elektromanyetİk alanlarin ÇaliŞanlarin …...elektromanyetik alanlarda frekans ve dalga boyu...
TRANSCRIPT
T.C. ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI
İş Teftiş Kurulu Başkanlığı
ELEKTROMANYETİK ALANLARIN ÇALIŞANLARIN SAĞLIK VE GÜVENLİĞİNE ETKİSİ VE ALINACAK
TEDBİRLER
İş Müfettişi Yardımcılığı Etüdü
Recep GÜNER İş Müfettişi Yardımcısı
İstanbul-2014
i
İÇİNDEKİLER TABLOSU
İÇİNDEKİLER TABLOSU .......................................................................................... i
TABLO LİSTESİ ....................................................................................................... iii
ŞEKİL LİSTESİ ......................................................................................................... iii
KISALTMALAR ....................................................................................................... iv
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
1. GENEL KAVRAMLAR ......................................................................................... 2
1.2. Elektrik ve Manyetik Alanlar ............................................................................ 2
1.3. Elektromanyetik Alanlar ................................................................................... 4
1.3.1. Elektromanyetik Alanlarda Frekans Ve Dalga Boyu Kavramı ........... 5
1.3.2. Elektromanyetik Spektrum ................................................................... 5
1.3.3.İyonlaştırıcı Elektromanyetik Alanlar (Radyasyon) .......................... 6
1.3.4.İyonlaştırıcı Özellikte Olmayan Elektromanyetik Alanlar .................. 7
1.4. Elektromanyetik Radyasyon ile Elektromanyetik Alan Arasındaki Fark ........ 7
1.5. Elektromanyetik Güç Soğrulması ..................................................................... 8
1.5.1. Canlılar Tarafından Elektromanyetik Güç Sorulması ........................... 8
1.5.2. Özgül Güç Soğrulma Hızı (SAR) ........................................................ 10
2. ELEKTROMANYETİK ALANLARIN ETKİLERİ ............................................ 11
2.1. İyonlaştırıcı Elektromanyetik Alanların Etkileri (Ionizing -Radyasyon) ........ 11
2.2. Elektromanyetik Alanların Isıl etkileri (Nonionizing) .................................... 13
2.3. Elektromanyetik Alanların Isıl Olmayan Etkileri ......................................... 14
2.4. Elektromanyetik Alanların İnsanlar Üzerindeki Isıl Olmayan Etkileri ........... 15
2.4.1. Sinir Sistemi Üzerindeki Etkileri ....................................................... 16
2.4.2. Kardiyovasküler Sistem Üzerindeki Etkileri ........................................ 19
2.4.3. Endokrin Sistemi Üzerindeki Etkileri ................................................. 21
2.4.2. Elektromanyetik Alan ve Kanser İlişkisi ............................................ 22
ii
2.4.5. Elektromanyetik Aşırı Duyarlılık – EHS ............................................ 23
2.4.6. Kalıtım Üzerinde Etkileri .................................................................... 24
3. ELEKTROMANYETİK ALANLARDAN KORUNMAK İÇİN ALINACAK TEDBİRLER ............................................................................................................. 25
3.1. İhtiyatlılık İlkesine Göre Hareket Etmek ...................................................... 25
3.2. İşyeri ve Çevresinde Maruziyet kaynağı Olabilecek Muhtemel EM Alanların Tespiti .................................................................................................................... 26
3.3. İzin Verilen EM Alan Sınır Değerlerine Dikkat Edilmesi ............................ 26
3.3.1. Uluslararası Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri ................................. 27
3.3.2. Ulusal Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri .......................................... 30
3.4. EM Alan Maruziyetinin Sınırlandırılması .................................................... 34
3.4.1. Teknik ve Mühendislik Önlemler .................................................... 34
3.4.2. Kalkanlama vb. Teknik Önlemler ....................................................... 35
3.4.3. Ekipman ve Cihazlara Yönelik Önlemler ........................................... 36
3.4.4. Organizasyonel Önlemler .................................................................. 37
3.4.5. Çalışma Şekli ve Yöntemine Yönelik Önlemler ................................. 38
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ............................................................................ 40
KAYNAKÇA ............................................................................................................ 41
iii
ŞEKİL LİSTESİ
Şekil 1. Elektrik ve Manyetik Alan Varlığı ................................................................. 3
Şekil 2μElektrik ve Manyetik Alan Yönleri ................................................................. 3
Şekil 3:Dalga Boyu ve Frekans .................................................................................... 5
Şekil 4:Elektromanyetik Spektrum ............................................................................. 6
Şekil 5: Bir insan modelinin 1 たT manyetik akı yoğunluğu ile önden arkaya doğru ışınlanması dolayısıyla vücut içinde indüklenen elektrik alanı ve elektrik akım yoğunluğu dağılımı ..................................................................................................... 9
Şekil 6: Sinir Hücresinin Elektrik Devresine Benzetimi ........................................... 16
Şekil 7: Kalbin Çalışma Yapısı .................................................................................. 19
Şekil 8: Kalkanlama boyası ve Gebe çalışanlar için hamiye kıyafeti ....................... 36
Şekil λ μ İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyon ve Radyoaktif madde İşareti ................ 39
TABLO LİSTESİ
Tablo 1μ İyonlaştırıcı Radyasyonların İnsan Vücudu Üzerindeki Etkileri ................. 12
Tablo 2: Çalışanlar ICNIRP’nin Kabul Ettiği Sınır Değerleri ................................... 28
Tablo 3: Çalışanlar ICNIRP’nin Kabul Ettiği Referans Değerleri............................. 29
Tablo 4μ Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri............................... 30
Tablo 5μ Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri............................... 31
Tablo 6: Elektronik Haberleşme Cihazları için 10 kHz-60 TGHz frekans Bantlarındaki Elektrik ve Manyetik Alanlar için Limit Değerleri ............................. 32
Tablo 7: 0-Hz-300 GHz Frekans Bantlarındaki Elektrik, Manyetik ve Elektromanyetik Alanlar için Limit Değerleri ........................................................... 33
Tablo 8:SBT Cihazları İçin Tahsis Edilen Frekanslar ............................................... 34
iv
KISALTMALAR
A:Amper
AB: Avrupa Birliği
ABDμ Amerika Birleşik Devletleri
ANSIμ Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü
B: Manyetik Akı Yoğunluğu
c: Işık Hızı
E: Elektrik Alan
EM: Elektromanyetik
eV: Elektrovolt
G: Gauss
f: Frekans
H:Manyetik Alan
Hz: Hertz
m:Metre
mG: mili Gauss
mT: Mili Tesla
µTμ Mikro Tesla
V:Volt
NIEHS: Amerika Milli Çevre Sağlığı Bilimleri Enstitüsü
W:Watt
WHOμ Dünya Sağlık Örgütü
ICNIRPμ Uluslararası İyonlaşmamış Radyasyondan Korunma Komisyonu
IARC: Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı
SBT: Sınai, Bilimsel Ve Tıbbi
SAR: Özgül Güç Soğrulma Hızı
TSEμ Türkiye Standartları Enstitüsü
1
GİRİŞ
Teknolojinin gelişmesi ve nüfusun yoğunlaşmasıyla beraber ihtiyaçların
çoğalması üretimin arttırılmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. Üretimin artması bütün
sektörlerin çok hızlı bir şekilde gelişmesine, üretim kapasitesinin genişlemesine ve
teknolojinin çalışma hayatının bütün kademelerine girmesine neden olmuştur.
Elektrik enerjisi üretilirken, taşınırken ve kullanılırken sağladığı
kolaylıklardan ötürü teknolojinin gelişmesiyle beraber çalışma hayatının en değerli
vazgeçilmezi konumuna gelmiştir. Elektriğin modern yaşamın önemli bir parçası
olmuşken akla gelen sorulardan birisi elektrik enerjisinin zararı olup olmadığıdır.
Elektriğin akla gelen ilk zararları görülebilir olanlardır; direk veya dolaylı temastan
dolayı elektrik çarpması, aşırı yüklenme veyahut aşırı ısınmadan kaynaklanan yangın
ve patlama, kaçak akımlardan dolayı yaralanma veya ölümler şeklinde sıralanabilir.
Elektriğin görülebilir zararlarının yanında elektromanyetik alandan kaynaklanan
görülemeyen zararları da mevcuttur. Yüksek frekanslarda kısa vadede bazı zararları
deneysel olarak ispat edilmesine rağmen hala düşük frekanslarda uzun vadeli
zararları hakkında çalışmalar devam etmektedir. Özellikle elektriğin çalışma
hayatının vazgeçilmez bir parçası olduğu düşünülürse çalışanların sürekli olarak
elektromanyetik alan maruziyetinden kaynaklanan riskler ile iç içe olduğu
görülebilecektir. Aydınlatma amacıyla kullanılan floresan lambadan bilgisayarlara,
wireless sistemlerden cep telefonlarına ve baz istasyonlarına, iş ekipmanlarından
güçlü tomografi cihazlarına kadar bir çok araç ve gereç tarafından çevrilen çalışanlar
farkında olmasalar bile elektromanyetik alan maruziyetinde kalmaktadırlar.
Elektromanyetik alanlara karşı alınabilecek önlemleri daha iyi kavrayabilmek
için sırasıyla bu alanlarla ilgili tanımlara, elektromanyetik alanın canlılar üzerindeki
etkilerine ve devam eden kısmında çalışanları elektromanyetik alanın zararlı
etkilerinden koruyabilmek için alınması gerekli tedbirlere değineceğiz.
2
1. GENEL KAVRAMLAR
1.1. Elektrik ve Manyetik Alanlar
Sürekli olarak doğal ya da yapay kaynaklı elektrik ve manyetik alanların
etkisinde bulunmaktayız. Gökyüzünde oluşan şimşek ve yıldırımlar doğal elektrik
alanları sayesinde olmakta, çalışma ortamlarının aydınlatılması için kullanılan
florasan lambaları yapay elektrik alanları sayesinde çalışmaktadır. Dünyanın doğal
manyetik alanı pusulanın Kuzey istikametini göstermesini sağlamakta, ses
sitemlerinde kullanılan yapay manyetik alan hoparlör çanağını titreştirerek ses
oluşmasını sağlamaktadır.1 Elektrik akımı, elektrik alan ve manyetik alan birbirleri
ile iç içe olan kavramlardır. EM alanlar elektrik alan ve manyetik alanın bir arada
bulunduğu durumu ifade etmektedir.
Elektrik yüklerinin oluşturduğu itme ve çekme kuvvetine elektrik alanı
denilmektedir. Elektrik yükünün varlığı elektrik alanın oluşması için yeterlidir.
Bundan dolayı çalışmayan fakat şebekeye bağlı bir şekilde elektrik akımı çekmeden
duran elektrikli ekipmanlar elektrik alanı üretebilmektedir. Elektrik alan vektörel bir
büyüklük olup, “E” harfi ile gösterilmekte ve birim olarak metre başına Volt olarak
(V/m) ölçülmektedir. Elektrik alan kaynağından uzaklaştıkça hızla azalmakta ve
basit yalıtkan cisimlerle engellenebilmektedir.
İletken bir cismin üzerinden akım geçirilmesi o iletkende mevcut olan
elektrik yüklerinin yer değiştirmese sebep olur, bu durumda iletkenin çevresinde
manyetik alan ortaya çıkar. Eğer üzerinden akım geçirilen iletkenin yakınında başka
bir iletken (insan, hayvan veya cansız iletkenler) varsa meydana gelen manyetik
alandaki değişiklik bu ikinci iletkenin üzerinde akım indüklenmesine sebep olur.
Manyetik alanın oluşması için elektrik alanın tersine elektrik yükünün varlığı yeterli
değildir, elektrik yüklerinin bir iletkenin üzerinde yer değiştirmesi gerekmektedir.
Bundan dolayı çalışmayan fakat şebekeye bağlı bir şekilde elektrik akımı çekmeden
duran elektrikli ekipmanlar manyetik alan üretmezler. Özetlemek gerekirse çalışma 1 Avrupa Komisyonu, Topluluk Araştırması: Sağlık ve Elektromanyetik Alanlar, s.3,(çevrimiçi), www.tgm.gov.tr/tuketici/emd/avkomsaveEMFbro.doc, 15 Ocak 2014
3
mahallinde prize takılı bir şekilde bulunan elektrikli ekipman (pres, matkap,
bilgisayar, elektrik kablosu v.b.) çalıştırılmadığı sürece sadece elektrik alan,
çalıştırılmaya başladığında hem elektrik alan hem de manyetik alan üretir.
Şekil- 1 Elektrik ve Manyetik Alan Varlığı
Çevremizde doğal kaynaklı manyetik alanlar yapay kaynaklı manyetik
alanlara oranla daha güçlüdür. Örnek vermek gerekirse yapay kaynaklı manyetik alan
üreten televizyon 1-5mG civarında manyetik akı üretirken Dünyamız doğal kaynaklı
manyetik alan olarak 500mG civarında manyetik akı üretmektedir2. Doğal kaynaklı
manyetik alanlar DC manyetik alan ürettiğinden dolayı canlı vücudunda akım
indüklenmesine sebep olmaz. Bu sebepten ötürü doğal kaynaklı manyetik alanların
zararsız oldukları düşünülür.
Şekil -2
Elektrik ve Manyetik Alan Yönleri Yukarıdaki şekillerde görüldüğü gibi akımın yönüne bağlı olarak manyetik
alanın yönü değişmektedir. Manyetik alan “H” harfi ile gösterilir ve metre başına
düşen amper (A/m) olarak ölçülür. Manyetik alanda, manyetik akı yoğunluğu “B”
2 Levent Sevgi, “Çevremizdeki Elektrik Ve Manyetik Alanlar” Endüstriyel & Otomasyon, Şubat 2005, s.2
4
ile ifade edilir ve birim olarak Tesla (T) veya Gauss (G) kullanılır. 1 Tesla
Gauss’sa eşittir ve genellikle Manyetik akı yoğunluğu birimi olarak mikrotesla ( µT)
kullanılır3. Manyetik alan ve manyetik akı yoğunluğu arasında ortamın manyetik
geçirgenliği ile ilişkili B=たH bağıntısı vardır. Boş uzayda, havada ve canlı dokularda
た=4π×10-7 (Henry/m) olarak alınır4. Birimden anlaşılacağı gibi iletkenden geçen
akımın yükselmesi manyetik alanı arttırır. Elektrik alanda olduğu gibi kaynaktan
uzaklaştıkça manyetik alan azalır. Yalnız manyetik alan elektrik alanda olduğu gibi
basit yalıtkan cisimlerle engellenemez. Bundan dolayı manyetik alandan korunma
elektrik alana oranla çok daha zordur. Yapılan araştırmaların büyük çoğunluğunun
manyetik alan üzerinde yoğunlaşması bu sebepten ötürüdür.
