटखटावक लागल. सरकार रोखडच बगाल, आसाम, उडिसा बी उदत कडल वाटार खाली

१६२ एका विचाराची जिवीत- कथा

करपाच तयारक लागल. सगळयात पयली हया वाटारातलया सगळया यवरोपव

अधिकानयाक सरकारान हालयल. शिमला, मसरी, दहरादन सारकलया सवातानी

वहरन ताका दवरल. उपरात लोकाकडन आशिललयो गाडयो, सायकली, बोटी, पनळ, बला-गाडयो बी वाहना सरकारान आपणालया ताबयात घतली. जपान भितर सरल जालयार इगरजाच सनय अलाहबाद मरन फाटी सरतल, महणपाच कानार पडपाक लागल.

लोकाक सरकषण दिवपाची ताक सरकारात नाशिलली. आतम-सरकषणा खातीर ताका शसतरा दिवपाकय सरकार तयार नाशिलल. हिनदसतानी लोकाचया हातात दश दिवच परस जपानयाचया हातात तो दिवपाक सरकार तयार आशिलल वरी दिसताल. दकषिण उदत आशिया खडातलया दशातय इगरजानी हच कलल. लोकाक जपानया सवादीन करन त फाटी सरिलल.

गाधीनी कागरसिचया फडाऱयाक आपोवन विचारल, 'आता कित करपाच यवजिला तमी? लोकानी कित करच ह तमी ताका सागलना जालयार लोक कित करतल, खबर आसा? त जपानयाक सोडबणदार मानपाक लागतल आनी हारतर घवन ताका यवकार दिवपाक त मखार सरतल. लोक इगरजाक उबगलयात. जपानयाचया आधारान इगरज वतात जालयार त खशाल-भरीत जातल आनी जपानयाक वहरन त दिललीचया तखतार बसयतल. मागीर, दश इगरजाचया दावकलातलयान सटटलो खरो पणन दश आमचया हातात दिवन जपान परत वतल वहय? खरपण ना. जपान पराय आशिया खडाचर आपणाल सामराजय उब करपाचया हावसान झजात पडला. ताण आपणालो 'दाई निपपोन' चो - 'विशाल-जपाना'चो - जपानी सामराजयाचो हावस सपसट उतरानी उकतावनय दाखयला.... जपानी घरी आडावपाची एकच वाट आसा- हिनदसतानाक आताच सवततर करक जाय?

झजाचया आरबाचया दिसानी गाधी चकोसलोवाकिया पोलड बी दशाक ज करात महण सागताल त त हिनदसतानात करन दाखोवपाक मखार सरिलल. परण अ-सहकाराचया मारगान जपानी घरयक जाप दिवपाची ताणी मनात एक यवजण आखन काडिलली.

पणन कागरसीतलया जवाहरलाल, मौलाना बी 'तरणाटया'चीच अजन तयारी जायनाशिलली.

१९४२ त जलय महयनयात वरधयाक कागरस कारय-समितिची बसका भरली. ह बसकत गाधीनी सागल, “महज सामक मतत जाला: इगरजानी हो दश सोडन वचक जाय. त आपण जावन वचपाच नात. दखन सतयागरह करन आमी ताका वचात महण सागक जाय'.

'अश आमी कल जालयार चीन, रशिया, अमरिका बी दश कित महणटल?

कवीट इडिया | १६३

ह दश आमचया सवाततरयाचया हावसाक तको दीत आयलयात. ताचो तको होगडावन बसप ह शाणपणाच लकषण नहय'. तरणाटया फडार‍यानी महळ.

'मागीर, आयच परिसथितीतलयान वाट काडपाक तमचकडन दसरी कसली यवजण आसा?' गाधीनी ताका विचारल.

कोणाच कडन कसलीच यवजण नाशिलली. सगळ काळखात पडिलल. त जाप दिवपाक अनमनक लागल. गाधीनी ताका महळ, 'कागरस सतयागरह करपाक तयार नासत जालयार अश करयाः हाव एकलो सतयागरहाची दायकी महजया आगार घवन मखार वता. जाका महज वागडा यवपाच आसत ताका तमी वचपाची मकळीक दियात.'

कागरसीन ही मकळीक आपणालया वागडयाक दिलली जालयार पराय कागरस गाधी फाटलयान वतली आशिलली.

ह शणटल आशिलल. खब भासाभास कल उपरात अखरक कागरस गाधी फाटलयान वचपाक

तयार जाली. परिणामः वरधयाच ह बसकतच 'कवीट इडिया' भारत सोडन वचात, अश इगरजाक सागपी थाराव पास जालो.

सात आगसटाक मबयत कागरस महासमितिची बसका भरली. वरधयाक थाराव पास जाललो तनना सावन दशाच वातावरण तापत गलल. मबयत महासमितिची बसका भरलया त मरन त तमकाक वचन राविलल. दश गाधीचया आदशाची उतसकतायन वाट पळत बशिललो. महासमितिच बसकत गाधीनी महळ, 'महाका दवान अहिसचया रपान एक भट दिलया. कसवटण वळार हाव ओगी बसन रावलो जालयार दव महाका कषमा करपाचो ना.'

आपण आता वायसरॉयाक मळपाचो यतन करपाचो आसा, कागरस सागता त मानन घवच महण ताका सागपाचो आसा. दोन तीन सपतका लाग यतात. त उपरात कित करच, त तमका सागपाचो आसा' अश सागन ताणी महळ, “आयज सावन तमी आपणाक सवततर मानपाक लागात. मनीस आपणाक सवततर मानपाक लागता, तननाच बदपणाचयो सगळयो सरपळयो तटन पडटात'. ताणी आनीक एक सचोबणी कली: सतयागरह सर जावच पयली, धरया, सरकारान फडानयाक धरन भितर घाल, जालयार, तमचयातलो जण एकलो आपणालो सनापती जावचो आनी ताण अहिसच शिमत रावन 'करतलो वा मरतलो' हया नितशयान 'भारत सोडन वचात' हो परसताव चलणकत हाडन दाखोवचो'.

महासमितिची बसका मधयान रात मरन चलली. णव ऑगसट उजवाडच पयलीच फातोडर सरकार गाधीक धरन घवन गल. लोक उठच पयलीच ममबयचयान पणयात हाडन थयच आगाखान पालासीत ताका वहरन दवरल. सरोजिनी नायड, मीराबन आनी महादवभाई हाकाय थयच ताचया सागाताक हाडन

१६४ एका विचाराची जिवीत - कथा

. कसतरबाय, सशीला नायर आनी पयारलाल हाका दसर‍या दिसा हाडल.

नयी गाधीक धरन वहलयात तयाच वळार दसर दिकन कागरस कारयसमितिचया

सगळया फडाययाक सरकारान धरन अहमदनगरचया कोटात बदिसत करन दवरल.

सकाळी उठना फड लोकाक ही खबर कळळी. त बराबर दश फटक‌

करन उसळळो, 'करग या मरग' चया हावसान पटन रसतया आयलो.

५०. करग या मरग

ण व ऑगषटाक सगळयाक धरन भितर घाल उपरात लोकाचो धीर सटलो. तिडकीन ताणी पोसट-ऑफिसाक, रलव-सटशनाक, पोलीस-चौकयाक, सरकारी

कचर‍याक उजो घालो. रलवच रळ निखळायल. टलफोन-टलगराफाचयो वायरी कापन उडयलयो.

सरकाराच बळ मोडपा खातीर ताणी वचत थय जाळ-पोळ, तोड-फोड सर कली.

ह खप लोकाक एक नव नततव मळिलल. जयपरकाश, लोहिया, अचयत, अरणा सारकलया तरणाटया समाजवादयाच. सरकार हाका धरक पावक नाशिलल आनी णव ऑगसटा उपरात तर त सगळच भमिगत जावन लिपचोरयानी कामा करपाक लागिलल.

सरकारच आमी बद उडयतल हया नितशयान ह सगळ पटिलल. सरकारय तितलयाच नटान जाप दिवपाक लागल. दिललीत सरवचयाच

दोन दिसात सततचाळीस खप गळयो सटलयो. उपरात, उततर परदशात एकणतीस खप सटलयो. णव ऑगषट पसन तीस नवमबर मरनचया काळात समार हजारभर लोक गळयो लागन मललो. तीन साड-तीन हजार घायाळ जाललो. समार लाखभर लोक बदखणीत पाविललो. सरकारान उजवाडायिलल आकड ह. खर‍यानी कितल लोक मल, कितल घायाळ जाल, कोत आनी हिशोब ना.

गाधीक लागन ह सगळ सर जाला; इतलच नहय, तर ज कित तोडफोडिच आनी जाळपोळिच काम चलला त सगळ गाधीच सागणन आनी मानयतायन चलला, ह तरचो सरकारान परचार सर कलो. इतली वरसा चलयललो अहिसचो जप गाधीनी आता सोडन दिला - आता त अराजक वाडोवपाक भायर सरलयात ह तरचो आरोप खासा चरचिलानीय कलो.

खरपणानशी, भायर ज कित चलताल ताचो आनी गाधीचो कसलोच सबद नाशिललो. ताका धरन भितर घालक नाशिलल जालयार खयचच कडन असल कितच घडक पावच नाशिलल. ताका अहिसचो आपणालो बर‍यातलो बरो

करग या मरग १६५

एक परयोग करन दाखोबपाचो आशिललो. हिसन चिडडललया चपिललया सवसाराक अहिसन कितलया परभावीपणान काम कर यता, ह परतयकषात दाखोबन दिवपाच आशिलल. दखन हिसची सगळी जापसालदारकी सरकार जनना गाधीच तकलर थापक लागल तनना त खती जाल. ताणी वायसरॉयाक चीट बरोबन विचारल, 'खऱयानीच तमका हाव जापसालदार-सो दिसता?' वायसरॉय खर‍यानीच गाधीक जापसालदार धरताल. दोगाय मजगती खब पतर-ववहार चललो. पणन वायसरायानी काळीज घट करन घतिलल. त गाधीचया परामाणिकपणाचोच अती दबाव घवपाक लागल. गाधीचयान कितय सोस यताल. पणन ह सोस नज जाल. ताणी तीन सपतकाचो उपास सर कलो. वायसरायानी हया उपासाचो आसपाव गाधीच “राजकी धमकी' त कलो.

आनी योरोपभर ताची बदनामी सर कली. ही बदनामी इगलडात एकलयाचयान सोस नज जाली. तो तिडकीन उसळळो.

पतरकाराक आपोवन ताण सागल, 'तमी छापतात ती सगळी बडबड रोखडया रोखडी बद जावक जाय. तातत कसकट लगीत सतय ना. गाधीक तमच सगळयापरस हाव बरो वळखता. लहाना-समानातलो मनीस नहय हो. बदध, जीझस हाचयाच पाबडयाचो मनीस हो. तो हिसक कननाच तको दिवचो ना, एक सागन दसर कननाच करचो ना.... गाधीची बदनामी करप इगलडाक मात लगीत सोबना.....'

हो मनीस आशिललो एका काळा वयलो गाधीचो सगळयात वहडलो विरोधक जनरल (आता फिलड मारशल) समटस‌.

तरयाततर वरसाच पिरायर तीन सपतकाचो उपास गाधीक ताकचो ना, हया हसकयान जायत जाण, मदी पडल. सर तज बहादर सपर 'कितय तरी वाट काडक जाय' महण सागपाक वायसरायासरी गल. 'इतलो हट बनयाक पडचो ना' असो वायसरायाक समज घालन दिवपाक हौरस अलकझाडर मजरत लडनचयान आयल. अमरिकचया राषटराधयकषाच - रझवलटाच - निजी परतिनिधी विलियम फिलिपस हिनदसतानात आयिलल. ताणीय वायसरॉयाक समज घालपाचो थोडो भोव यतन करन पळलो. त कितयाक, खासा वायसरायाच कारयकारिणीतल काय वागडीय मदी पडल. पणन वायसरॉयानी सगळयाक निराशच कल. त कोणाचच कितच आयकन घवपाक तयार नाशिलल. तागल ह हटी आनी निषटर चलणकचो निषध करन कारयकारिणीतल तीग वागडी सोडचीट दिवन कारयकारिणीतलय भायर सरल. काळजाक पडिललया घायाक कोण हाडन मीठ चोळच अश-श कित वायसरॉयाची निषठरपणा पळोवन गाधीक दिसपाक लागल. आता मरन कितलयाशया वायसरॉयाकडन ताचो सबद आयिललो. पणन हया वायसरॉयाकडलयान जितल तरास ताका जालल तितल आनीक कोणाच कडलयान जावक नाशिलल.

