ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ

Αναφέρατε τις τρεις περιόδους της εποχής του Λίθου

Περιγράψτε τα κύρια χαρακτηριστικά κάθε περιόδου

Ποιες είναι οι διαφορές μεταξύ των περιόδων;

Ποιες είναι οι σημαντικές θέσεις κάθε περιόδου στον ελληνικό χώρο;

Βάσει αυτών εξηγείστε τη σπουδαιότητα της εποχής του Λίθου από πολιτισμική

άποψη.

ΕΝΟΤΗΤΑ 1.1

ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Αναφέρατε τα τρία στάδια στα οποία διαιρείται η Παλαιολιθική εποχή.

Η Παλαιολιθική εποχή είναι τόσο παλαιά όσο και η εμφάνιση του ανθρώπου.

Διαιρείται σε τρία στάδια:

Πρώιμη ή Αρχαιότερη ή Κατώτερη Παλαιολιθική [2,6 εκατ.

(750.000 για την Ελλάδα) – 200.000 χρόνια],

Μέση Παλαιολιθική 9200.000 – 35.000),

Ύστερη ή Νεότερη ή Ανώτερη Παλαιολιθική (35.000 – 10.000

χρόνια) Η διαίρεση αυτή αντικατοπτρίζει το ρυθμό ανάπτυξης των

τεχνολογικών εξελίξεων και ισχύει κυρίως για την Ευρώπη.

Σύνοψη: Όπως είδαμε σε αυτή την ενότητα, η Παλαιολιθική εποχή

διαιρείται σε τρία στάδια:

Το πρώτο στάδιο, η Πρώιμη Παλαιολιθική, είναι μεγαλύτερο

σε διάρκεια από τα άλλα δύο και χαρακτηρίζεται από τον έλεγχο των βασικών

αρχών κατεργασίας του λίθου.

Το δεύτερο στάδιο είναι η Μέση Παλαιολιθική, κατά την οποία

εμφανίζονται ριζικές αλλαγές σε όλους τους τομείς.

Το τρίτο στάδιο, η Ύστερη Παλαιολιθική, είναι μικρότερης

διάρκειας από τα προηγούμενα και κατά τη διάρκειά του γίνεται καλύτερη

εκμετάλλευση των λίθινων πρώτων υλών.

Ποιοι τύποι ανθρώπων εμφανίζονται σε κάθε στάδιο;

Κατά την πρώιμη Παλαιολιθική εποχή εμφανίζεται ο πρώτος άνθρωπος

στην Αφρική. Για την Ευρώπη η αρχή της Πρώιμης Παλαιολιθικής τοποθετείται

χρονολογικά γύρω στα 800.000 χρόνια και συμπίπτει με την άφιξη του homo erectus

δηλαδή στην αρχή του Μέσου Πλειστοκαίνου. Είναι σαφές ότι πρόκειται για έναν

πρωτόγονο αντιπρόσωπο των Ανθρωπιδών, όπως φαίνεται από τη μορφολογία του

κρανίου του που είχε την ικανότητα να προσαρμόζεται σε ψυχρά – εύκρατα κλίματα,

να κατακτά νέες περιοχές εκτός Αφρικής, επειδή έγινε, όπως υποθέτουμε,

σαρκοφάγος και ίσως είχε τον έλεγχο της χρήσης της φωτιάς.

Η αρχαιότερη αξιόπιστη μαρτυρία της παρουσίας του ανθρώπου στον

ελληνικό χώρο είναι το κρανίο των Πετραλώνων της Χαλκιδικής, το οποίο έχει

χρονολογηθεί με απόλυτες μεθόδους στο 200.000 Π.Σ. (Π.Σ. : χρόνια πριν από

σήμερα. Αβαθμολόγητες ηλικίες) ενώ με βάση τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά

αποδίδεται από τους παλαιοναθρωπολόγους στο 350.000 Π.Σ. και καταλαμβάνει

ιδιαίτερη θέση, τοποθετούμενο μεταξύ Homo erectus και Homo sapiens

neanderthalensis.

Κατά τη Μέση Παλαιολιθική εποχή ο Homo erectus δίνει τη θέση στον

Homo sapiens Νεαντερτάλιο, που παρουσιάζει μια σημαντική διαφοροποίηση, τον

αυξημένο εγκέφαλο. Ωστόσο αυτό το είδος δεν επέζησε μετά την εμφάνιση του

σύγχρονου Homo sapiens. Η εξήγηση που δίδεται είναι ότι ή εξαφανίστηκε από τον

Homo sapiens ή εξελίχθηκε σε αυτόν. Η επιστήμη κλίνει προς την πρώτη άποψη.