1.2. Elektromanyetik Alanlar
Kaynakta bulunan yüklerin zaman içinde değişmesi (ekipmanın şebekeye
bağlanıp çalıştırılması vb. durumlar) bu yükler tarafında üretilen elektrik ve manyetik
alanları dalga halinde bir enerji yaymasına sebep olacaktır. Kaynağın boyutları
yüklerin hareketinin dalga boyu ile aynı mertebede olduğunda yayılan dalga enerji
büyüklüğü artacaktır. Bu şekilde elektriksel enerji yayılımına EM dalga yayılması
denir. EM dalga havada elektrik alan ve manyetik alan bileşenleri sıfır olacak şekilde
dalga halinde yayılır. Yayılma doğrultusuna elektrik ve manyetik alan bileşenleri
birbirine diktir. Elektrik alan ve manyetik alnın oranı sabittir ve dalga empedansı
olarak bilinir. Serbest uzay için E/H (Elektrik alan/Manyetik alan) =377 W’dur. E ve
H, r uzaklığı ile ters orantılı (1/r) olarak değişir5.Burada, elektrik dalgası ve manyetik
dalga ışık hızında birlikte yer değiştirirler. Elektromanyetik alanların belirgin özelliği
frekansları ve dalga uzunluklarıdır6.
3 Http://Tr.Wikipedia.Org/Wiki/Manyetik_Alan,(Çevrimiçi), 10.Ocak.2014 4 Levent Sevgi, s.2 5 Hasan Dinçer, “Elektriksel Alanlar Ve Canlılara Etkiler” Elektrik Mühendisliği Dergisi, 435. Sayı, Ocak 2009 s.45 6Tmmo Elektrik Mühendisleri Odası, Elektromanyetik Alanların Etkileri, İzmir s.2
5
1.2.1. Elektromanyetik Alanlarda Frekans Ve Dalga Boyu Kavramı
Aşağıdaki şekil 3’te gördüğümüz gibi kırmızı ile gösterilen elektrik alanın
zaman içinde sürekli değişmesi mavi renkle gösterilen manyetik alanın oluşmasına
sebep olmaktadır.
Şekil -3
Dalga Boyu ve Frekans İki dalga tepesi arasında kalan uzaklık dalga boyu olarak adlandırılır ve “そ”
işaretiyle gösterilir. Saniyedeki titreşim sayısı ise frekans olarak isimlendirilir ve “f”
harfi ile ifade edilir. Bir dalga için, dalga boyu ve frekans arasındaki bağıntıμ
V(dalganın hızı) = そ.f şeklinde gösterilir. Formülde görüldüğü gibi frekans ve dalga
boyu arasında ters orantı mevcuttur; EM dalganın frekansının artması dalga boyunu
azaltırken, azalması arttırmaktadır. Burada EM alan ışık hızı ile hareket ettiğinden
dolayı “V” ışık hızı anlamına gelen “c” ye eşit olur. EM dalganın yaydığı enerji
(foton enerjisi) ise frekans ile Planck sabitinin “ⱨ” çarpılmasına eşittir “E= h.f”.
Bağıntıyı düzenlediğimizde “ ” bağıntısını elde ederiz. EM alanın
dalgalar halinde yayılan enerjisi frekansla doğru orantılı, dalga boyu ile ters orantılı
değişmektedir.
1.2.2. Elektromanyetik Spektrum
EM spektrum EM dalgaların dalga boyları temel alınarak doğru akım
kaynaklarında Gama ışıklarına kadar kategori edilerek sıralanmasıdır. EM dalgalar
kendi içlerinde sınıflara ayrılmaktadır. Sınıflar arasında kesin bir ayrım yoktur,
belirli bir kategoride yer alan bir ışınım, bir başka kategorinin dalga boyu aralığında
bulunabilir. Spektrum elektromanyetik alanların atomun yapısına zarar verebilme
6
özelliğine göre iki ana gruptan oluşur; iyonlaştırıcı olanlar ve iyonlaştırıcı
olmayanlar. EM alanların çok büyük bir kısmı gözle görülemez.
Şekil- 4
Elektromanyetik Spektrum
1.2.3. İyonlaştırıcı (Ionizing) EM Alanlar (Radyasyon)
İyonlaştırıcı EM alanlar etki ettikleri atomun protonunun (pozitif Yük) ve
elektronunun (Negatif Yük) bir arada durmasını sağlayan yüksüz haldeki nötronunu
etkileyerek atomun yapısını bozabilecek güce sahip yüksek frekanslı alanlardır.
İyonlaştırıcı EM alanların frekansı 1024 Hz’den yüksektir ve en az 12eV’den
başlayan enerji değerlerine sahiptir7. İyonlaştırıcı EM alanlar kısa sürelerde ve uygun
dozlarda kullanıldığında X ışınlarının Rontgen işleminde kullanıldığı gibi önemli ve
yararlı amaçlara hizmet edebildiği gibi yüksek dozlarda maruziyet durumunda canlı
organizmada hücrelerin hasara uğrası ve genetik materyalin bozulması gibi
durumlara sebep olabilmektedir. Çalışma hayatında iyonlaştırıcı EM alanlar dar bir
alanda kullanılmaktadır. Genellikle sağlık sektöründe tedavi ve görüntüleme
amacıyla iyonlaştırıcı EM alanlara başvurulmaktadır.
7 İnan Güler, Tamer Çetin, A.Rıza Özdemir, Nedim Uçar, Türkiye Elektromanyetik Alan Maruziyet Raporu, Bilgi Teknolojileri Ve İletişim Kurumu Sektörel Araştırma Ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı Aralık, 2010, s.5
7
1.2.4. İyonlaştırıcı Özellikte Olmayan (Nonionizing) EM Alanlar
İyonlaştırıcı özellikte olmayan EM alanlar basit bir anlatımla atomik bağları
kırmak için yeterli enerjiye sahip olmayan dalgaları ifade etmektedir. Spektrumda
yer olarak 1 Hz’den başlayıp yaklaşık olarak 1000 Hz’e kadar uzanan ve kızılötesi,
Radyo frekansları, mikrodalgaları ve düşük düzeyde frekansların yer aldığı
kategorileri içeren bölümdür. Bu bölümde bulunan alanlar atomun yapını
parçalayacak güce sahip değillerdir ama maruziyet kaynağına yakınlık, kaynağın
gücü, maruz kalınan süresi vb. faktörlere bağlı olarak EM alanda kalan canlıda belirli
bir akımın indüklenmesine sebep olup ısıl etkiler ortaya çıkarabilmektedir. EM
alanlara kısa sürelerle ve yüksek dozlarda maruz kalındığında bazı olumsuz etkileri
olduğu ispatlanmıştır yalnız düşük dozlarda ve uzun süreli maruziyetlerde herhangi
bir etkisi olduğuna dair yapılan çalışmalar sonucunda çok net bir sonuç elde
edilmemiştir. Canlıların EM dalgalara düşük dozlarda olsa bile uzun sürelerde maruz
kalındığında, kanser veya Alzheimer gibi ciddi hastalıklara yakalanma ihtimallerinin
arttığına dair ciddi kuşkular bulunmaktadır.
1.3. Elektromanyetik Radyasyon ile Elektromanyetik Alan Arasındaki
Fark
Genelde, EM kaynaklar, radyant enerji (radyasyon) ile radyant olmayan
alanları birlikte oluşturur. Radyasyon kaynaktan uzağa gidebilir ve kaynak kapatılsa
bile varlığını korur. Buna karşın bazı elektrik ve manyetik alanlar EM kaynağın
yakınında oluşur ve kaynak kapatıldığında bu alanlarda sona erer. Aslında EM etki
alanları 50-60 Hz frekansındaki dalga boyundan daha kısa mesafedeki bölgelerde
oluşur. Bu önemli bir noktadır. Çünkü bazı durumlarda (alan yakınında), elektrik ve
manyetik alanlar birbirinden bağımsız hareket eder. Bu yönüyle EM alan, elektrik ve
manyetik alanları birlikte hareket eden EM radyasyondan ayrılır8.
8 Demet Elhasoğlu, “Elektromanyetik Ki rlil iğin Zararlı Etkileri”, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Eylül 2008, Adana, s.45
8
1.4. Elektromanyetik Güç Soğrulması
Elektromanyetik alanlar maruziyet mahallinin içinde bulunan canlı veya
cansız varlıklarda akım indüklenmesine sebep olur. Ortaya çıkan enerji alanın
gücüne, geçiş mekanizmasının ve alanın frekansına bağlı olarak maruziyet sınırının
içerisinde bulunanlar tarafından emilir9.
1.4.1. Canlılar Tarafından Elektromanyetik Güç Sorulması
İnsan vücudunun farklı bölgelerinin farklı düzeylerde güç soğurmasının
sebebi vücuttaki dokuların EM özelliklerinin birbiriyle özdeş olmamasıdır. Dokular
tarafından emilen gücün miktarı dokunun dielektrik sabiti ve iletkenliğine göre
değişmektedir.
Kompleks elektrik sabit olarak tanımlanan dokuların EM özelliği dielektrik
sabit formülü olarak “εr = εrガ− jεrガガ ” şeklinde ifade edilir. Formülde bulunan “εrガ “
dokunun maruz kaldığı EM alan sonucunda enerji depolama özelliği dielektrik
sabitini, “εrギ “ ise dokuda her hertz’e karşılık olarak ne kadar enerji kaybı olduğunu
temsil eden kayıp faktörünü ifade etmektedir. Kayıp faktörü “εr ガガ= σ /ωε0 “ olarak
ifade edilir. Formülde ε0 (F/m) boşluğun dielektrik sabitini ifade ederken “σ” (S/m)
dokunun iletkenlik sabitini ifade etmektedir. İnsan dokularının farklı
konsantrasyonda su içermesi ve birbirinden değişik kimyasal yapılarda olması kayıp
faktörünün “εrガガ “ ve dielektrik sabitinin “σ” değerlerinin farklılık göstermesine
sebep olmaktadır. Aşağıdaki grafiklerde dielektrik sabitinin ve iletkenlik sabitinin
frekansa göre değişimi görülmektedir. Dokunun iletkenlik sabiti “σ” küçük olması
elektromanyetik dalganın dokunun derinliğine işlemesini daha kolay hale getirir10.
Dokularda enerji soğrulması “εr “ dokunun su oranına bağlı olarak kaybın
değişmesiyle farklılık gösterir. Örnek olarak su oranı daha düşük olan kemik, yağ,
9 Hasan Dinçer, s.45 10Şükrü Özen, Halis Köylü, “ Hücresel Telefon Frekanslı Elektromanyetik Radyasyon Soğurulması Araştırmaları İçin İnsan Beyin Dokusu Fantom Modeli” ,Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, Sayıμ18, Çiltμ2 2005, s.194
9
kas vb. dokular su oranı yüksek olan kan, idrar vb. dokulara oranla daha yüksek
düzeyde enerji soğurması yaparlar.
Şekil -5
Bir insan modelinin 1 μT manyetik akı yoğunluğu ile önden arkaya doğru ışınlanması dolayısıyla vücut içinde indüklenen elektrik alanı ve elektrik akım yoğunluğu dağılımı11.
Düşük frekanslı EM alanların neden olduğu dokularda güç soğurulması,
genelde, ihmal edilebilecek denli azdır. Bu nedenle vücut sıcaklığında kayda değer
bir artış yaratmaz. Ancak, 100 kHz’ nin üstündeki frekanslarda durum değişir ve güç
soğurulması kayda değer boyutlara ulaşmaya başlar. Genelde, düzlem EM alanlar
altında bulunan vücuttaki güç soğurulması dokudan dokuya çok farklılıklar gösterir.
Bu anlamda dört farklı frekans bölgesi ve etkileşimden söz edilebilirμ
100 kHz ile 20 MHz arasında güç soğurulması daha çok boyun ve ayaklarda
görülür.
20 MHz ile 300 MHz arasında hem vücudun tümünde hem de kısmi
bölgelerde, rezonans etkisi nedeniyle, anlamlı güç soğurulması olabilir.
300 MHz ile birkaç GHz arasında yerel ve farklı güç soğurulması ile
karşılaşılabilir12.
11 Osman Çerezci, Kayıhan Pala, Alpaslan Türkkan, Elektromanyetik Alan Ve Sağlık Etkileri, Bursa Nilüfer Belediyesi, Bursa, Mayıs 2012, s.34 12ICNIRP, Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998, s.497
10
1.4.2. Özgül Güç Soğrulma Hızı (SAR)
Özgül Soğurma Hızı SAR (Specific Absorption Rate), EM enerjinin vücut
dokuları tarafından soğurulma hızıdır. Birimi W/kg'dır. Bugüne dek yapılan
araştırmalar insan vücudunun bir derecelik sıcaklık artışını düzenleyemediğini ve
sorunlar yarattığını göstermektedir. İnsan vücudunda bir derece sıcaklık artışı için bir
kilogram doku başına 4W güç soğurulması gerekmektedir. İnsanların genel yaşam
alanlarında bu değerin 50'de biri olan 0,08 W/kg SAR sınır değeri olarak kabul
edilmiştir. Özgül soğurma hızının doğrudan ölçülmesi hemen hemen olanaksızdır.
Bundan dolayı, sınır değerlerin belirlenmesinde kolay ölçülebilen ve/veya
gözlemlenebilen parametreler kullanılmaktadır. Bu parametreler, elektrik alan
şiddeti, manyetik alan şiddeti ve güç yoğunluğudur13.