१६६ एका विचाराची जिवीत- कथा

ह खपच बदखणीत आनीक दोन घाय ताका सोसच पडल-

बदखणीत पावल दवरिना फड एका सपतका भितर - महळयार, १५

ऑगषट १९४२ हया दिसा महादवभाई अवचीत भायर पडल. १९१७ सावन त

गाधीच सचीव महण काम करताल. पता समान आशिलल. सावळी जालल वरी

त गाधी फाटलयान आतामरन चलत आयिलल.

पतरशोकाचो हो धसको सोसता थय आसात, महणटासर २२ फबरवारी १९४४ हया दिसा अवचीत कसतरबाक मरण आयल. समार साठ वरसाचो तागलो सागात सटिललो.

दोनय मरणा ताचया दोळयामखार बदखणीतच घडन आयिलली. जिवीत ताका आता रित रित-श दिसपाक लागिलल.

ह खप बरीच वरसा बदखणीत रावच पडटल असो ताचो अदमास आशिललो. महण, ताणी आपणालो बदखणीतलो वळ - खिणान खीण - बादन काडिललो. ह खप ताणी शकसपियर, बराउनिग, बरनारड शॉ हाची सगळी पसतका वाचन काडली. अरथशासतर आनी वयाकरणशासतर हाचो बारकायन अभयास कलो. आरोगयाविशिचया आपणालया आता मरनचया परयोगाचो आपरोस काडन `आरोगयाची चावी' नावाच एक माणकल पसतकय बरोवन काडल आनी सगळयात महतवाच महळयार, मारकस, एजलस, लनिन आनी सटालीन हाची सगळी पसतका खोलायन अभयासन काडली.

गाधीच वाचन चड नाशिलल. वाचपाक ताका भायर वळय मळनाशिललो. पणन जी वचीक पसतका त वाचताल ती खोलायत दवन वाचताल. इतलय आसन हालिच बदवत ताचो बदवतात आसपाव करिनात. आचारय कपालानी महणटात, “महाका हाच सदाच अजाप जाला. घडय आरविलल मसतीतलया पडिताभाशन त उलयनाशिलल दखन ताचर पडीत अनयाय करतात जावय, दखीक त 'परॉलिटरियट' ह उतर वापरन आपणाल महणण लोकाक समजाय नाशिलल. हया उतरा बदला 'गरीब' हया उतराचो त वापर करताल. “शोषणा' बदला 'अनयाया' चर उसळटाल. “लोकशाय' बदला 'रामराजया'चयो खबरी सागताल. गरिबाक नयाय मळक जाय अश महणटा आसतना त आपणाक समाजवादी महणी नाशिलल. व समाजीक नयाय आनी समानताय यवची महण पोटतिडकन वावरताल. भौन रन चारितरयाचर भर दीत राविललयानय घडय तागल बोदधीक गण धाकन उरिलल आस यतात....'

अकसमात ताका जोर यवपाक लागलो. जोराक लागन त दबळय जाल. ताका मलरिया लाग जाललो. सरकार आपणाक आनीक आनीक दाग लावन घवपाक तयार नाशिलल. ताका सोडन दिवपाच यवजपाक लागल. झजानय आता कस परतिलली. इगलड-अमरिका बी मितर-राषटरा आता जतार जत जोडीत मखार

जिनाकडन उलोवणी | १६७

वचक लागिलली. जपानाच घरयच सकशटय आता पयसावलल. गाधीक बदखणीत दवरपाची आता सरकाराक कसलीच गरज उरक नाशिलली. ६ म १९४४ हया दिसा ताका कसलीच अट घाली नासतना सरकारान सोडन दिल. जिवितातली ही तागली निमाणी बदखण आशिलली. आता मरन ताणी आयषयातल २३३८ दीस बदखणीत सारिलल. तातल दकषिण आफरिकतल बदखणिच २४९ दीस सोडीत जालयार उरिलल सगळ हिनदसतानातलया बदखणिनी सारिलल.

५९. जिनाकडन उलोवणी

वळर वचन रावल. बलायकी सामकी इबाडिलली. ती मातशी बरी जायनाफड सः भायर यतकच काय दीस पणयात रावन त मबय गल. थय जहच

४२ त तटिलल धाग त परथन एक फावट जळोवन काडपाचया कामाक लागल.

इगरजा आड आपणाक आनीक एक झज दिवच पडटल अश ताका दिसताल. पणन त पयली मसलीम लीग कडन खयय जळोवन घव यता जालयार पळोवच आश ताचया मनात आयल. “गाधी आपणाक मळक आयल जालयार आपण ताका मळक तयार आसा' अश जिनानी गाधी बदखणीत आसतना महळळ. ताचो आधार घवन ताणी जिनाक एक चीट बरयली. त परमाण णव सणऐबर १९४४ सावन मबयत गाधी-जिना उलोवणी सर जाली. २७ सएऐबर मरन ती चलली. एक दीस गाधीनी राजाजीक महळ, 'महजी कसवटणी चललया, महाका महजया धिराच अजाप जाता'. हाच वयलयान जिना कितल हटी आनी निबर राविलल आसतल हाचो अदमास कर यता.

ताणी गाधीक पयलीच सागन उडयल, “तमी आपणाक पराय दशाच परतिनिधी मानतात जातल. हाव तमका फकत सवरण हिनदचच परतिनिधी मानता, ही गजाल तमी पयली मानय करक जाय. ना जालयार, उलोवणी करपात अरथ ना. दसर, हिनदसतानातलया मसलमानाच वतीन उलोवपाचो अधिकार फकत मसलीम लीगक आसा - आनीक कोणाक ना - हीय गजाल तमी मानय करक जाय. ना जालयार उलोवणी फड चलोवपात लाव ना. तिसर, हिनद आनी मसलमान फकत धरमानच एकामका पसन वगळ नहय. तर, भास, साहितय, ससकताय, चालिरिती, कायद, परपरा, इतिहास सगळयाच नदरानी एकामका पसन वगळ. - ही दोन वगळ राषटरा - दखन पाकिसतान पयली मानय करक जाय. ह मळाव ततव मानय नासत जालयार हर गजाली विशी उलोवपात अरथ ना.'

गाधीनी ताका विचारल, 'हया नमान किरिसताब, पारशी, शिख, जय हिवय

१६८ एका विचाराची जिवीत - कथा

वगळी वगळी राषटरा महणपाच मानय करच पडल ना?' जिनानी हयय महळ ना, नाय महळ ना. तनना, गाधीनी ताच मखार एक सचोवणी दवरली, “आमी पयली सवततरतायचया

परसनाच- एकठाय यवया. पयली हिनदसतान सवततर जावक जाय महणया. उपरात, तमी जाका मसलमानी वाटार मानतात थय - महळयार, बलचिसतान, सिध, पजाब, बगाल बी राजयानी सारवमत घवया. तमी एकठाय रावक राजी आसात काय वगळ जावक सोदतात, ह थयचया लोकाक विचारया.'

“ना, ना, ना,' जिनानी उसळन महळ, 'पयली सारवमत घवया. बरिटीश आसतनाच ह काम करया. मागीर सतततरतायचया परसराचर विचार करया.'

सारवमता विशीय तागल काय हट आशिलल. जया वाटाराक त मसलमानी वाटार मानताल तया वाटारात सारवमता वळार मत दिवपाचो अधिकार फकत थयचया मसलमानाकच आसतलो, हराक कोणाक ना, अश ताच महणण आशिलल. दखीक, पजाबाचो फडार थारावपाचो अधिकार फकत पजाबी मसलमानाकच आसतलो - मसलमाना इतलच पजाबात शिख आनी हिनद आसात, ताका हो अधिकार आसचो ना, असो ताचो हट आशिललो.

गाधी महणटाल, पयली सवततरताय, मागीर, गरज पडलयार वाटणी. जिनाच महणण आशिलल, पयली वाटणी, मागीर सतततरताय. सवततर हिनदसतानात कोण वाटणी जाय महणचो ना अशी गाधीक जी आसत आशिलली तिचोय जिनाक भय आशिललो.

तातपरय: उलोवणी करन गाधीचया पदरात कायच पडल ना. काय जाण महणटात, जिना कडन उलोवणी करन गाधीनी ताच गरज

भायर महतव वाडयल. खरपणानशी, जिनाच महतव - वा महणया, उपदरव-मलय - इगरजानी पयलीच वाडोबन दवरिलल. ताची उवखणी करप दशाक कोताक पडपाच नाशिलल. महारग पडटल आशिलल. ज मरन इगरजाचो शक हागा चलतलो त मरन राजकी पाबडयार हिनद-मसलमानाचो परसन सटचो ना, अश गाधीक पयली सावन दिसताल त खर आशिलल अश ताका आता दिसपाक लागल. तागल ह मतत आता घटय जाल.

५२. इगरज वचपाच तयारत

त आपणालया रचणकी वावराचर अदीक लकष दिवपाक लागल. जिसत .हया वळार - म, १९४५ त - झज सोपल. आनी सवसाराचो

नकसोच बदललो. इतलच नहय, हया नकाशाकडन पळोवपाची सवसाराची नदरय

इगरज वचपाच तयारत १६९

बदलली. | वसणकवादाच दीस आता सोपिलल. जलय महयनयात इगलडात वचणको आयलयो आनी झजाचया मोडातलयान

जाणी इगलडाच तार जताचया धकयार हाडन पावयलल तया चरचिल सायबाचो पगड ह वचणकत साप पडलो. सतया लबर पारटिचया - मजर पकषाचया - हातात गली आनी कलमनट अटली बरिटनाच नव परधानमतरी जावन आयल. फाटलया कितलयाशया वरसा सावन मजर पकष हिनदसतानाक सवाततरय दिवक जाय अश महणीत आयिललो. ह खपच वचणकतय ताण आपणालया 'मनिफसटो'त लगीत हिनदसतानाक सवाततरय दिवपाच उतर दिलल.

महळयार, हिनदसतानाक सवाततरय दिवपाक मजर पकष बादिललो आशिललो. ह वटन, हिनदसतानातली परिसथितीय इगरजाचया हाता भायर गलली. कनना

खय उजो पटत, सागक यनाशिलल. मातश कोणय चाळोवन घालयार परो, लोक उचाबळीत जावन तोडफोड करपाक लागताल. तातत सरकारान सभाषबाबच आझाद हिनद फौजचया ऑफिसराक खयासत करपा खातीर फोजी कोरटा मखार उब कल - दश भकत करन पटलो. वायसनत शिसती-भायऱयो करणयो घडपाक लागलयो. मबय नावीक दलान बड कलल. पोलिसय सपार वचपाक लागल. असल उचाबळीत परिसथितीत हिनदसतानाक धरन दवरप अटलीक खयच, चरचिलाक लगीत अदाजा जावच नाशिलल.

परधान-मतरीपदार यना फड कलमनट अटलीन सागन उडयलः आता हिनदसतान रोखड सवततर जातल. तनना तच आपणाली नवी घटना आपणाक जाय तशी घडयतल. इगरजाचया शका तळा आयिललया आनी आता सवततर जातलया दशाच एक राषटरमडळ - कॉमनवलथ - रोखडच सर जातल. हिनदसतान हया राषटरमडळात रावपाक राजी आसत जालयार ताका आमी यवकार दितल. राजी नासत जालयार ताका वगळ रावपाची मकळीक आसतली.