Κατά την Ύστερη ή Νεότερη ή Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή εμφανίζεται

ο Homo sapiens sapiens, δηλαδή ο Σύγχρονος Άνθρωπος. Σήμερα είναι βέβαιη η

συνύπαρξη του σύγχρονου Homo Sapiens και του ανθρώπου του Νεάντερταλ σε

συγκεκριμένες περιοχές, επικρατεί όμως η άποψη ότι ο ένας δεν αποτελεί εξελιγμένη

μορφή του άλλου. Με την εμφάνισή του βλέπουμε ότι οι ανατομικές εξελικτικές

μεταβολές σταματούν, ενώ η συμπεριφορά αναπτύσσεται με γρήγορο ρυθμό.

Ποιοί είναι οι χαρακτηριστικοί εργαλειακοί τύποι κάθε σταδίου και σε

ποιες θέσεις του ελληνικού χώρου απαντώνται;

Κατά την πρώιμη παλαιολιθική εποχή εντοπίστηκαν στον Πηνειό ποταμό

της Θεσσαλίας, εργαλειακά σύνολα που χρονολογήθηκαν με απόλυτες μεθόδους στο

400.000 με 200.000 Π.Σ.. Με επιφύλαξη αναφέρουμε μεμονωμένα λίθινα τέχνεργα,

τα οποία έχουν εντοπισθεί στην Εύβοια (θέση Ν. Αρτάκη) και στα Ιόνια Νησιά.

Χαρακτηριστικά εργαλεία της εποχής αυτής είναι τα πιο παλιά ανθρώπινα

εργαλεία, δηλαδή οι πελεκημένες κροκάλες, για την κατασκευή των οποίων

χρησιμοποιείται ύλη από διάφορα πετρώματα.

Στην Κοζάνη αλλά και στην Ήπειρο, αυτή την εποχή εμφανίζεται ο λίθινος

χειροπέλεκυς, ενώ η παρουσία των χειροπελέκεων είναι εντονότερη στη Δ. Ευρώπη.

Κατά τη διάρκεια της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής σημειώνεται η

Μουστέρια, πολιτισμική φάση, κατά τη διάρκεια της οποίας εμφανίζονται τα

εργαλειακά σύνολα σε φολίδες. Χαρακτηριστικοί τύποι εργαλείων είναι οι αιχμές και

ιδιαίτερα οι διπρόσωπες φυλλόσχημες αιχμές, τα ξέστρα, ενώ επιβιώνει και ο τύπος

του χειροπέλεκυ, ο οποίος εξαφανίζεται με το τέλος της εποχής.

Κατά τη διάρκεια της Ύστερης Παλαιολιθικής εποχής ο εργαλειακός

εξοπλισμός εμπλουτίζεται με νέα υλικά ζωικής προέλευσης, τα οποία επεξεργάζονται

οι άνθρωποι με τα ξύστρα και τις γλυφίδες.

Διακρίνατε την πολιτισμική εξέλιξη της Παλαιολιθικής από αυτή της

Μεσολιθικής περιόδου με βάση τα υλικά κατάλοιπα της βραχοσκεπής της

Μποΐλας της Ηπείρου και αυτά του σπηλαίου Φράγχθι Αργολίδας.

Βραχοσκεπή Μποΐλα:

Η γεωγραφική της θέση βρίσκεται σε σημείο στρατηγικής σημασίας και

διαδραμάτισε έναν ρόλο γέφυρας από και προς την Πίνδο. Βρίσκεται σε υψόμετρο

περίπου 500 μέτρα, στην αριστερή κοίτη του ποταμού Βοϊδομάτη. Η χρήση της

βραχοσκεπής τοποθετείται χρονολογικά στην Ύστερη Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή.

Οι ερευνητές θεωρούν ότι χρησιμοποιήθηκε μέχρι και την Μεσολιθική εποχή.

Δύο σημεία της βραχοσκεπής χρησιμοποιήθηκαν κατ’ επανάληψη ως χώροι

εστιών. Στα διάφορα αρχαιολογικά στρώματα βρέθηκε με τη μορφή τέφρας καύσιμη

ύλη.

Οι εστίες και τα άλλα πλούσια αρχαιολογικά κατάλοιπα μαρτυρούν ότι η

βραχοσκεπή ήταν χώρος που κατοικήθηκε εποχιακά και οι παλαιολιθικοί άνθρωποι

χρησιμοποιούσαν τη βραχοσκεπή εκμεταλλευόμενοι το άμεσο παραποτάμιο

οικοσύστημα τόσο μέσα στα όρια της κοιλάδας όσο και εκτός αυτής. Από τις όχθες

του Βοϊδομάτη οι άνθρωποι περισυνέλεγαν την πρώτη ύλη για την κατασκευή

εργαλείων και χρησιμοποιώντας εξειδικευμένη τεχνική παρήγαγαν μικρολεπίδες,

χρήσιμες για το κυνήγι.

Οι κυνηγοί σκότωναν κυρίως αιγαγροειδή, που έβρισκαν καταφύγιο στην

κοιλάδα και τα μικρά οροπέδια πάνω από τον Βοϊδομάτη. Τα εργαλεία που

χρησιμοποιούσαν για το σκοπό αυτό ήταν φολίδες με οξείες ανεπεξέργαστες ακμές,

και ξέστρα.