SAR’ın formüler ifadeleri;
SAR
Eμ vücuttaki elektrik alan şiddetini [V/m] s: vücut iletkenliği [S/m] cμ vücudun özgül ısı kapasitesi [J/kg.K] μ vücut sıcaklığının zamana göre değişim hızı [K/s] Jμ vücutta ışınım sonucu oluşan akım yoğunluğu [A/m2]
13 Tübitak-Biltem, Elektromanyetik Dalgalar Ve İnsan Sağlığı Sıkça Sorulan Sorular Ve Yanıtları, 2001, s.15-16
11
2. ELEKTROMANYETİK ALANLARIN ETKİLERİ
EM alanların etkileri özellikle cep telefonlarının ve wireless teknolojisinin
gelişmesi ve yaygınlaşmasıyla dikkat çekmeye başlamıştır. EM sadece baz
istasyonlarından kaynaklanmamaktadır. Daha önce bahsettiğimiz gibi doğal kaynaklı
EM alanların yanında enerji nakit hatları, bilgisayarlar, telsizler ve hatta fişi prize
takılı şekilde bulunan gece lambaları bile EM alanlara sebep olmaktadır.
Çevremizdeki yapay kaynaklı EM alanların bu derece hızlı artması ve EM alanların
kanser, kısırlık, düşük yapma vb. rahatsızlıklara sebep olduğu düşüncesi bu konunun
güncel kalmasını sağlamaktadır.
EM alanların çalışanların sağlık ve güvenliğine etkisini anlayabilmek için bu
alanların canlı metabolizma üzerinde ısıl ve ısıl olmayan etkilerinin sonuçlarını
incelememiz gerekmektedir.
2.1. İyonlaştırıcı EM Alanların Etkileri (Ionizing -Radyasyon)
İyonlaştırıcı EM alanın absorbe olan dozu, radyasyon etkisi altında kalan
materyalin birim kütlesi başına düşen enerjidir. Absorbe olan doz birimi kilogram
başına bir Joule dür. Bunun için Gy (gray) terimi kullanılmaktadır. Günümüzde en
sık kullanılan eşdeğer doz birimi sieverttir. (Sv). İyonlaştırıcı EM alanın öldürdüğü
hücrede en önemli hedef yapı DNA’dır14. İyonlaştırıcı EM alanlar doğrudan DNA ve
proteinler gibi biyolojik olarak önemli moleküller ile etkileşime girer. İyonlaştırıcı
EM alan sonucunda ortaya çıkan radyasyon vücudumuzdaki bazı kimyasallarla da
dolaylı olarak etkileşime girerek serbest radikaller oluşturmak suretiyle önemli
biyolojik moleküllere zarar verebilir. DNA üzerinde etkisi kanser riskini artırır. Eğer
kromozomlarda hasar meydana gelecek olursa ortaya çıkan mutasyonun gelecek
nesillere aktarılma riski ortaya çıkar. Radyasyon gövdede geçtikleri yerlerde hücre
yapısını değiştirerek hasar oluşturur. DNA'larda oluşan hasar genlerde kırılmalara,
çaprazlaşmalara, kopmalara dolayısıyla mutasyonlara yol açar. Bu durumda gelişme
14 Çağatay Güler, Zakir Çobanoğlu, Elektromanyetik Radyasyon, Çevre Sağlığı Temel Kaynak Dizisi Noμ32, I. Baskı,1λλ4, Ankara,s.17, Http://Ekutuphane.Sagem.Gov.Tr / Kitaplar/Elektromanyetik _Radyasyon.Pdf (Çevrimiçi) 02 Şubat 2013
12
bozuklukları ve kanserleşme görülebilir. Bu etkiler sonucunda saç dökülmesi,
solunum sistemi hastalıkları, mide ve bağırsak sistemi kanamaları, kemik iliği
supresyonuna bağlı kanamalar ve kansızlık görülebilir15. Aşağıdaki tabloda canlıların
belirli dozlarda radyasyona maruz kalındığında meydana gelebilecek etkiler
örneklenmiştir. Tablo- 1
İyonlaştırıcı Radyasyonların İnsan Vücudu Üzerindeki Etkileri
DOZ (rem)
AKUT-BÜTÜN VÜCUT IŞINLAMA
LOKAL IŞINLAMA KRONİK
0-25
Gözlenilebilir etkiler yok.
Belkemiğinde geçici
kemik iliği depresyonu
Normal yaşam süresinde Kısalma (eşiksiz doz)
25-100
Kan tablosunda ufak değişiklikler dışında gözlenebilir etkiler yok
Bel kemiğinde kemik
ili ği hasarı. Deride gözlenilebilir etki yok.
(Etki olasılığı siga- ra zararından ve trafik kazalarından daha az)
100-200
Yorgunluk ve iştahsızlıkla birlikte üç saat içinde%5 ile 50 oranında kusmalar, kan tablosunda orta
derecede değişmeler, kan yapan organlar dışında, tüm vakalar birkaç
hafta içinde iyileşecektir.
Göze kısa sürede
verilirse, Katarakt.
200-600
300 rem ya da daha fazla doz alan herkeste iki saat ya da daha kısa bir süre içinde kusmalar görülecektir.
İç kanama ve infeksiyon ile birlikte kan tablosunda büyük değişiklikler meydana gelecektir. 300 rem' den daha fazla doz alanların 2 hafta
sonra saçları dökülmeye başlayacaktır. Bir ay ile bir yıl arasında %20'den %100'e kadar
iyileşme görülecektir.
300 r.de deride geçici şişme, kızarma ve eritem (erkem dozu). 500 r. Ve Fazlası doz alan kritik organ ve dokularda (Kemik iliği, dalak, göz mercekleri, deri ve sindirim kanalı epiteli ve gonadlar) büyük olasılıkla ölüm ve sürekli kısırlık (sterilite).
250 r.de gözlenebilir etkiler
yok. 300 r. De lösemi, anemi (eşik
dozu). 400 r. ve fazla doz eller ve gözlerde birikirse;
cilt kanseri ve katarakt olasılığı yüksek. Kanser
500-1200
(GİS)
S. S. Mukozası haraplanır, açık yaralar oluşur. Su ve elektrolit kaybı, infeksiyon ve hemoraji (5-10 günde). Bulantı, kusma, diyare. 500 rem üstünde ölüm.
Abdomenin
ışınlanmasıyla GİS.
600 r. den fazla doz kritik organ ve
dokuların ölümüne neden olabilir.
600-1000
Bir saat içinde kusma, kan tablosunda ciddi değişiklikler, iç
kanama, enfeksiyon ve saç dökülmesi. Radyasyona maruz
kalanların % 80 ila 100'ü ölecektir. Sağ kalanların iyileşmesi uzun
zaman alacaktır.
Kaynak: ÖNEN S., Radyasyon Biyofiziği, İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayını, 1λλ3. (Aktaranμ Ercan ÖNAL “Elektromanyetik Alanların Canlı Organizmalara Etkilerinin İncelenmesi”, T.C. İnönü Üniversitesi Fen Bilimleri enstitüsü
15 Arif Bozbıyık, Çağlar Özdemir, I. Hamit Hancı, “Radyasyon Yaralanmaları Ve Korunma Yöntemleri”, Sürekli Tıp Eğitim Dergisi, Ciltμ 11, Sayıμ 7,Ankara, 2002, s.272
13
2.2. Elektromanyetik Alanların Isıl etkileri (Nonionizing)
Canlı varlık olarak insan veya hayvan bir EM alana maruz kaldığında vücudu
ortamda yayılan EM dalgalarının bir kısmını çevreye yansıtırken bir kısmını da emer.
EM alana maruz kalan canlının vücudunda dokuların güç soğrulması oranına bağlı
olarak bir sıcaklık artışı yaşanır. Daha önceki bölümde ifade ettiğimiz gibi güç
soğrulması veya dokularda sıcaklık artışı gelen dalganın frekansına, geliş açısına,
canlı dokunun su içeriğine ve biyolojik malzemenin elektriksel özelliklerine
(iletkenlik, dielektrik sabitleri) bağlı olarak değişir. EM alan içinde iyon, moleküler
dipol veya kolloid parçacıkları gibi yükler sürekli hareket halindedir. Isıl etki
dokulardaki moleküllerin hareketi ve sürtünmeden dolayı görülür16.
Canlı dokularında EM alana maruz kalındığında güç soğrulması ile enerji
ısıya dönüşür ve dokularda sıcaklık artışına sebep olur. Bu sıcaklık artışı, vücutta
kan dolaşımının hızlanması ile dengelenir. Ortalama boy ve kiloda olan bir insan için
en büyük enerji soğurulması 60-80 MHz de oluşurken, bu durum deney
hayvanlarında 600 MHz civarında gerçekleşmektedir17. Ortalama 0,25 W güç yayan
anten (genellikle kullanılan cep telefonları için maksimum değer) kullanılarak
yapılan bir deneyde beyin hücrelerinin 0,11 ºC arttığı hesaplanmıştır. Güç yayılımı
(10 g üzerinde 1,6 W/kg SAR değeri olarak güç yayılımı olduğu varsayılmıştır) izin
verilen güvenlik standartlarının üzerinde olmasına rağmen mutlak sıcaklık insan
sağlığı için tehlikeli olacak sıcaklık değerinin çok altında olan 37 ºC’ı aşmamıştır18.
Tavşanlar üzerinde yapılan bir deneyde 150 W/kg güç yoğunluğuna sahip 2450Mhz
frekansında elektromanyetik alan uygulanmıştır. 30 dakika süren deneyde tavşanların
gözlerinde katarak oluştuğu ve lens içindeki sıcaklığın 41 ºC ulaştığı gözlenmiştir.
Aynı deney maymunlar üzerinde yapıldığında maymunlarda böyle bir sonuç ortaya
16 Mustafa Saygın, Sadettin Çalışkan, Nurhan Gümral, A. Çağrı Bocutoğlu, Mehmet Has, “2450 Mhz Elektromanyetik Alan Ve Karaciğer Üzerine Etkileri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, Sayıμ1, Ciltμ1,Isparta 2010, s.16 17 Şükrü Özen, Pınar Deniz Tosun, Selçuk Helhel, “Acil Çağrı Merkezlerinde Elektromanyetik Alan Seviyeleri Ve Mesleki Maruz Kalmanın Değerlendirilmesi”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi, Tmmob Elektrik Mühendisleri Odası, İstanbul 2011, s.221 18 G M J Van Leeuwen, J J W Lagendijk, B J A M Van Leersum “Calculation Of Change In Brain Temperatures Due To Exposureto A Mobile Phone” Journal Of Microwaves And Optoelectronics, Vol: 6, No:1, Haziran 2007, S.320-321, http://Www.Cpdee.Ufmg.Br/~Jramirez/Publicacoes/P2007-3.Pdf (Çevrimiçi),12 Şubat 2014
14
çıkmamıştır19. Yüksek düzeyde EM alan maruziyeti ile hayvanlar üzerinde yapılan
bir başka deneyde denek hayvanlarında huzursuzluk ve stres meydana geldiği tespit
edilmiş ancak bu durumun hayvanların vücut sıcaklığının armasından da
kaynaklanabileceği ifade edilmiştir. EM alanların insanlar üzerinde strese dair bir
etki yaptığını kanıtlar bir bulgu elde edilememiştir.
Yukarıdaki çalışmada görülebildiği gibi EM alanların olumsuz ısıl etkileri
belirli doku gruplarında yüksek güçte ortaya çıkmaktadır. Yüksek frekansta EM alan
maruziyeti söz konusu olduğunda maruz kalanlarda baş dönmesi, mide bulanması,
dalgınlık, uykusuzluk, yorgunluk, dikkat dağınıklığı ve unutkanlık gibi olumsuz
durumlar kısa sürede kendisini göstermektedir. Düşük düzeyde EM alanlara maruz
kalanlar kanser, kısırlık, Alzheimer gibi çok daha ciddi sorunları uzun vadelerde
yaşamaktadır. Bu durum EM alanların olumsuz etkilerinin içinde ısıl olmayanlarının
daha çok ön plana çıkmasına sebep olmuştur.
2.3. Elektromanyetik Alanların Isıl Olmayan Etkileri
EM alanların ısıl etkileri söz konusu olduğunda alana maruz kalan cisimlerin
elektriksel özelliği ön plana çıkmaktadır. İnsan vücuduna bu pencereden
baktığımızda gördüğümüz sadece su oranları ve iletkenlikleri birbirinden farklı olan
kemikler, deri, sinirler, yağ dokuları, organlar ve vücut sıvılarıdır. Tasarım ve işleyiş
açısından insan anatomisi sadece bu saydığımız deri ve kemikten çok daha öte iç içe
geçmiş sistemler, birbiri ile uyumlu organlar ve müthiş bir sinir ağından
oluşmaktadır. İnsan anatomisinde bulunan bu müthiş ahenk sinir sisteminin
elektriksel ve kimyasal iletiminin yanında endokrin sisteminin hormon
salgılamasıyla kontrol edilmektedir. İnsan vücudunda dokuların, organların ve
sistemlerin işleyişinde çok düşük düzeyde elektriksel iletim olmaktadır. EM alanların
zamanla insan vücudundaki bu işleyişe zarar vereceği endişesi, çevrelerinde düşük
düzeyde elektromanyetik alan bulunan çalışanların ve diğer insanların uzun
19Mehmet Yükseksöylemez “Radyofrekanslı Elektromanyetik Alanların İnsan Dokularına Etkileri Üzerine Bir İnceleme” Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, Temmuz 2005, s.50
15
vadelerde ciddi sağlık sorunları yaşayacağına dair ciddi endişeler uyanmasına sebep
olmaktadır.
2.4. Elektromanyetik Alanların İnsanlar Üzerindeki Isıl Olmayan
Etkileri
EM alanların ısıl olmayan etkileri ısıl etkilerine oranla çalışanların sağlığı
üzerinde çok daha ciddi sorunlar doğurabileceğinden şüphelenilmektedir. EM
alanları ortaya çıkarabileceği veya mevcut durumu kötüleştirebileceğinden şüphe
edilen bazı sağlık sorunları aşağıda sıralanmıştır.
- Kan Beyin Bariyeri(BBB, Blood Brain Barrier) sızıntısı (Alzheimer’s, Parkinson
hastalığı, ALS; ADD /ADHD ve diğer sinirsel hastalıklar)
- Nöronların ölümü ve beyin hücrelerinin zarar görmesi
- Kalsiyum akışı
- Kalp ritim bozukluğu ve kalp durması
- Habis ve kotu huylu beyin tümörleri
- Sperm hücrelerinin zarar görmesi ve olumu
- Büyümeyi etkilemek ve olum
- Kusurlu doğum ve kısırlık
- Akustik neuroma
- Alzheimer’s (şayet Alzheimer beyinde yassı şekil gösteren küçük tanecik (plaque)
artışıyla ve nörolojik (sinirsel) verici problemlerinden ise, BBB’nin sızıntısı hastalığa
yol açmıştır.