इगरज आपण जावन हिनदसतान सोडन वतल महणपाच सागलयारय कोणाक खर दिसनाशिलल. पणन अटलीची घोषणा इतली सपसट आशिलली की तिच विशी दबाव उकतावपाच काळीज दबावी मनशाक लगीत जावच नाशिलल. “इगरज चलल ह विशी महाका आता इललोय दबाव उरक ना' अश गाधीनी सपसट महळ तनना तर सगळयाची खातरीच पटली. पणन तच बराबर गाधीनी “त गल उपरात पचछाततापाक महार पडत असलो कसलोच निरणय आमी ताकतिकन घवचो नहय' महणपाची शिटकावणीय आमचया फडानयाक दिवन दवरली.

आमच फडारी जिनाक सटट करन पाकिसतान दिवन उडयतीत, हो भय ताका आशिललो.

२३ मारच १९४६ हया दिसा अटलीचया मतरीमडळातल तीग वागडी -

१७० एका विचाराची जिवीत - कथा

लॉरड पथिक लौरस, सर सटफरड करिपस आनी आलबरट अलकझाडड - दिललीक आयल. यना फड ताणी वगळया वगळया फडानयाकडडन उलोवणी सर कली. इगरज आमचया हालात सतया दिवपाच आसात महणपाच सपसट जायनाफड शरावणातलया अळमयावरी कितल-श पगड आनी तागल कितल-श फडारी हिनदसतानाच रोयणीर फलन आयल. पणन खरल महतव दोनच पगडाक आशिलल: एक, राषटरीय कागरसीक, दसर, मसलीम लीगक.

जिनाच हट दिशिदिशी वाडत वचक लागिलल. झज सोपला तया वळार - महळयार, १९४५ तलया जनात - लिनलिथगो उपरात आयिललया नवया वायसरॉयान - लॉरड ववल हाणी - आपणाल कारयकारी मडळ परत बादन काडपाची यवजण आखिलली. तया वळार ताणी शिमलयाक जिनाक आपोवन वहलल. तनना हया कारयकारी मडळात हर सगळया धरम-जमातिचो जाता तितलोच आकडो मसलमानाचो आसक जाय असो हट घवन जिना बशिलल. इतलच नहय, तर मसलमान वागडी कोण आसच ह सागपाचो अधिकार फकत मसलीम लीगक आसतलो असोय हट धरन बशिलल. खरपणानशी, मसलमान फकत मसलीम लीगत नाशिलल. कागरसीतय आशिलल आनी ववलाकडन उलोवणी चलताली तया वळार तर कागरसच अधयकषच एक मसलमान - मौलाना आझाद - आशिलल.

लॉरड ववलाकडन शिमलयाक सर जालली ही उलोवणी हया एका परसतराचया तळपार पावन फटिलली.

आताय पथिक लौरस, करिपस आनी अरलकझाडर हया 'कबिनट मिशना' कडन उलोवणी सर जाली तननाय जिना आपणाल तच पोरण हट घवन बसल.

कबिनट मिशन दोन निरणयार पावल- एक, मसलीम लीग सोडीत जालयार हिनदसतानातलया सगळया राजकी पगडाक

हिनदसतान एक आनी अखड उरिलल जाय. आनी दसरो, बहसखय हिनदचया हया दशात आमी सामकच ना जावन वतल - हिनद आमका खावन उडयतल - हो जो मसलीम लीगतलया मसलमानाक भय आसा, ताचर उपाय सोदन काडक जाय.

उपाय महण मसलीम लीगन पाकिसतान मागिलल. त दिवक यनाशिलल. कितयाक- एक अखड पाकिसतान वगळ कापन काडक यनाशिलल, दोन काडची

पडटाली. एक उदत कडल. दसर असतमकडल. आनी दोगाय मजगती समार सातश मलाच अतर ऊरताल. दसर, दोन पाकिसताना कली जालयारय ती श-परतिशत मसलमानी राजया जायनाशिलली. कितयाक, असतत पाकिसतानात मसलमान नहय अश हर धरमाच शबरात आठठीस लोक उरताल आनी उदत पाकिसतानात शबरातल अठठचाळीस. लोक उरताल. त भायर, पाकिसतान करनय समार दोन

अगनि-परिकषा १७१

अडज कोटी मसलमान हिनदसतानात उरताल. हाचो अरथः जो परसन सोडोवपा खातीर पाकिसतानाची सचोवणी आयिलली तो हिनद-मसलमानाचो परसन पाकिसतान दिवनय सटनाशिललो.

खब उलोवणी करन, चितन, यवजन कबिनट मिशनान १६ मक एक यवजण सोदन काडली. ह यवजण परमाण-

हिनदसतान अखड उरपाच आशिलल. ताच राजयविधान सघीय रपाच - महळयार, फडरल - जावपाच आशिलल. विदशी ववहार, सरकषण आनी सचार इतलीच ही खाती कनदरा कडन उरपाची आशिलली. हर सगळी सतया पराताचया हातात वचपाची आशिलली. रोखडीच एक विधान-परिशद आपोवची थरिलली. ही परिशद नवया सघ-राजयाची घटना घडोवपाची आशिलली. नवी घटना तयार जावन ती चलक लागसर एक अतरीम सरकार घडोवपाचो अधिकार वायसरॉयाक दिललो.

मसलीम लीगन ह यवजणक मानयताय दिली. कागरसिनय दिली. पणन वायसरॉय जनना अतरीम सरकार घडोवपाक मखार सरल तनना जिनाच पोरण हट परतय सर जाल. त महणपाक लागल, सरकारात मसलमान कोण आसच ह मसलीम लीगच थारायतली.

मसलीम लीग हिनदक मसलमानाच दसमान लखताली. पणन कागरसीत ज मसलमान आशिलल ताका ती भदी, गळकाप, घातकी, गददार लखताली. ताचया सागातान ती सरकार चलोवपाक तयार नाशिलली. ताच पगतीकच बसक तयार नाशिलली.

नाका-परो जावन वायसरॉयानी जवाहरलालाक सरकार घडोवपाक सागल. जिनाक समजावपाचो जवाहरलालानीय आनीक एक यतन करन पळलो. पणन जिनाचो आदार मळळो ना तनना ताची आसत सोडन ताणी आपणाल अतरीम सरकार घडयल.

जिनाच पितत खवळळ. कबिनट मिशनाच यवजणक दिललो तको ताणी काडन घतलो. घटना परिशदचर बहिषकार घालो आनी-

“डायरकट अवशना'न पाकिसतान घवपाची घोषणा कली. “डायरकट अकशन' महळयार रसतयार यवन झजप. ताणी सपसटच सागन उडयल. “कायदयाच मारग आमी आता सोडन दिलयात. पिसतोला कारतशानी भरन घतलयात. ती कनना, कशी आनी खय वापरची, आमी जाणात.'

५३. अगनि-परिकषा

सलीम लीग खबिलली. थारायलल परमाण ती १६ ऑगसट १९४६ हया दिसा 'रसतयार आयली.' परिणामः पयलयाच दिसा कलकततयात समार पाच हजार

एका विचाराची जिवीत - कथा १७२

हिनद मल. पदर हजार जखमी जाल. कलकततयाक सरकार मसलीम लीगच आशिलल. चार दीस तिण त गडाचया हातात दिलल.

सरकाराचया पालवान चलिलल ह हतयाकाड पळोवन कलकततयातल हिनद चवताळन उठल. ताणी रकतखवाक रकतखवानच जाप दिवपाचो नितशय कलो. रोखडच हजारानी मसलमान ताणी कचाकच कातरन उडयल. ह पळोवन मसलमान अदीक खबल. तिडकीन पटन उठल. ताणी उदत बगालातलया नोआखाली वाटारात सड घतलो. थयचया हिनदक ताणी मारल. तागलया घराक उजो घालो. दवळा मोडन उडयली. ताका गायो मारक लायलयो. ताची पिका लटली. बायलो उबारन वहलयो आनी तयो परतयो घरा वचक पावचयो नहय महण मसलमानाकडन ताची लगनाय लावन दिली. नोआखालीतलया हिनदचर आकात आयलो. त जीव मठीत घवन मळत त वाटन पळत सटल.

गाधी दिललीत आशिलल. ताची बलायकी सारकी नाशिलली. त भायर, दिललीत महतवाचयो राजकी घडामोडी चलतालयो. कागरसचया फडार‍याक ताची पावला पावलाक गरज पडटाली. पणन नोआखालीतलया हतयाकाडाचयो खबरी ताचया कानार पडना फड ताच दिललीतल मन उखलल. कनना काय नोआखालीत पावलयार परो, अश ताका जाल. हिनद-मसलमाना मजगती दग जायत कडन जालल. पणन आता मरन त फकत शारानी जालल. दगयाक गाधी शारातली पिडा लखताल. नोआखाली हो गावगिरो वाटार आशिललो. शारातली पिडा गावानी पातळळी जालयार हिनदसतानभर यादवी चलपाक लागतली, भाव भावाक मारतल - ही पिडा गावानी पातळक दिवक जायना- अश यवजन त नोआखालीक वचपाक भायर सरल.

ताका सगळयात चड दखख “मसलमानानी हिनदचयो बायलो उबारन वहलयो' ह खबरन जालल.

नोआखालीत वचपाक त दिललीचयान कलकततयाक पाविलल. थय ताचया कानार बिहारातलयो खबरो पडलयो. नोआखालीत मसलमानानी हिनदक भोगयलल त बिहारातलया हिनदनी. मसलमानाक भोगयलल. नोआखाली परसय चड रकतखव बिहारात जाललो.

'बिहाराकय पिश लागला?' गाधीचया काळजाक भाल तोपच ह तरच दखख जाल.' बिहार इतल कडड कश जाल? बिहारानच तर दशाक सतयागरहाची सगळयात बरी दख दिलली. बिहारानच कितली-शी रा दशाक दिलयात.... बिहारात अश जावचच कश?' त घायाळ काळजान आपणाक विचारपाक लागल. नोआखाली बदला बिहाराक वचच आनी अनन उदक सोडन बिहाराक 'जागयार' हाडच अश यवजपाक लागल. जिसत हया वळार राजनदरबाब दिललीचयान बिहाराक धावन आयल. ताणी बिहार आपणालया हातात घतल. बिहारात सरकार कागरसच

अगनि-परिकषा १७३

आशिलल आनी सरकारात तश भायर काय कागरसी मसलमानय आशिलल. ताणी गाधीक सागल, 'बिहाराच आमी पळोवन घतात. तमी हसको कर नाकात. तमी नोआखालीक गलल बर; थयच तमची चड गरज आसा' महण त कलकततयाचयान नोआखालीक गल.

नोआखालीत शरीरामपर महण एक गाव आसा. सरवक त थय रावल. थय इललयो इललयो करन कितलयो-शयो खबरी ताचया कानार पडलयो - जयो दिललीत पडक नाशिललयो, आनी ताचया आगार खदाचो आनी खतिचो काटो फलन आयलो. ताका दिसल, आता फकत शरीरामपरात रावन काम जावपाच ना. गावा गावानी भोवच पडटल. त बगर उजो पालवपाचो ना. ताणी आपणालया सगळया सागातयाक वगळया वगळया गावानी धाडन दिल. आपणासरी ताणी फकत आपणाल नातीक - मन गाधीक दवरली. एक सटनो कलकततयाचयान आयिललो. ताका दवरन घतलो आनी दभाशयाच काम करपाक निरमल कमार बोसाक आपोवन घतल. निरमल कमार कलकतता विशवविदयालयातल एक परोफसर आशिलल. त भायर, गाधीचया विचाराच एक बर अभयासक आशिलल. हया तिगाक घवन ताणी नोआखालीची पायी यातरा सर कली.

दिसाक सोळा सोळा वरा ताणी काम करच. आपणाल सगळ काम आपणच करच. जवपा-खावपाची वा नहिदपाची ताका चतरायच उरनाशिलली. थोड-श कित पोटात घालच आनी मातसो-सो दोळो लावन उठच. चडीपर पावतकच ताणी पायातलयो वहाणो सोडलयो. अनवाणयाच सगळी यातरा करची अश थारायल. मसलीम लीगची वारतापतरा हागा यताली. तातत गाधी ह मसलमानाच सगळयात वहडल दसमान अश चितरायलल आसताल. आपण खरो कोण - मसलमानाचो दसमान काय इशट - ह लोकानीच पडठाळन पळोवच, अश महणन त लोका महऱयात वचपाक लागल. नोआखालीतलयो वाटो वाकडयो तिकडयो. त भायर, चिखलान भरिललयो आनी निसरडयो. असलया हया वाटाचर मसलमानानी मजरत काट वा कवच कडक पातळावन दवरच. बावडया मनक हर कामा वागडा ह काट आनी कवच कडक सोद-सोदन कशीक उडोवपाच आनीक एक काम मळिलल.