Η τροφή τους ήταν μυελός, ψάρια, κάστορες, λαγοί και πτηνά.

Από τον μικρό αριθμό θαλάσσιων οστρέων, τα οποία δεν συνδέονται με το

άμεσο γεωγραφικό περιβάλλον της Μποΐλας, υποδηλώνονται μετακινήσεις μεταξύ

της παραλιακής ζώνης και του εσωτερικού της περιοχής.

Σπήλαιο Φράγχθι: Πιστοποιείται σε αυτό ανθρώπινη κατοίκηση εδώ και

25.000 δηλαδή από το τέλος της Παλαιολιθικής εποχής μέχρι και το τέλος της

Νεολιθικής. Το σπήλαιο Φράγχθι βρίσκεται στο νότιο τμήμα της Αργολίδας.

Εμφανή είναι τα σημάδια κατολισθήσεων τόσο στην είσοδο όσο και στο εσωτερικό

του σπηλαίου.

Στην αρχή της Μεσολιθικής περιόδου η βλάστηση ακολουθεί τις νέες

κλιματικές συνθήκες και πιθανόν γύρω από το σπήλαιο να υπήρχε ένας αραιός

δενδρώνας από βαλανιδιές.

Η πανίδα στο Φράγχθι περιλαμβάνει συχνότερα το κόκκινο ελάφι, τον

αγριόχοιρο, τον άγριο ταύρο και αραιότερα το ζαρκάδι.

Κατά τη Μεσολιθική εποχή στο Φράγχθι αυξάνονται τα βρώσιμα φυτά σε

σχέση με την Παλαιολιθική. Κυρίως παρατηρείται αύξηση του κριθαριού και της

βρώμης, η οποία παραπέμπει σε αυξημένη πυκνότητα κατοίκησης. Αυτό μπορεί να

σημαίνει ότι η περιοχή κατοικείται συνεχώς καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους ή

εποχικά. Τα βοτανικά κατάλοιπα μαρτυρούν ότι το σπήλαιο κατοικείτο την άνοιξη,

το καλοκαίρι και το φθινόπωρο αλλά ίσως όχι και το χειμώνα.

Στο Φράγχθι βρέθηκε και ποσότητα μαλακίων καθώς κατά τη Μεσολιθική

εποχή η γραμμή της ακτής ήταν περίπου 2 χλμ. βορειοδυτικά. Ο αριθμός των

θαλάσσιων μαλακίων αυξάνεται πολύ κατά την Κατώτερη Μεσολιθική εποχή σε

σχέση με την Παλαιολιθική.

Όσον αφορά στη λιθοτεχνία, στο Φράγχθι κατά την Κατώτερη Μεσολιθική

εποχή δεν φαίνεται κάποια πολιτιστική διακοπή από την Ανώτερη Παλαιολιθική.

Παρατηρούνται εργαλειακά σύνολα σε φολίδες, αφθονία οδοντωτών εργαλείων και

γεωμετρικοί μικρόλιθοι. Ο εργαλειακός μικρολιθικός εξοπλισμός της εποχής

συνδέεται με το ψάρεμα. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι αυτή την εποχή αυξάνονται οι

αλιευτικές δραστηριότητες.

Επίσης παρατηρείται έντονη χρήση του οψιανού που προέρχεται από τη Μήλο

και αυτό συνεπάγεται ότι είχε βελτιωθεί η ναυσιπλοΐα, ώστε να μπορεί να καλύπτεται

η απόσταση.

Γενικότερα, παρατηρούμε μία ομοιότητα στα εργαλειακά σύνολα της Τελικής

Μεσολιθικής εποχής με την Κατώτερη Μεσολιθική εποχή.

Ωστόσο, οι μεταβολές των λίθινων εργαλειακών συνόλων που διαπιστώνουμε

μέσα στην ίδια τη Μεσολιθική εποχή στο Φράγχθι φαίνεται να συνδέονται άμεσα με

αλλαγές στην εκμετάλλευση του περιβάλλοντος, στις οικονομικές και τεχνικές

δραστηριότητας, στη διάρκεια της κατοίκησης της θέσης και στο ρόλο της στον

κύκλο του έτους.

Μέχρι τώρα από το Φράγχθι έχουμε το μεγαλύτερο σύνολο σκελετών στον

ελληνικό χώρο, όπου, εκτός από εννέα ταφές, βρέθηκαν και δύο καύσεις νεκρών και

πολλά διεσπαρμένα ανθρώπινα οστά. Ένας από τους καλύτερα διατηρημένους

σκελετούς στο Φράγχθι μοιάζει με τους δυτικοευρωπαϊκούς της Ανώτερης

Παλαιολιθικής εποχής. Είναι ο αρχαιότερος σκελετός του ελλαδικού χώρου.