- Bunama
- Leukemia ve Lymphoma20.
EM alanların günümüzün vebası olarak değerlendirilen kanser dahil bir çok
sağlık sorununu ortaya çıkardığından ve mevcut sorunların ilerlemesine sebep
olduğundan şüphe edilmektedir. EM alanların çalışanlar üzerindeki etkisini
incelerken öncelikle EM alanların insan vücudu ile etkileşimi ve öne çıkan sağlık
sorunları üzerinde durmak konuyu kavramak açısında daha isabetli olacaktır.
20 Çerezci, Pala, Türkkan, s.24
16
2.4.1. Sinir Sistemi Üzerindeki Etkileri
Sinir sistemi genel itibariyle canlıların içsel ve dışsal çevresini algılamasına
yol açan, bilgi elde eden ve elde edilen bilgiyi işleyen, vücut içerisinde hücreler ağı
sayesinde sinyallerin farklı bölgelere iletimini sağlayan, organların, kasların
aktivitelerini düzenleyen bir organ sistemidir. Sinir sisteminin temel taşı sinir hücresi
diğer adıyla nörondur21. Nöronlar iletimlerini 0,5 ms ile 0,5 s arasında sürelerde
20mV ile 50mV arasında değişsen aksiyon potansiyellinde pasif iletimle
yapmaktadır. Nöronlar birbirlerine bağlantılı bir şekilde sıralanır ve hücre
çekirdeğini içeren bir gövde, dendrit adı verilen çok sayıdaki uzantılar, akson olarak
adlandırılan uzun ve silindirik bir uzantı ve çoğunlukla elektriksel olarak yalıtkan bir
tabaka olan miyelin kılıf ile çevrili bir yapıdan oluşur. Aşağıdaki benzetinde de
görüleceği gibi sinir sistemi bir elektrik devresi gibi çalışmaktadır. Özellikle EM
alanlardan sinir sistemini oluşturan elektrik devresi benzer yapının nasıl etkileneceği
üzerine birçok çalışma yapılmıştır.
Şekil -6
Sinir Hücresinin Elektrik Devresine Benzetimi
Genel itibariyle EM alanların canlılar üzerindeki etkilerine dair deneyler
hayvanlar üzerinde yoğunlaşmıştır. Düşük frekanstaki EM alana maruz kalan
hayvanlarda vücut ısıları değişmeksizin farklı sonuçlar elde edilmiştir. Yapılan
çalışmalarda düşük düzeyde EM alana maruz kalan farelerin beyinlerinde
hipotalamus ve ön korteksin aktivitelerinin azaldığı gözlenmiştir. Sıçanlar üzerinde
21 http://tr.wikipedia.org/wiki/Sinir_sistemi, (Çevrimiçi), 12 Şubat 2014
17
EM alanların kan-beyin bariyerinin üzerindeki etkilerini incelemek için yapılan
çalışmada 60 dakika boyunca televizyon vericisi ile aynı frekansta olan (15mW/cm2
şiddetinde 2800MHz) EM alan uygulanmıştır. Çalışmanın sonunda beyne ağır
metallerin geçişini engelleyen ve beyni koruyan kan-beyin bariyerlerinin
geçirgenliğinin azaldığı gözlenmiştir.
Mesleki olarak düşük frekansta EM alanlar sinir gelişimi hastalıklarında
önemli bir faktör gibi görünmezken araştırmalar Alzheimer ve beyin tümörü gibi
sinir sistemi bozukluklarını oluşturduğunu göstermiştir. İsviçre’de yapılan bir kohort
çalışmasında EM alana maruz kalan demiryolu çalışanlarında löseminin 2,4 kat,
beyin tümörlerinin 5,1 kat daha fazla görüldüğü belirlenmiş, ancak beyin kanserinde
doz-yanıt ilişkisi gösterilmemiştir. Kanada’da çok merkezli yapılan bir olgu-kontrol
çalışmasında EM alana maruz kalan çalışanlarda bir beyin kanseri tipi olan
glioblastome multiforme riskinde 5,3 kat artış olduğu, ancak diğer beyin kanserleri
için bir risk artışı söz konusu olmadığı belirlenmiştir22. EM alanların etkilerinin filtre
uygulamaları ile azaltıldığı bir ortamda diabet hastalığı olanlarda şeker oranının
düştüğü, MS hastalığı nedeniyle sendeleyerek yürüyen hastanın iki hafta içinde
normal yürüyüşüne kavuştuğu gözlemlenmiştir23.
1λλ5 yılında yayınlanan bir çalışmada, 3 ayrı klinik araştırmadan elde edilen
veriler ışığında 300 Hz’den düşük EM alan maruziyetinde çalışanların Alzheimer
hastalığa yakalanma riskinin arttığı doğrultusundadır.
Kontrol grupları arsında bulunan hastaların meslekleri tasarımcı, terzi, tekstil
işçisi vb. olarak farklı EM alan seviyesinde çalışan meslek gruplarından seçilmiştir.
Orta seviyede maruz kalanlar 2-10 mG arasında ve 10mG’dan yüksek, yüksek sevide
maruz kalanlar ise 10mG ve 100mG’dan yüksek seviyede EM alana maruz kaldıkları
tespit edilmiştir. EM alan maruziyeti daha yüksek olan hastalarda Alzheimer
hastalığının 3-4 kat daha fazla görüldüğü ve sebebinin kalsiyum homeostazının
22Uğur Baysal, “Elektromanyetik Alanların Sağlık Etkilerinin Değerlendirilmesi”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi, Tmmob Elektrik Mühendisleri Odası, İstanbul 2011,s. 262 23Cahit Canbay, “Multiple Sclerosis (Ms) Hastalığının Asıl Nedeni, Yeni Kanıtlar”, Tıp Tekno 2011-Tıp Teknolojileri Ulusal Kongresi Bildirisi, Antalya 2011, s. 241
18
bozulmasına bağlı bağışıklık sistemi hücrelerinin yetersiz kalmasının nöronal
dejenerasyonu başlattığı ileri sürülmüştür24.
Türkiye’de Alzheimer hastalığının risk faktörlerini belirlemek için yapılan
toplum temelli vaka kontrol çalışmasında, 70 yaşın üzerindeki insanlar kognitif
bozukluk için incelenmiştir. Çalışmanın ikinci aşamasında kognitif bozukluk
bulunanlar ve bulunmayanların oranı nörolojik incelemeye tabi tutulmuştur. 57 adet
muhtemel Alzheimer hastası ve 127 adet kognitif bozukluğu olmayan birey nörolojik
incelemeler sonunda tespit edilmiştir. Yapılan analizler sonunda üniversite veya
kolej mezunu olan bireylerde Alzheimer hastalığının daha az görüldüğü saptanmıştır.
(oran 0.10) EM alana maruz kalanlarda (oran 4.02) ve ısınmak için elektrikli ısıtıcı
kullananlarda (oran 2.77) yüksek risk olduğu ortaya çıkmıştır. Yapılan çalışmada
sonuç olarak insanların yüksek eğitim almalarının Alzheimer riskini azalttığı, EM
alanlara işte veya evde maruz kalmalarının Alzheimer riskini ciddi derecede arttırdığı
yönündedir25.
Amerika’da 1λ50-1λ86 yılları arasında en az 6 ay elektrik enerji şirketlerinde
çalışmış 138,λ05 işçinin ölüm oranları üzerinden yapılan bir çalışmada EM alan ile
beyin kanserinin ilişkisi tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışanların manyetik alan
maruziyeti belirlenmesi bireysel çalışma geçmişleriyle vardiyalarda yapılan 2,842
EM alan ölçümlerinin ilişkilendirilmesiyle yapılmıştır. 2.656.436 işçi-yıllar
maruziyet taban alınarak 20,733 vaka tespit edilmiştir. Yapılan incelemede beyin
tümörü ile EM alan maruziyeti arsında çok açık olmasada illiyet bulunduğu tespit
edilmiştir. EM alan maruziyetinde çalışmalarda maruz kalınan microtesla alan başına
beyin kanseri olma ihtimalinin 1,λ4 oranında arttığı hesaplanmıştır.26
Yukarıda sıralanan araştırmalarda EM alan maruziyetinde çalışmanın sinir
sisteminde ve beyinde çok ciddi hasarların oluşması ihtimalini arttırdığı açık bir
şekilde görülebilmektedir. Düşük düzeyde EM alanların doku ve organların 24Sobel E, Davanipour Z, Sulkava R, Erkinjuntti T, Wikstrom J, “Occupations With Exposure To Electromagnetic Fields: A Possible Risk Factor For Alzheimer's Disease”, Httpμ//Www.Emfs.İnfo/The+Science/Abstracts/Alzheimer/, (Çevrimiçi), 01 Şubat 2014 25 Harmanci H, Emre M, Gurvit H, Bilgic B, Hanagasi H, Gurol E, Sahin H, Tinaz S. Department Of Public Health, Marmara University Medical Faculty, Istanbul University, Istanbul Medical Faculty, Istanbul, Turkey. Alzheimer Dis Assoc Disord. 2003 Jul-Sep;17(3):139-45. Risk Factors For Alzheimer Disease: A Population-Based Case-Control Study İn Istanbul, Turkey. Httpμ//Www.Emfs.İnfo/The+Science/Abstracts/Alzheimer 26 David A. Savitz, Dana P. Loomis, “Magnetic Field Exposure In Relation To Leukemia And Brain Cancer Mortality Among Electric Utility Workers”, Httpμ//Aje.Oxfordjournals.Org/Content/141/2/123.Short (Çevrimiçi), 3 Şubat 2014
19
yapısında değişiklik yaptığına dair bulgu bulunmamaktadır. Yüksek düzeyde EM
alanlara maruziyet durumunda diğer organ ve dokularda olduğu gibi sinir siteminde
de yapısal bozulmalar gözlenmektedir. Yüksek SAR değerlerinde maruziyetler söz
konusu olduğunda sinirsel aktiviteleri sağlayan nöronların faaliyetlerinde
yavaşlamalar olduğu yapılan çalışmalarda saptanmıştır.
2.4.2. Kardiyovasküler Sistem Üzerindeki Etkileri
Kalbin yapısı vücudumuzda bulunan istem dâhilindeki hareketleri yapmamızı
sağlayan çizgili kaslardan ve istem dışı hareketleri yerine getiren düz kaslardan
oluşur. Kalp kasları kendilerine mahsus özellikleriyle belli bir ritimde kasılıp
gevşeme hareketi yapmaktadır. Kalp kasları 0.2 sn ve 0.3 sn’de kasılma ve gevşeme
hareketleri arasında -λ0 mV’dan 100mV’a kadar potansiyellere çıkmaktadır. Kalbin
kasılma ve gevşeme hareketleri sırasında oluşan potansiyel farkının EM alanlardan
etkilenebileceği düşüncesi yaygın bir şekilde paylaşılmaktadır. ABD’de erkek
fizyoterapistlerin (Hamburger ve ekibi 1λ8λ) katıldığı bir e-posta anketi; kısa dalga
ve mikrodalga ışımaya oldukça yüksek maruziyetlerde; iş süresi ve tedavi sıklığı
dahil göstergeler dikkate alınmış ve 2-3 tahmini risk oranı ile, kalp hastalığında
önemli ölçüde büyük yaygınlık eğilimi olduğu görülmüştür27.
Şekil -7
Kalbin Çalışma Yapısı
27 Nedim Uçar, Elektromanyetik Alanlara Mesleki Maruziyetle İlgili Rapor, Bilgi Teknolojileri Ve İletişim Kurumu Sektörel Araştırma Ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı, s.23
20
Kalbin hem sinirsel hem de kas yapısı olarak EM alanlara duyarlı olduğu
düşüncesinden yola çıkılarak EM alanların kalbin yapısı ve çalışma sistemi
üzerindeki etkilerini incelemek üzere birçok araştırma yapılmıştır. 1λλλ tarihli
Dünya Sağlık Örgütü raporunda elektrikli tren sürücülerinde kalp rahatsızlıkları
yaşama ihtimali daha fazla olduğuna yer verilmiştir. 1λλ3 yılında yayınlanan bir
çalışmada elektrik iletim hatlarında çalışan 27 işçinin ve 26 adet gönüllü erkeğin kalp
grafikleri yarım saat ve birkaç saat arasında değişen sürelerde kayda alınmıştır. EM
alan maruziyetinde bazı deneklerin kalp atışlarında küçük oranda yavaşlama olduğu
gözlenmiştir28. 41 adet gönüllü erkek üzerinde yapılan başka bir deneyde 3.5 kV/m
ve 4.3 kV/m arasında değişsen elektrik alan ve 1.4µT ve 6.6T arasında Manyetik akı
yoğunluğuna tabi tutulmuştur. Deneyde gönüllüler üzerinde farklı düzeylerde ve
değişik kombinasyonlarda elektrik ve manyetik alan uygulanmıştır (Düşük
Düzeyμ6kV/m, 10µT; Orta DüzeyμλkV/m, 20µT; Yüksek düzeyμ12kV/m, 30µT) .
Deney sonucunda kalbin bazı elektrik ve manyetik alan düzey ve kombinasyonlarına
diğerlerine oranla daha hassas olduğu gözlenmiştir29.