कदी कदी वहडली दिसा-सपना गाधीनी पळलली! हिनदसतान एक दीस आपणालयो बदपणाचयो सरपळयो तोडन मकळ जातल, अहिसचया मारगानच मकळ जातल, आनी मकळ जावन बदपणात पडिललया हर दसाचो आतमविसवास जागयतल, ताच मखार एक नवी दख दवरतल, अश ताका दिसताल. दश बदपणातलयान मकळो जालो महण तागल परसन सटनात; मकळ, सवततर दस ससारात कितल-श आसात. खासा इगलड एक सवततर आनी मकळो दस, पणन ताणच आशिया-आफरिकतलया कितलयाशया दशाक आपणाल बद करन दवरलयात.

१७४ एका विचाराची जिवीत - कथा

जपानय एक सवततर आनी मकळो दस. ताचर कननाच दसर‍यान कोण आपणालो शक चलोवक ना. पणन हच जपान आशिया खडातलया दबळया दशाक आपणाल बद करक पयर मरन वावरला. कितल-श सवततर दस खासा आपणालयाच दशातलया गरिबाक नाडटात लटटात. दस फकत मकळो जालो महण जायना. ताची राजनीत, अरथनीत, धरमनीत सवसाराक पररणा दिवपी आसक जाय. हिनदसतान ह तरचो एक आदरश दस महण मखार यवक जाय, महण त आवडताल. हिनदसतानाक एक नवी दख दिवन त अखखया सवसाराक एक नव रप दिवक पळताल. तागली ही सगळी दिसा-सपना आयज मातयभरवण जायत गलली त खासा आपणालयाच दोळयानी पळताल. 'कित चलला ह सगळ?' त आपणाकच विचारपाक लागल आनी 'तजी ही अगनि-परीकषा चललया' महणपाची जाप ताका भितरलयान मळपाक लागली.

नोआखालीत तागली पदयातरा सर जालया तया वळार पयलयाच दिसा परारथनत एकलयान रवीनदरनाथाच “जदि तोर डाक शन कउ ना आश, तब एकला चलो र' ह गीत महणिलल. “तजो उलो आयकन कोणच आयलो ना जालयार त एकलोच चलत राव.... एकलो चलत राव. घडय तज लागी कोण उलोवच नात, तका पळोवन सगळ फाट करतल, तरय धिरान त तजया काळजातली गजाल एकलोच सागत राव' हया अरथाच ह गीत आशिलल. गाधीचया काळजातली वयथा हया गितातलयान बस बरी उकती जाताली. हयाच 'मडा'त ताची ही यातरा सर जालली. ७ नवमबर १९४६ सावन २ मारच १९४७ मरन ती चलली.

हङडयाची चड करन त रकतललया पायानी काट माइडीत एकलच चलत राविलल.

ताणी सददा फातोडर उठच. तीन चार मल चलत दसऱया गावात वचच. खयच तरी एक खोपी मखार उब रावच आनी 'आयचो दीस हाव तमगर रावतलो' अश खोपी-मालकाक सागच. काय जाण ताका भिडन रावक दिताल. काय जाण भियताल. आनी 'दसर कडन खयय वचात” महण सागताल. भिकाऱया भाशन त दसर खोपी मखार वचन उब रावताल. जय रावक मळटा थय रावताल. थयच गावचया लोकाक आपोवन घताल. लोक आयल नात जालयार आपण उठन ताका मळक वताल. ताका समजायताल. हिनदक ताणी सागच, 'तमी तमगल गाव सोडन दसर कडन पळन वच नाकात. मरचच पडल जालयार, हदरा भाशन मर नाकात. विराक सोबत अश तरन मरात. मसलमान मारक आयल जालयार तमी बलिदान दियात. पणन ताका शरण वच नाकात.' मसलमानाक सागच, “तमी सदा एकठाय रावन आयलयात. आताय एकठाय रावात. तमी हागासलल भौ-सखय लोक. अलपसखय लोकाक तमचो भय दिसक जायना. तमी आमच वहडल भाव, तमच पसन आमका निखालस भय ना, अश हिनदक

उचबळाय णय

दिसच ह भाशन चलात'. कनना कनना काय जाण तिडटाल. महणटाल, 'तमी हागा कितयाक आयलयात?

बिहारात वचात, थयचया मसलमानाचर कदी हावळ आयलया ती पळयात.' गाधीनी महणच, “हाव तमका हच सागक आयला: हागा सरलया मसलमानानी

हिनदक मारच; ताचो सड महण दसर कडलया हिनदनी मसलमानाक मारच, ह चाडाळ-चकर आमका निमाण खय घवन वतल? सगळ कडलया लोकानी सागातान जियवक जाय.... हागासलल हिनद सगर आसात महणपाची महाका खातरी पडना फड हाव बिहारात वतलो. त मरन ना.... गरज पडलयार हाव हागा पराण सोडटलो. पणन ब महणन परतो वचपाचो ना.'

तकली फिरिललया लोकातल त शणिलल मनीसपण सोदताल आनी त इललश दिशटी पडनाफड ताका फक घालन त जागयताल.

ह भाशन त एका गावातलयान दसऱया गावात अनवाणया भोवत रावल. ताचया पायाक घाव पडिलल. काय जाण ताका जोत घालात महणटाल. 'कश घाल?' त जाप दिताल. 'हाव एक तरच परायशरवित घता. परायशरिताच यातरत वहाणो घालपाच नासता. ती अनवाणयाच करची पडटा.'

लहव लहव करन लोकाचर ह यातरचो परिणाम जावपाक लागलो. पळन गलल हिनद परत नोआखालीत यवपाक लागल आनी नोआखालीतल मसलमान ताका यवकारय दिवपाक लागल. उजो पालवला महणपाची खातरी पटली तननाच गाधी बिहाराक वचपाक मकळ जालल. नोआखालीतलया मसलमानाक ताणी ज समजावन सागिलल तच ताका आता बिहारातलया हिनदक समजावन सागपाच आशिलल.

काय जाणानी ताका सागच, 'नोआखालीतलया हिनदक थयच मसलमान बर भाशन रावक दितल, हाच खरपण ना तश, बिहारातल हिनद मसलमानाक सखान जियवक दितल, हाचय खरपण ना. त परस मसलमानाक मसलमानी वाटारात धाडन दिलल आनी हिनदक हिनद वाटारानी हाडन दवरिलल बर.'

गाधीनी ताका सागच, 'ह पाकिसतान मानय कलल वरी जातल. हिनदक आनी मसलमानाक एकठाय रावक यवक जाय. ना जालयार तमका पाकिसतान चकोवक यवपाच ना. त चकोवपाखातिरच ज जय आशिलल थयच ताणी रावक जाय अश सागीत आयला.'

५४. उचबळाय

सलीम लीगन पटयललया हया उजयाचो सगळयात चड काच घतलो तो स नसत लॉरड ववल हाणी. त फौजी मनीस. राजकरण समजनाशिलल. अतरीम

न एका विचाराची जिवीत- कथा

सरकारात मसलीम लीगचो आसपाव करन घतलोना जालयार हाताभायर गलली ही परिसथिती आळाबदा यवपाची ना, हया निरणयार त सगळयात पयली पावल. जिनाची ताणी रोखडीच सायबाजातरा सर कली आनी अखरक अतरीम सरकारात तागलया काय परतिनिधीक ताणी आसपावन घतल. पणन ज आशन ताणी ह पावल आखललल ती मात साप अपशी थरली.

परशन सटच बदला अदीक घसपलो. जिनाच परतिनिधी पावला पावलाक अतरीम सरकाराक अडोवन दाखोवपाक

लागल. सरकारात यवन सरकार चलच ना, अश तरचयो माणणयो रचपाक लागल. डिसमबरात घटना परिशदची बसका थरिलली. थयय ताणी हच कल. 'आमी ह परिशदत वाटो घवच नात' अश सागन जिना रोखड मकळय जाल. कागरस आनी लीग दोनय पगडाक कितय तरी समजावन एकठाय हाडच महण दोनय पगडाचया परतिनिधीक परधानमतरी अटली हाणी लडनाक आपोवन घतल. तरय परिसथितीत कायच बदल घडन आयलो ना. परती, थोडी घसपलीच महळयार जाता. उपाय नासन अटलीन अखरक घोषणा कली हिनदसतान सोडपाचो आमी नितशयच कला. दखन जन १९४८ मरन हिनदसतानातल राजकी पगड एका मततार आयल नात जालयार हिनदसतानातलया लोकाक कित बऱयाक पडटल हाचो विचार खासा इगलड करतल आनी त परमाण सतया लोकाचया हातात दिवन त हिनदसतानातलयान भायर सरतल.'

“लोकाचया बऱयाक कित पडटल' हाचो अरथ, हिनदसतानाच गरज पडलयार कडक करनय इगलड वतल, असो जातालो.

अटलीची ही घोषणा आयकन सगळयात चड खशालभरीत जिना जाल. जया जया परानतानी कागरसची सरकारा चलताली ती उडोवपाची एक कारयावळ ताणी रोखडीच आखन काडली आनी ती उडोवपाकय लागल.

हाचो पजाबात अनरथाचो परिणाम जालो. थयचया शिखाक आनी हिनदक ज भोगच पडल त बिहारातलया मसलमाना परस वा नोआखालीतलया हिनद परसय पाशट आशिलल. पजाबात एक तरची यादवीच सर जाली. वा महणया, मसलीम लीगन

गहयदध सर कलल. फाटलया काय दिसा सावन गाधी हिसचो उजो पालयत एका परानतातलयान दसऱया परानतात एका सारक भोवत आशिलल. एक कडली परिसथिती निसतरावन जाता सर दसर कडन उजो पट घतालो. पजाबात सर जालल यादविची खबर ताका बिहारात मळळी. खीणभर ताका आपणाली आता मरनची तपशचरयाच फकट गलल बरी दिसल. पणन त निशल नात. तागलो पिड अदमय आशावादी मनशाचो

उचबळाय १७७

आशिललो. निरशणी त नकळच आशिलल. कोणाचया तरी एका परसनाक जाप दितना ताणी काय दिसा पयली महळळ, 'नहयक हवार यता तनना उदक खोदोळ जाताच. पणन हवार सासणाचो उरना. तो रोखडो दवता. तनना मागीर नितळ उदक वहावपाक लागता....' चलला ताच ताका दख जाताल खर. पणन ताका हाचो हसको जाय नाशिएलो. तागलो आतमविसवास आकाताचो आशिललो. आपणाक वाट मळटली हाची ताका खातरी आशिलली. ताका भय एकच गजालिचो आशिललोः हिसच ह चलला त ताडव पळोवन तागल सागाती सटट करन निरशत महणपाचो, आनी ह निरशणचो तागलया निरणयाचर नाका जाललो परिणाम जायत महणपाचो. पाकिसतान दिलना जालयार मसलीम लीग कोणाकच ससथ बसक दिवची ना, अश मतत तागलया काय सागातयामदी मळ धरक लागिलल, ताणी पळलल.