Βρέθηκε σε συνεσταλμένη στάση με τα χέρια του επάνω στο στήθος ενώ πάνω στην

κοιλιά του είχαν τοποθετηθεί πολλοί μικροί λίθοι. Γύρω δε από το σκελετό βρέθηκαν

άφθονα χερσαία σαλιγκάρια ολόκληρά ή θραυσμένα. Γεγονός είναι ότι η ταφή

γινόταν στο μέρος του σπηλαίου που χρησιμοποιείτο για κατοίκηση.

Όσο για το θέμα της καύσης των νεκρών, δεν μπορεί να θεωρηθεί ένα τυχαίο

γεγονός. Τα απανθρακωμένα ανθρώπινα οστά δείχνουν μια προσχεδιασμένη

διαδικασία, εμπειρία και διαρκή προσπάθεια. Εκτός από τις ταφές, βρέθηκαν και

διασκορπισμένα οστά, αποτέλεσμα κάποιας αναταραχής των στρωμάτων παρά

κατάλοιπα ειδικών εθίμων.

Όπως φαίνεται, ο τρόπος ταφής καθοριζόταν από το ρόλο ή τη θέση που

κατείχε ο νεκρός μέσα στην κοινότητα αλλά και από τις διαφορετικές συνθήκες

θανάτου.

Σύνοψη: Την πολιτισμική εξέλιξη της Παλαιολιθικής εποχής στον

ελληνικό χώρο παρακολουθούμε μέσα από τα υλικά κατάλοιπα της βραχοσκεπής της

Μποΐλας, που ανήκει στην Ύστερη Ανώτερη Παλαιολιθική. Η θέση της ως

«γέφυρας» από και προς το βιότοπο της δυτικής Πίνδου είναι μεγάλης σημασίας,

πάντα σε συνδυασμό και με τις άλλες παλαιολιθικές θέσεις της Ηπείρου (Κλειδί,

Μεγαλάκκος, Καστρίτσα, Ασπροχάλικο κ.ά.).

Η Μεσολιθική εποχή, που ακολουθεί τη Νεότερη Παλαιολιθική και

προηγείται της Νεολιθικής, περιλαμβάνει τους μεταπαγετώδεις πολιτισμούς των

κυνηγών -τροφοσυλλεκτών κατά το πρώιμο Ολόκαινο. Τα όριά της εμπλέκονται με

αυτά της Παλαιολιθικής. Στον ελληνικό χώρο μέχρι πρότινος αμφισβητείτο και αυτή

η ύπαρξή της.

Την πολιτισμική εξέλιξη της Μεσολιθικής εποχής στον ελληνικό χώρο την

παρακολουθήσαμε μέσα από τα υλικά κατάλοιπα του σπηλαίου Φράγχθι Αργολίδας

όπου πιστοποιείται ανθρώπινη κατοίκηση εδώ και 25.000 χρόνια. Τα αρχαιολογικά

κατάλοιπα του σπηλαίου μας δίνουν μια αρκετά καλή εικόνα του τρόπου διαβίωσης

και των δραστηριοτήτων κατά την εποχή αυτή.

ΕΝΟΤΗΤΑ 1.2

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Αναφέρατε τις περιόδους της Νεολιθικής εποχής και τις αντίστοιχες

φάσεις τους.

Η Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα καλύπτει μια αρκετά μεγάλη πολιτιστική

περίοδο τριών και πλέον χιλιετιών. Οι νεολιθικές θέσεις που είναι γνωστές,

βεβαιώνουν ότι από τις αρχές της 7ης χιλιετίας έως το τέλος της 4ης π.Χ χιλιετίας η

κατοίκηση ήταν πυκνή, ιδιαίτερα στις πεδιάδες και στα παράλια.

Η Νεολιθική εποχή χωρίζεται στην:

-Αρχαιότερη Νεολιθική (6500-5800 π.Χ.)

-Μέση Νεολιθική (5800-5300 π.Χ.)

-Νεότερη Νεολιθική (5300 -4500 π.Χ.) και στην

-Τελική Νεολιθική (4500-3200 π.Χ.)

Σύνοψη: Η Νεολιθική εποχή στον ελληνικό χώρο καλύπτει μια περίοδο

τριών και πλέον χιλιετιών (από τις αρχές της 7ης μέχρι το τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ.)

Ποια αλλαγή σημειώνεται στη ζωή του ανθρώπου με το πέρασμα από την

Παλαιολιθική και Μεσολιθική στη Νεολιθική και γιατί είναι τόσο σημαντική;

Κατά τη Νεολιθική εποχή σημειώνεται μια πολύ σημαντική αλλαγή στη ζωή

των ανθρώπων: Δεν εξασφαλίζουν τώρα πια τη διατροφή τους με την τροφοσυλλογή

και το κυνήγι αλλά μαθαίνουν τον τρόπο να παράγουν μόνοι τους την τροφή τους με

την καλλιέργεια της γης και την εξημέρωση των ζώων (παραγωγικό στάδιο).