Bir başka deneyde Denekler önce 1 saat EM alan maruziyetinde bırakılmış ve
daha sonra 1 saat EM alanın dışına çıkarılmıştır sonra tekrar 1 saat daha EM alana
maruz bırakılmıştır. Sadece deneklerin elektrokardiyogram sonuçları üzerinde
yapılan değerlendirmede EM alanının kalp üzerinde herhangi bir etkisi
görülememiştir30. EM alanın kalp üzerindeki etkisinin incelenmesi üzerine birçok
çalışma olmasına rağmen literatürde maruziyet sonucu nasıl bir etkilenme olduğuna
dair yeterli bilgi yoktur31. EM alanların kalp üzerindeki etkileri üzerinde şüphe ile
yaklaşılan özellikle kalp hastası olanlar veya kalp pili kullanan çalışanlardır. ANSI
(American National Standarts Institute-Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü)
standartlarında kontrolsüz etkilenme için belirlenmiş seviyeler korunduğu sürece
vücut içine konulmuş tıbbi elektronik cihazların mobil telefon ya da baz
28 Korpinen L, Partanen J., “Influance Of 50 Hz Electric And Magnetic Fields On Extrasystoles Of Human Heart. Rev. Environ. Health”, 1994 Apr-Jun:10(2):105-12, Httpμ//Www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Pubmed/751λ354, (Çevrimiçi), 11 Şubat 2014 29 Graham, C., Cook, M.R., Cohen, H.D. & Gerkovıch, M.M., “Dose Response Study Of Human Exposure To 60 Hz Electric And Magnetic Fields Bioelectromagnetics”, April 1994, S. 447–463. Httpμ//Www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Pubmed/7802712, (Çevrimiçi), 11 Şubat 2014 30Korpinen, Partanen, A.G.E., s. 503–512. 31Onur Elmas, “50 Hz Elektromanyetik Alan Maruziyetinin Kalp Üzerine Anlık Etkisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi. Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmış Uzmanlık Tezi, Isparta 2007, s.11
21
istasyonlardaki antenlerinden yayılan EM dalgalardan etkilendiklerini gösteren bir
kanıt bulunmamaktadır. Ancak mobil telefon anteni doğrudan kalp pili üzerine
konulursa etkileşim olasıdır. Bu nedenle mobil telefonların kalp pili kullananlarca
göğüs cebinde taşınmaması önerilmektedir32.
2.4.3. Endokrin Sistemi Üzerindeki Etkileri
Endokrin sistemi ya da iç salgı bezleri; salgılarını, vücudun başka
bölgelerindeki hedef hücrelere ulaştırabilmek için kana veya lenfe veren bezlerin
tümüdür. Endokrin sistemi hormon adı verilen nörokimyasal hücreler sayesinde
vücudun genel faaliyetlerini düzenler. 33 Bazı hormonlar belirli organ ve sistemlerin
fonksiyonlarını düzenlerken bazıları da başka hormonların salgılanmasını
düzenlemektir. EM alanlar hormon seviyesini, hormonların etkilendiği doku ve
hücrelerin hormonal cevabının değiştiği, hormon seviyesini değiştirdiği yönünde bazı
kuşkular bulunmaktadır. Hayvanlar üzerinde yapılan bazı deneyler bu savı destekler
niteliktedir.
Sıçanlar üzerinde yapılan araştırmada EM alanların hormonlar üzerindeki
etkileri incelenmek istenmiştir. Sıçanlardan bir kısmın kontrol grubu olarak seçilmiş
kalan kısmı ise 4 hafta boyunca günde 30 dakika 1.04mW/cm2 gücünde λ00MHz
frekansında EM alana maruz tutulmuşlardır. Deneyden sonra yapılan ölçümlerde
EM alana maruz bırakılan sıçanların TSH ve testosteron hormon seviyeleri düşerken
kortizol seviyesinde önemli bir artış gözlenmiştir. Özellikle cep telefonlarının
yaydığı EM alanlar göz önüne alınarak yapılan bu çalışmada T3 ve T4 hormonlarında
bir değişikliğe rastlanmamıştır, meydana gelen nöroendokrin sistemindeki
değişikliklerin termal ve stres kaynaklı olabileceği eklenmiştir34. 1MHz frekans
üzerinde EM alanlarda çalışanlarda özellikle kadın işçilerde tiroit bezi büyümesi
gözlenmiştir. Tiroit bezi ile ilgili çalışmalarda radyoaktif iyotta artış saptanmıştır35.
32 Tübitak-Biltem, s.5 33 Http://Tr.Wikipedia.Org/Wiki/Endokrin_Sistem, (Çevrimiçi), 14 Şubat 2014 34 Gökhan Cesur, “λ00 Mhz Dalga Frekanslı Elektromanyetik Alanın Ratlarda Oluşturduğu Hormonal Değişiklikler”, Süleyman Demirel Üniversitesi. Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmış Uzmanlık Tezi, Isparta 2004, s.11 35 Sevinç Düzgün, “Elektromanyetik Alanların İnsan Sağlığı Üzerindeki Zararlı Etkileri”, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Fizik Anabilim Dalı, Yayınlanmış Y.Lisans Tezi, Adana 2009, s.39
22
Değişik frekansta ve güçte EM alanların endokrin sisteminde etkilere sebep
olduğu hayvanlar ve insanlar üzerinde yapılan gözlemlerle tespit edilmiştir. EM
alanların özellikle büyüme çağında olan genç işçiler ve hamile çalışanlar üzerinde
geri dönülemez ciddi rahatsızlıklara sebep olma ihtimali bulunmaktadır. Ancak, bu
konudaki fizyolojik ve morfolojik çalışmaların daha ileri düzeyde yapılması
gerekmektedir.
2.4.4. Elektromanyetik Alan ve Kanser İlişkisi
Yüksek düzeyde EM alana maruz kalanlar üzerinde yapılan epidemiyolojik
çalışmalar; normal halka oranla maruziyet altında çalışanların kansere yakalanma
riskinin daha yüksek olduğunu göstermiştir. ICNIRP halk sağlığı açısından EM
alanın SAR sınır değerini 1G işçiler için ise sınır değerini 2G olarak kabul
etmektedir. Amerika milli çevre sağlığı bilimleri enstitüsü (NIEHS) 0.3-0.4たT
değerinden daha büyük değerli EM alanları, muhtemel kanserojen olarak kabul edip
Dünya Sağlık Örgütünün (WHO) bir birimi olan uluslararası kanser araştırmaları
ajansı (IARC) tarafından belirlenen 2B-Grubuna dâhil edilmiştir (kahve ve egzoz
gazları da aynı gruba dâhildirler)36. Özellikle yüksek gerilim hatları ve indirme
merkezlerinde çalışan ve oturanlar üzerinde yapılan araştırmalar yüksek düzeyde
maruziyetin büyük bir risk oluşturduğunu ortaya koymaktadır37. Uzun zamanlar
yüksek oranlarda maruziyete çalışan ABD donanma radar teknisyenlerinde sınırlı
olarak lenfosittik olmayan lösemide risk artışı ortaya çıktığı saptanmıştır38. Yine
ABD’de EM alanların meme kanseri üzerindeki etkisinin incelenmesi için ölüm
belgelerinde mesleklere dayanan büyük çaplı bir durum-kontrol çalışması yapılmış
ve mesleki EM alan maruziyet seviyesi veya bu ihtimal ile ilgili hiçbir eğilim
bulunmamıştır. ABD’de meme kanserli erkeklerde yapılan başka bir durum-kontrol
çalışmasında, telsiz ve iletişim alanında çalışan erkeklerde 7 vaka temelinde 2,λ
(0,8–10) kat oran bulunmuştur39.
36 Özen, Tosun, Helhel, s.221 37 Baysal, s. 263 38 Uçar, s.18 39 Uçar, s.19
23
Kuzey Tayvan’da yüksek gerilim hatlarına yakın oturan 870 lösemi, 577
beyin tümörü ve 1λ80 göğüs kanseri hastası üzerinde yapılan bir araştırmada 0,2 µT
manyetik alana maruz kalanların 0,1 µT manyetik alana maruz kalanlara oranla 1,4
kat kanser riskinin fazla olduğu görülmüştür. Aynı çalışmada manyetik alan
kaynağına 50 m’den yakın oturanların kansere yakalanma ihtimalinin 100m’den uzak
oturanlara göre 2 kat arttığı tespit edilmiştir40. Özelikle elektrik hatlarında çalışan
işçilerin beyin kanseri riskine yakalanma ihtimalini normal çalışanlara oranla 7 kat
daha fazla olduğu söylenmektedir.
Yapılan çalışmalar ve araştırmalar özellikle yüksek gerilim hatlarının
yakınında ikamet eden veya yüksek gerilim hatlarında çalışanların üzerinde
yoğunlaşmıştır. Yüksek gerilim hatlarına 100 m’lik mesafe içinde yaşayanlar
arasında löseminin daha fazla görüldüğü41, İsveç’te 16 yaşından küçük, 220 ve 440
kV arasında değişen yüksek gerilim hatlarına 300 metreden daha yakın mesafede
yaşayan çocuklarda merkezi sinir sistemi tümörü, lenfoma ve bütün çocukluk dönemi
kanser türlerinin daha fazla görüldüğü42tespit edilmiştir.
1.596.959 erkek ve 806.278 kadın üzerinde yapılan bir araştırmada tam
olarak maruziyet sonuç bağlantısı kurulamamıştır. Ancak yüksek ve orta düzey
maruziyette bütün kanser türlerinin EM alana maruziyette yaklaşık %10 oranında
arttırdığı ve erkeklerde özellikle genç çalışan erkeklerde testis kanseri ve kadınlarda
rahim ağzı kanserinin elektromanyetik alan ile ilgili olarak daha yüksek risk grubu
içerdiği tespit edilmiştir.
2.4.5. Elektromanyetik Aşırı Duyarlılık – EHS
Bilimsel literatürde “Electromagnetic Hypersensitivity” olarak adlandırılan,
Türkçe karşılığı EM Aşırı Duyarlılık olarak tanımlanan, EM alanlara hassasiyeti olan
insanlarda görülen bir tür rahatsızlık. Bazı kişiler EM alanlara diğerlerinden daha
hassastır. Bu kişilerde bilgisayar monitörlerine ve diğer elektrikle çalışan aletlere 40 Li CY, Thériault G, Lin RS. “Residential Exposure To 60-Hertz Magnetic Fields And Adult Cancers İn Taiwan.” 1997 Jan;8(1), s. 25-30, Httpμ//Www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Pmc/Articles/PMC3712018/ (Çevrimiçi), 14 Şubat 2014 41 Li CY, Thériault G, Lin RS, s. 25-30 42Feychting M, Ahlbom A., “Magnetic Fields And Cancer İn Children Residing Near Swedish High-Voltage Power Lines”, 1993 Oct 1;138(7) s. 81, Httpμ//Www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Pubmed/8213751,(Çevrimiçi), 14 Şubat 2014
24
karşı aşırı hassasiyet oluşabilir ve reaksiyonlar açığa çıkabilir. Bu reaksiyonlarμ
Boğazda kuruluk hissi, gözde problemler (ağrı ve görme bozukluğu), baş ağrısı,
alerji, yüzde kızarıklık, uykusuzluk, seslere karşı hassasiyet, işitme zorluğu,
yorgunluk şeklinde ortaya çıkabilmektedir43.
Modern çağın yeni hastalıklarından biri olarak da anılmakla birlikte, üzerinde
tam olarak bilimsel uzlaşı sağlandığı söylenemez. 20 kişi üzerinde yapılan bir
çalışmada deneklere mobil telefon radyasyonuna maruz bırakılacağı söylenmesine
rağmen ilk yarım saat herhangi bir manyetik alana maruz bırakılmamışlardır. Bu
duruma rağmen deneklerin büyük bir kısmı aşırı duyarlılık semptomlarını göstermiş,
ilk yarım saatten sonra deneklerin EM alana maruz bırakılmaları semptomlarda bir
değişikliğe sebep olmamıştır. Çalışmanın sonucunda EM aşırı duyarlılığın daha çok
psikolojik bir etki olduğu savı ortaya konulmuştur.
2.4.6. Kalıtım Üzerinde Etkileri
EM alanlarının DNA’ya hasar verecek kadar enerjisinin olmadığı konusunda
genel bir görüş hâkim olsa da, aksini iddia eden birkaç rapor bulunmaktadır. Bu
raporlar, EM alanların DNA için genotoksik olabileceğini ileri sürmektedir. Ancak,
bu konuda herhangi bir delil yoktur. Buna karşılık, birçok deneysel araştırma, EM
alanların, DNA’ya hasar verme, genetik rahatsızlıklar ve kalıtım etkilerinin
olmadığını ortaya koymaktadır44.
43 Özen, Tosun, Helhel, s.222 44 Yükseksöylemez,, s.56
25
3. ELEKTROMANYETİK ALANLARDAN KORUNMAK
İÇİN ALINACAK TEDBİRLER
Özellikle elektrikçiler, kablo döşeme işçileri, yüksek gerilim hatlarında
çalışan işçiler, öğütme, ezme makinası gibi yüksek güç tüketen makine operatörleri
vb. meslek dallarında çalışan işçilerde EM alan maruziyetinden kaynaklı
rahatsızlıklar daha sık görülmektedir. Çalışmamızın daha önceki bölümünde
değindiğimiz gibi EM alan maruziyetinin hücrenin hayati işlevleri olan membran
fonksiyonlarında, hücresel iletimlerde ve metabolizmada önemli değişikliklere neden
olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca, DNA kırıkları ve kromozomlarda görülen
anormalliklere, beyin nöronlarının ölümünü de kapsayan çeşitli hücre ölümlerine,
serbest radikal oluşumunda artışa, hücresel strese ve zamansız yaşlanmaya, hafıza
kaybı, öğrenme güçlüğü gibi beyin fonksiyonlarında değişikliğe, kadınlarda üreme
sağlığı bozukluklarına, halsizlik ve baş ağrısına, uyku bozukluklarına, nörolojik
dejenerasyonlara, melatonin salgılanmasında azalmaya ve kansere neden olduğu
olabileceği saptanmıştır45. Çalışanların EM alanların muhtemel sağlık etkilerinden
korunması için çeşitli önlemler alınmalıdır.
3.1. İhtiyatlılık İlkesine Göre Hareket Etmek
İhtiyatlılık ilkesi EM alanların zararlı etkileri tam olarak bilimsel düzeyde
kesinleşmemesine rağmen bütün önlemleri eksiksiz almak olarak ifade edilebilir. Kesin
olarak zararsız olduğu ispatlanana kadar bu EM alanların zararlı olabileceği kabul
edilerek ona göre gerekli tedbirlerin alınmasıdır. Bir başka ifade ile; “Kanıtın yokluğu
yokluğun kanıtı değildir” ilkesinden hareketle sağlığa zararlı olmadığı kanıtlanana kadar
sağlığa zararlı etkisi varmış gibi yaklaşılması şeklinde de ifade edilmektedir46.
