EKONOMSKI HORIZONTI

ECONOMIC HORIZONS

2007.

Broj 1-2

EKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U KRAGUJEVCU

2

YU ISSN1450-863 X EKONOMSKI HORIZONTI - ECONOMIC HORIZONS

Naučno-stručni časopis Ekonomskog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu Godina IX Kragujevac 2007. Broj 1-2 Izdavač Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu Đure Pucara 3 Fax: 034 303 516 Tel. 034 303 500; 303 502 E-mail: ekfak@kg.ac.yu WWW.ekfak.kg.ac.yu Za izdavača Prof. dr Slobodan Malinić, dekan Glavni i odgovorni urednik Prof. dr Slobodan Malinić Urednik Prof. dr Ljiljana Maksimović Međunarodni redakcioni odbor Časopis izlazi dva puta godišnje Tiraž: 100 primeraka Štampa: Inter Print, Kragujevac Jurija Gagarina 12

Publisher Faculty of Economics University of Kragujevac 3 Đure Pucara Street Fax: +381 34 303 516 Phone: +381 34 303 500; 303 502 E-mail: ekfak@kg.ac.yu WWW.ekfak.kg.ac.yu For the Publisher Prof. dr Slobodan Malinić, dean Editor-in-Chief Prof. dr Slobodan Malinić Editor Prof. dr Ljiljana Maksimović International Editorial Board Printing: 100 copies Printed by Inter Print, Kragujevac Jurija Gagarina 12

Časopis je registrovan u Ministarstvu za informisanje Republike Srbije (Službeni glasnik Republike Srbije 36/98)

Rasto Ovin, Davorin Kračun, Alessio L. Lokar, Ĺubica Bajziková, Czeslaw Mesjasz, Anna Karwinska, Pawel Lula, Robert Gora, Andreas Zins, Ćulahović Besim, Dragan Mikerević, Zoran Ivanović, Biljana Jovanović-Gavrilović, Slavica Petrovic, Slobodan Malinić, Predrag Stančić, Verica Babić, Katarina Stanković, Radoslav Senić, Dragana Marković, Momčilo Đorđević, Radoslav Stefanović, Milica Vujičić, Zora Arsovski, Veroljub Dugalić, Emilija Vuksanović, Gordana Milovanović, Gordana Radosavljević, Snežana Ljubisavljević, Srđan Đinđić.

3

EKONOMSKI HORIZONTI GODINA IX KRAGUJEVAC 2007. BROJ 1-2

SADRŽAJ Članci Gordana Marjanović TEORIJSKA SHVATANJA O UTICAJU TRŽIŠTA RADA

NA KRIVU AGREGATNE PONUDE....................................................................5 Anna Karwińska SOCIAL ECONOMY TO DEAL WITH SOCIAL EXCLUSION IN

POLAND ...............................................................................................................25 Rasto Ovin ULOGA UNIVERZITETA U PRIVREDNOM RASTU

KROZ EMPIRIJSKO ISKUSTVO U TRANZICIONOJ ZEMLJI........................39 Petar Veselinović STANJE REFORMI I PRIORITETI EKONOMSKE POLITIKE U SRBIJI .......53 Sandra Stojadinović Jovanović TRENDOVI I PROMENE U GLOBALNOJ KONKURENTNOSTI ...................73 Milan Kostić MERENJE KONCENTRACIJE PONUDE GRANE ............................................89 Veljko Marinković KREIRANJE BAZE LOJALNIH POTROŠAČA................................................109 Prikaz Maja Milutinović "NEZAPOSLENOST U EVROPSKOJ UNIJI"...................................................129

4

ECONOMIC HORIZONS YEAR IX KRAGUJEVAC 2007. NUMBER 1-2

CONTENTS

Articles Gordana Marjanović THEORETICAL APPROACHES TO LABOUR MARKET INFLUENCE

ODN THE AGGREGATE SUPPLY CURVE.........................................................5 Anna Karwińska SOCIAL ECONOMY TO DEAL WITH SOCIAL EXCLUSION IN

POLAND .............................................................................................................. 25 Rasto Ovin ROLE OF UNIVERSITY IN ECONOMICS GROWTH THROUGH

EMPIRICAL EXPERIENCE IN A TRANZITION COUNTRY.......................... 39 Petar Veselinović THE STATE OF THE REFORM AND THE PRIORITIES

OF THE ECONOMIC POLICY IN SERBIA....................................................... 53 Sandra Stojadinović Jovanović TRENDS AND CHANGES IN GLOBAL COMPETITIVENESS ...................... 73 Milan Kostić MEASUREMENT OF INDUSTRIAL SUPPLY CONCENTRATION............... 89 Veljko Marinković CREATING THE LOYAL CUSTOMER BASE ............................................... 109 Book review Maja Milutinović "UNEMPLOYMENT IN THE NEW EUROPE".................................................129

EKONOMSKI HORIZONTI, 2008, 10, (1) str. 5−24

Dr Gordana Marjanović•

TEORIJSKA SHVATANJA O UTICAJU TRŽIŠTA RADA NA KRIVU AGREGATNE PONUDE

Apstrakt: U ovom radu se analiziraju shvatanja savremenih ekonomskih teorija o načinu funkcionisanja tržišta rada i njegovih implikacija na nagib i položaj krive agregatne ponude. U radu se suprotstavljaju teorijski stavovi dve glavne linije istraživanja u savremenoj ekonomskoj teoriji: neoklasične tradicije, kojoj pripadaju neoklasika, monetarizam, ekonomija ponude i nova klasična ekonomija i kejnzijanske tradicije kojoj pripadaju kejnzijanci i novi kejnzijanci. S obzirom da su polazne pretpostavke o felksibilnosti odnosno, rigidnosti cena i nadnica u okviru dva navedena pravca istraživanja različite, to su i implikacije na krivu agregatne ponude različite.

Ključne reči: tržište rada, agregatna ponuda, fleksibilnost, rigidnost, zaposlenost, nadnice, cene.

THEORETICAL APPROACHES TO LABOUR MARKET INFLUENCE ODN

THE AGGREGATE SUPPLY CURVE

Abstract: In this paper we analyse the contemporary economic theories of labour market functioning and its implications on the slope and bending of the aggregate supply curve. The theoretical attitudes of two major research directions in contemporary economic theory: neoslassical tradition including Neoclassics, Monetarism, supply economy and New Classical Economy vs Keynesian tradition including Keynesian and New Keynesian theories have been opposed in the pačer, Having different starting points on price and wages′ flexibility and rigidity in these research directions, then their implications on the aggregate cupply curve are also different.

Key words: labour market, aggregate supply, flexibility, rigidity, employment, wage, price.

JEL Classification: E24

• Ekonomski fakultet - Kragujevac

5

EKONOMSKI HORIZONTI

Uvod

Shvatanja tržišta rada u savremenim ekonomskim teorijama su različita i zavise od teorijskog pristupa i polaznih pretpostavki svake škole. Naime, u pristupu izučavanju tržišta rada jedna od polaznih pretpostavki jeste fleksibilnost ili rigidnost cena i nadnica, što se u savremenoj literaturi ističe kao jedna od ključnih oblasti neslaganja ekonomista, a što ima različite implikacije na određene makroekonomske varijabile. Uz date pretpostavke, posebno su značajne implikacije tržišta rada na položaj i nagib krive agregatne ponude. U savremenoj literaturi nagib kratkoročne krive agregatne ponude se takođe ističe kao značajna oblast neslaganja ekonomista, pa je utoliko značajnije istraživanje uticaja tržišta rada na krivu agregatne ponude. Na taj način se dolazi do određenih teorijskih saznanja koja veoma jasno ukazuju na razlike koje postoje između pojedinih škola u savremenoj ekonomskoj teoriji. Tako, na jednoj strani su škole koje pretpostavljaju fleksibilne cene i nadnice - neoklasična škola, monetarizam, ekonomija ponude i nova klasična ekonomija, a na drugoj strani su škole koje pretpostavljaju rigidne cene i nadnice - kajnzijanci i novi kejnzijanci.

1. Kriva agregatne ponude u uslovima fleksibilnih cena i nadnica

Neoklasična škola ekonomske misli je jedna od najznačajnijih i najuticajnijih škola koja se pojavila u drugoj polovini XIX veka. Izuzimajući period kejnzijanizma, neoklasika je prisutna u XX veku i njen uticaj je nesumljiv na velike teorijske pravce: monetarizam, novu klasičnu ekonomiju i ekonomiju ponude. Takođe, izražene su značajne razlike između neoklasike i kejnzijanizma, posebno u domenu funkcionisanja tržišta rada.

Neoklasična analiza tržišta rada pretpostavlja da tržište rada dobro funkcioniše i da pojedinci i preduzeća optimiziraju. Svi imaju potpune informacije o relevantnim cenama, ne postoje barijere za usklađivanje novčanih nadnica, tržište rada se čisti. Neoklasični model tržišta rada podrazumeva sledeće odnose:

6

EKONOMSKI HORIZONTI

y = F( K , N) - proizvodna funkcija

LWD fP

⎛= ⎜⎝ ⎠

⎞⎟ - tražnja za radom

LWS gP

⎛= ⎜⎝ ⎠

⎞⎟ - ponuda rada

Osnovna pretpostavka od koje polazi neoklasični model jeste da je radna snaga (N) jedini varijabilni faktor proizvodnje u kratkom roku, dok je stok kapitala fiksiran ( )K , kao i stanje tehnologije i stanje populacije u posmatra-nom periodu.

Tražnja za radom (DL) određena je marginalnim produktom rada (MPN), tako da će preduzeće upošljavati dodatne radnike sve dok je marginalni produkt rada veći od troškova dodatne radne snage. Optimalni nivo zaposlenosti je postignut kada je marginalni produkt rada jednak realnoj nadnici odnosno, kada je:

WMPN (N)P

=

Ponuda na tržištu rada zavisi od realne nadnice tako da kriva ponude rada ima pozitivan nagib - više rada se nudi pri višim realnim nadnicama. Pretpostavlja se da će pri višim realnim nadnicama radnici, maksimizirajući svoju funkciju korisnosti, između rada i dokolice izabrati rad.

Na dijagramu 1, slika a), prikazana je ravnoteža na tržištu rada, koja je ostvarena presekom krivih ponude i tražnje za radom, pri čemu je ostvarena

ravnotežna realna nadnica WP

⎛⎜⎝ ⎠

⎞⎟ , postignut ravnotežni nivo zaposlenosti (N1) i

ravnotežni nivo autputa [1, str. 100]. Dakle, ključna karakteristika neoklasičnog sistema je da ravnoteža na tržištu rada ostvaruje autput pune zaposlenosti. Međutim, neophodna je analiza funkcije ponude rada i tražnje za radom u zavisnosti od promena nominalnih varijabila, što određuje nagib krive agregatne ponude.