हिनद पसन वगळ सरपाची भास फकत मसलमानाचच जिबर घोळटाली, अश नहय. दशी ससथाना भितरली काय ससथानाय आता हिनदसताना पसन वगळी सरपाची भास उलोवपाक लागिलली. मदी मदी दकषिण हिनदसतानातलयान दरविडीसतानाचोय आवाज वयर सरिललो आयकक यतालो. उततर उदत वाटारातल काय आदिवासीय वगळ रावक सोदताल. असलया हया घसपागोदळात कायच नहय जालयार, कनदर सरकार तरी घट आसपाक जाय आशिलल. तच घट उरक नाशिलल. इगलडात सतयर कोणय यव, मजर पकष यव वा दसरो खयचोय यव, हिनदसतानात खरलो शक इगरज नोकरशायचोच चलतालो. तिका कागरसिचो राग आशिललो. कागरस महणिनाफड तिका करर जाताल. ती आपणाल दाव खळपात गलल आशिलली. तिगल चिथावणन सगळ आपापणाली पपारी वाजयत राविलल, तातत आनीक दोन शकतिची भर पडिलली. हिनदचो राषटरीय सवयसवक सघ महण एक झजारी पगड आशिललो. तसो मसलमानाचो नशनल गाईय आशिललो. दोगायनी एकामकाच शिषय जावन कायदो आपणालया हातात घतिललो. दोगय जश कित एका चिततान, एका मततान दशात यादवी मातोवपाचया वावरात गलल जालल. तरय गाधी मात लगीत गोदळक नाशिलल. ह परिसथितीतलयानय वाट काडटल हया आतम-विसवासान त वावरताल.

परिसथिती हाता भायर गलली पळोवन खर आनी सगळयात चड गोदळळ त वायसरॉय लॉरड ववल. त भियवन काचाबलय जालल आनी कितयाय कित करपाक लागिलल. अखरक अटलीचर ताका परत आपोवन वहरपाचो परसग आयलो. ताच सवातर नव वायसरॉय महण लॉरड माउटबटनाक धाडन दिल. ह विसाव आनी निमाण वायसरॉय आशिलल.

५५. माउटबटन

मात हशार, जागचया जागयार निरणय घवपी आनी त परमाण सडसडीत की "ल उखलपी महण ताची नामना आशिलली. त जागचया जागयार निरणय घवपाचो अधिकारय घवन आयिलल. तागली घरकानन ऐडविना हिवय एक मतसददी बायल-मनीस आशिलली. तिवय ताचया आधाराक आयिलली.

दिललीत पावल दवरिना फड त रोखडच लोकाचया हातात सतया दिवपाचया कामाक लागल. ती दिवपाचो नितशय करनच त आयिलल. परिसथिती समजन घवपाचो यतन करता आसतनाच ताणी सगळयात पयली जवाहरलाल आनी वललभभाई दोगायची इशटागत जोडली. उपरात, गाधीची जोडपाचया वावराक लागल.

गाधी बिहारात भोवताल. ताका ताणी रोखडोच एक तलगराम धाडलो. आनी मळपाची इतसा उकतायली. बिहारातल फडल कारयकरम रदद करन गाधी दिललीक गल. दोगाय मजगती बारा तरा दीस एका सारकी मकळपणान उलोवणी चलली. कागरस आनी लीग हाका मातय पडना जाललयान सरकार सारक चलना, अश माउटबटनानी ताका सागल तनना गाधीनी ताका महळ, 'त सारक चलपाचच ना. त परस तमी त बरखासत करात आनी नव सरकार घडोवपाक जिनाक पाचारात'. आपण उलयता तो एका शिटक राजपरषा कडन - एका सटटसमनाकडन - ह कळपाक माउटबटनाक मातय कळाव लागलो ना. ताणी ही खबर आपणालया इगरज सागातयाक सागली. सागातयाभितर फरानसीस मडी नावाचो एकलो ऑफिसर आशिललो. जिनाचो एक दाट इशट. ताण जिनाक 'पाकिसतान हाव तमका घवन दिता' महण उतर दिलल. पणन “तमी पाकिसतानाचो हट सोडक जायना. आनी गाधीचया जाळात आपणाक घसपाबन घवक जायना,” ह अटीर. ताण जिनाक गाधीच सचोवणची खबर सागली. तनना जिना सादर जाल आनी मडी सागता तश करपाक लागल.

जवाहरलाल आनी वललभभाई हाका सरकारात मसलीम लीगचो खब कोड अणभव आयिललो. त मसलीम लीग कडन इलली लगीत सतया दिवक तयार नाशिलल. माउटबटनानी गाधीची सचोवणी ताचया कानार घाली तनना दोगायनी 'चय, चय, चय, ही सचोवणी सामकी अववहारीक' अश महणन भायर मारली.

दोगाकय गाधी पसन वगळावपाचया कामात माउटबटनाक यस मळिलल. माउटबटनानी रोखडोच जिनाक पाकिसतान दिवपाचो निरणय घतलो. पणन

जिनाक जाय आशिलल त पाकिसतान नहय. जिना जाका 'खापायलल आनी वायटी १७८

एकल पडल १७९

लागन बरगलल' महणटाल त पाकिसतान. पजाब आनी बगाल हाच दोन कडक कलल. माउटबटन दिवक सोदतात तया पाकिसताना आड जिना जनना एक एक मददो मखार दवरपाक लागल तनना माउटबटनानी ताका थड उतरानी सागल, तमच ह सगळ मदद दशाच कडक करपाआड लगीत लाग जातल. तमका मळटा तातत खोस मानन घयात....'

जिनानी यवजिल, सगळच घतलो महण रावलो जालयार घडय सगळच हातातल वतल. त परस ज मळटा त पयली घवन उडयलल बर.

जिनाक पटोवन जातकच कागरसीक पटोवपाक माउटबटनाक आता चड तकालस घवची पडली ना. कागरस आयजवर 'पयली सवततरताय मागीर वाटणी' अश महणीत आयिलली. पणन अतरीम सरकारात मसलीम लीग वागडा काम करन करन जवाहरलाल आनी वललभभाई दोगय तिचर इतल उबगलल की “पाकिसतान जालयार पाकिसतान, पणन जिनाक जाय त नहय, आमी दितल त आनी तितलच' दिवन उडोबच आनी एक कटकट सासणाची ना करची हया मततार पाविलल.

माउटबटनाच आगळपण महळयार - जवाहरलाल आनी वललभभाई दोगाकय ताणी पाकिसतानाच समरथक कलल.

जिना आनी कागरस दोगाकय ओडन घतल उपरात रोखडोच माउटबटनानी सतताताचो दीस थारायलोः १५ आगषट १९४७.

लकषात दवरपा सारकी गजाल महळयार- दशाचया फडाराची यदी महतवाची ही थारावणी माउटबटन, वललभभाई

आनी जवाहरलाल हाणी गाधीक सलस लागक दिनासतना घतिलली. गाधी पाकिसतान कशच जावक दिवच नात महणपाच तिगय बसबर जाणा आशिलल. दखनच तिगायनी ताका हालिचया काळार चलिललया उलोवणया पसन पयस दवरिलल.

पणन गाधीच मानयतायची गरज आशिलली. त बगर पाकिसतान जावक पावचच नाशिलल. माउटबटनानी आता गाधीची मानयताय मळोवपाच यतन सर कल.

५६. एकल पडल

श अखड उरक जाय, हयाच मतताच गाधी आशिलल. हिनद आनी मसलमान

ही दोन वगळी राषटरा, ह ततवच ताका मानय नाशिलल. हयाततवाक त 'असतय' लखताल आनी असतयाकडन त कशच जळोवन घवक तयार नाशिलल.

“पाकिसतान अगर बना तो वह मरी लाश पर बनगा' अश त सदा महणीत

एका विचाराची जिवीत - कथा १८०

आयिलल. आयज पाकिसतान मानय कल जालयार फालया शिख उठटल आनी शिखीसतान मागपाक लागतल, परा किरिसताव उठटल आनी खरिसतीसतान मागन वगळ सरक पळतल, अवरा दरविडीसतान दिवपाक आमका तयार जावच पडटल- विघटनाची परकरिया एक फावट सर जाली महणटकच ती दशाच कडक कडक करन उडयतली, हो ताका भय आशिललो. भयच नहय, खातरी आशिलली. ही परकरिया आडावची आसत जालयार कोणय नाका जालल कितय मागल महण त मळना ह आयजच सपसट जावक जाय हया मतताच त जालल. हिसन कितय मळटा महणपाच दिसन आयल जालयार कितय मागपाक लोक सदा हिसा करीत रावतल, अशय त महणपाक लागिलल.

तततवान त पाकिसताना आड आशिललच. आता वनहाराच नदरनय आड जालल. ताणी इगरजाक सपसट उतरानी सागिलल, 'दशाचो नकसो बदलपाचो तमका

अधिकार ना. तमी वचपाच थारायला, बर भाशन वचात. तमी वतकच फाटलयान हागा अधाधदी माततली हया हसकयान दशाची वाटणी करपाचो तमका अधिकार ना. अधाधदिच कित करच त आमी पळोवन घतात. आमचया फडाराचो हसको काडपाची तमका गरज ना.'

इगरज हागा आसात महणणच मसलीम लीगची आडागपणा चललयात - त वतकच सगळ जागयार पडटल, अशय ताच मतत जालल.

तागली ही मतता सगळ जाणा आशिलल. दखनच जावय, हया निमाणया दिसानी पाकिसतान दिवपाचया परसनाचर वायसरॉय, मसलीम लीग आनी कागरस हाच मजगती जी उलोवणी चलताली ती गाधीक कशीन दवरन चलिलली. इतलच नहय, तर ताका हया निरणयाची सलस लगीत लागक पावची नहय, हाची सगळयानी सारको जतनायय घतिलली.

पणन गाधीच मानयताय बगर निमाण निरणय घवक यनाशिललो. ताणी विरोध कलो जालयार पराय 'माउटबटन यवजण' वार‍यार उबन वतली महणपाची जाणविकाय सगळयाक आशिलली, दखन गाधीक आपणावटन ओडन घवपाच काम माउटबटनानी आपणा आगार घतल.

माउटबटनाक पयल फावट मळन गाधी ज बिहारात गलल त बिहारातच भोवताल. गावा गावानी आनी घराघरानी भोवन लोकाचया काळजाक जालल घाय पखोबपाचया कामात गलल आशिलल. थयच ताका माउटबटनाचो 'मातश जाप दिवन वचात' महण एक तलगराम मळळो. तो मळनाफड गाधी रोखडच उठन दिललीक आयल आनी नीट माउटबटनाक वचन मळळ.

माउटबटनानी ताका हिनद मसलमानाचो परसन कसो घसपत गला, मसलीम लीगक लागन अतरीम सरकारात जवाहरलाल आनी वललभभाईक कसलया कसलया

एकल पडल १८१

अडचणीक तोड दिवच पडटा बी ह वटनचयो त वटनचयो जायतयो गजाली सागलयो. आनी हो परसन सोडोबपा खातीर आपण जी यवजण तयार कलली - मसलमानाक खडीत पाकिसतान दिवपाची - ती ताच मखार दवरली. गाधीनी फटक‌ करन उसळन महळ, 'चय, चय, चय, खयचच परिसथितीत पाकिसतान दिवक जायना. खयचयाच रपात दिवक जायना. हिनद-मसलमानाचो परसन पाकिसतान दिवन कसोच सटपाचो ना. परतो, अदीक घसपतलो. जो परसन भितरल भितर सोडोवपाचो तो अतरराषटरीय रप घवन बसतलो' अशी जाप दिवन कागरसीन आता मरन हो परसन सोडोबपा खातीर कित कित कल त माउटबटनाक त समजावन सागपाक लागल. पाकिसताना आड ताच जितलय मदद आशिलल तितलय ताणी माउटबटना मखार दवरल आनी तागल यवजणचो विरोध कलो. माउटबटनानी सगळ थडसाणन आयकन घतल आनी मागीर, ममरखानी हासन लहवच ताका महळ, “तमका घडय खबर नासत, कागरसीन ही यबजण मानय कलया. कागरस आयज तमच फाटलयान ना, ती महज फाटलयान आसा.'