Συνέπεια αυτής της σημαντικής αλλαγής είναι η δημιουργία μόνιμης κατοικίας σε

έναν συγκεκριμένο χώρο, άρα ο σχηματισμός οικισμών και στη συνέχεια μικρών

πόλεων.

Η σύγχρονη έρευνα στηριζόμενη στις ομοιότητες με την Εγγύς Ανατολή,

φαίνεται να αναζητά εκεί την προέλευση αυτού του τρόπου ζωής. Η διάδοσή του

στον ελληνικό χώρο πρέπει να πραγματοποιήθηκε με εποικισμό ή με βαθμιαία

διάδοση των νέων τρόπων ζωής σε πληθυσμούς που προϋπήρχαν. Υπάρχουν όμως

και διαφορετικές απόψεις για το θέμα αυτό. Οι πρόσφατες έρευνες και οι ερευνητές

θεωρούν ότι το πέρασμα στον νέο τρόπο ζωής δεν έγινε απότομα αλλά βαθμιαία και

με αργό ρυθμό.

Σύνοψη: Κατά τη Νεολιθική εποχή σημειώνεται μια σημαντική αλλαγή

στη ζωή των ανθρώπων. Είναι το παραγωγικό στάδιο (καλλιέργεια της γης,

κτηνοτροφία) με συνέπεια τη μόνιμη εγκατάσταση σε συγκεκριμένο χώρο.

Γιατί ο οικισμός του Διμηνίου αντιπροσωπεύει χρονολογικά τη συνέχεια

του οικισμού του Σέσκλου και μοιράζεται μαζί του μερικά χαρακτηριστικά ως

προς την οργάνωση του χώρου;

Οι λόγοι για τους οποίους επιλέξαμε τους οικισμούς του Σέσκλου και του

Διμηνίου ως δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα για να παρουσιάσουμε την

πολιτισμική εξέλιξη κατά τη Νεολιθική εποχή στον ελληνικό χώρο είναι οι εξής:

παραμένουν ακόμη και σήμερα οι οικισμοί που γνωρίζουμε

καλύτερα σε έκταση,

σημάδεψαν τόσο πολύ τη θεσσαλική προϊστορία, ώστε έδωσαν

το όνομά τους σε μεγάλες περιόδους της: το Σέσκλο στη «Μέση Νεολιθική»

- 6η χιλιετία και το Διμήνι στη «Νεότερη Νεολιθική» - 5η χιλιετία, και τέλος

μας δίνουν σαφείς και σημαντικές πληροφορίες για την

οργάνωση του χώρου, της οικονομίας και των δραστηριοτήτων όσον αφορά

στην παραγωγή και στην πρακτική της διακοσμητικής, της ειδωλοπλαστικής,

της κοσμηματοποιίας και των ταφικών εθίμων.

Ο οικισμός του Σέσκλου βρίσκεται 15 χλμ. ΝΔ του Βόλου. Η επιλογή της

τοποθεσίας από τους ανθρώπους της εποχής έγινε γιατί η περιοχή είχε άφθονο νερό

και το έδαφος ήταν κατάλληλο για καλλιέργεια. Ο κύριος κορμός του οικισμού

αναπτύχθηκε σε ένα αντέρεισμα, με δύο ρέματα από τη μια και την άλλη πλευρά, τη

Λεύκα και το Σουληνάρι. Το αντέρεισμα στο μέσον σχηματίζει ένα ύψωμα, το οποίο

οδήγησε τον Τσούντα να το ονομάσει Ακρόπολη, η οποία σήμερα ονομάζεται

Καστράκι.

Ακεραμική εποχή

Ως προς την αρχιτεκτονική, μέσα στην ακρόπολη του Σέσκλου βρέθηκαν

αβαθή ορύγματα, τάφροι, κυκλικοί λάκκοι και λείψανα πηλού.

Ευρήματα βρέθηκαν και στο χώρο εκτός της Ακρόπολης, τα οποία μας

επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι ο οικισμός εκτεινόταν και πέρα από τα όρια της

Ακρόπολης. Αυτά είναι κομμάτια λεπίδων από πυριτόλιθο και οψιανό, πέτρινα και

οστέινα εργαλεία, απανθρακωμένοι καρποί δημητριακών και οστά ζώων.

Χαρακτηριστικά από το Σέσκλο είναι τα σχηματοποιημένα πήλινα ειδώλια που

υπάρχουν και στην αρχή της επόμενης φάσης.

Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδος

Ο οικισμός τώρα αναπτύσσεται σε μεγαλύτερη έκταση, χωρίς να είναι πολύ

καλά γνωστός ο χαρακτήρας του.