U neoklasičnom modelu kriva agregatne ponude je funkcija koja objašnjava određeni nivo autputa. Kriva agregatne ponude je makroekonomska analogija mikroekonomskog koncepta krive ponude preduzeća. Na savršeno

7

EKONOMSKI HORIZONTI

konkurentnom tržištu profiti se maksimiraju kada je marginalni trošak jednak ceni proizvoda odnosno, kada je marginalni produkt jednak realnoj nadnici. Ako se pretpostavi da je novčana nadnica fiksna, kriva ponude - autputa preduzeća će imati pozitivan nagib, kao funkcija cene. U izvođenju krive agregatne ponude za čitavu privredu, ne može da se pretpostavi da je novčana nadnica fiksna, jer inputi i autputi rada variraju. Novčana nadnica se mora uskladiti tako da održi ravnotežu na tržištu rada.

Na dijagramu 1. na nivou cena 2P1 (kriva MPN · 2P1) ako novčana nadnica ostane W1, tražnja za radom se povećava na N2 - slika 1. (b). Viši nivo cena znači nižu realnu nadnicu i preduzeća će nastojati da povećaju i zaposlenost i autput. Novčana nadnica međutim neće ostati na W1, jer će se na nivou cena 2P1 kriva ponude rada pomeriti na SL(2P1). U toj situaciji pri novčanoj nadnici W1 ponuda rada je samo N2', pa postoji višak tražnje za radom jednak N2-N2' jedinica rada, što izaziva porast nadnica.

Neka preduzeća reaguju na viši nivo cena tako što pokušavaju da povećaju i zaposlenost i proizvodnju. Da bi povećala zaposlenost preduzeća povećavaju novčane nadnice i pokušavaju da preotmu radnike od drugih preduzeća. Preduzeća koja zaostaju u procesu povećanja novčanih nadnica, imaju veće stope napuštanja posla i gube radnike. Proces povećanja novčanih nadnica se zaustavlja onda kada se novčane nadnice dovoljno povećaju da ponovo uravnoteže ponudu i tražnju na tržištu rada. Zaposlenost je tada ponovo na optimalnom nivou pune zaposlenosti. Ponuđeni autput na nivou cena 2P1 je jednak Y1, a nivo zaposlenosti N1. Na još višem nivou cena 3P1 - slika 1. (b), novčana nadnica raste na 3W1, ali autput, nakon prilagođavanja tražnje i ponude rada ostaje Y1. Kriva agregatne ponude je vertikalna. Ponuđeni iznos autputa je fiksiran i ne zavisi od nivoa cena, što prikazuje dijagram 1. (c). Viši nivo cena podstiče proizvodnju - autput, samo ako nije usklađen sa proporcionalno višim novčanim nadnicama odnosno, samo kada više cene snize realnu nadnicu. Uz ove pretpostavke, ravnoteža na tržištu rada zahteva da novčane nadnice rastu proporcionalno sa cenama, da bi se na tržištu rada održala jedinstvena ravnotežna realna nadnica. Iako bi se na dijagramu mogla dodati i kriva agregatne tražnje, ona ne bi uticala na agregatni autput. To znači da u osnovnom neoklasičnom modelu tržišta rada se čiste tako da je zaposlenost uvek na nivou pune zaposlenosti. Kao rezultat toga, i autput je na nivou pune zaposlenosti bez obzira na nivo cena odnosno, kriva agregatne ponude je vertikalna [2, str. 60].

8

EKONOMSKI HORIZONTI

Dijagram 1. Neoklasično tržište rada i agregatna ponuda R

ealn

e na

dnic

e

Nov

~ane

nad

nice

Agr

egat

ni n

ivo

cena

SL =g

MPN=f

S (3P )L 1 S (2P )L 1S (P )L 1

3W1

2W1

3P1

2P1

P1

Y1

SyP

W1MPN 3P1

MPN 2P1MPN P1

N1

N1Y1

N2 N2

W1 W1 W1P1 P1 P1

W

W

3 2= =3 2

P

P

Zaposlenost

a) Ponuda i tra`nja za radom kao funkcija realne nadnice

b) Ponuda i tra`nja za radom kao funkcija nov~ane nadnice

Zaposlenost

Proizvodnja (autput)

c) Vertikalna kriva agregatne ponude

Izvor: Baily, M.N., Friedman, Ph., Macroeconomics, (1995), IRWIN, Inc., str. 444.

9

EKONOMSKI HORIZONTI

Vertikalna neoklasična kriva agregatne ponude, odražava činjenicu da viši nivo cena zahteva proporcionalno više nivoe novčane nadnice za ravnotežu tržišta rada. Realna nadnica, zaposlenost i autput ostaju isti. Vertikalna kriva agregatne ponude implicira da je autput potpuno determinisan ponudom u neoklasičnom modelu.

Nivo agregatne tražnje neće imati efekat na autput, kao što kaže Džon Stjuart Mil (John Stuart Mill): "Nije potrebna briga za tražnju za autputom" [2, str. 63]. Faktori kao što su količina novca, nivo vladinog trošenja i nivo tražnje za investicionim dobrima su faktori na strani tražnje koji neće imati nikakvu ulogu u određivanju proizvodnje i zaposlenosti.

Neoklasična kriva agregatne ponude je vertikalna zbog pretpostavki o načinu funkcionisanja tržišta rada. Dve implicitne pretpostavke u neoklasičnoj analizi tržišta rada su: 1) savšeno fleksibilne cene i nadnice; 2) savršene (potpune) informacije na strani svih tržišnih učesnika. Neoklasično tržište rada funkcioniše u skladu sa klasičnom dihotomijom, prema kojoj relativne cene određuju ponuda i tražnja, dok apsolutni nivo cena određuju količina novca i brzina njegovog opticaja. U skladu sa klasičnom dihotomijom je koncept monetarne neutralnosti po kome nominalne varijabile ne utiču na realne. Upravo, vertikalnost krive agregatne ponude koja je izvedena na osnovu pretpostavki o funkcionisanju neoklasičnog tržišta rada, je posledica monetarne neutralnosti. Takođe, ono što povezuje samokorigujući automatizam tržišta rada i nezaposlenost je činjenica da su neoklasičari, opisivali idealnu, a ne realnu situaciju, i da su analizirali dugi rok, dok je kratkoročno nezaposlenost mogla biti privremena [3, str. 298].

Ove pretpostavke esencijalne za prirodu neoklasične teorije ravnoteže proizvodnje i zaposlenosti su elementi neoklasične teorije, čiju tradiciju nastavljaju monetarizam, nova klasična ekonomija i ekonomija ponude.

Tržište rada u monetarističkoj teoriji funkcioniše u teorijskom smislu na identičan način kao u neoklasici, što je i razumljivo ako se zna da neoklasična teorija predstavlja korene monetarističke teorije uopšte. Nadnice i cene se prilagođavaju dovoljno brzo i uspostavljaju ravnotežu na svim tržištima. Sve cene i nadnice su fleksibilne i kreću se gore ili dole reagujući na promene u ponudi ili tražnji. Sva tržišta, a samim tim i tržište rada, se čiste brzo i ravnomerno, obezbeđujući realni autput na nivou pune zaposlenosti.

Ravnoteža na tržištu rada se uspostavlja prema načelu granične produktivnosti, uz jednakost ponude i tražnje rada na tržištu, a variranjem

10

EKONOMSKI HORIZONTI

nadnica postiže se uravnoteženje. Međutim, u okviru monetarističke teorije postoje izražene specifičnosti po kojima tržište rada funkcioniše. Neoklasika ne poznaje koncept Filipsove krive, dok u monetarizmu on igra jednu od ključnih uloga. Koncept adaptivnih očekivanja, prirodne stope nezaposlenosti, rezervne nadnice, kao i uloga sindikata nisu primarno zastupljeni u neoklasičnoj teoriji. Monetaristi posebno analiziraju odnose na tržištu rada u uslovima postojanja sindikata, težeći da smanje njihovu monopolsku moć i približe tržište rada uslovima potpune konkurencije.

Zato monetaristička koncepcija tržišta rada predstavlja modernu verziju neoklasične teorije tržišta rada. Ravnoteža na tržištu rada postiže se u preseku krive ponude i tražnje za radom, gde se formira ravnotežna nadnica. To odgovara onoj tački u kojoj su jednaki marginalna produktivnost rada (na strani tražnje) i marginalni troškovi rada (na strani ponude). Radnike interesuju realne, a ne nominalne nadnice. Ne postoji nevoljna nezaposlenost, već samo frikciona, tj. ona koja je rezultat traganja za boljim poslom. Nivo nezaposlenosti pri kome postoji dugoročna ravnoteža na tržištu rada zove se prirodna stopa nezaposlenosti. Tržišna ravnoteža postiže se putem fleksibilnih realnih nadnica čijim se usklađivanjem obezbeđuje uravnoteženje tržišta rada. Mada realnost savremene privrede upućuje na snažnu ulogu sindikata, monetaristi analiziraju tržište rada na kome vlada potpuna konkurencija. Fleksibilnost i redukcija nadnica omogućavaju rast tražnje za radom od strane poslodavaca i čišćenje tržišta rada odnosno, eliminaciju viška nezaposlenih [3, str. 108].

Međutim, bitnu ulogu u monetarističkom konceptu tržišta rada imaju inflaciona očekivanja koja se formiraju adaptivno. U mehanizmu adaptivnih očekivanja stopa inflacije se zasniva na predhodnoj prognozi, korigovanoj za grešku između stvarne i očekivane inflacije u predhodnom periodu. Adaptivna inflaciona očekivanja su od ključnog značaja za ponašanje i kretanje Filipsove krive, a utiču i na ponašanje ponude i tražnje za radom na tržištu rada.

Tražnja za radom je funkcija realnih nadnica, a ponuda rada funkcija

realnih nadnica na osnovu očekivane stope inflacije, tj. eWP

. Stopa inflacije se

formira na osnovu adaptivnih očekivanja, što stvara mogućnost pogrešne procene radnika u kratkom roku (i dozvoljava pozitivan nagib krive agregatne ponude). Grafički model je predstavljen na dijagramu 2:

11

EKONOMSKI HORIZONTI

Dijagram 2. Monetarističko shvatanje ravnoteže na tržištu rada i agregatne ponude

Rea

lna

nadn

ica

Niv

o ce

naWP

WP

WP

WP

N d

N

P

Y

SRAS

LRAS

a) b)

E(NRU) Y*(NRU)

N s =f

=f

e

e

AutputZaposlenost

Izvor: Jakšić, M., Dimitrijević, B., Fabris, N., Praščević, A., Savremena makroekonomska misao (2001), Čigoja štampa, Beograd, str. 75.