“आसत. पणन दस महज फाटलयान आसा' गाधीनी फटक‌ करन जाप दिली. पणन खर‍यानीच दश ताच फाटलयान आशिललो वहय? ना. दशाचर ताचो

परभाव आदल वरी आयज उरक नाशिललो. मसलीम लीगचया परचाराक लागन मसलमान ताका आपणाल सगळयात वहडल दसमान लखपाक लागिलल. ह वटन, मसलमानाच बळ मोडपा बदला ताका बाबा-पता करन गाधी ताच बळ वाडयतात महण हिनदय ताका हिनद धरमाच दसमान लखपाक लागिलल. ताच आड विखख ओकक लागिलल. बर, जाका हाता कडन धरन ताणी आता मरनचयो सगळयो चळवळी चलयललयो त कागरसीतल तागल सागाती तरी ताच फाटलयान आशिलल? ना. ताका गाधीचया आदरशवादाची आता आडखळ जावपाक लागिलली. त गाधीक सोडन माउटबटना फाटलयान गलल. माउटबटन ताचया हातात सतया दिवपाक मखार सरिलल. गाधी कडन ताका दिवपा सारक बदखण सोडन कितच नाशिलल. आनी बदखणीक ह सगळ उबगलल. सगळ जाणट जालल.

गाधीक आयषयात पयलच फावट आपण एकलो पडला महणपाची खोलायन जाणवीक जाली. इतलच नहय, ताका आपणाली हारय जाणवली.

कागरस कारयकारिणिच बसकत माउटबटनाच यवजणक तको दिवपाचो थाराव आयलो. गाधी ह बसकक हाजीर रावल. आपणाक मात‌ लगीत सागी नासतना तमी यदो वहडलो हो निरणय घतलो महण पयली ताणी शीण काडलो. मागीर महळ, 'बर आसा. तमी तमका उतरान बादन घतलयात. दखन हाव तमचया निरणया आड वचना. पणन हया थारावाक एक लहानशी दरसती सचयता. ती मानन घयात. दरसती अशीः 'वाटणी करपाच काम कागरस आनी मसलीम लीग

वीर एका विचाराची जिवीत-कथा

हाणी एकठाय यवन करच - इगरजी सतयचो आधार घनासतना' इतल एक वाकय

तातत जोडात.' मात लगीत यवजी नासतना जवाहरलाल फटक‌ करन सगळयात पयली

उसळळ. “5 ¡ऽ ।m०४४।७।९ - अश कननाच जावक पावच ना! मसलीम

लीगचो आमका जो अणभव आयला ताची तमका जाणवीक ना. ती सोपपणान

आनी बर भाशन कितच जावक दिवपाची ना' अश महणन गाधीची ही सचोवणी ताणी भायर उडयली. खरपणानशी, उतरान बादन घतिललया आपणालया हया

सागातयाक उतरातलयान सोडोवपा खातीर ताणी ही सचोवणी कलली. 'मसलीम

लीग बर भाशन कितच जावक दिवची ना' ह त बस बर जाणा आशिलल महण कलली. हच ह सचोवणच महतवाच आग आशिलल. जवाहरलालाचया लकषात त आयल ना त नाच, वललभभाई, राजाजी, कपालानी हाच सारकल आपणाक

गाधीच अनयायी महणटलयाचयाय लकषात त आयल ना. गाधी कागरसितय एकल पडिलल. ना महळयार, खान अबदल गफार खान एकलच ताच फाटलयान उब

रावल. तागल पखतनी लोक कननाच पाकिसताना वटन नाशिलल, सदाच विरोध करीत आयिलल. माउटबटनाच यबजणन त आता - ताका नाका आसतना - पाकिसतानात पडटाल. 'तमी आमका कोलसणयाचया तोडात उडयल' असो अबदल गफार खानानी शीण काडलो आनी 'हम तो तबाह हो गय' अश महणन भळऽभळऽ करन सभत त रडपाक लागल. बाकिचया सगळयानी थारावाक तको दिलो. जयपरकाश आनी लोहिया बसकक निमतरीत महण हाजीर राविलल. दोगय तटसथ रावल. लोहिया मागीर चिटमिटलयातः “महजया जिवितातलो हो एक निरणायक खीण आशिललो. दशाच कडक जाता आसतना ताचो विरोध करन हाव बदखणीत गलो ना, हाची महाका आयज अतिशय खत भोगता' अश ताणी उपरात महळा. पणन तया वळार त कायच उलयनासतना ओगीच बशिलल.

गाधी तया दिसा जड अतसकरणान घरा परतलयात. खाटर पडन एकल एकलच आपणालोगी उलोवपाक लागलयातः हाव आयज एकलो पडला. महातारपणान तोतला अश जवाहरलाल आनी सरदारय मानपाक लागलयात. कितय आस, महाका ज समा दिसता तच हाव करीत रावतलो. हाची सगळयाची पावला चकिच दिकन पडटात महणपाच महाका सपसट बर दिशटी पडटा. विभाजनाच यद वहडल मोल दिवन जोडिलल सतततरतायचो फडार काळखी आसतलो, हविशी महाका इललोय दबाव ना.... काय, ह सगळ सारक यवजितात आनी हावच एकलो काळखात पडला? हावच काळखात पडिललो आस यता... त कशय आस, हया महाताऱयाक विभाजनाच मनसताप जालल, ताचो तातत मात‌ पसन वाटो

एकल पडल १८३

नाशिललो, इतल फडलया पिळगयानी मतीत दवरच....' गाधी अश जलमात पयलच फावट बडबडलयात.

काय दिसानी कागरस महासमितिची बसका जाली. ह बसकत १५३ आड २९ मतानी थाराव पास जालो. फकत परषोततमदास टडन हाणी थारावाचो कडाडन विरोध कललो. गाधी ह बसकत हाजीर राविलल. ताणी विभाजना आड आपणाल सदच विचार सपसट उतरानी माडल. पणन थाराबाक तको दियात महण सगलयाकडन मागल. ताचयानी थाराव आडाव यतालो. पणन ताणी तो आडायलो ना. पास जावक दिलो. अश कितया खातीर ताणी कल, हया परशनाची जाप त ज तया वळार उलयलल ताततच आशिलली. ताणी महळळ, 'तमका कित दिसता, महाका हो थाराव मानय आसा महण? महाका ततवान तो निखालस मानय ना. हाव थारावाक विरोध करतलो आशिललो. पणन तसो विरोध कललो जालयार हाव आमचया नततवाक आहवान दिलल वरी जातल आशिलल. हाव आहवानय दीन आशिललो. पणन त दितना 'ह घयात दसर नततव अश महाका सागक मळक जाय आशिलल. महाका तश सागक मळना. दशामखार दवरपाखातीर दसर नततव महज कडन आयज ना आनी त निरमितलो महळयार आयषय आता चडश उरक ना. महाका ७८ वरसा जालयात. आयचया नततवाक दबळ करन दश नततव-हीण करन वचप समा जावच ना. महण महाका हो कोड घोट पियवचो पडला.'

ताणी खान अबदल गफार खानाक थयच सागिलल, “आमी दोगय अहिसच पजारी. ह परिसथितीतलयानय आमी निरशनासतना वाट काडक जाय. तमी थय पाकिसतानात आनी हाव हागा हिनदसतानात रावन वाट काडपाची.'

नव नततव दितीत काय महण जयपरकाश, लोहिया हाच सारकलयाक ताणी तरजन पळलल. पणन ताचयातय ताका त मळळ ना, ज ताका जाय आशिलल.

बर, दश तरी ताच फाटलयान आसक जाय आशिललो. तोय नाशिललो. सगळ पिश जालल आनी कितयाय कित करपाक लागिलल. हिनद कडड जावन मसलमानाक मारताल आनी वयलयान दश अखड उरक जाय अश महणटाल. त कित करतात त तच नकळ आशिलल: कोणच गाधी फाटलयान नाझिललो. त एकल पडिलल, साप एकल पडिलल. ताणी विभाजनाक तको दिलो ना. पणन आपणा फाटलयान कोणच ना ह पळोवन विभाजनाक जो विरोध आशिललो तो मात ताणी फाटी घतिललो. आपणाक नवो कितय उजवाड मळटलो ह आशन त काळखात आडखळत चलपाक लागिलल.

त दिललीतल उठन कलकतयाक आयल. ताका परथन नोआखालीक वचपाच आशिलल. पणन कलकततयाक पावनाफड ताका थयच गवरनर आनी काय मसलमान

३८४ एका विचाराची जिवीत - कथा

फडारी यवन मळळ आनी महणपाक लागल, “तमी कलकततयातच राविलल बर.

हागा कनना कित जायत, सागक यना. तमची खरी गरज हागा आसा.' गाधीनी ताका बादन घतल. महळ, 'हाव हागा रावता. पणन नोआखालीत

कायच घडच ना महणपाची दायकी तमी घवची पडटली.' कलकतयातलया मसलमान फडानयानी ही दायकी आगार घतली. महण

गाधी कलकततयात रावल. ह खप ताचो राबितो बलियाघाट नावाचया झोपडपटटीन

भरिललया एका घाणयाऱया वाठारातलया एका घरात आशिललो. त बलियाघाटात आसतना १५ ऑगसट १९४७ हो दीस उजवाडलो.

विभाजनाच मोल दिवन जाव, पणन तया दिसा हिनदसतान सवततर जालल. अखखो दश तया दिसा खोशयन नाचलो. कलकततयातल हिनद मसलमान ज काल पयर मरन एकामकाचया जिवार उठिलल तय आयज एकामकाक वगो मारन रसतयार नाचपाक लागिलल. खिलाफतिच मसतीतलया वातावरणाचो काय जाणाक उगडास जालो. पणन जो दीस उदवचो महण गाधी जलमभर कशटलल तो दीस उदलो तया वळार ताचया मनात इललीय खोस नाशिलली. ताणी तया दिसा उपास कलो. वारतापतराक दिवपा खातीर पतरक लगीत काडपाची ताका उमद जाली ना. कित यवजिलल आनी कित जाल ह खतीत ताणी हो दीस सारलो.

ह खबरक पदरा दीस लगीत जावक नात- अकसमात पजाब पटल. थय शिखाच आनी हिनदच आकाताच हतयाकाड जाल. हया हतयाकाडाचयो खबरी कलकततयातलया हिनदचया कानार पडलयो. त बरोबर त चवताळन उठल. एकतीस आषटाक रातच कलकततयातल ह चवताळन आयिलल हिनद एक वहडलो जमो घवन गाधी रावताल थय आयल. घराची जनला दारा फोडन भितर सरल आनी मोटया मोटयान आडडक लागल. एकलयान गाधीचर एक दाडो मोखन मारलो. तो दसऱयान कोण झलन घतलो महण त वाटावल. पणन गाधीक ह एक वहडल आहवान कश दिसल. असलया वळार ताका एकाच दिवयासतराचो उगडास जातालो. कलकतता शानत जायसर आपण अनन उशटावचो ना, आश. महणन ताणी उपास सर कलो. आनी-

अजाप! खबिलल कलकतता एका खिणात शानत जाल. हिनद, मसलमान, शिख, सगळ 'उपास सोडात' महण सागपाक ताच सरी यवपाक लागल. त कितयाक, जाका गड महण लोक वळखताल ताणीय आपण जावन आपणाली शसतरा असतरा ताचया पायासरी हाडन दवरली.

एक तरचो चमतकारच घडन आयिललो. कलकततयात परत कननाच दग जावच नात महणपाच लोकाकडलयान उतर मळळ तननाच त कलकतता सोडन पजाबाक वचपाक भायर सरल.

आता पजाबान ताच लकष ओडन घतिलल.

५७. ह राम

गा धीनी दिललीत पावल दवरला तया वळार दिलली उजयाचया कणानी हलपताली. जालल अश- पदरा ऑगषटाक हिनदसतान सवततर जालल आनी सवाततरया बरोबर मसलीम

लीगक पाकिसतानय मळिलल. हिनद मसलमाना मजगतची सगळी झगडी-किजिला आता सासणाची सोपली असो सगळयानी समज करन घतिललो.

पणन दोन दीस लगीत वचक नात- दिललीचया सटशनार लाहोरचयान आयिलली एक टरन यवन उबी रावली.

हिनदचया आनी शिखाचया परतानी तडब भरिलली. रोखडीच दिललीचयान एक टरन भायर सरली आनी लाहोरचया सटशनार वचन थाबली: मसलमानाचया परतानी चिककार भरिलली.