Στην αρχιτεκτονική έχουμε ποικιλία τεχνικών και κατασκευών. Τα κτίσματα

ήταν τετράπλευρα, κτισμένα από πηλό και ξύλο ενώ υπάρχουν και κτίσματα με λίθινα

θεμέλια. Από τα λίγα αρχιτεκτονικά λείψανα της Αρχαιότερης Νεολιθικής

διαπιστώνουμε ότι η κατοίκηση δεν κάλυπτε όλη την έκταση και δεν ήταν πυκνή.

Σχετικά με τα ευρήματα, βλέπουμε ότι στη λιθοτεχνία κυριαρχούν οι λεπίδες.

Υπάρχουν λειασμένα λίθινα εργαλεία που συνεχώς εξελίσσονται. Τα σφονδύλια

βεβαιώνουν την ύπαρξη της υφαντικής ενώ παρατηρούμε καλύτερη κατεργασία του

οστού.

Η αγγειοπλαστική μας δίνει κάποιες πληροφορίες για τη ζωγραφική και τη

διακοσμητική της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου. Το πιο συνηθισμένο σχήμα

αγγείων αυτής της φάσης είναι ο σκύφος. Εμφανίζεται η γραπτή διακόσμηση ενώ

υπάρχει και η πλαστική διακόσμηση με τη μορφή μικρών αποφύσεων.

Χαρακτηριστικά είναι τα λεγόμενα μελανοστεφή αγγεία. Επίσης παρουσιάζεται η

εγχάρακτη διακόσμηση που γίνεται με τα νύχια ή με τσιμπήματα με τα δύο δάχτυλα.

Γενικότερα παρατηρούμε ότι υπάρχει στην κεραμική μια συνέχεια και μια εξέλιξη

κατά τη διάρκεια της Αρχαιότερης Νεολιθικής.

Τα νεολιθικά ειδώλια αναπαριστούν το έμψυχο αλλά και το άψυχο

περιβάλλον, καθώς επίσης και τον ίδιον τον άνθρωπο. Στοιχεία επίσης της περιόδου

μας δίνουν οι πήλινες ή λίθινες σφραγίδες.

Η οικονομία βασιζόταν στην εξημέρωση και καλλιέργεια των ίδιων ζώων και

φυτών αντίστοιχα με την προηγούμενη περίοδο. Το σπίτι δεν είναι μόνο καταφύγιο

αλλά αποθήκη των αγαθών της νέας οικονομίας.

Ως προς την κοινωνική δομή λείπουν οι άμεσες μαρτυρίες και έτσι

διατυπώθηκαν πολλές υποθετικές απόψεις. Υποθέτουμε λοιπόν ότι μέσα στον

οικισμό αναπτύσσονται θεσμοί κοινοτικού χαρακτήρα, ενισχύεται η οικογένεια και

αυξάνεται ο πληθυσμός. Η θέση της γυναίκας ανεβαίνει χωρίς να προϋποτίθεται

μητριαρχία. Αυτή δε την εποχή βεβαιώνεται η ύπαρξη ιδιοκτησίας και κάποια μορφή

εξουσίας.

Για τη λατρεία δεν έχουμε πολλές μαρτυρίες.

Μέση νεολιθική περίοδος

Ως προς την αρχιτεκτονική, αυτή είναι η κύρια φάση της οικιστικής ακμής

του Σέσκλου. Στην ακρόπολη και μάλιστα στη δυτική πλαγιά υπάρχουν κατασκευές

που σήμερα θεωρούνται αναλημματικοί τοίχοι μικρού ύψους, οι οποίοι σχημάτιζαν

αναβαθμούς για τα οικήματα που βρίσκονταν σε αυτό το σημείο.

Από το Σέσκλο Α, δηλαδή την ακρόπολη τα οικήματα που ξεχωρίζουν είναι

το μεγαροειδές κτίσμα και το εργαστήριο κεραμέως.

Στο Σέσκλο Β δηλαδή στα δυτικά της ακρόπολης, παρατηρείται ασυνέχεια της

εγκατάστασης. Ο οικισμός παρουσιάζεται επίπεδος και απλώνεται σε μεγάλη

έκταση, με πυκνή δόμηση.

Ήρθαν στο φως 22 πλήρη οικήματα και 12, από τα οποία διατηρείται μόνο

μέρος τους, με στέγη δικλινή ή τετρακλινή, τετράπλευρου σχήματος, μονόχωρα ή

πολύχωρα και εμβαδόν έως 50 τμ.

Γενικότερα ο οικισμός του Σέσκλου δίνει την εντύπωση ότι αποτελείται από

μεμονωμένους οίκους, αυτό που θα λέγαμε σήμερα «νοικοκυριά», δηλαδή μονάδες

με κοινωνική και οικονομική αυτονομία, τα οποία είναι τοποθετημένα γύρω από μια

πρώιμη μορφή πλατείας.

Στο τέλος της Μέσης Νεολιθικής περιόδου ο οικισμός καταστρέφεται.