Na slici a) je predstavljena ravnoteža na tržištu rada u kontekstu realnih

nadnica, gde ponuda rada zavisi od adaptivnih očekivanja. Na slici b) je prikazana monetaristička kriva agregatne ponude - kratkoročna i dugoročna, gde zbog dejstva novčane iluzije u kratkom roku kratkoročna kriva agregatne ponude ima pozitivan nagib i postoji mogućnost uticaja ekonomske politike na realne veličine, dok je u dugom roku kriva agregatne ponude vertikalna, a tržište rada u ravnoteži na nivou pune zaposlenosti.

Dakle, u kratkom roku stvarni društveni proizvod odstupa od potencijalnog zbog odstupanja stvarnih cena od očekivanih. U dugom roku, uz uključivanje adaptivnih očekivanja, dolazi do izjednačavanja stvarnih i očekivanih cena i stvarnog i potencijalnog društvenog proizvoda, uspostavlja se dugoročna ravnoteža i dugoročna kriva agregatne ponude je vertikalna.

Neoklasična teorija i monetaristička teorija prihvataju kvantitativnu teoriju novca i inflaciju kao razultat rasta količine novca u opticaju. Razlike između neoklasike i monetarizma postoje oko uloge novca i dejstva novčane iluzije. Za neoklasiku novac je neutralan i u kratkom i u dugom roku i nema dejstva novčane iluzije. Za monetariste novac nije neutralan u kratkom roku i postoji

12

EKONOMSKI HORIZONTI

mogućnost novčane iluzije, a u dugom roku novac je neutralan, dejstvo novčane iluzije prestaje i privreda se vraća u stanje ravnoteže.

Nova klasična ekonomija, kao škola koja je dala veliki doprinos analizi i tumačenju privrednih ciklusa, takođe je dala i veliki doprinos razumevanju načina funkcionisanja tržišta rada. Polazne pretpostavke ove škole su istovremeno i pretpostavke koje su prisutne na tržištu rada.

Prema modelu ravnotežnog poslovnog ciklusa ne postoji razlika između kratkoročnog i dugoročnog, pa se tako dugoročna i kratkoročna ponuda poklapaju. Stvarni nivo proizvodnje i zaposlenosti se poklapa sa ravnotežnim ili prirodnim nivoom proizvodnje i zaposlenosti. Kriva agregatne ponude je vertikalna, što odgovara neoklasičnoj krivoj agregatne ponude.

Nova klasična ekonomija, teorija ravnotežnog poslovnog ciklusa polazi od ravnotežnog modela funkcionisanja privrede, koji podrazumeva da se tržišta čiste i da ekonomski subjekti deluju u svom sopstvenom interesu. Prema ovoj teoriji, privredni ciklusi nastaju kao rezultat reakcije čitavog društva na promene u okruženju na bazi poznavanja individualnih reakcija. Najveća uloga pripada odlučivanju zasnovanom na hipotezi racionalnih očekivanja. Osnovni problem koji stvara prostor za moguće greške je problem nedovoljnih informacija [5, str. 243.]. Ako greška nastane, agregatni autput će se povećati preko prirodnog nivoa, uvek kada je nivo cena veći nego što su ekonomski subjekti očekivali na bazi postojećih informacija i obrnuto.

Lukas, kao teoretičar koji se bavi modelom ravnotežnog poslovnog ciklusa, ističe da je neanticipirana novčana masa pokretač stvarnog poslovnog ciklusa. U ravnotežnom modelu, privredni ciklusi se formiraju kao razlika između stvarnog i očekivanog potencijalnog društvenog proizvoda, koja nastaje usled razlike između stvarnih i očekivanih cena. To se može predstaviti jednačinom:

Y - Y* = α (P-Pe),

gde je: Y - stvarni društveni proizvod; Y* - potencijalni ili prirodni nivo proizvodnje; P - stvarni nivo cena; Pe - očekivani nivo cena.

Na agregatnom tržištu rada, pretpostavlja se da su nadnice fleksibilne i da reaguju brzo na promene ponude i tražnje za radom. Radnici očekuju određenu

13

EKONOMSKI HORIZONTI

stopu inflacije u budućnosti i baziraju svoje odluke o tome koliko će raditi, na osnovu nominalne nadnice koju primaju i očekivanoj inflaciji. Na dijagramu 3, slika a), prikazano je tržište rada ravnotežnog poslovnog ciklusa.

Dijagram 3. Tržište rada i agregatna ponuda u modelu ravnotežnog poslovnog ciklusa

Rea

lne

nadn

ice

Niv

o ce

na

Zaposlenost Autput

pact

pexp

A

A

B

B

ND

NBS

NAS

AS

P

Lukasova krivaponude

NA YANB YB

WA

W P

WBpexp

pact

Izvor:Baily, M.N., Friedman, Ph., Macroeconomics, (1995), IRWIN, Inc., str. 469.

Kriva ponude rada ( )SAN se bazira na očekivanjima radnika u vezi očekivanog nivoa cena ( ) - expected price level. Ova ponuda rada odražava obim rada koji će radnici ponuditi samo ako nivo cena bude onakav kakav su radnici očekivali. U tom slučaju ravnoteža je u tački A, a nivo zaposlenosti NA. Ako stvarni nivo cena ( ) - actual price level, bude viši od očekivanog nivoa

cena ( ) - slika b), onda će stvarna realna nadnica

expP

actPexpP act

WP

⎛⎜⎝ ⎠

⎞⎟ biti niža od realne

nadnice koju su radnici očekivali expW

P⎛⎜⎝ ⎠

⎞⎟

. Kriva ponude radne snage se

bazira na nivou cena, koji je zaista i ostvaren, a ne na očekivanom.

( )SBN1 Privreda se

nalazi u tački B, gde je nominalna nadnica viša nego u tački A, ali realna nadnica je niža. Neočekivano povećanje nivoa cena je povećalo zaposlenost,

1 Rezultat je dugačiji kada se očekivanja ispune.

14

EKONOMSKI HORIZONTI

radnici su radili više jer je nominalna nadnica bila viša i oni su očekivali da će i njihova realna nadnica biti viša. Međutim, radnici su se suočili sa neprijatnim iznenađenjem jer su očekivali visoke realne nadnice, a dobili su niske realne nadnice [6, str. 467].

Na bazi predhodnog pogrešnog uverenja radnika Lukas je konstruisao krivu agregatne ponude. Na slici b) je prikazano kako će na autput uticati kretanje stvarnog nivoa cena u odnosu na očekivani nivo cena. Ako stvarni nivo cena bude jednak očekivanom nivou cena, onda će privreda proizvesti autput koji je jednak potencijalnom (YA u tački A). Kada je stvarni nivo cena iznad očekivanog, autput prevazilazi potencijalni autput (YB u tački B), i obrnuto. Ovaj odnos je poznat kao Lukasova kriva ponude. Njena pozicija zavisi od očekivanog nivoa cena. Kada je stvarni nivo cena iznad očekivanog, i autput i zaposlenost su veći od potencijalnih veličina. Lukasova kriva ponude je pozitivnog nagiba i nastala je kao rezultat cenovnog iznenađenja. Zato se ova kriva naziva iznenađujućom ponudom ili krivom iznenadne agregatne ponude, što znači da neanticipirano povećanje stvarnih cena iznad očekivanih povećava proizvodnju i zaposlenost, i obrnuto [4, str.163].

Lukasova kriva ponude nastaje kao rezultat racionalnih očekivanja u uslovima nepotpunih informacija i izražava se sledećom jednačinom:

Y = Y* + α (P-Pe).

Lukasova kriva označava odstupanje stvarnog od potencijalnog društvenog proizvoda, koje je nastalo usled odstupanja stvarnih cena od očekivanih cena. Položaj ove krive zavisi od očekivanog nivoa cena i menjaće se u zavisnosti od promene tog nivoa.

Nasuprot teorijskim shvatanjima koja su prethodno analizirana i koja pretpostavljaju fleksibilne cene i nadnice, su teorijska shvatanja koja pretpostavljaju rigidnost cena i nadnica.

2. Kriva agregatne ponude u uslovima rigidnih cena i nadnica

Prema neoklasičnoj teoriji kojom dominira Sejov zakon tržišta, za sve vrednosti zaposlenosti, agregatna ponuda će biti jednaka agregatnoj tražnji. Prema Kejnsovoj teoriji, funkcije agregatne ponude i agregatne tražnje ne

15

EKONOMSKI HORIZONTI

koindiciraju i nisu jednake za svaki obim zaposlenosti. Ključna determinanta koja određuje zaposlenost je efektivna tražnja odnosno, odnos između agregatne ponude i agregatne tražnje. Tako Patinkin ukazuje: "Centralna poruka ove teorije i njena analitička novina je da promene u proizvodu deluju kao uravnotežavajuće sile koje dovode agregatnu tražnju i agregatnu ponudu - ili, ekvivalentno, planirane investicije i štednju - u ravnotežu koja ne mora biti ona pri punoj zaposlenosti" [7, str. 209]. Postoji samo jedna vrednost za koju se ukupni dohodak izjednačava sa sumom potrošnje i investicija i to je nivo pri kome postoji ravnotežna zaposlenost, koja ne mora da odgovara i punoj zaposlenosti. Pri svakom drugom nivou zaposlenosti, osim ravnotežnog, poslodavci će imati interesa da zaposle više radnika, ili da smanje broj zaposlenih sve dok se ne dostigne ravnotežni nivo zaposlenosti. S druge strane, pri svakom drugom obimu zaposlenosti, osim ravnotežnog, zaposleni će proizvoditi ili više dobara nego što se može prodati, ili manje dobara nego što se traži.

Kejnzijanska teorija o načinu funkcionisanja tržišta rada polazi od pretpostavke da su cene i nadnice rigidne. Kejnzijanska teorija ponude rada polazi od pretpostavke da se pregovori vrše oko novčane, a ne realne nadnice. Neoklasika pretpostavlja da oni koji nude rad tj. radnici, znaju nivo cena (P) i

novčanu nadnicu (W), pa stoga znaju i svoju realnu nadnicu WP

⎛ ⎞⎜ ⎟⎝ ⎠

. Kejnzijanci

tvrde da pošto se pregovara o nivou novčane nadnice, radnici znaju novčanu nadnicu ali ne i nivo cena. Putem eksplicitnih ili implicitnih ugovora radnici prihvataju novčane nadnice za određeni vremenski period, ali oni ne znaju koji će opšti nivo cena biti tokom ugovorenog perioda. Ovaj opšti nivo cena će odrediti kupovnu moć neke novčane nadnice oko koje su radnici postigli dogovor u tekućim pregovorima. Dakle, kejnzijanci smatraju da odluke o ponudi rada zavise od tekuće novčane nadnice i očekivanja opšteg nivoa cena. Očekivanja opšteg nivoa cena se baziraju na ponašanju cena u prošlosti.