अश कित जातल अश कोणाकच दिसक नाशिलल. पाकिसतान जाल तरय पाकिसतानात रावतलया हिनदक आनी शिखाक अलप-सखय महण सगळ तरच सरकषण मळटल अश जिनानी उतर दिलल - माउटबटनाकय दिलल, कागरसिकय दिलल आनी हिनदसतानातली कागरस तर सगळया अलप-सखय लोकाक सदाच आपल मानीत आयिलली.

पणन ह वयलया पावडयार थरिलल. लोकाचया पावडयार ह तरच उतर कोणच कोणाक दिवक नाशिलल.

तातत माउटबटनानी एक आकाताची चक कलली. पाकिसतानात पजाबाचो एक वाटो वतालो. पणन जया दिसा पाकिसतान जाला तया दिसा खयचो वाटो वतलो ह ताणी सपसट करक नाशिलल. त पाकिसतान दिवन जातकच तीन दिसानी - महळयार, सतरा ऑगसटाक कल. परिणामः पजाबाचो बर‍यातलो बय वाटो पाकिसतानात गललो त पळोवन शिख उसळळ. त आपणाली तिडक उकतावपाच यवजितात थय आसात - ताचया घरा-दाराक मसलमान उजो घालतात. तो ताणी पळलो. त सामकच चवताळळ. एक दोन दिसा भितरच आपणाली घरा-दारा, बसा-भाटा, उदयग-धद, सगळयाचर तळशी-पतर सोडन पळन वचपाचो परसग ताचर आनी हिनदचर आयलो.

लाखानी शिख आनी हिनद पाकिसतानातलयान हिनदसतानात आयल. हिनदसतानात हाची दसरी कित परतिकरिया जातली आशिलली? हिनदसतानातलया

मसलमानाचरय हावळ आयली. हिनद आनी शिख ताचयाय घराक हागा उजो घालपाक लागल. ताचरय घरा-दारा, बसा-भाटा, उदयग-धद सगळयाचर उदक

१८५

४६ एका विचाराची जिवीत- कथा

सोडन पाकिसतानात वचपाचो परसग ताणी हाडलो. समार दड करोट लोक त वटनचो ह वटन आयलो आनी ह वटनचो तवटन गलो. इतलयात सोपक ना - समार स लाख लोक एकामकाक मारन तवटनचयान हवटन यतना वाटर

हवटनच लोक तवटन गलल दिशटी पडल तनना सगळ एकामकाचया आगार धावन गल आनी आपणाक भोगला त पानवळ दसऱयाक भोगोवन आयल. मसलमान दिशटी पडनाफड शिखाच आनी हिनदच पितत खवळच. तश, हिनद वा शिख दिशटी पडनाफड मसलमानाच रगत उसळच.

तरणया चलयाचर तर आकाताच सकशट कोसळळ. ताका उबारन वहरप, ताच शीळ लटप आनी मागीर ताका पावणर काडन एकामकाक दिवन उडोवप - असली मनीस-भायरपणा मसलमानानी कली तशी हिनदनी आनी शिखानीय कली.

आग शिरशिरन यवपा सारकी भयाकरत गजाल महळयार, सगळयाचया आगात जसो कित मथरतलो कस रिगिललो आनी ताण सगळया कडलयान आवयच हाडीर लहान भरग दिशटी पडल र पडल, ताका पायाक धरन ओडन काडक लायिलल आनी एकतर वणटीर आपटन मारक लायिलल वा दोनय पाया मदी चिङडन ताची अरदा करक लायिलली. चगिझ खानाचया नावार लगीत जमा जावक नात जातलयो इतलयो निषठर करणयो - सवराजयाचया एक दोन सपतका भितरच - हिनद, मसलमान, शिख तिगानीय कललयो.

हिनदसतानात ज घडटाल त, महणया, परतिकरियचया रपान घडटाल. लोकाचया पावडयार सड-बधदीन घडटाल. पणन पाकिसतानात ज घडटाल ताच फाटलयान सरकार आशिलल. सरकार त पोलिसाचो आदार दिवन घडोवन हाडटाल. एकच पणवो परो हाच खरपण दाखोबन दिवपाक. सर फरानसीस मडी ह जिनाच दोसत पाकिसतान जाला तया वळार असतम पजाबात गवरनर महण कारभार पळताल. ताची ५ सऐबर १९४७ हया दिसा जिनाक बरयलली एक चीट उजवाडा आयलया. ह चिटयत त महणटात- |

I am telling .everyone that I don’t care how the Sikhs get across the border; the great thing is to get rid of them as soon 45 ०५५७।९- हाव सगळयाक सागीत आसा: शिख शिम पलयान कश वतात हाचो महाका हसको ना, परवाय ना. जाता तितल बगीन त हागासलल गलल महाका जाय.

पाकिसतानाचया हया धोरणाक लागन हिनद आनी शिखाच थवयार थव हिनदसतानात यवपाक लागल. आनी त हरियाणा, राजसथान, उततर परदश, दिलली, सगळकडन शिपडत गल.

दिललीतलो दर एकलो चवथो मनीस पाकिसतानातलयान आयिललो निरवासीत आशिललो. जण एकलयान आपणाली मनशा आपणालयाच दोळया मखार मसलमानानी

WORLD KONKENI LIBARY

॥॥॥॥ १८८7 No: 003099

कचाकच मारन 'उडयलली पळलली. घोव पाविललो जालयार ताची बायल पावक नाशिलली. मलली वा उबारन वहलली. बायल पाविलली जालयार घोव पावक नाशिललो. मललो वा. शणिललो. भरगी पाविलली जालयार ताची आवय-बापय पावक नाशिलली. ताका मारन उडयलली ताणी खासा आपणालया दोळयानी पळलली.

कोण कोणाक धीर दितलो आशिललो! सगळयाचोच आवरो उडिललो. सगळयाचोच धीर खचिललो. हया उजयात तल ओतपी काय खबरोय वाऱया वागडा पातळपाक लागलयो.

पाकिसतान घवन मसलमान धादोशी जावक नात; त आता दिललीय घवक सोदतात. असतम पाकिसतानाक आनी उदत पाकिसतानाक जोडपी आठश मलाचो एक करदोर उबो करन तो आपणालया ताबयात घवक सोदतात; दिललीतलया मसलमानाचया घराचो झाडो घतलो जालयार थय बॉमब पिसतोलाचयो राशी मळटात - बॉमब पिसतोला तयार करपी कितल-श कारखानय मवववयात - ह तरचयो खबरो निरवासिताचया कानार पडपाक लागलयो. निरवासीत आदीच भियवन थतर वितर जालल. तातत हयो खबरो कानार पडलयो महणटकच ताका दबाव यतालोः धरया, मसलमानानी हागाय आमचर आगळिको कलयो जालयार, सरकारा कडलयान आमका सरकषण मळटल वहय? मळटल महणपाची जाप ताका मळनाशिलली. 'जया सरकारान पाकिसतान दिल त सरकार आमच सरकषण कित करतल, कपळ?' अश ताणी महणच आनी “आपण आपणाक, दव समसताक' हया नयायान कायदो आपणालया हातात घवचो, अश जालल.

निरवासिता भितर ज शरीमत आशिलल ताची नदर दिललीतलया मसलमानाचया घराचर आनी पसऱयाचर आशिलली. त आपणाली घरा आनी पसर पाकिसतानात सोडन आयिलल. ताच बदलाक आपणाक हागासललया मसलमानाची घरा आनी पसर मळक जाय- आमचो हक तो- अश त समजक लागिलल. कनना कनना ताणी हया घरानी बळया भितर सरच, पसर हातात घवच आनी पोलिसानी यवन ताका धरन वहल महणटकच ताणी खबच, मसती करची. ताणी मसती कली महणटकच पोलिसानी ताका धरन भितर घालच वा पटच. हाका लागन त सामकच हाता भायर गलल. 'हया चोरानी आमका नाडलयात आनी हागा ह ससगाद बर आपणालो धदो करतात. हाका पानवळ भोगोवकच जाय' अश ताका दिसच आनी “पाकिसतान जाय आशिलल नहय तमका? मागीर, हागा कितयाक रावलयात, वचात पाकिसतानात' अश महणन ताणी ताचया आगार धावन वचच. त अश धावन गल महणटकच पोलिसानी मदी पडच. ताका मदी पडिलल पळोवन निरवासिताक सरकाराची तिडक मारची आनी 'कसल सरकार ह? आमका सरकषण दिवच बदला ताका-श दिता?... पाड पड आशिलल हया सरकाराच. मर आशिलल सगळ फडारी... गाधी, नहर, आझाद, सगळयाक मारन उडोवक जाय' अश

ह राम

३8६ एका विचाराची जिवीत - कथा

दातवोठ चाबन ताणी महणच. अश कित घडटल महणपाचो कोणाकच अदमास नाशिललो. जवाहरलाल,

वललभभाई, माउटबटन, सगळयाकच कल कित आनी जाल कित, अश जालल. पाकिसतान दिवन आमी वहडली चक कली असो पचछातताप ताका जावपाक लागिललो. आता कित करच, तच ताका यवजनाशिलल.

सगळ गाधीची वाट पळत बशिलल. कितय कलयार तच करक पावतल अश सगळयाक दिसताल. कलककतयात ताणी निकतोच एक चमतकार घडोवन हाडिललो. -खऱयानीच तो एक चमतकार आशिललो. कितयाक, कलकततयातलो मनीस जनावरा पासट जाललो. तो सोपपणान साबददीर यत अश कोणाक दिसक नाशिलल. गाधीनी ताका मनशात हाडिललो आनी हिनद-मसलमाना मजगतच दसमानकायचो उजो ताचकडलयान पालोवनय घतिललो. उपरात थय कननाच दग जालनात. हाचो परभाव 'एक सनीक आनी एक परशासक' हया नातयान माउटबटनाचर सगळयात चड पडिललो. ज पननास हजार सनिकाक जमच नाशिलल त हया एका मनशान बगालात घडोवन हाडिलल- हो आमचो ‘one-man boundary £०7८९ हया उतरानी ताणी गाधीची तसत-तोखणायय कलली. दखन माउटबटना सयत सगळ गाधीचर नदर दवरन राविलल.

चार सएऐबरा सावन, दिललीत दग सर जालल, ताचया पाच दिसा उपरात गाधी दिललीक पावल. पजाबात वचपाचो बत करन त आयिलल. पणन दिलली उजयाचया कणानी हलपता त पळोवन दिललीतच रावल. जमरन दिलली शानत जायना त मरन हागासललो हाव खयच वचपाचो ना, अश महणन ताणी थयच बसकण मारली.

ह खप ताका 'बिरला भवना'त रावच पडल. कितयाक, ज भगी कॉलनीत त सदा रावताल ती निरवासितानी भरिलली.

दिललीत आनी भोवतणचया वाटारात निरवासिताचयो कितलयो-शयो 'छावणयो' पडिललयो. एक एक छावणत वचन लोकाची दखखा समजन घवपाचो वावर ताणी दिललीत पावना फड सर कलो. आवय मखार धवन घोवाघरचया लोकानी दिललया तरासाचयो खबरी रडरडन सागचयो तशच निरवासीत आपण भोगिललया रासाचयो आनी सोशिललया दखखाचयो खबरी गाधीक रड-रडन सागपाक लागल. निरवासिताचयो हयो दखसत कथा आयकता आयकता गाधीचय काळीज रडक लागच. काय कडन लोकानी ताका घराव घालचो. तमी पाकिसतान कश दिल, महण ताप-तापन विचारच आनी तमकाच लागन आमका ह सगळ भोगच पडल अश महणन ताका चरचरीत गाळी सवचयो. मान सकल घालन गाधीनी तयो मोनयानी आयकन घवचयो. अशया वळार तागल नातिचया - मनचया - दोळयातलयान दका वहावपाक लागची. गाधीनी तिका महणच, “बावडयानी खब सोसला. ताका

ह राम १८९

हक आसा महाका गाळी सवपाचो. महाका गाळी घालन ताच दखख लहव जाता जालयार त हाव जावक दिवक जाय'.