İşyerlerinde EM alanlara karşı alınacak önlemler ihtiyatlılık ilkesi kapsamında
değerlendirilmelidir. Öncelikle EM alanların sağlık üzerinde çok ciddi sorunlar ortaya
çıkarabileceği kabul edilmeli ve bu olumsuz sonuçların bertaraf edilmesi için gerekli
bütün önlemler alınmalıdır. 45 Arzu Fırlarer, “İşyerinde Farkında Olmadığımız Bir Riskμ Elektromanyetik Alan Maruziyeti”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi s.262 46 Baysal, s. 259
26
3.2. İşyeri ve Çevresinde Maruziyet kaynağı Olabilecek Muhtemel EM
Alanların Tespiti
EM alanların görülememesi, kokusunun olmaması duyu organlarıyla
algılanamaması buna karşın son derece yaygın çevresel bir maruziyet kaynağı olması
bu alanlardan ortaya çıkabilecek risklerin tespitini zorlaştırmaktadır. Çalışanları EM
alanlardan korumak için ilk adım mesleki risklerin ve maruziyetin değerlendirilmesi,
maruziyeti tanımlayan ölçüm verilerinin toplanması olmalıdır. Birçok durumda limit
değerlere göre maruziyeti en iyi tanımlamanın yolu uygun cihazları kullanarak ölçüm
yapmaktır. Bazı durumlarda ise doğrudan indüklenen akımı ölçmek yeterli
olabilmektedir. Çalışma ortamındaki en pratik yaklaşım ortamdaki elektrik ve
manyetik alan şiddetini ölçmektir47. İşyerlerinde EM alanların olumsuz etkilerinden
çalışanları korumak için öncelikle işyerlerinin, eklentilerinin ve özellikle çalışma
mahallerinin EM alan maruziyet seviyeleri belirlenmelidir.
EM alan maruziyetine yönelik yapılan ölçümler kapsamında çalışma yerleri
ölçüm değerleri yüksek çıkan noktalardan mümkün olduğu kadar güvenli mesafede
seçilmelidir. EM alan kaynaklarının etrafı ekranlama, kalkanlama vb. yöntemler ile
kısmen de olsa sınırlanabilir ama belirli periyotlar ile ölçümler yapılmalı ve riskli
bölgeler kontrol altında tutulmalıdır. Ekranlama, kalkanlama vb. materyallerin
topraklaması uygun şekilde yapılmalı ve herhangi bir kazaya mahal vermeyecek
şekilde yapılmış olduğundan emin olunmalıdır. Yeni teknoloji, cihaz veya üretim
yöntemi kullanıldığında EM alan maruziyetinin durumu tekrar hesaplanmalı veya
ölçülmelidir.
3.3. İzin Verilen EM Alan Sınır Değerlerine Dikkat Edilmesi
İşyerlerinde yapılan işte, üretim sürecinde veya yönteminde çok farklı
frekanslarda EM alan üreten araç, gereç, ekipman veya sistemlerin bulunduğu göz
önünde bulundurulursa, çalışanların maruz kaldığı tehlike daha rahat idrak edilebilir.
Yapılacak çalışmalarda öncelikle ulusal ve uluslararası sınır değerleri göz önünde
47 Baysal, s. 262
27
bulundurulmalı ve işyerinin EM alan seviyesi bu sınır değerlerinin altına düşürmek
için genel olarak mühendislik ve idari kontroller, eğitim ve bilgi verilmesi, toplu ve
kişisel koruma önlemler, tıbbi gözlemler vb. gerekli önlemler alınmalıdır48.
3.3.1. Uluslararası Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri
Son yıllarda yapılan çalışmalar EM alanların elektriksel olarak uyarılabilen
hücreler üzerinde ve yüksek frekansta termal etkilere tepki veren hücrelerde bazı
olumsuz etkilerinin olduğu konusunda hemfikir olmasına rağmen düşük frekanslarda
uzun vadeli etkileri üzerinde tam bir fikir birliği bulunmamaktadır. Özellikle EM
alanların çeşitli kanser türleri, Alzheimer, kalp rahatsızlıkları gibi çağımızın önemli
sağlık sorunları üzerindeki etkisi halen tartışılmaktadır. Bu durum Ulusal ve
uluslararası standartların genel manasıyla EM alanların ısıl etkileri üzerinde
yoğunlaşmasına sebep olmuştur.
WHO, ICNIRP, IARC vb. bağımsız kuruluşlar EM alanların halk sağlığı ve
çalışanlar üzerindeki etkilerini uzun süredir incelemektedirler. Yapılan çalışmalar
çerçevesinde çeşitli bağımsız kuruluşlarca halk sağlığı ve çalışanlar için bazı sınır
değerleri belirlenmiştir. ICNIRP tarafından 1λλ8 yılında yayınlanan iyonize olmayan
Elektromanyetik Alanların sınırlandırılması ile ilgili tavsiye kararlarında (Guidelines
For Limiting Exposure To Time-Varying Electric, Magnetic, And Electromagnetic
Fields) insan vücudunun sıcaklığını 1 C0 arttırabilecek EM güç soğrulması taban
alınmıştır. Çalışanlar için EM alan sınır değerleri tespit edilirken insan vücudunun
sıcaklığını 1 C0 arttırabilecek alt değer hesaplanmış ve 1/10’nu sınır değer olarak
kabul edilmiştir.
Teorik olarak hesaplamalar 4W/kg SAR değerinin insan vücudunda sıcaklığı
1 C0 arttırabildiğini ortaya koymaktadır. Çalışanlar için 10 kat güvenlik payı
bırakıldığından dolayı “4/10 W/kg=0,4 W/kg” SAR değeri sınır değeri
bulunmaktadır49. İşyerlerinde SAR değerinin ölçülebilmesi olanaksız olduğundan
dolayı sınır değer olarak kullanılan SAR değeri baz alınarak daha kolay ölçülebilir
değerler belirlenmiştir. Aşağıdaki tabloda ICNIRP’nın çalışanlar için kabul ettiği
mesleki maruziyet sınır değerleri görülmektedir. 48 ICNIRP, 514 49 Güler, Çetin, Özdemir, Uçar, s.42
28
Tablo- 2
Çalışanlar ICNIRP’nin Kabul Ettiği Sınır Değerleri
Mesleki
Maruziyet Frekansı
Baş ve Boyun Akım
yoğunluğu (mA/m²)
Tüm vücut ortalaması
SAR (W/kg)
Sınırlı SAR (Baş ve boyun) SAR
(W/kg)
Sınırlı SAR Kol ve ayak
(W/kg)
1 Hz’e kadar 40 - - -
1-4 Hz 40/f - - -
4 Hz- 1kHz 10 - - -
1-100 kHz f/100 - - -
100 kHz-10MHz
f/100 0,4 10 20
10 MHz- 10 GHz
- 0,4 10 20
Kaynak: ICNIRP, Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998 s.509
Yukarıdaki tabloda maruziyet limit değerleri kardiyovasküler ve merkezi sinir
sistemi üzerindeki etkileri önlemek için, 1 Hz’e kadar zaman değişkenli alanlarındaki
akım yoğunluğu için, 1 Hz ve 10 MHz arasında maruziyet limit değerleri, merkezi
sinir sistemi fonksiyonları üzerindeki etkileri önlemek için, 100 kHz ve 10 GHz
arasında SAR’da maruziyet limit değerleri, tüm vücut ısı baskısını ve dokuların lokal
olarak aşırı ısınmasını önlemek için sağlanmıştır. 100 kHz ila 10 MHz aralığında
akım yoğunluğu ve SAR’ın her ikisinde, maruziyet limit değerleri için sağlanmıştır.
10 GHz ve 300 GHz arasında güç yoğunluğunda maruziyet limit değeri, vücut
yüzeyine yakın dokuda aşırı ısınmayı önlemek için sağlanmıştır50.
İşyerlerinde genellikle EM alan kaynağı olarak elektrikle çalışan ekipmanlar
ve iletim hatları görülmektedir. Ülkemizde elektrik iletimi ve dağıtımı 50 Hz
frekansında yapılmaktadır. WHO ve ICNIRP’nin kabul ettiği EM alanların çalışanlar
üzerindeki etkilerinin temel sınırı olarak 10 mA/m² değeri kabul edilmiştir. Sınır
değeri halk sağlığı için daha düşük olarak (2mA/m²; Halk sağlığı için sınır değeri 50
kat güvenlik seviyesi alınarak belirlenir) kabul edilmiştir. Temel sınırlamaların
sağlanıp sağlanmadığı kontrol edilmesi için ölçülebilir bazı referans değerleri
kullanılmaktadır. İşyerinde ölçülen veyahut hesaplanan değerlerin referans 50ICNIRP,s.509
29
değerlerinin altında olması, işyerinin EM alan maruziyeti açısından sınır değerlerinin
altında ve güvenli olduğunu göstermektedir. Aşağıdaki tabloda kabul edilen referans
değerleri görülmektedir. Tablo -3
Çalışanlar İçin ICNIRP’nin Kabul Ettiği Referans Değerleri
Mesleki Maruziyet Frekans
E-alan şiddeti (V/m)
H-alan şiddeti (A/m)
B-Manyetik akı
(たT)
Eşdeğer düzlem dalga
güç yoğunluğu Seq (W/m2)
0-1 Hz - 1.63x105 2x105 -
1-8 Hz 20,000 1.63x105/f2 2x105/f2 -
8-25 Hz 20,000 2x104/f 2x104/f -
0,025-0,8 kHz 500/f 20/f 25/f -
0,82-65 kHz 610 24.4 30.7 -
0,065-1 MHz 610 1.6/f 2.0/f -
1-10 MHz 610/f 1.6/f 2.0/f -
10-400 MHz 61 0.16 0.2 10
400-2 000 MHz
3f1/2 0.008f1/2 0.01f1/2 f/40
2-300 GHz 137 0.36 0.45 50
Kaynak: ICNIRP, Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998 s.511 * Eşdeğer düzlem dalga güç yoğunluğu (Seq): Elektromanyetik dalganın hareket doğrultusuna dik, birim alana düşen ve Watt/m2 olarak ifade edilen güç miktarı * Manyetik alan şiddeti (H): Uzayın herhangi bir noktasında bir manyetik alan içinde bulunan ve manyetik akı yoğunluğu ile tanımlanan, Amper/metre olarak ifade edilen vektörel bir büyüklüğü, * Manyetik akı yoğunluğu (B): Herhangi bir birim alandan geçen ve Tesla olarak ifade edilen manyetik akı miktarı.
İşyerlerinde referans değerleri aşıldığı takdirde gerekli önlemler alınmalı ve
işyerlerinde ölçülen veya hesaplanan EM alan maruziyeti sınır değerleri aşması
engellenmelidir.
Avrupa parlamentosu tarafından 2004 yılında çıkarılan 2004/40/CE nolu
direktif çerçevesinde çeşitli mesleki sınır değerleri belirlenmiştir (On The Minimum
Health And Safety Requirements Regarding The Exposure Of Workers To The Risks
Arising From Physical Agents (Electromagnetic Fields) Directive ). 2004/40/CE nolu
direktif çalışanları EM alanların etkilerinden korumak için gerekli minimum sağlık
ve güvenlik önlemlerini içermekte ve kanun hükmünde olmayıp birlik üyesi ülkeler
30
için tavsiye niteliğindedir. AB üyesi ülkeler içerisinde tam olarak bir uygulama
birliği bulunmamaktadır. Birlik üyesi ülkeler genel itibariyle 2004/40/CE nolu
direktifi yerel mevzuatlarına kısmen veya tamamen uygulamışlardır. 2004/40/CE
nolu direktif sınır değerleri olarak ICNIRP’nin tespit ettiği değerleri benimsemiştir.
2004/40/CE sayılı direktifi tablo 2 de (ICNIRP’nin belirlediği referans değerleri)
belirtilen eylem değerleri aşıldığında teknik veya organizasyonel önlemler alınması
gerektiğini belirtmektedir51.
3.3.2. Ulusal Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri
Ülkemizde yerel mevzuatımızda EM alan sınır değerleri TSE’nin çıkarmış
olduğu TS ENV 50166-1 “İnsanların Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalması -
Yüksek Frekanslar (10 kHz-300 GHz)” ve “TS ENV 50166-2 (İnsanların
Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalması - Düşük Frekanslar (0Hz-10 kHz)”
standartlarında, Çevre ve Orman Bakanlığının İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun
Olumsuz Etkilerinden Çevre Ve Halkın Sağlığının Korunmasına Yönelik Alınması
Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmeliğinde ve Bilgi Teknolojileri ve İletişim
Kurumunun Elektronik Haberleşme Cihazlarına Güvenlik Sertifikası
Düzenlenmesine İlişkin Yönetmeliğinde yer almaktadır.
TSE’nin standartlarında mesleki maruziyet için ve halk sağlığı için ayrı ayrı
sınır ve referans değerleri, ölçüm metotları, ölçüm yapılırken dikkat edilecek
hususlar, EM alan ölçüm ve hesaplama yöntemleri, temel korunma, maruziyeti
azaltma yöntemleri vb. konulara değinilmiştir. Aşağıda TSE’nın standartlarında
belirtilen sınır değerlere yer verilmiştir.
51 Directive 2004/40/Ec Of The European Parliament And Of The Council Of 29 April 2004, On The Minimum Health And Safety Requirements Regarding The Exposure Of Workers To The Risks Arising From Physical Agents (Electromagnetic Fields) Directive, Article5/2
31
Tablo- 4
Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri
Frekans (f, Hz)
Manyetik Alan
0-0.1 2 T
0.1-0.23 1.4 T
0.23-1 320 / f Mt
1-4 320 / f 2 mT
4-1500 80 / f mT
Standartlar değişmeyen manyetik alan olarak çalışanın tüm vücudunu
etkileyen sınır değeri 2T olarak alınmıştır. Tablo- 5
Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri
Türkiye EM alanlar konusunda 2004/40/CE sayılı AB direktifini
uygulamaktadır. Ülkemizde Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu ICNIRP
limitlerinin en üst seviyesine göre belirlediği limitleri 21.04.2011 Tarih ve 27312
Sayılı Resmi Gazetede “Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan
Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit
Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü ve Denetimi Hakkında Yönetmelik” te
yayınlamıştır. Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu yönetmeliğinde ortamın
toplamı için olan sınır değerler ile tek bir cihaz için olan sınır değerler birbirinden
ayrılmıştır ve ortamın toplamı için olan sınır değerin %25’i alınarak tek bir cihaz için
olan sınır değer belirlenmiştir52.