Kejnzijanska teorija iznosi brojne razloge zašto se novčane nadnice neće brzo promeniti, naročito u smeru na dole, da bi se održala ravnoteža na tržištu rada. Razlikuju se dve vrste rigidnosti novčanih nadnica:

a) rigidnost apsolutnog nivoa novčanih nadnica i b) rigidnost relativnog nivoa novčanih nadnica, kada se radnici suprot-

stavljaju promeni odnosa u platama.

16

EKONOMSKI HORIZONTI

Zato, po Kejnsu u stvarnosti nema čišćenja tržišta rada obaranjem novčanih nadnica. Ali, rešenje se može potražiti na drugoj strani: ako se ne može oboriti novčana nadnica, može se oboriti realna nadnica, tako što će cene da rastu brže od stope rasta novčanih nadnica i tako se mehanizmom "novčane iluzije" pokrenuti privredni rast.

Na dijagramu 4. prikazano je kejnzijansko tržište rada i određivanje zaposlenosti u zavisnosti od nivoa novčane nadnice.

Dijagram 4. Kejnzijansko tržište rada

Nov

~ana

nad

nica

Wo

W

A B

D =MP PN o

D =MP P*N 1

N* N

SN

No0 Zaposlenost

Izvor: Ekelund, R.B., Hebert, R.F., Povijest ekonomske teorije i metode (1997), MATE, Zagreb, str. 524.

Novčana nadnica je fiksirana na nivou Wo, a kriva ponude rada data je kao

WoSN, jer radnici nude rad na osnovu novčane nadnice. Pošto je novčana nadnica fiksirana, kriva ponude rada je horizontalna sve do nivoa pune zaposlenosti N*. Ona pokazuje da pri novčanoj nadnici Wo ponuda rada je N*, ali ostvarena zaposlenost je na nivou No, u tački preseka tražnje za radom DN i ponude rada. Razlika između N* i No (od tačke A do tačke B) predstavlja nevoljnu nezaposlenost. Posle postizanja pune zaposlenosti N* kriva ponude rada je pozitivnog nagiba. Rast agregatne tražnje povećava tražnju za radom sa DN na DN' i zaposlenost sa No na N*, jer je istovremeno rast cena, sa Po na P*1 pri fiksnim novčanim nadnicama, doveo do redukovanja realne nadnice.

17

EKONOMSKI HORIZONTI

Prilagođavanje se vrši samo putem promene zaposlenosti koja zavisi od efektivne tražnje, a ne od nivoa novčane nadnice. Na taj način se realizuje kejnzijanska sekvenca: efektivna tražnja - proizvodnja - zaposlenost [8, str. 525].

Pad realne nadnice kao rezultat povećanja cena ne bi izgledao radnicima kao uticaj na strukturu relativnih nadnica. Zbog toga je Kejns smatrao da bi smanjenje realnih nadnica uzrokovano povećanjem nivoa cena naišlo na mnogo manje otpora radnika. Radnici prihvataju smanjenje realnih nadnica kao neophodan uslov da preduzeća povećaju zaposlenost. Dakle, Kejnsova preporuka za izlazak iz krize jeste "novčana iluzija", kada se radnici rukovode jedino rastom sopstvenih novčanih nadnica, ne uzimajući u obzir rast cena.

Kejnzijanska teorija agregatne ponude je neposredno povezana sa analizom određivanja nadnica i kejnzijanskom teorijom ponude rada. Osnovna pretpostavka od koje Kejns polazi jeste da su nadnice i cene rigidne. Međutim, u kejnzijanskoj analizi se mogu razmatrati različite opcije koje imaju drugačije polazne pretpostavke, što implicira AS krivu pozitivnog nagiba ili horizontalnu AS krivu.

Prva opcija pretpostavlja da su nadnice rigidne:

W = W ,

da autput proizvode konkurentna preduzeća u kojima je radna snaga jedini varijabilni faktor proizvodnje u kratkom roku koji podleže opadajućim prinosima:

Y = F(L).

Konkurentna preduzeća zapošljavaju radnu snagu do tačke gde se marginalni proizvod rada izjednačava sa realnom nadnicom:

F'(L)= WP

.

Na dijagramu 5. na slici a), prikazana je situacija na tržištu radne snage za neki dati nivo cena. Zaposlenost i realna nadnica su determinisane tražnjom za radnom snagom, pri realnoj nadnici koja je određena fiksnom nominalnom nadnicom i nivoom cena (tačka E na slici a)). Postoji nevoljna nezaposlenost, jer neki radnici bi želeli da rade po nadnici koja preovladava, ali ne nalaze posao. Obim nevoljne nezaposlenosti je rastojanje EA. Ukoliko dođe do pada

18

EKONOMSKI HORIZONTI

cena usled smanjenja tražnje, dolazi do povećanja realne nadnice (sa nivoa WP

na nivo WP'

) što uslovljava povećanje nevoljne nezaposlenosti (tačka E').

Dijagram 5. Kejnzijanska kriva agregatne ponude kada su nadnice rigidne

Rea

lne

nadn

ice

LD

QP

LS

L

E

E A

A

A

ADAD

B

AS

W

W

W

P

P

P P

Q QQZaposlenost Realna proizvodnja

Potencijalnaproizvodnja

a) b)

Izvor: Samuelson, P., Nordhaus, W., Ekonomija, (2000), MATE, Zagreb, str. 603. Suprotno, ako cene rastu, zbog rigidnosti novčanih nadnica, realne nadnice

će se smanjiti, što povećava tražnju i obim proizvoda koji preduzeća žele da prodaju. Rezultat toga je povećanje zaposlenosti i povećanje agregatne tražnje. U tim uslovima kriva agregatne ponude ima pozitivan, rastući nagib. Povećanje agregatne tražnje (sa AD na AD') delimično utiče na povećanje autputa (i zaposlenosti), a delimično na povećanje cena (slika b)). To je u skladu sa Kejnsovim shvatanjem da je blagi rast cena poželjan, jer se preko smanjenja realnih nadnica povećava proizvodnja i zaposlenost [9, str. 603].

Druga opcija polazi od pretpostavke da su cene rigidne:

P = P

Na dijagramu 6. slika a), prikazana je horizontalna kriva agregatne ponude određena linijom P do Ymax uz pretpostavku o rigidnosti cena. Pri fiksnom nivou cena P , preduzeća mogu da utiču na promenu autputa i zaposlenosti, ali

19

EKONOMSKI HORIZONTI

samo ako dođe do fluktuacija agregatne tražnje. Na delu gde je kriva agregatne ponude horizontalna privreda se nalazi u uslovima depresije i nedovoljne zaposlenosti [5, str. 217].

Dijagram 6. Kejnzijanska kriva agregatne ponude kada su cene rigidne

Niv

o ce

na

Niv

o ce

na

a) b)

P

PP

P

Y* YYYMAX Autput AutputY1Y0

AD0AD1

AD2

AD3

AS

Izvor: Romer, D., Advanced Macroeconomics, (1996), The McGraw-Hill Companies, Inc., str. 218.

Kada su cene rigidne tj. kada su na fiksnom nivou P , agregatna ponuda je

horizontalna sve do nivoa potencijalne proizvodnje Y* odnosno, do nivoa pune zaposlenosti. Fluktuacije agregatne tražnje od ADo na AD1 utiču samo na autput i zaposlenost (slika b). Posle postizanja nivoa pune zaposlenosti kriva agregatne ponude postaje vertikalna, pa pomeranje agregatne tražnje od AD2 na AD3 dovodi do proporcionalnog povećanja cena i nadnica. Dakle, kejnzijanska analiza je usmerena na kratak rok, tako da je u kratkom roku agregatna ponuda horizontalna, prilagođavanja su količinska. Posle postizanja pune zaposlenosti kriva agregatne ponude je vertikalna a prilagođavanja su cenovna.

Kejnsova teorija agregatne ponude je dinamička teorija koja povezuje sadašnjost i budućnost, gde posebnu ulogu ima novac. Zato Kejns osporava razdvojenost nominalnog i realnog sektora, tako da njegovi sledbenici ističu kejnzijansku dihotomiju po kojoj efektivna tražnja određuje nivo proizvodnje i

20

EKONOMSKI HORIZONTI

zaposlenosti, a troškovi proizvodnje određuju cene. Nominalne varijabile utiču na realne, tako da važi koncept monetarne neneutralnosti.

Nova kejnzijanska teorija kroz proces dugoročnog ugovaranja kombinuje rigidnost nadnica i nesavršeno informisanje iz tradicionalnog kejnzijanskog modela usvajajući pretpostavku racionalnih očekivanja. Dakle, novi kejnzijanski modeli ugovaranja zadržavaju jedan elemenat novog klasičnog modela - pretpostavku racionalnih očekivanja, a odbacuju drugi - pretpostavku o uslovima potpune konkurencije i ravnoteže na svim tržištima, posebno na tržištu rada.

Prednosti sklapanja dugoročnih ugovora koje postoje i za radnike i za poslodavce su osnova za njihovo racionalno ponašanje. Radnici žele sigurnost posla uprkos fluktuaciji tražnje. Poslodavci žele radnike koji izražavaju razumevanje za poslovanje i planove firme. Poslodavci plaćaju stabilne novčane nadnice dozvoljavajući zaposlenosti i profitima da fluktuiraju samo da bi se apsorbovali efekti privremenog povećanja i smanjenja tražnje. Da bi se ostvarili takvi rezultati deluje veliki broj institucija na tržištu rada. U razvijenim tržišnim privredama uobičajeno je da se nadnice definišu za određeni duži vremenski period u formi eksplicitnog ili implicitnog ugovora.2 Ovo stvara rigidnost nadnica i nemogućnost efikasnog uticaja monetarne politike na nadnice, jer se monetarna politika može mnogo češće menjati nego što se može pregovarati o nadnicama. Ugovori definišu nivo nominalne nadnice ali ne i nivo zaposlenosti koji se određuje na osnovu kretanja realne nadnice i koji definišu poslodavci. Kada dođe do povećanja cena koje utiču na smanjenje realnih nadnica, poslodavci zapošljavaju više radnika, društveni proizvod raste. Kretanje realnih nadnica utiče na to da je kratkoročna kriva agregatne ponude pozitivnog nagiba. Kretanje navedenih varijabila je prikazano na dijagramu 7.