Ως προς τα ευρήματα της περιόδου, στη λιθοτεχνία παρατηρούμε μια

τυποποίηση και οι μικρολιθικές μορφές σχεδόν εξαφανίζονται. Όμως η «κεραμική»

είναι το σήμα κατατεθέν του πολιτισμού του Σέσκλου. Χαρακτηριστικά σχήματα

αγγείων είναι οι σκύφοι, τα κύπελλα, οι ανοιχτές λεκανίδες, τα κλειστά αγγεία με

σφαιρικό σώμα και ψηλό λαιμό κ.ά. Τα μοτίβα θυμίζουν έντονα μοτίβα υφαντικής

καθώς επίσης η διακόσμηση μπορεί να είναι φλογόσχημη ή γραμμική.

Στην ειδωλοπλαστική δεν παρατηρούνται σημαντικές αλλαγές από την

Αρχαιότερη Νεολιθική. Τα λίθινα ειδώλια είναι πολύ σπάνια στον θεσσαλικό χώρο.

Στις δε σφραγίδες απαντώνται τα ίδια χαρακτηριστικά με της προηγούμενης

περιόδου.

Ως προς την οικονομία, τώρα αρχίζουν να δημιουργούνται προβλήματα

επισιτισμού και ύδρευσης.

Χαρακτηριστικό της κοινωνίας της μέσης νεολιθικής περιόδου είναι η

κοινωνική ανισότητα.

Νεότερη Νεολιθική περίοδος

Κατά την περίοδο αυτή, ο οικισμός του Σέσκλου αλλάζει μορφή. Μετά την

καταστροφή της Μέσης Νεολιθικής ο οικισμός εγκαταλείπεται για 500 χρόνια και

επανιδρύεται μόνο στην περιοχή της Ακρόπολης.

Αρχιτεκτονική: Στο πιο ψηλό μέρος της Ακρόπολης κτίζεται ένα μεγάλο

οικοδόμημα «μεγαροειδές» ως προς τη μορφή. Πρόκειται δηλαδή για ένα δρομικό

κτίσμα με προστώο και άλλους δύο χώρους. Κατέχει το κεντρικό τμήμα του νέου

οικισμού. Σήμερα σώζεται μία από τις πύλες που οδηγούσαν στο εσωτερικό της

αυλής. Όσο για τα άλλα κτίσματα αυτά κτίζονται γύρω από αυτό το κεντρικό σημείο.

Οικονομία: Στον τομέα της οικονομίας παρατηρείται κάποια

αναπροσαρμογή περισσότερο στην ανάπτυξη των ανταλλαγών και η εποχή

χαρακτηρίζεται από τη διεύρυνση των επικοινωνιών.

Κοινωνία: Όπως προαναφέραμε, οι κάτοικοι του μεγάλου οικοδομήματος

κατέχουν το κεντρικό μέρος του οικισμού, το οποίο περικλείουν με περιβόλους. Η

πρόσβαση στο χώρο ήταν πιθανόν ελεγχόμενη και παραπέμπει σε κάποια κοινωνική ή

πολιτική οργάνωση. Ο οικισμός όμως που δίνει τα περισσότερα στοιχεία σ’ αυτή την

παράμετρο είναι αυτός του Διμηνίου.

Ο οικισμός του Διμηνίου

Το Διμήνι βρίσκεται 25 μέτρα πάνω από τη θάλασσα, 5 χλμ δυτικά του

Βόλου. Το σύνολο του οικισμού έχει έκταση περίπου 8 στρεμμάτων. Οικογένειες

όμως που ανήκαν στην ίδια κοινότητα πρέπει να ήταν εγκατεστημένες σε μεγαλύτερη

έκταση λόγω των καθημερινών δραστηριοτήτων τους. Ο οικισμός ιδρύθηκε στο

πρώτο μισό της 5ης χιλιετίας, στις πρώιμες φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου.

Αρχιτεκτονική: Τα βασικά στοιχεία οργάνωσης του χώρου είναι τρία: οι

περίβολοι, η κεντρική αυλή και τα κτίσματα.

Οι περίβολοι είναι έξι λιθόκτιστοι τοίχοι που αναπτύσσονται γύρω από την

Κεντρική Αυλή του νεολιθικού οικισμού. Επειδή οι περίβολοι ήταν πολλοί, είχαν και

πολλές εισόδους, οι οποίες βρίσκονταν στην ίδια ευθεία. Εξ αιτίας του γεγονότος

αυτού ο Τσούντας χαρακτηρίζει τους περιβόλους οχυρωματικούς και αυτή η άποψη

επικράτησε μέχρι το 1975-76 διάστημα κατά το οποίο ο Χουρμουζιάδης επανεξέτασε

και αναθεώρησε πολλές από τις διαπιστώσεις του Τσούντα και θεώρησε ότι οι

περίβολοι μάλλον χώριζαν τον οικισμό σε τέσσερις περιοχές «οικοτεχνικής

δραστηριότητας, που ενδεχομένως κάθε μια από αυτές αποτελούσε μια παραγωγική

μονάδα.