52 Çerezci, Pala, Türkkan, s.17
Frekans (Hz)
Elektrik Alanı
(kV/m)
Zaman (saat)
0-0,1 42 t< 112/E
0,1-50 30 t < 80/E
50-150 1500/f t < 80/E
150-1500 1500/f
1500-10000 1
32
Tablo -6
Elektronik Haberleşme Cihazları için 10 kHz-60 TGHz frekans Bantlarındaki Elektrik
ve Manyetik Alanlar için Limit Değerleri
Frekans Bandı
(MHz)
E-Elektrik alan Şiddeti
(V/m)
H- Manyetik alan Şiddeti (A/m)
(A/m)
B- Manyetik Akı Yoğunluğu (μT)
(µT)
Eşdeğer Düzlem Dalga Güç Yoğunluğu
(W/m2) Tek
cihaz limit değer
Ortam Tek cihaz için limit değer
Ortam limitdeğeri
Tek cihaz için
Ortam limit
değeri
Tek cihaz için limit
değeri
Ortamın toplam limit
değeri
0.01-
0.15
22 87 1.3 5 1.5 6.25 - - W/m2
0.15-1 22 87 0.18/f 0.73/f 0.23/f 0.92/f - -
1-10 22/f1/2 87/f1/2 0.18/f 0.73/f 0.23/f 0.92/f - -
10-400 7 28 0.02 0.073 0.023 0.092 0.125 2
400-
2000
0.341
f1/2
0.375
f1/2
0.000
9 f1/2
0.0037 f1/2 0.001
f1/2
0.0046
f1/2
f/3200 f/200
2000-
60000
15 61 0.04 0.16 0.05 0.2 0.625 10
Kaynak:Bilgi Teknolojileri Ve İletişim Kurumu, Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelik, Madde:16
Yönetmeliklerde “Güvenlik Mesafesi" hesaplamaları yapılarak sabit
telekomünikasyon cihaz ve sistemlerinin çevresindeki güvenli alanlar belirlenmiştir.
Bu mesafenin anlamı, güvenlik mesafesinden sonra elektik ve manyetik alan
şiddetlerinin kuramsal olarak hesaplanabileceği anten ve dalga boyu ilişkisine göre
“uzak alan” bölgesini anlatmak içindir. Bir başka deyişle güvenlik mesafesi dışındaki
bölgede elektrik ve manyetik alanlar formüllerle az hata ile hesaplanabilir ancak
güvenlik mesafesi içindeki bölgede (yakın alanda) hesaplama çok kolay değildir ve
elektrik ve manyetik alan şiddetlerinin ne olduğu kolayca belirlenemeyebilir53.
53 Baysal, s. 259
33
Tablo- 7
0-Hz-300 GHz Frekans Bantlarındaki Elektrik, Manyetik ve Elektromanyetik Alanlar için Limit Değerleri
Mesleki Maruziyet Frekans
E-alan şiddeti (V/m)
H-alan şiddeti (A/m)
B-Manyetik akı
(たT)
Eşdeğer düzlem dalga
güç yoğunluğu Seq (W/m2)
0-1 Hz - 3.2x104 4x104 -
1-8 Hz 10,000 3.2x104/f2 4x104/f2 -
8-25 Hz 10,000 4x103/f 5x103/f -
0,025-0,8 kHz 250/f 4/f 5/f -
0,8-3 kHz 250/f 5 6.25 -
3-150 kHz 87 5 6.25 -
0.15-1 MHz 87 0.73/f 0.92/f
1-10 MHz 87/f1/2 0.73/f 0.92/f -
10-400 MHz 28 0.073 0.092 2
400-2 000 MHz
1.375f1/2 0.0037f1/2 0.046f1/2 f/200
2-300 GHz 61 0.16 0.20 10
Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı, İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre Ve Halkın Sağlığının Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmelik, Madde:15 Ek-1
Bu sınırlamaların yanında yine BTK’nın çıkarmış olduğu Sınai, Bilimsel Ve
Tıbbi (SBT) Cihazlar Yönetmeliği bulunmaktadır. Yönetmelik, sanayi, bilim ve tıp
alanında kullanılan elektronik cihazların imali, ithali ve yurt içinde kullanılması
hususları yanında, yaydığı EM alanı sınırlayıcı ve kullanıcıların korunması ile ilgili
bazı hükümler içermektedir. Bu kapsamda; sanayi, bilimsel ve tıbbi cihazlar, tıbbi
diyatermi cihazları, sanayi ısıtma cihazları, regüleli RF ark kaynakları, ultrasonik
cihazlar ve mikrodalga fırınları bulunmaktadır. Söz konusu yönetmelikte belirtilen
RF frekansları ve sınırlamalar, halk veya mesleki maruziyet temelinde olmayıp,
komşu sistemlere enterferansı önleyici limitler temelindedir. Ancak bu şekli ile de
haliyle insan sağlığı açısından olası olumsuz etkiler sınırlandırılmış olmaktadır54.
54 Uçar, s.
34
Tablo- 8
SBT Cihazları İçin Tahsis Edilen Frekanslar
Frekans Bandı Merkez Freknası
6765-6795 kHz 6780 kHz
13553-13567 kHz 13560 kHz
26957-27283 kHz 27120 kHz
40.66-40.70 MHz 40.68 MHz
433.05-434.79 MHz 433.92 MHz
2400-2500 MHz 2450 MHz
5725- 5875 MHz 5800 MHz
24-24.25 GHz 24.125 GHz
61-61.50 GHz 61.25 GHz
122-123 GHz 122.5 GHz
244-246 GHz 245 GHz
Kaynak: Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, Sınai, Bilimsel Ve Tıbbi (Sbt) Cihazlar Yönetmeliği, Madde 6 * SBT (Sınai, bilimsel ve tıbbi) cihazlarıμ Sanayi, bilim ve tıp alanlarında veya enerjinin elektromanyetik yoldan aktarıldığı benzer alanlarda kullanılan ve haberleşme maksadı taşımaksızın radyo frekans enerjisini yerinde üreten ve/veya kullanan cihazları ifade etmektedir.
3.4. EM Alan Maruziyetinin Sınırlandırılması
EM alanların etkilerinden çalışanların korunması için öncelikle işyerinin ve
çalışanların EM alan maruziyetleri ölçülmeli veya hesaplanmalıdır. Elde edilen
veriler ışığında ve sınır değerleri göz önüne bulundurularak gerekli çeşitli önlemler
alınmalıdır. EM alan sınır değerleri geçildiği zaman öncelikle mühendislik
kontrolleri kapsamında müsaade edilen seviyeye çekilebilecek cihazların emisyonları
güvenlik önlemleri, kısıtlamalar ve benzer sağlığı koruyucu mekanizmalar ile
sınırlandırılır55.
Teknik ve mühendislik önlemlerinin yeterli olmadığı veya ek önlem gerektiği
durumlarda organizasyonel, çalışma şekli ve yöntemine yönelik, kişisel koruyucu vb.
önlemler alınmalıdır.
55 ICNIRP, s. 514
35
3.4.1. Teknik ve Mühendislik Önlemler
İşyeri ve çevresinde yapılan EM alan ölçüm ve hesaplamaları sonucunda
çalışanlar için yüksek maruziyet riski oluşturan noktalar belirlenmelidir. Teknik
imkânlar ve teknoloji elverdiği çerçevede maruziyet riskleri ortadan kaldırılmalı,
kullanılan ekipmaların, cihazların, aletlerin veya sistemlerin EM alan emisyonlarının
sınır değerleri aşmayacak şekilde seçilmeli ve belirli aralıklarla ölçümleri
yapılmalıdır.
EM alanların sınırlandırılması için alınacak teknik ve mühendislik önlemlerde
aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır;
EM alan maruziyetinin süresi, frekans spektrumu, seviyesi,
Standartlarda ve mevzuatta izin verilen sınır değerleri,
Özellikle belirli risk grubunda bulunan çalışanların sağlık ve güvenlikleri
üzerindeki etkileri,
EM alanların dolaylı etkileri;
-Elektronik medikal ekipmanlar ve teçhizatlar ile etkileşimi (özellikle kalp
pilleri vb.)
-3mT değerinden fazla manyetik akı yoğunluğuna sahip alanlarda
ferromanyetik cisimlerin kontrolsüz hareket riski
-Elektronik patlayıcı ateşleyiciler ile etkileşimi
-İndüksiyon alanları, kontak akımları veya kıvılcım boşalmaları ile yanıcı
malzemenin tutuşması sonucu ortaya çıkan yangın ve patlamalar
EM alan maruziyetini azaltmak için tasarlanan alternatif ekipmanlar,
Yayınlanmış kaynaklardan ve sağlık gözetimlerden elde edilen veriler,
Çoklu maruziyet kaynakları,
Aynı zamanda birden fazla farklı frekansta EM alan maruziyeti56
56 Directive 2004/40, Article 4/5
36
3.4.2. Kalkanlama vb. Teknik Önlemler
İşyerindeki veya işyeri çevresindeki ekipmanlardan, donanımlardan veya
iletim hatlarından kaynaklanan çeşitli önlemler ile azaltılamayan EM alan
maruziyetleri kalkanlama yöntemleri ile sınırlandırılabilir. Öncelikle doğru yapılacak
bir ortam ölçümü ile çalışma mahallerinin EM alan maruziyeti tespit edilmelidir.
Ortam ölçüm raporu doğrultusunda ilk olarak özel risk grupları göz önünde
bulundurularak (gebe bayanlar, kalp hastaları, genç çalışanlar vs.) uygun metot ve
malzeme seçimi yapılır, uygulama tekniği belirlenir ve kalkanlama yönteminin
verimliliği değerlendirilir.
Uygulanacak olan kalkanlama yöntemi koruma gerektiren alana ve etkilediği
çalışanlara göre seçilir. Bazı durumlarda kalkanlama kumaşları ile yapılan bölgesel
korumalar yeterliyken bazı durumlarda kalkanlama boyası kullanılabilir.
Şekil -8
Kalkanlama Boyası Ve Gebe Çalışanlar İçin Hamiye Kıyafeti
Uygulanacak olan kalkanlama yöntemleri elektrik ile temas riski durumuna,
malzemenin esnekliğine (hamile bayanlar için kumaş şeklinde, çam, kapı vb. yerler
için siyah film ve boya gibi), kullanılacak malzemenin çalışanlar üzerinde alerjik
etkilerine, EM alan etkisine (kalkanlama kumaşları EM alanları yansıtırken
kalkanlama yapı malzemeleri EM alanları yutmaktadır), kullanılacağı çalışma
mahalleri ve uygulama şekline göre seçilmelidir.57
57 httpμ//emkoruma.com/ (çevrimiçi), 17 Şubat 2014
37
3.4.3. Ekipman ve Cihazlara Yönelik Önlemler
Çalışanların kullandıkları, etrafında bulundukları ekipman, cihaz veya
sistemlerin EM alan emisyonunu azaltacak önlemler alınmalıdır. EM alan
maruziyetinin ekipman ve cihazlara yönelik önlemler ile sınırlandırılması sırasında
aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır;
Kullanılan ekipmanların kesinlikle CE belgesinin olmasına dikkat edilmeli ve
en az EM alan emisyonu yapan ekipmanlar seçilmeli,58
Kullanılmayan ekipmanlar kapalı konumda bulundurulmalı mümkünse
kapalıyken fişleri şebekeden ayrılmalı,
Bilgisayar, televizyon, monitörler gibi ekranlı araçlar çok yakın mesafeden
kullanılmamalı, ekranlı araçların özellikle arka kısımlarından EM alan
emisyonu yüksek olduğu bilinmektedir bundan dolayı ekranlı araçların arka
tarafları ile çalışanlar arasında en az 1.5 m mesafe olmalı veya ekranlı
araçların arka kısımları kullanılmayan bir alana çevrilmeli,
Ekipmanı kullanan veya çevresinde bulunan çalışanlar EM alan
maruziyetinde kalmayacak veya en az düzeyde kalacak şekilde nasıl
çalışabileceği konusunda bilgi ve talimat verilmeli gerekli düzenlemeler
yapılmalı,59
Çalışma merkezindeki görünür ışık dışındaki tüm radyasyonların sağlığa
zarar vermeyecek düzeylerde olması için gerekli önlemler alınmalıdır60.
3.4.4. Organizasyonel Önlemler
İşyerine bağlı çalışılan alanlar, çalışanların girip çıkılabileceği bina, tesis vb.
ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve
mesleki eğitim yerleri ve avlu gibi diğer eklentiler çalışanların EM alan
maruziyetinde bırakmayacak veya bu maruziyeti en az düzeyde tutacak şekilde
planlanır. Özellikle işçilerin yoğun olarak veya uzun sürelerde bulunduğu ofis,
atölye, yatakhane, yemekhane vb. yerlerin düzenlemelerinde ve yerleşkelerinde özel 58 Directive 2004/40, Article 5/2-b 59 Centers for Disease Control and Prevention, http://www.cdc.gov/niosh/docs/96-12λ/ (Çevrimiçi), 1 Mart 2014 60Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik, EK-I/ Madde 2-e
38
politika gerektiren genç, yaşlı, gebe veya emziren çalışanların durumu göz önünde
bulundurularak gerekli organizasyonlar yapılmalıdır61.
İşyerinde yer değiştirmeksizin uzun sürelerle çalışma yapılan bölümler için
özel önlemler alınmalıdır.
Bazı önlemler şöyle sıralanabilir;
Ofis gibi sürekli bir noktada durarak yapılan çalışmalarda kablosuz erişim
noktalarından, antenlerden, yüksek güç çeken iş ekipmanlarından vb. EM
alan kaynaklarından yeteri kadar uzak mesafede çalışılmalı,
Özel politika gerektiren genç, yaşlı, gebe veya emziren çalışanlar mümkün
olduğu kadar EM alana uzak yerlerde çalıştırılmalı,
Prizler, uzatma kabloları vb. EM alan kaynakları çalışanlardan uzak
noktalarda tesis edilmeli,
Düşük tavanlı odalarda ve sürekli kullandığınız mekânlarda tasarruflu
ampuller veya düşük gerilimli halojen ampuller kullanılmamalı,
Elektrik tesisatının duvar içinden geçen linyelere veya yeraltından geçen
hatlara dikkat edilerek bir çalışma planı hazırlanmalı62,
İşyerlerinde dielektrik ısıtma, indüksiyon ısıtma, trafolar, iletim hatları,
plazma deşarj vb. unsurlar özellikle hastanelerde Diyatermi ve Hipertermi
gibi EM alanlar kullanılarak yapılan tedaviler, RF Ablasyon ve RF Telemetri
gibi izleme ve uygulama metotları bunların yanında MRG, Röntgen gibi
görüntüleme cihazları gibi EM alan yayan ekipmanlar göz önünde
bulundurularak en az maruziyete sebep olacak şekilde planlamalar
yapılmalıdır.