Početna ravnoteža je u preseku krivih AD1, kratkoročne krive agregatne ponude SAS1 i dugoročne krive ponude LAS, u tački E. Kada dođe do povećanja monetarne ponude, kriva AD1 se pomera na AD2, što u kratkom roku izaziva povećanje cena sa P1 na P2 i autputa od Y* na Y1. Nova ravnoteža implicira povećanje zaposlenosti, koja je veća u tački F nego u tački E, zbog smanjenja realne nadnice. Međutim, radnici uočavaju da su njihove realne nadnice niže nego što su očekivali, pa prilikom obnove ugovora zahtevaju veće nominalne nadnice koje će nadoknaditi povećanje cena. Porast novih

2 Sindikalizovani sektori obično imaju dvogodišnje ili trogodišnje ugovore, a nesindikalizovani

sektori obično imaju jednogodišnje ugovore (često samo implicitne).

21

EKONOMSKI HORIZONTI

ugovorenih nominalnih nadnica uslovljava povećanje i realnih nadnica, ali vidljive su posledice na smanjenje zaposlenosti i autputa. Kratkoročna kriva agregatne ponude SAS1 se pomera na SAS2, nova ravnoteža je u tački H, gde su nominalne nadnice povećane, a realne su se vratile na početni nivo. Zaposlenost se vraća na prirodni nivo zaposlenosti, autput na potencijalni, na dugoročnu krivu agregatne ponude LAS.

Dijagram 7. Monetarna neneutralnost u uslovima dugoročnih radnih ugovora

AutputY

E

F

H

Y*

LAS

SAS2

AD2

AD1

Y1

P1

P2

P3

P

SAS1

Izvor: Abel, B.A., Bernanke, S.B., Macroeconomics, (1995), Addison-Wesley Publishing Company, Inc., str. 437.

Dakle, novi kejnzijanci prave razliku između kratkog i dugog roka.

Nominalna rigidnost nadnica utiče da kratkoročna kriva agregatne ponude bude pozitivnog nagiba, tako da je novac neneutralan u kratkom roku. U dugom roku cene nemaju uticaj na agregatnu ponudu, pa je dugoročna kriva agregatne ponude vertikalna odnosno, novac je u dugom roku neutralan.

Nova kejnzijanska teorija koja se bazira na ugovorima predstavlja glavni odgovor novih kejnzijanaca novim klasičarima i ukazuje da nadnice neće biti ni blizu fleksibilne, kako to pretpostavlja nova klasična teorija. Zagovornici makroekonomskih teorija koje se baziraju na ugovorima, tvrde da ovakve teorije mogu da pomognu u objašnjavanju kratkoročnih poslovnih ciklusa.

22

EKONOMSKI HORIZONTI

Takođe, novi kejnzijanci daju veliki doprinos proučavanjem realnih rigidnosti na tržištu rada, kroz modele implicitnih ugovora, efikasne nadnice i insajder-autsajder model.

Zaključak

Rad kao faktor proizvodnje, koji se nalazi na strani agregatne ponude, je predmet izučavanja kako mikroekonomskog, tako i makroekonomskog pristupa. Veliki doprinos razumevanju tržišta rada i načina njegovog funkcionisanja, dale su savremene ekonomske teorije. Polazeći od shvatanja teorija koje pretpostavljaju uslove fleksibilnih cena i nadnica, moguće je objasniti nagib krive agregatne ponude koja je uglavnom vertikalna. Ako se napravi razlika između kratkog i dugog roka, kao što je monetaristički slučaj, kratkoročno kriva agregatne ponude ima pozitivan nagib, a dugoročno je vertikalna. U slučaju neanticipiranih šokova novi klasičari prihvataju mogućnost nastanka iznenađujuće - Lukasove krive ponude. Pozitivan nagib krive agregatne ponude ili njena vertikalnost imaju značajne implikacije na kreiranje i sprovođenje mera ekonomske politike. Takođe, u zavisnosti od pretpostavke o rigidnosti cena ili nadnica, kejnzijanci objašnjavaju horizontalnu (do nivoa pune zaposlenosti), vertikalnu (iznad nivoa pune zaposlenosti) ili krivu agregatne ponude pozitivnog nagiba, dok novi kejnzijanci govore o kratkoročnoj agregatnoj ponudi pozitivnog nagiba i vertikalnoj dugoročnoj agregatnoj ponudi. Shvatanja teoretičara kejnzijanske tradicije takođe imaju značajne implikacije na kreiranje i sprovođenje mera ekonomske politike.

Reference

1. Abel, B.A., Bernanke, S.B., Macroeconomics, (1995), Addison-Wesley Publishing Company, Inc.

2. Froyen, R.T., Macroeconomics, (1990), Macmillan Publishing Company, Inc. 3. Jakšić, M., Makroekonomija, (2003), Čigoja štampa, Beograd.

23

EKONOMSKI HORIZONTI

4. Stanković, K., Savremene ekonomske teorije, (2006), Ekonomski fakultet, Kragujevac.

5. Romer, D., Advanced Macroeconomics, (1996), The McGraw-Hill Companies, Inc.

6. Baily, M.N., Friedman, Ph., Macroeconomics, (1995), IRWIN, Inc. 7. Patinkin, D., On different interpretations of the General Theory, (1990),

Journal of Monetary Economics, No. 26. 8. Ekelund, R.B., Hebert, R.F., Povijest ekonomske teorije i metode, (1997),

MATE, Zagreb. 9. Samuelson, P., Nordhaus, W., Ekonomija (2000), MATE, Zagreb.

24

EKONOMSKI HORIZONTI, 2008, 10, (1) str. 25−37

Anna Karwińska *

SOCIAL ECONOMY TO DEAL WITH SOCIAL EXCLUSION IN POLAND

Abstract: Social exclusion is defined for the needs of social policy as “ a refusal to follow, or leaving a socially accepted way of life”. This leads often to the emergence of a significant number of social misfits who frequently get used to the condition of being passive, or to “acquired helplessness”, leaning on social welfare institutions, and at times becoming strongly dependent on them. Needless to say, this may lead to the vicious circle syndrome which is a real threat for many people in Poland. Withdrawal and giving up the attempts that might improve their condition resulting from their low self-esteem worsen the prospects of a person or a family. The paper presents the significance of the development of social economy to support the necessary social changes, primarily social integration and reintegration may be analyzed within three basic areas. Firstly, a proper social and economic context for those changes, secondly creating opportunities to find one’s own place, mainly, but not only on the labor market, and thirdly transformations in social attitudes and aspirations.

Key words: social economy, civil society, social exclusion, marginalization, poverty, social integration,

JEL Classification: I13

1. Introduction

To put it succinctly, we are talking here about democratic principles, civil society, and last but not least, about market economy. By definition, democracy assumes the existence of citizens’ rights, participation of eligible citizens in social and political life, participation in decision making process, etc. However, practically in all democratic societies we may find exclusions from the participation in democracy, which may translate into exclusion (or voluntary abstention) of individuals and communities from participating in certain

* Chair of Sociology, Cracow University of Economics

25

EKONOMSKI HORIZONTI

relationships or processes, rationing of privileges, refusal to exercise citizens’ duties, banning political opposition, etc.

Furthermore, a given society may note a seeming increase in democratic freedom measured by the growing number of procedures or democratic character institutions, or the “statutory” increase in extending the scope of those procedures to new areas of social life. However, it should be remarked that such an “increase” does not necessarily translate into the development of democracy, once we understand the latter category in terms of common access, as well as including in the process the excluded, frequently “invisible” societies.

In turn, the very concept of developing civil society finds root in the conviction that state institutions are not able to cope with the growing social problems, particularly in time of fast social transformation, and when the problems are specific, they relate to selected communities (eg ethnic minorities), or which require customized solutions within certain groups of society. A characteristic trait of civil society is the establishment and strengthening the network of relationships, creating opportunities for possibly largest participation in social life for all, including minorities and all kinds of “misfits”.

The development of civil society is one of the significant processes in social development from the point of reaching important social objectives, eg a guarantee to participate in decision making, monitoring and criticizing the authorities, fostering the concept of “us”.

Among important prerequisites for the emergence of civil society one should remember about the binding legal framework ensuring greater or lesser opportunities to participate in social life. The Constitution of the Polish Republic does not limit those opportunities; on the contrary, it stresses the principle of equality in this area. The interpretation of law and its enforcement may be a problem. There are different prerequisites for the ways of exercising power, and for the competencies and attitudes necessary for active participation in the social life.

Finally, we come to the market economy which has been founded on the premise that, by definition, free market does not discriminate against anyone. In real market-based economies both individuals, as well as whole social categories of people are excluded and/or pushed to the margin, since that is the imperative of some powerful entities on the market. Therefore, those people either remain on the fringe of market processes, or are wholly eliminated and

26

EKONOMSKI HORIZONTI

deprived of the opportunities of equal participation in production, trade, consumption which are enjoyed by the privileged groups. Economic development may proceed without the deprived ones, however exclusion prevents the implementation of social development.

2. Social economy – a better economy?

Building a system which may combine economic efficiency with fairness is by no means an easy task. That is conditioned by a specific type of social structure, the character of social relationships, and finally economic order.

The concept of social economy has been frequently raised, particularly over the past few years, in the talks on fostering desirable social changes aimed at forming a properly functioning society.

Social economy has been in the focus of interest of many countries, including Poland, even though that concept has not been sufficiently researched in our country. The very term “social economy”1, despite its growing importance in the past few years, has not been defined in a clear way. Predominantly the characteristics of that sphere is focused on the values it cherishes, or the entities it embraces. The values which social economy has to conform to include solidarity and cohesion, dedication, democratic rules, activity and trust.

The survey of 2006 on non-governmental organisations reveals that the values that were ranked highest pertain to business, ie good organization, competence, efficiency and effectiveness. It should be noted that transparency or conformity to procedures are still ranked too low.

Social economy is launched by organisations and businesses that are independent from the state, that manufacture goods or provide commercial and non-commercial services aiming at the social benefit, that allow democratic participation of users that are both beneficiaries and employees, that set objectives based on solidarity and common interest, and that do not allow the

1 There are many other terms such as ”citizens’ economy”, “solidarity economy” or “local

community economy” Some authors point to the fact that Polish term “social economy” covers both management of resources as well as this area as a science. English has separate terms, viz. economy and economics.

27

EKONOMSKI HORIZONTI

profits to be shared by the shareholders (REVES Charter – The Network of Cities and Regions of Social Economy)2

A crucial, foremost principle of social economy is the primacy of individual and social objectives over capital. What it really means is that activities supporting the members of groups and institutions, particularly those disadvantaged or threatened with social marginalization, should be implemented, even though such activity might not allow maximizing the profits. Hence, striving to harmonize development by reconciling various premises that lie at the foundation of the market, the state and the society are the crucial element of social order stipulated by social economy (see Table 1).