असलया हया वातावरणात लोकाक गाधी कित सागतल आशिलल? नोआखालीतलया हिनदक वा बिहारातलया मसलमानाक सागिलल तच? हय. ताचकडन तच एक वखद आशिलल. पणन त त दसऱया सदरभात सागपाक लागल. ताणी निरवासिताक सपसट उतरानी सागल, “पाकिसतानातलयान आयिललया जण एकलया निरवासिताक - हिनदक आनी शिखाक - तागलया जलम-गावात परतो वहरन वसयना - तागल घर, तागल बस-भाट ताका परत मळोवन दिना त मरन हाव ससथ बसपाचो ना... पणन हया कामाक तमी महज हात घट करक जाय. महाका तमचो आधार जाय.'

कसलो आधार? हागासललया मसलमानाक तमी सरकषण दिवक जाय. ताका कसलच तरास

जावक जायनात. मसलमानानी इतलय ह आमका भोगयलल आसतनाय? हय. ताका तमी आपणाल वहडल भाव कश दिसक जाय. ताच हीत

तमचया हातात सरकषित आसा अश ताका दिसक जाय. पणन पाकिसतानात कित जाला त तमी पळोवक ना? थयचया मसलमानानी

आमची घरा-दारा लटलयात, आमची दवळा मोडलयात... आमच हाल-हाल कलयात. हाव जाणा. पणन पाकिसतानान ज कल तच तमी हागा करक जाय अश

ना. पाकिसतानातलया मसलमानानी हिनदक आनी शिखाक तरास दिल महण हागासललया मसलमानाक तमी तरास दिवक जायनात.... दशटाक जनना दशटाचच रितीन तमी जाप दिवक वतात तनना दशट तमच गर जातात. तमी दशटाक तमच गर करक फावना.

पणन हो उपदस निरवासिताक उसतर‍या वतालो. गाधी कित उलयतात त ताका समजनाशिलल. कोणाकडन उलयतात तय कळनाशिलल. निरवासिताकडन ताचो 'सवाद'च जावक पावनाशिललो.

महतवाच महळयार, निरवासिता भितरलो कोणच परतो पाकिसतानात वचक तयार नाशिललो.

हातत भर राषटरीय सवयसवक सघाचया कारयकरतयानी घालली. ही हिनदतववादी सघटना फाटलया काय वरसा सावन इगरजा परस चड कागरसी आड आनी कागरसी परस चड गाधी आड विखाळो परचार करीत आयिलली. आता तिका चवताळळल, खबिलल निरवासीत आयतच मळिलल. गाधीक लागनच ह सकशट दशाचर कोसळळा, गाधी ह हिनदच एक वहडातल वहड दसमान ह तरचो परचार तिण निरवासिता भितर सर कलो. सघाचया कारयकरतयाच एक सभक गाधी गल. समार

१९० एका विचाराची जिवीत- कथा

पाचश कारयकरत जमिलल. शिखाच एक सभकय गल. थय लाखभर शिख जमिलल. दोनय सभानी ताणी जमिललयाक सपसट उतरानी सागल, तमी अ-सहिषणतायच ह ज विखख पातळायतात ताततलयान हिनद धरमाचो आनी शिख धरमाचो तमी फोणच खणटल. तमचया लकषात ही गजाल यना, कितयाक, तमचयो कोणाचयोच तकलयो आयज जागयार नात, तमचया हातान दशाच लकसानच चड जातल.' परिणामः लोक अदिकच चवताळळ. ताका गाळी घालन चिटयो बरोवपाक लागल. दिसपटटयो असलयो हजारानी चिटयो ताका मळपाक लागलयो. “तमका जितोच फोणात परक जाय' - हया अरथाची एक चीट ताणी 'हरिजना'त तया वळार छापिलली आनी जाप दिललीः तमी महाका जितो परशात. पणन एक लकषात दवरात, हाव ज आयज सागता तच फोणातलयान हाव तमका मोटया मोटयान आङडन सागतलो...' डॉ. जॉन होमस महणटात: He was great. But he was never 50 great as in these dark hours.

सतय कोड आसल तरय त मनशान उलोवक जाय. कोड सतय कनना कोणाचया वायटाक पडक ना, परत, बऱयाक पडला, अश त मानीत आयिलल. 'पाकिसतानातलया मसलमानाचयो आगळिको थाबोवचयो आसत जालयार हिनदसतानातलया हिनदचया आनी शिखाचया आगळिकाचो निषध करकच जाय' अश त महणपाक लागिलल. समार चार महयन त, ह भाशन, दवाक गवाय दवरन वावरल. दवाचर ताचो आकाताचो भावारत आशिललो. तो सगळयाक बरी बदद दितलो, असो ताका विसवास आशिललो.

पणन ताका कोण सारको समजन घनाशिललो. बर, सरकार तरी सारक चलक जाय आशिलल. तय सारक चलनाशिलल.

आचारय कपालानी कागरसिच अधयकष आशिलल. आपणाक कागरसिच सरकार विसवासात घना, अश महणन ताणी अधयकषपदाची सोडचीट दिली. ताच सवातर समाजवादी फडारी आचारय नरनदर दव हाका वचन काडच अशी गाधीनी सचोवणी कली. जालयार कागरसीन ही सचोवणी भायर मारली. बदलाक राजनदर परसादाची वचणक कली. गाधीनी राजनरबाबक ह पद घव नाकात महण सागिलल आसतनाय ताणी त भिडक पडन घतल. सरदार पटल आनी मौलाना आझाद हाका कनना पडनाशिलल. आता सरदार आनी जवाहरलाल एकामका पसन पयस वचपाक लागिलल. सरदार गाधी पसनय लहव लहव पयस गलल. तागलो गाधीचया फडारपणावयलो विसवास उडन गललो.

दिलली तर अशी पटिलली की डॉ. झाकीर हसना सारकलया राषटरवादी मसलमानाक उकतयार भोवक मळनाशिलल. हिनदतववादी लोक तागल “जामिया मिलिया' ह ससथक उजो घालपाचय बत रचक लागिलल. मौलाना हबीबर रहमान ह परिसथितिचर इतल उबगलल की एक दीस ताणी गाधीकडन यवन मागल:

ह राम १९१

महाका इगलडाक धाडपाची कितय ववसता करात. कितयाक, हाव मसलमान

जाललयान महाका आता हिनदसतानात सवात उरक ना आनी पाकिसताना आड

सदा राविललयान पाकिसतानातय उरक ना. पाकिसतानान अवचीत काशमिराचर घरी घाली आनी गाधीनी फिलीप नॉयल

बकर आनी हॉरस अलकझाडर हाच सारकलया इगरजाक मदी घालन परशन सोडोवचो अश महळळ आसतनाय जवाहरलालानी तो माउटबटनाच सागणन सयकत राषटर सघात वहलो.

पाकिसतानाक मानयताय दिलली तनना हिनदसतानाचया असटसातलयान पचावन करोट रपय पाकिसतानाक दिवच अश थरिलल. पाकिसतानान काशमिराचर घरी घाली ह निमितत करन वललभभाईनी त आडावन दवरल. 'तमी दिलल उतर मोडटात' असो गाधीनी शीण काडिललो आसतनाय वललभभाईनी तो कानामनार घवक नाशिललो.

तागल सागातीय ताच आयकनाशिलल. असलया कितलयाशया कारणाक लागन गाधीची वयथा एकासारकी वाडत

गलली, अखरक ताणी आपणालया असतरालयातल निमाण असतर भायर काडल. तीन दीस खोलायन यवजन उपरात तरा जानवारी १९४८ हया दिसा ताणी उपास सर कलो. आपणाक सपरणपणान दवाचया हातात दिवन त मकळ जाल.

ह खपचो तागलो हो उपास आयषयातलो पदरावो उपास आशिललो आनी तो पराणातीक आशिललो. तो सगळया आड आशिललो. पाकिसताना आड आशिललो. आपणालया सागातया आड आशिललो तसो सद-बदधी होगडावन बशिललया मसलमान, हिनद-शिखा आडय आशिललो.

खासा आपणाल असाहयत आडय आशिललो. उपासाची खबर कानार पडना फड वीज पडची तश-श कित जाल.

सगळयात पयली पाकिसतानातल हतयाकाड फटक‌ करन बद जाल. मसलीम लीगच फडारी फाटलया धा वरसा सावन गाधीक मसलमानाच दसमान मानीत आसिलल. तच सगळयात चड हसकयात पडल. निरवासिता भितरल ज “मरता जालयार मरदी गाधीक' अश पयलया दिसा महणटाल त 'ना हया मनशाक मरक दिवक जायना' अश दसर‍या दिसा महणपाक लागल. पाच दिसा भितर हिनद, शिख, मसलमान धरमाच सगळ फडारी 'दिललीत आता दग जावपाच नात अश लखी उतर गाधीक दिवपाक 'बिरला भवना'त आयल.

लकषात दवरक जायः हिनद महासभच आनी राषटरीय सवयसवक सघाचय फडारी आयिलल.

अठरा जानवारीक गाधीनी उपास सोडलो. पणन- दोन दिसा उपरात, बीस जानवारीक, त परारथनक बशिलल आसतना एकलयान

ताचर एक हात-बामब शवटन मारलो. त बशिलल थयचयान पननास वार पयस

व एका विचाराची जिवीत- कथा

तो पडिललयान त वाटावल. बॉमब शवटन मारपी मदनलाल नावाचो एक तरणाटो पजाबी निरवासीत

आशिललो. महाराषटरात गाधी आड एक कट शिजतालो तातत तो सामील जाललो. ३० जानवारी १९४८.... दनपरा चाराक सरदार वललभभाई ताका मळपाक आयल. जवाहरलाला

कडलया मतभदा सबदान ताची वर भर उलोवणी जाली. गाधी कनना परारथनचो वळ चकयनाशिलल. आयज ताका पाच मिणटाचो कळाव जाललो. त बगीबगीन उठल. सदच वरी मन आनी आभा हाचया खादार हात दवरन कडीतलयान भायर आयल. ताका यतात त पळोवन परारथक आयिलल पाचश-एक लोक ताका वाट करन दिवपाक कडक सरिलल.

जिसत हया वळार एकलो तरणाटो लोकाक धकलीत सगळया मखार यवन उबो रावलो. गाधीक पळोवन ताण ओणव घतलो. तो गाधीचया पायाक हात लावन नमसकार करता जातलो, अश धरन मनन ताका कशीन काडपाचो यतन कलो. ताण मनक धकलन आपणालो हात सोडोवन घतलो. आनी गाधी मखार यवन तो उबो रावलो. बोलसातलयान पिसतोल काडल आनी एका फाटलयान एक अशयो तीन गळयो गाधीचर सोडलयो.

पयली गळी लागना फड मखार चलपाक उखललल गाधीच पावल जमनीक तकन थाबल. नमसकार करपाक वयर काडिलल हात सकल गळळ. अजनय त आपणालया पायाचर उब आशिलल. इतलयात दसरी आनी तिसरी गळी लागली.

तिसरी गळी ताच काळीज चिरन गलली. 'ह राम' महणन गाधी जमनीर कोसळळ. गाधीची हतया करपी हो तरणाटो हिनदतववादाच मोटयातल मोट समरथक

विनायक दामोदर सावरकर हाचो पटटशिषय आशिललो.

सावरकराचया कडडया हिनदतववादान बधदा उपरातचया सगळयात वहडलया हिनदचो - एका यगपरसाचो - बळी घतिललो. गाधी ही वयकती ना जाली. पणन गाधी हो विचार ना जाला वहय? तो ना जाव यत वहय? अखखया सवसाराच तो आता लकष ओडक लागला. ओडीत आसा...

एकविसावो शकडो ताचो.

Er’

पर ह

7 ९:8६ श

ह J 4 WAS ह \ र र ` र 3] ५0 \

(° क इ hye "8 १

- र \ Se, \ ज IS ni थ टर

yA Nem HE रट } ६ ¢. च ("ज त ~$) ६ $ हक PR ह ढ &

‘cE `

*

DS

® > 5 र नड

SR क ~

CR सका चर

FE :€ i

यी x ह ह

द *

झ

प षट

न;

“> कप

ho

\ र. 5 Cy ळी > ड

& >

>

र.

wi)

रती, भर

श

वहान: उ रर क

Re 3 यस i

a

po र

2

ह|

TTR ।

se