İşyerleri baz istasyonları, yüksek gerilim hatları vb. EM alan yayan
kaynakların mümkün olduğunca etki mesafesinden uzak yerlere kurulmalıdır.
3.4.5. Çalışma Şekli ve Yöntemine Yönelik Önlemler
Yapılan ölçümler veya hesaplamalar sonunda EM alan maruziyeti sınır
değerlerinin üzerinde ise aşağıda sıralanan önlemler ile EM alan maruziyeti
sınırlandırılır;
61 Directive 2004/40, Article 5/2-c 62 Çerezci, Pala, Türkkan, s.41
39
EM alan emisyonu yüksek olan ekipmanlar, tesis ve yöntemler teknik
imkanlar ve çalışma şekli elverdiği ölçüde ikame yöntemi kullanılarak EM
alan emisyonu daha az olanlar ile değiştirilmeli,
EM alan maruziyeti yüksek olan işler mümkün olan en az sayıda işçi ile
yapılmalı,
İşçilerin EM alan maruziyet süreleri en düşük düzeyde tutulmalı63,
Çalışanlara EM alanların etkileri, sağlık açısından zararları, alması gereken
tedbirleri içeren bilgi ve talimatlar verilmeli,
Yetkisiz personelin EM alan kaynakları çevresinde bulunmaması sağlanmalı,
aralıklı ortam EM alan ölçümü yapılmalı,
Biyolojik izlem güçtür, ancak olası hastalıklar, yakınmalar ile erken tanı
sağlanabilir, ciddi sıkıntıları olduğunu söyleyen EM alan maruziyetin
çalışanlar için detaylı sağlık taraması yapılmalı,64
İdari kontroller, işitilebilen ve görülebilir uyarmalar ve erişimde sınırlamalar
olarak mühendislik kontrolleriyle bağlantılı kullanılmalı,65
Kişisel koruyucu donanım kullanmak gibi koruyucu önlemler bazı
durumlarda kullanışlı olsalar da işçilerin güvenliğini sağlamak için son
başvurulacak yöntem olmalıdır. Öncelik mümkün olduğu kadar mühendislik
ve yönetimsel çözümler içeren toplu koruma önlemlerine verilmeli,66
Yüksek EM alan şiddetinin ölçüldüğü alanlara ve ilgili birimlerin girişlerine
aşağıda gösterilen “iyonlaştırıcı olmayan radyasyon” veya duruma göre
Radyoaktif madde işareti, asılmalıdır.
Şekil -9
İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyon ve Radyoaktif madde İşareti67
63 Directive 2004/40, Article5/2 64 Baysal, s. 262 65 ICNIRP, 514 66 ICNIRP, 515 67 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Sağlık Ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliği, Ek-2/3.2
40
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Günümüz çalışma yaşamından EM alan kaynaklarını tamamen çıkarma
seçeneğimiz yoktur. Elektrik modern yaşamın ve çalışma hayatının vazgeçilmez bir
parçası olmuştur. Eğer EM alanları çalışma hayatının dışarısına çıkaramıyorsak
bununla yaşamayı öğrenmeliyiz. Alınacak önlemlerin seçilmesi ve uygulanması
elektrik enerjisinin faydalarını mümkün olduğu kadar kısıtlamamalıdır. Elektrik
enerjisinin çalışma hayatına sunduğu imkânlar kesinlikle çok fazladır ama EM alan
maruziyet sınırlarına dikkat edilerek bu imkanlar kullanılmalıdır. Unutulmamalıdır
ki; ilaç ile zehiri birbirinden ayıranın kullanılan doz miktarıdır. EM alan emisyonu
yapan ekipmanlar, araçlar ve gereçler maksimum seviyede verimle kullanılmalı ama
çalışanların sağlığını bozacak EM alan seviyesi geçilmemelidir.
Mevcut sınır değerleri EM alanların sadece ısıl etkileri göz önüne alınıp
belirli bir güvenlik payı bırakılarak belirlenmiştir. EM alanın düşük frekanslarda
canlılar üzerindeki ısıl olmayan etkileri her ne kadar kesinleşmiş olmasa da sınır
değerleri belirlenirken dikkate alınmalıdır. EM alanların çalışanlar üzerinde ısıl
olmayan etkileri ile ilgili çok daha ciddi araştırmalar ve incelemeler yapılmalıdır.
Elde edilecek sonuçlar kapsamında bilinçli önlemler alınmalıdır. Mevcut durumda
EM alanların etkilerinden çalışanların korunabilmesi için ihtiyatlılık ilkesi
kapsamında EM alanların zararlı olduğu kabul edilip bütün önlemler alınmalıdır.
İşyerinde öncelikle EM alan ölçümü yapılmalı ve sınır değerleri göz önünde
bulundurularak risk değerlendirmesi hazırlanmalıdır. Çalışanlara işyerinde
karşılaşabileceği EM alan riskleri, koruyucu ve önleyici tedbirler, EM alanın sağlık
üzerindeki etkileri vb. konular hakkında eğitim ve bilgi verilmelidir. EM alanların
özellikle ısıl olmayan etkilerinin çok ciddi sağlık sorunlarına sebep olabileceği
düşünülürse işe giriş ve periyodik muayenelerin yapılması, gereğinde hastalık
dönüşü ve işe başlama muayenelerin yapılması, ortaya çıkabilecek sağlık
sorunlarından korunmada ve erken tanı açısından ne kadar önemli olduğu daha iyi
anlaşılacaktır. Gerekli ölçümler ve hesaplamalar yapıldıktan sonra çalışanların EM
alan maruziyeti sınır değerlerinin üzerinde tespit edilirse teknik, mühendislik
önlemler, kalkanlama, yansıtma vb teknik önlemler, ekipman ve cihazlara yönelik
önlemler, organizasyonale önlemler, çalışma şekli ve yöntemine yönelik önlemler
alınarak EM alan maruziyeti sınırlandırılmalıdır.
41
KAYNAKÇA
Avrupa Komisyonu Topluluk Araştırması: Sağlık ve Elektromanyetik Alanlar, s.3,(çevrimiçi),www.tgm.gov.tr/tuketici/emd/avkomsaveEMFbro.doc, 15 Ocak 2014
BAYSAL, Uğur “Elektromanyetik Alanların Sağlık Etkilerinin
Değerlendirilmesi”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi, Tmmob Elektrik Mühendisleri Odası, İstanbul 2011,s. 258-261
BOZBIYIK, Arif; ÖZDEMİR, Çağlar; HANCI, I. Hamit
“Radyasyon Yaralanmaları ve Korunma Yöntemleri”, Sürekli Tıp Eğitim Dergisi, Ciltμ 11, Sayıμ 7,Ankara, 2002, s.272-274
CANBAY, Cahit “Multiple Sclerosis (MS) hastalığının asıl nedeni, yeni
kanıtlar”, Tıp Tekno 2011-Tıp Teknolojileri Ulusal Kongresi Bildirisi, Antalya 2011
CESUR, Gökhan “λ00 MHz dalga frekanslı elektromanyetik alanın ratlarda
oluşturduğu hormonal değişiklikler”, Süleyman Demirel Üniversitesi. Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmış Uzmanlık Tezi, Isparta 2004
ÇEREZCİ, Osman; PALA, Kayıhan; TÜRKKAN, Alpaslan
Elektromanyetik Alan Ve Sağlık Etkileri, Bursa Nilüfer Belediyesi, Bursa, Mayıs 2012
David A. Savitz, Dana P. Loomis,
“Magnetic Field Exposure in Relation to Leukemia and Brain Cancer Mortality among Electric Utility Workers”, http://aje.oxfordjournals.org/content/141/2/123.short (çevrimiçi), 3 Şubat 2014
DİNÇER, Hasan “Elektriksel Alanlar ve Canlılara Etkiler” Elektrik
mühendisliği Dergisi, 435. sayı, Ocak 200λ s.45-51 DÜZGÜN, Sevinç “Elektromanyetik alanların insan sağlığı üzerindeki zararlı
etkileri”, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Fizik Anabilim Dalı, Yayınlanmış Y.lisans Tezi, Adana 2009
42
ELHASOĞLU, Demet
“Elektromanyetik Ki rlil iğin Zararlı Etkileri”, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Eylül 2008, Adana
ELMAS, Onur “50 Hz Elektromanyetik Alan Maruziyetinin Kalp Üzerine
Anlık Etkisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi. Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı, Yayınlanmış Uzmanlık Tezi, Isparta 2007
emkoruma.com httpμ//emkoruma.com/ (çevrimiçi), 17 Şubat 2014
Feychting M, Ahlbom A.,
“Magnetic fields and cancer in children residing near Swedish high-voltage power lines”, 1993 Oct 1;138(7)s. 81, httpμ//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8213751,(Çevrimiçi), 14 Şubat 2014
FIRLARER, Arzu “İşyerinde Farkında Olmadığımız Bir Riskμ Elektromanyetik
Alan Maruziyeti”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi s.262-264
GÜLER, Çağatay; ÇOBANOĞLU, Zakir
Elektromanyetik Radyasyon, Çevre Sağlığı Temel Kaynak Dizisi Noμ32, I. Baskı,1λλ4, Ankara,s.17, http://ekutuphane.sagem.gov.tr / kitaplar/elektromanyetik _radyasyon.pdf (Çevrimiçi) 02 Şubat 2013
GÜLER,İnan; ÇETİN, Tamer; ÖZDEMİR; UÇAR, A.Rıza Nedim
Türkiye Elektromanyetik Alan Maruziyet Raporu, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Sektörel Araştırma ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı Aralık, 2010
G M J Van Leeuwen, J J W Lagendijk, B J A M Van Leersum
“Calculation Of Change In Brain Temperatures Due To Exposureto A Mobile Phone”, journal of Microwaves and Optoelectronics, Vol: 6, No:1, Haziran 2007, s.320-321, http://www.cpdee.ufmg.br/~jramirez/publicacoes/p2007-3.pdf (Çevrimiçi),12 Şubat 2014
Graham, C., Cook, M.R., Cohen, H.D. & Gerkovıch, M.M.,
“Dose Response Study Of Human Exposure To 60 Hz Electric And Magnetic Fields. Bioelectromagnetics”, April 1994, s. 447–463. httpμ//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7802712, (Çevrimiçi), 11 Şubat 2014
Harmanci H, Emre M, Gurvit H, Bilgic B, Hanagasi H,
Department of Public Health, Marmara University Medical Faculty, Istanbul University, Istanbul Medical Faculty, Istanbul, Turkey. Alzheimer Dis Assoc Disord. 2003 Jul-
43
Gurol E, Sahin H, Tinaz S.
Sep;17(3):139-45. Risk factors for Alzheimer disease: a population-based case-control study in Istanbul, Turkey. http://www.emfs.info/The+Science/abstracts/Alzheimer
Korpinen L, Partanen J.,
“Influance of 50 Hz Electric and Magnetic Fields on Extrasystoles of Human Heart. Rev. Environ. Health”, 1λλ4 Apr-Jun:10(2):105-12, httpμ//www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/751λ354, (Çevrimiçi), 11 Şubat 2014
Li CY, Thériault G, Lin RS.
“Residential exposure to 60-Hertz magnetic fields and adult cancers in Taiwan.” 1997 Jan;8(1), s. 25-30., http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3712018/ (Çevrimiçi), 14 Şubat 2014
ÖNEN S.
Radyasyon Biyofiziği, İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayını, 1993
ÖZEN, Şükrü; KÖYLÜ, Halis
“ Hücresel Telefon Frekanslı Elektromanyetik Radyasyon Soğurulması Araştırmaları İçin İnsan Beyin Dokusu Fantom Modeli” ,Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, Sayıμ18, Çiltμ2 2005, s.1λ3-200
ÖZEN, Şükrü; TOSUN, Pınar; HELHEL, Deniz Selçuk
“Acil Çağrı Merkezlerinde Elektromanyetik Alan Seviyeleri ve Mesleki Maruz Kalmanın Değerlendirilmesi”, Çevre Ve Halk Sağlığı İçin Emanet 2011 Elektromanyetik Alanlar Ve Etkileri Sempozyumu Bildirisi, Tmmob Elektrik Mühendisleri Odası, İstanbul 2011, s.221-224
SEVGİ, Levent “Çevremizdeki Elektrik ve Manyetik Alanlar” Endüstriyel
& Otomasyon, Şubat 2005 Sobel E, Davanipour Z, Sulkava R, Erkinjuntti T, Wikstrom J,
“Occupations with exposure to electromagnetic fields: a possible risk factor for Alzheimer's disease”, http://www.emfs.info/The+Science/abstracts/Alzheimer/, (Çevrimiçi), 01 Şubat 2014
YÜKSEKSÖYLEMEZ, Mehmet
“Radyofrekanslı Elektromanyetik Alanların İnsan Dokularına Etkileri Üzerine Bir İnceleme” Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, Temmuz 2005,
tr.wikipedia.org http://tr.wikipedia.org/wiki/Sinir_sistemi, (Çevrimiçi), 12
Şubat 2014 UÇAR, Nedim Elektromanyetik Alanlara Mesleki Maruziyetle İlgili
Rapor, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Sektörel Araştırma ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı
44
ICNIRP Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998
Directive 2004/40/Ec Of The European Parliament And Of The Council Of 29 April 2004
On The Minimum Health And Safety Requirements Regarding The Exposure Of Workers To The Risks Arising From Physical Agents (Electromagnetic Fields) Directive
TMMO Elektrik Mühendisleri Odası
Elektromanyetik Alanların Etkileri, İzmir
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı
Sağlık Ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliği
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu
Sınai, Bilimsel Ve Tıbbi (Sbt) Cihazlar Yönetmeliği
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu
Elektronik Haberleşme Cihazlarından KaynaklananElektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelik
Çevre ve Orman Bakanlığı
İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre Ve Halkın Sağlığının Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmelik
TSEμ Türkiye Standartları Enstitüsü
TS ENV 50166-1 ve TS ENV 50166-2
Tübitak-Biltem Elektromanyetik Dalgalar Ve İnsan Sağlığı Sıkça Sorulan
Sorular Ve Yanıtları, 2001