Table 1. The principles regulating various spheres of social life.

Sphere of social life Governing principle

Market State Society

Location rationality X

Distribution rationality X

Solidarity rationality X

Source:[Kwaśnicki;2005;4]

Social economy organizations and institutions are economic and social entities actively participating in all sectors of economy. They are distinguished by their objectives and a special form of entrepreneurship. Social economy includes such organizations as co-operatives, mutual funds, societies and foundations. They take active part in social welfare, banking, insurance, farming production, organization of commercial activity, crafts, housing, local services, education, trainings within the area of culture, sports, and leisure activities (Leś; 2005).

Juxtaposing social economy with other spheres of market-based economic activity, or the state distorts the perception of the former, which is expected to complement other spheres of activity. Hence, the answer to the question put in the sub-title of this chapter is negative – social economy is not “better”, but simply based on other premises.

2 Social Economy 2004, Kraków 27 – 29 October 2004, Conference materials

28

EKONOMSKI HORIZONTI

Crucial values of social economy (which have been mentioned above) are decisive in formulating its role in social local development. Realization of those values allows to make maximum use of various local resources, both material and human, social or cultural capital, as well as to guarantee proper co-operation of private and public sectors within that area. In addition, implementation of social economy principles helps to prevent social exclusion and facilitates elimination of its consequences, thus alleviating social strains.

By providing good working places it improves the quality of life and prevents social exclusion (Pieńkowska, 2005), hence it contributes, directly and indirectly, to social development, to the emergence of a properly functioning state, ie a highly integrated community based on common goals, sharing the responsibility and social solidarity. The cases of marginalization and social exclusion pose most serious threats to “proper functioning”, and they are the root of many disadvantageous processes such as the threat of social disorganization, increasing indifference, violation of social intercourse rules, deteriorating stability and security.

3. Cases of social exclusion in Poland as a social, economic and cultural problem.

Almost from its onset, the social world of homo sapiens kind has had an ordered hierarchy in which individuals, as well as whole groups, had clearly defined positions involving more or less explicit expectations, privileges and duties. Naturally, such a world has the better and the worse members of its community, the privileged and the deprived, those wielding power and those listening to orders. What is important is the fact that quite often such a type of social life organization has been perceived to be not just “natural”, but also “justified”. Frequently, those processes are attributed to excessive differentiation in satisfaction of needs, not only basic, but also those sophisticated ones. That leads to permanent exclusion of certain individuals, or whole groups beyond the main stream of social life.

29

EKONOMSKI HORIZONTI

Marginalization and social exclusion can be observed practically in every country, and they may affect various social groups and individuals of various status.3

Quite often marginalization and exclusion are perceived to be the symptoms of poverty contributing to the emergence and strengthening of social disparity. This is how degraded districts, downtown depressed areas, former collective, now dilapidated farms or suburban slums are created.

Still, one could find many other circumstances breeding, figuratively speaking, a “marginalizing power”. Here one may mention illnesses, particularly those frightening ones, eg AIDS, psychic disorders or disabilities. Marginalization may affect “aliens” to certain cultures, refugees, illegal immigrants, temporary workers operating in the grey zones of economy. It may also be the result of social disapproval towards persons infringing cultural models of behavior, sexual minorities, as well as people propagating socially unacceptable ideas or condoning extreme ideologies. It is worth noting that similar factors conducive to marginalization of individuals or social groups prevail in diverse societies. Women, senior citizens and sexual minorities are more frequently becoming marginalized.

The operating definition adopted for the needs of National Strategy of Social Integration in Poland describes social exclusion as “ a refusal to follow, or leaving a socially accepted way of life” (National Strategy of Social Integration). This definition highlights the importance of social and cultural context in the processes of expulsion from social life. In the first place, a socially accepted way of life has a different cultural and social context for various social groups and individuals in a society.

Secondly, the possibility to follow such a way of life is strongly determined by the network of relationships, the method of operating of institutions, and finally the existing cultural models applied to social life practices. In some societies the margin of acceptance of behaviors that do not comply with the accepted norms of “desirable” or “best” models is quite wide, in others surprisingly narrow. The smaller the margin of acceptance of disparity, the greater the chance of marginalization and exclusion.

3 Even a proper background or belonging to an elite do not provide effective protection against

marginalization or exclusion. Within certain periods the intellectuals, land owners and petty bourgeoisie were subjected to state dircted marginalization and exclusion in Cuba or the Soviet Union.

30

EKONOMSKI HORIZONTI

This leads to the emergence of a significant number of social misfits who frequently get used to the condition of being passive, or to “acquired helplessness”, leaning on social welfare institutions, and at times becoming strongly dependent on them. From the perspective of those institutions, at least in some cases, it is easier to give financial support to people in need rather than launch special programs facilitating their social reintegration. This is particularly apparent in cases of social exclusion due to poverty. Quite often it is difficult to break away from the “poverty circle”, even in the developed countries. This is due to the lasting character of social differences, also to be observed in Poland.

The processes of inherited poverty and helplessness aggravate unequal opportunities in successful competition for high social and professional positions, as well as lower motivation for social mobility within certain social categories.

The assessment of the magnitude of those processes is by no means easy. While some surveys indicate that 11 per cent of population fall within poverty bracket (assuming that their low income makes those people eligible to social benefits), others quote 50 per cent (once we assume that people living on minimum wage level belong to that group). It is particularly significant that impoverished people frequently treat their condition as a predicament beyond their control. Needless to say, this may lead to the vicious circle syndrome. Withdrawal and giving up the attempts that might improve their condition resulting from their low self-esteem worsen the prospects of a person or a family.

This, in turn, makes it easier for such people to call themselves ”inferior”, at times even “victims”, aggravating their frustration and shifting the blame on others. Factors that increase the feeling of marginalization and exclusion include unemployment, supporting many children, living in “stagnant” areas (small villages, former collective farms, areas lacking infrastructure that are not attractive to investors)

Additionally, having defined their standard of living as „incompatible with their expectations“4 they do not take any action to change it. That premise is quite significant for the considerations of marginalization.

4 „Social Diagnosis 2007“ survey indicates that in March 2007 the households included in the

survey declared that with their income they could make ends’ meet with some difficulty (33.9%), with difficulty (22.2%), and with a great difficulty (21%).

31

EKONOMSKI HORIZONTI

The results of ”Social Diagnosis 2007” survey indicate that a significant part of households (over 32 %) have incomes which do not allow (in their opinion) to meet all their needs. Theoretically speaking, there are various strategies to cope with such problems. There are defensive strategies (to defend or resign from the present standard), and offensive ones. Here people are trying to offset the problems. The most popular strategy calls for reducing the needs, then taking loans or credit. The needs that are reduced first are those which are above the necessities of life, ie participation in cultural events, recreation, social life.

Sociologists are worried by the relative increase in poverty of the youngest generation, and especially by inheriting poverty after their parents. Currently in Poland families with many children are in a much worse economic position than families of retired people, and single mothers with one child are better off than full families with many children.

Additionally, the more children in a family, the higher the threat of persistent poverty. Such families are mostly in the area of acute poverty. At this point, it is worth mentioning that the whole set of adverse socio-demographic traits, and also personality traits (fatalism) is most common with families having many children (Golinowska and others, 1996, p. 26 and following)

Researchers looking for solutions counteracting exclusion and marginalization, or at least minimizing their impact, should mark the significance of cultural models and convictions related to the perception of poverty. In the countries with Protestant tradition poverty is often considered a “committed failure”, which leads to blaming the poor for their inferior status. Also in the contemporary Poland young, well educated people who found themselves at home in the new economic reality started to perceive poverty as the result of laziness, irresponsibility or idleness. Those opinions are confirmed when the better-off members of the society notice that the disadvantaged are quite industrious in exercising their rights to social welfare.

Individuals, or even whole families move without much restraint to the receiving end, and in the long term such a stance is becoming a standard. What they get allows them to eke a living, yet it does not let them take part in the “normal” world where one should earn money, make choices, go shopping, spend.

32

EKONOMSKI HORIZONTI

3. Social economy in Poland within social integration and reintegration processes

The significance of the development of social economy to support the necessary social changes, primarily social integration and reintegration may be analyzed within three basic areas. Firstly, a proper social and economic context for those changes, secondly creating opportunities to find one’s own place, mainly, but not only on the labor market, and thirdly transformations in social attitudes and aspirations.

However, the implementation of such tasks involves an appropriate “driving force” of economic entities, which is still a problem in Polish conditions. A draft of National Development Plan for 2007 – 2013 stipulated giving support to the development of social economy sector both in conformity to the adopted axiology, as well as owing to the fact that the authors of the Plan perceived social economy as an important constituent in the development work. The values included in the Plan comprised the right of an individual to autonomy and self-fulfillment, as well as to social activity.

The values relating to intermediate structures included giving equal opportunity rights to all communities and social groups, strengthening cultural identity on local and regional level, elimination of the causes and consequences of discrimination, and work towards social integration. Finally, on the macro-social level, most important values of the Plan are oriented at improving the quality of life of present and future generations and respecting natural and cultural resources. (National Development Plan Axiology; 2005, pp. 36-37)

The provisions of NDP pose a real challenge to the development of social economy sector that is weaker (both in terms of HR as well as the staff) than its Western European counterpart. Hence, it may become marginalized or used instrumentally by the politicians. What is more, another weakness of social economy is the lack of proven and efficient models of co-operation with other entities, particularly with the state administration. Finally, one should note the threat of an excessive commercialization. (Grosse; 2005, p.5)

The possibility of co-operation among various entities operating on the market should be considered when searching for an appropriate context. This is especially important due to the fact that the functions of social economy comprise representation of various groups and communities, including those

33

EKONOMSKI HORIZONTI

that for various reasons (a small number, insufficient social acceptance of variety, inability to join in the social dialogue) do not remain in the focus of an “ordinary” market.

Quite frequently social enterprises make up for the deficiencies of social welfare system providing goods and services that are better suited to the needs. Also, particularly in the past few years, they have been extending their activity to new areas eg recycling, revitalization, sustainable technologies (Theory and Practice, … 2006, p.5). Those areas are in great need of an appropriate “social surround”, citizens’ attitudes, the will and feasibility of social participation.5 It should be noted that searching for new ways of social enterprise activity is crucial for forming a social and economic context for social enterprises.

Within their framework we see both staff on the payroll, as well as voluntary workers, consumers of services, customers, various supporting organizations and local public institutions (Defourny; 2005; p.47). In this way new models or enterprises, more flexible, more open and better suited to local conditions are being formed. Kwaśnicki notes that, in Polish conditions, the social and economic context needs much to catch up with the developed western countries.

Approximately 0.8 per cent of total workforce are employed in social economy in Poland. In Holland that percentage reaches 14.4%. Even more striking differences can be found in the numbers of voluntary workers employed by the third sector. There are 20% of them in Poland, 37% in Holland, and staggering 57% in Sweden. (Kwaśnicki; 2005; p.29)

Social enterprises are expected to meet the needs of the “weak” (excluded, poor, disabled). Therefore, they should contribute to alleviating the symptoms of social disorder and other undesirable traits of social life. Hence, we may expect suggestions for new ways of solving social and economic problems, especially on the local level.

Social enterprises provide new, quite special workplaces. First of all they are varied, which is partly dictated by the provisions of social economy oriented to meet social objectives, especially reintegration. Then they adapt to local conditions and the expectations of the community.

5 Polish and foreign experiences demonstrate how important that is for revitalization.

Revitalization of post-industrial areas or degraded urban space needs the support of local social capital and entrepreneurship (Karwińska; Lenartowicz; 2007)

34

EKONOMSKI HORIZONTI

It is also important to allow participation in the market without possession of capital assets by supporting social co-operatives, sole traders (eg in the area of tourism, small scale manufacturing, restoration of old crafts). The latter have become a part of the tourist offer, particularly for a more discriminating tourist. It is important for the local authorities to perceive the role of that sector in complementing the activity of other economic entities, and to assist in providing good and stable employment opportunities. Within 2004-2006, the activities oriented on supporting social employment contributed to establishing 100 Integration Clubs, and 36 Social Integration Centers. This activity should be sustained in the years to come and receive the support of local authorities. (Domestic program of social security…; 2006; p.27).

The implementation of such programs may result in increasing professional and social activity of people deprived of a strong position on the labor market due to their insufficient skills and competencies, people with low employability opportunities and frequently, due to their low esteem, lacking belief in their own potential. Such situation leading to marginalization and, in the long run, to professional and social exclusion, creates growing challenges for non-governmental organizations, educational institutions, the media. It is crucial for those people to change mental orientation, attitudes, ways of perceiving themselves and the world that surrounds them. What could be the role of social economy in those transformations?

On the one hand, it is important to create a “friendly” environment, to induce the feeling of security and acceptance. On the other hand, it is equally important to propagate entrepreneurship, to restore (or induce) the feeling of being a performer rather than a recipient. Social economy stipulates precedence of social objectives over generating profit, hence a social enterprises have a special mission to ensure the feeling of security and acceptance. On the other hand, if they are entities competing on the market, they must build their competitive advantage not only by upholding important social values (solidarity, social integration, trust, psychological comfort, the feeling of acceptance and the sense of belonging), but also by offering goods and services that are in demand on the market.

Hence, they must bear a certain risk, as well as demand performance of their employees, enforce certain norms and procedures. Even if social enterprises may function due to support of the state, relying on social enterprise development funds and benefiting from lifting certain competition standards , it is necessary to sustain that growth and development by encouraging the

35

EKONOMSKI HORIZONTI

budding entrepreneurs and teaching them how to cope with anxieties, competition or risk. In practical terms that means integration (or reintegration) not only with the society, but also with the market,

It is quite worrying that the implementation of social reintegration programs necessitates (according to Friskie) intervention into the mechanisms of allocation of goods by the state or other institutions, and providing a sheltering umbrella over the beneficiaries of such programs.

4. Conclusion

The development of social economy is determined by the existence of certain level of civil society and democratic social order. On the other hand the functioning of social economy institutions helps to built social solidarity, social cohesion and, in turn strengthens social capital and , by the same token the development of civil society. Considering social economy institutions as a part of national economy one must, however, point out that there is a certain ambiguity in assessing the role of so called social enterprises. They might be seen as a since the development of social economy may lead to the emergence (or strengthening) of the whole areas of economy to which the mechanisms of competition, efficiency and rationalizing would not apply. However, assuming another approach, Frieskie’s “umbrella” may be considered either a transitory strategy, or the one implemented to a limited extent with a view to form certain attitudes and behaviors. (Friskie; 2004; p.12). Regrettably, social economy does not provide universal solutions to social problems emerging as a consequence of growing disparities, embedding poverty and helplessness in some communities, as well as passivity and demanding attitudes.

Perhaps it should be treated as a complementary sphere to other areas of economy, giving real opportunities for supporting at least some people, if not whole communities threatened with a permanent exclusion. The significance of social economy lies in showing alternative ways to “become an entrepreneur” or to “become an employee”, viz assuming proactive attitudes in searching for solutions instead of waiting for help. This calls for, as discussed above, the co-operation of proper level authorities, particularly on the local level with the “third sector”, proper legal regulations, and strengthening the role of social enterprises as a partner in economic relationships.

36

EKONOMSKI HORIZONTI

Literature

1. Defourny, J., Przedsiębiorstwo społeczne w poszerzonej Europie:Koncepcja i rzeczywistość, w: Ekonomia Spoleczna Krakow 2004,wyd. Ministerstwo Polityki Społecznej, Warszawa 2005

2. Frieske, K., Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej, wyd.IPiSS, Warszawa 2004

3. Golinowska S, Balcerzak Paradowska, B., Kołaczek, B., Głogosz, D., Dzieci w trudnych sytuacjach. Raport IPPiSS zeszyt nr 10, Warszawa 1996 .

4. Grosse, T.G., Analiza wpływu działań Programu Operacyjnego Społeczeństwo Obywatelskie w odniesieniu do celów i priorytetów NPR 2007-2013 ze szczególnym uwzględnieniem wymiaru ekonomicznego. Ogólnopolska federacja Organizacji Pozarządowych, Warszawa, wrzesień 2005

5. Gumkowska M., Herbst J., Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych, Raport z badania 2006, wyd. Klon/Jawor, Warszawa 2006

6. Karwińska A., Lenartowicz K., Społeczne odzyskiwanie przestrzeni zdegradowanej

7. Krajowy program „zabezpieczenie społeczne i integracja społeczna na lata 2006-2008”, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, warszawa 2006 http://www2.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/9D360704C8695126C1256F080042B7B5/$file/NSIS.pdf?Open 18.04.07

8. Kwaśnicki, W., Ekonomia (gospodarka) społeczna, 2005 http://prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/todownload/gospodarka_spoleczna.pdf 30.03.07

9. Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013, Aksjologia. WWW.npr.gov.pl 07.10.2005

10. Z teorii i praktyki gospodarki społecznej, Pr.zb. pod red. E. Leś. i M. Ołdak, Collegium Civitas Press, Warszawa 2006

37

http://www2.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/9D360704C8695126C1256F080042B7B5/$file/NSIS.pdf?Openhttp://www2.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/9D360704C8695126C1256F080042B7B5/$file/NSIS.pdf?Openhttp://prawo.uni.wroc.pl/%7Ekwasnicki/todownload/gospodarka_spoleczna.pdfhttp://www.npr.gov.pl/

EKONOMSKI HORIZONTI, 2008, 10, (1) str. 39−51

Dr Rasto Ovin*

ULOGA UNIVERZITETA U PRIVREDNOM RASTU KROZ EMPIRIJSKO ISKUSTVO

U TRANZICIONOJ ZEMLJI

Apstrakt: U okruženju koje se naglo menja, evropski ekonomski odnosno poslovni fakultet treba da deluje kao promoter i kao kreator promena a ne kao pasivni posmatrač. Ova mu je uloga određena činjenicama, koje predstavljaju rastuća lokalna i međunarodna konkurencija na području visokog obrazovanja kao i očekivanja studenata, poslovnog okruženja i organa države i grada u kome se nalazi. Ovaj članak istražuje spremnost univerzitetskih nastavnika da predvode promene u tom smeru.

Ključne reči: Ekonomika obrazovanja, Bolonjska reforma visokog obrazovanja

ROLE OF UNIVERSITY IN ECONOMICS GROWTH THROUGH EMPIRICAL EXPERIENCE IN A TRANZITION COUNTRY

Abstract: In the changing environment an EU business school must act as a promoter and creator of reforms rather than as a passive spectator. This role is actually imposed by growing local and international competition in the field of higher education as well as it is expected by the student population, business environment and the stakeholders. The paper explores readiness of the teaching staff to be a leading actor in these processes.

Key words: Economic of education, Bologna reform of higher education JEL Classification: I12

* Univerzitet u Mariboru, Institut za ekonomsku dijagnozu i prognozu kot Ekonomsko-

poslovnog fakulteta, Maribor, Slovenija, EU.

39

EKONOMSKI HORIZONTI

1. Uvod

Postoji jaka korelacija između BDP po stanovniku i nivoa obrazovanja, što važi i za nivo BDP po stanovniku i javno finansiranje obrazovanja (Guisan 1998). Uprkos tome, što se i u stručnim debatama često ističe veza između obrazovanja, produktivnosti i ekonomskog rasta (n. pr. Matton 2006, ELDIS 2008), empirijske analize ne potvrđuju tu kauzalnost. Za razliku od jasne mikroekonomske koristi investicija u obrazovanje za učesnike u obrazovanju, pozitivan makroekonomski efekat investicija u ljudski kapital na privredni rast, upotrebom neoklasičnog modela nije bio empirijski dokazan (Barro 2000, Dahlin 2001, Stevens i Weale 2003). Upotrebom modela endogenog privrednog rasta ta se veza može smatrati posredno dokazanom – u smislu trajanja obrazovanja i u smislu njegovog ranog početka (de la Fuente 2006, Segueira i Martins 2007), dok novije studije potvrdjuju, da uticaj ljudskog faktora na privredni rast zavisi pre svega od kognitivnih znanja populacije i od kvaliteta institucija povezanih sa privredom (Hanuschek i Wößmann 2007).

Evropski univerziteti se neprestano menjaju. Karakterističan za te promene je proces, koji zapravo traje od kraja 1950-ih godina, kada su evropski univerziteti počeli postepeno da poprimaju oblik i genezu američkog tipa „tržišno usmeravanog“ univerziteta (Neave 1998). Tako je u suštini cilj svih reformi univerziteta u Europi više ili manje približavanje američkom tipu univerziteta i to, pre svega, u smilu brisanja granice između akademije i poslovne prakse te u smislu povećanja društvene odgovornosti univerziteta. Ocenjuje se da se na taj način može povećati njihov doprinos ekonomskom i opštem razvoju društva kao i smanjiti zavisnost ove institucije od državnih finansija.

Ova se iščekivanja temelje na statistički utvrdjenim činjenicama (izvor svih podataka: Aghion i drugi 2007). Na 100 američkih univerziteta na Šanghajskoj lestvici1 tako dolazi 21 EU univerzitet, dok univerziteti u četiri američke najbolje plasirane države (Massachusetts, California, New York i Pennsylvania) postižu više poena od bilo koje evropske države svrstane između najboljih 50 ili 100 država sa najboljim univerzitetama (2006). Sa američkim univerzitetima u izvesnoj meri se mogu meriti samo Švajcarska, Švedska i

1 Shanghai Jiao Tong University Academic ranking of World UNiversities – (www.arwu.org).

40

http://www.arwu.org/

EKONOMSKI HORIZONTI

Velika Britanija. Takodje, vrlo idikativan je i podatak o izdacima po jednom studentu. Dok se u Europskoj uniji u 2001. na jednog studenta godišnje „potrošilo“ 5.800 EUR, ta je brojka za SAD bila 24.300 EUR 2. U toj su godini ukupni izdaci za visoko obrazovanje iznosili 1,3% BDPa u EU i 3,3% BDPa u SAD. Pri tome udeo javnog finansiranja u EU bio je 1,1 % i 1,3% u SAD, a udeo privatnih izvora finansiranja u EU bio je 0,2% naspram 1,8% u SAD!

Uprkos tome, kao što smo već spomenuli, veza između ulaganja u obrazovanje i privrednog rasta nije jednoznačno empirijskiki dokazana, efikasnost nauke i obrazovanja ipak se često povezuje sa opštim ekonomskim performansama (viditi na pr. već spomenute: Aghion i drugi 2007). Tako je rast BDP u razdoblju 1995 – 2005 u SAD iznosio 22,5%, dok su ti podaci za evropske privredne velesile Nemačku i Francusku bili 6,3% odnosno 15,7%. U istom periodu nezaposlenost u ovim državama u proseku iznosila je 5,1% (SAD), 8,5% (Nemačka) i 10,1% (Francuska). Prema Indeksu globalizacije A.T. Kearney u 2005. godini SAD su postigle četvro mesto (iza Singapura, Irske i Švajcarske), dok je Francuska bila na 17. a Nemačka na 22. mestu (izvor podataka: OECD 2007 i CESifo 2008).

U tom smislu treba razumeti nastojanje Evropske komisije, da se i pomoću reformisanja univerziteta, smanji zaostatak za SAD. Taj cilj sadrži Bolonjska deklaracija koja sledi Magnu kartu univerziteta (Magna Charta Universitatum) i koja je bila potpisana u Bolonji 1988, te Lisabonska strategija, potpisana 2000 godine i reformisana u 2005. To su različiti dokumenti, koji ipak sa stanovišta razvoja i reformisanja univerziteta sadrže istu poruku: evropsko društvo će omogućiti bolji život svojim građanima pomoću veće konkurentnosti, koja će se bazirati na znanju. Društvo znanja se ne temelji samo na obrazovnim institucijama i svakako ne samo na univerzitetima. Međutim, obzirom na nivo znanja koji oni poseduju, te obzirom na to da su oni partneri najznačajnijih društvenih institucija i nosioca privredne moći, univerziteti preuzimaju najveću odgovornost. Podrazumeva se i očekuje se, da će nužnost ovih procesa biti najpre shvaćena i promovisana kod profesora univerziteta. Zbog toga principe Bolonjske deklaracije koji usvajaju učenje umesto podučavanja, i Lisabonske

2 Od svih činjenica koje određuju kvalitet univerziteta najveći je korelacijski koeficijenat imao

budžet po studentu (0,61), dok se programska autonomnost univerziteta pokazala beznačajnim (-0,01) (ibidem). Ovu se autonomnost ne sme zameniti upravljavskom avtonomnošću, koja u američkom mnodelu predstavlja univerzitet sa karakteristikama poduzeća u smislu pridobivanja sredstava i kadrova te u smislu njihovog angažovanja i nagrađivanja.

41

EKONOMSKI HORIZONTI

strategije koja promoviše napredak znanja na svim nivoima, treba više tretirati kao spoljašnju potporu reformi na univerzitetima a ne kao formalnu obavezu.

Naravno da te procese na univerzitetu predvode ekonomski i poslovni fakulteti i to zbog jake veze njihovog naučnog područja sa privrednom praksom, koja je, zbog globalizacije i otvaranja tržišta u tranzicionim zemljama, prva osetila potrebu za novim znanjem i nadgradnjom postojećeg znanja. Šta više, upravo se od ekonomskih i poslovnih fakulteta očekuje da će upozoravati privrednu praksu na nove strategije i poslovne tehnologije, koje zahteva današnje veliko unutrašnje tržište EU i globalno tržište. Na kraju, povezivanje sa praksom je i jedini realni izbor ekonomskih i poslovnih fakulteta koji će osigurati njihov dalji razvoj pa čak i postojanje, jer se u skoroj budućnosti može očekivati samo smanjivanje javnih sredstava za njihovo finansiranje (Ovin 2008).

U ovom članku analiziramo spremnost nastavnika na univerzitetu za prihvatanje principa i ciljeva Bolonjske deklaracije i Lisabonske strategije u praksi u tranzicionoj zemlji. Posle obrazloženja ciljeva istraživanja, metoda i uzorka, predstavljeni su rezultati istraživanja i zaključci, na koje istraživanja ukazuju.

2. Cilj, uzorak, podaci i metod istraživanja

Cilj istraživanja bio je bolje razumevanje odnosa nastavnika univerziteta prema reformi, koju iziskuje promena poslovne prakse, uzrokovana tehnološkim napretkom kao motorom globalizacije. Zbog metodoloških ograničenja i zbog poverljivosti nekih od podataka, primenićemo rangiranje pojedinih odgovora odnosno vrste respondenata.

Proveravane su sledeće hipoteze: - Razlika u političkoj volji za promene na nivou ekonomske politike

značajnija je od razlike u postignutom nivou tranzicije kada su u pitanju potrebne reforme na državnom univerzitetu.

- Nesigurnost, koju izazivaju promene, ispoljiće se u lošem prihvatanju projekata, koji znače veće promene uprkos tome, da mali individualni troškovi nastavnika (promenjeni način rada, promenjeni način nagrađivanja) mogu donositi veću korist studentima i fakultetima.

42

EKONOMSKI HORIZONTI

- Otvorenost glavnih gradova predstavlja bolje okruženje i uzrokuje veću spremnost za reformisanje državnog univerziteta od periferije.

Obzirom na stanovišta u uvodu ovog članka u obzir su uzeti ekonomsko – poslovni fakulteti sa državnih univerziteta iz dve tranzicione zemlje u 2007 godini. Oni se razlikuju po dve osnovne karakteristike, kod kojih su istraživane pojedine moguće kombinacije:

- napredna tranziciona zemlja (zemlja A) : zemlja, ispred koje su još brojni reformskii zadaci (zemlja B)

- fakulteti locirani u glavnim gradovima : fakulteti locirani na periferiji.

Upitnik je bio sastavljen od 12 pitanja sa po 5-6 podpitanja, koja su na osnovu realnih projekata proveravala spremnost za reforme na područjima:

- uloga studenata kao partnera na univerzitetu - povećanje akademske i ekonomske efikasnosti naučno-istraživačkog

rada i savetovanja - odnos prema privrednoj praksi i opštem razvoju društvene zajednice - otvorenost univerziteta za kvalitetan humani kapital

Podpitanja su proveravala različite nivoe odnosa prema projekatu, koji znače promene: principijelni stav, spremnost na učešće u projektu, spremnost za promovisanje projekta i agitaciju, te spremnost za dodeljivanje finansijskih sredstava fakulteta za najbolji mogući uspeh projekta. Vrednost odgovora bila je klasifikovana unutar klasičnog raspona između 1 (ne slažem se sa projektom) i 5 (potpuno ga podržavam). Na osnovu tih vrednovanja izračunate su vrednosti koje je postigao pojedini projekat odnosno vrsta podrške odnosno nepodrške, koju je dobio od ispitanika (podpitanja). Pored toga dobijene su vrednosti bile primenjene za utvrđivanje uticaja razlika u lokaciji između fakulteta.

Kao ograničenje istraživanja najpre nastupa veličina uzorka ekonomskih i poslovnih fakulteta, gde je N = 5. To znači, da nije moguća statistička provera odgovora, i da je moguće govoriti samo o indikacijama. Sledeće je ogranićenje upotrebljenog metoda u tome što su odgovori onih koji su pristali na ispitivanje (Nk = 8) primenjeno na svu nastavničku populaciju. Sa tim su metodološkim pristupom respondenti bili upoznati. Rizik ispoljavanja ličnog stava i time pogrešne ocene povodom takvog pristupa, nastojao se smanjiti time, što su se tražili odgovori kolega, koji su upoznati sa reformskim procesima na svojim univerzitetima ili su u njih uključeni.

43

EKONOMSKI HORIZONTI

Podloga za ocenu odnosa prema reformi nisu bili ciljevi i mere Bolonjske deklaracije ili Lisabonske strategije. Upotrebivši testiranje odnosa prema realnim projektima, koji podržavaju oba dokumenta, isključio se rizik ocene poznavanja formalnih zahteva tih dokumenata, što bi nivelisalo razlike između odgovora pojedinih univerziteta. Time je bilo, (uzimajući u obzir već spomenute statističke rizike), prema našem mišljenju, omogućeno ocenjivanje odnosa prema mogućim realnim merama i praksi reformi na univerzitetu, koju traže spomenuti dokumenti EU.

3. Rezultati empirijske analize

Po pojedinim područjima analizirali smo sledeća podpodručja, koja su bila izražena u smislu realnih projekata. Kod dole navedenih podpodručja u zagradi prikazujemo postignute prosečne rangove. Što je viši rang (mali broj), to bi bio po mišljenju respondenata projekat prihvatljiviji za njihove kolege na fakultetu, odnosno, što je niži rang (veći broj) to su kolege manje spremne za izvođenje određenog projekta. Kod područja u zagradi navodimo neponderisani prosečni rang.

1. Uloga studenata kao partnera na univerzitetu (6,7) 1.1. projekat uvođenja analitički unapredjene studentske ankete o

profesorima, kod koje se rezultati interno objavljuju (10) 1.2. angažovanje studenata u naučno-istraživačkom radu (4) 1.3. projekat inkubatora, lociranog na fakultetu, u saradnji sa vodećim

preduzećem u grani (6) 2. Povećanje akademske i ekonomske efikasnosti naučno-istraživačkog

rada i savetovanja izvan i unutar fakulteta (9,7) 2.1. posebno stimulisanje nastavnika – najefikasnijih istraživača (9) 2.2. izgradnja sistema povezivanja sa privatnim ponudjačima znanja –

privatnim institutima za što efikasnije angažovanje kolega sa fakulteta (12)

2.3 uključivanje nastavnika i njihovih ideja u razvojne projekte fakulteta