Η Κεντρική Αυλή: είναι ο κυκλικός χώρος που δημιουργείται στο κέντρο του

οικισμού. Είναι το μεγαλύτερο τμήμα του οικισμού μέσα στο οποίο βρίσκεται ένα

«μεγαροειδές κτίσμα» όμοιο αλλά μικρότερο με εκείνο του Σέσκλου.

Τα κτίσματα που υπάρχουν στον οικισμό του Διμηνίου μπορούμε να τα

χαρακτηρίσουμε κατοικίες και βοηθητικά κτίσματα. Οι κατοικίες είναι τα κτίσματα

τα οποία όπως συνάγεται από τις διαστάσεις και από τον ιδιαίτερο εξοπλισμό τους,

χρησιμοποιήθηκαν από τους κατοίκους του οικισμού για να καλύψουν τις βασικές

ανάγκες της στέγασης, και αναπτύσσονταν σε τρία επίπεδα. Λόγω του ότι οι

καθημερινές ασχολίες δεν μπορούσαν πρακτικά να λάβουν χώρα μέσα στην κατοικία,

οι Διμηνιώτες χρησιμοποιούσαν κάποια απλά και στοιχειώδη βοηθητικά κτίσματα

τα οποία χωρίζονται σε τρία είδη: τις τροφοπαρασκευαστικές κατασκευές, τα

εργαστήρια όπου οι άνθρωποι ασχολούνταν με την παραγωγή και κατασκευή

αντικειμένων που απαιτούσε κάποιο χρόνο, και τις αποθηκευτικές θήκες, όπου

αποθήκευαν τα διάφορα υλικά. Τα βοηθητικά αυτά κτίσματα βρέθηκαν σε όλες τις

οικίες.

Όλα τα κτίσματα είναι πέτρινα και κυρίως από ασβεστόλιθο, συστατικό των

γύρω βουνών, καθώς επίσης και τα θεμέλια. Η στέγαση των κτισμάτων πιθανόν

γινόταν με χοντρά κλαδιά, καλάμια και λάσπη γιατί η ανωδομία των κτισμάτων είναι

άγνωστη. Το μέγεθος του σπιτιού είναι ανάλογο με τον χώρο που διαθέτει ο

κατασκευαστής.

Ως προς δε τους τάφους, τα ανθρώπινα οστά ευρέθησαν μέσα σε στάση

συνεσταλμένη. Πιθανόν να ανήκαν στο τέλος της Μέσης Νεολιθικής περιόδου αν

κρίνουμε από το σημείο που αποκαλύφθηκαν. Μέσα στον οικισμό του Διμηνίου

βρέθηκαν επτά ταφές και ο Χουρμουζιάδης υποθέτει ότι πρόκειται για μικρά παιδιά,

όπως επίσης ότι οι νεκροί μπορεί να καίγονταν και στη συνέχεια τα οστά να

τοποθετούνταν σε αγγεία.

Ευρήματα: Αρχικά οι κάτοικοι του Διμηνίου κατασκεύαζαν τα εργαλεία τους

από τα βασικά υλικά, δηλαδή την πέτρα και το κόκαλο καθώς επίσης και από πηλό

τον οποίον έψηναν. Με την αύξηση όμως της παραγωγικότητας τα εργαλεία

εξειδικεύονταν.

Ωστόσο σταθμό στην ιστορία της κεραμικής αποτελούν τα κεραμικά

ευρήματα του Διμηνίου. Βρίσκουμε αγγεία δύο ειδών, αποθηκευτικά και χρηστικά,

μονόχρωμα (μαύρα ή κόκκινα) ή διακοσμημένα με γραπτή, εγχάρακτη διακόσμηση

και σχήματα γεωμετρικά, αρχικώς δύο χρωμάτων (άσπρο και κόκκινο).

Όσον αφορά στα ειδώλια, ξαναγεννιέται η φυσιοκρατική απόδοση,

παράλληλα όμως με πολύ πιο σχηματικές σε μάρμαρο.

Οικονομία: ο χαρακτήρας των παραγωγικών δραστηριοτήτων του οικισμού

πρέπει να ήταν περισσότερο «ιδιωτικός», διότι τα οικήματα στο Διμήνι σε αντίθεση

με το Σέσκλο της Μέσης Νεολιθικής, περιορίζονται μέσα σε περιβόλους και η

πρόσβαση δεν είναι ελεύθερη.

Κοινωνία: Όσον αφορά στα «νοικοκυριά» πρέπει να υπήρχε κοινωνική δομή

με ιεραρχική οργάνωση. Αυτό εκπορεύεται από την ύπαρξη της Κεντρικής Αυλής,

ωστόσο από τα ζωικά κατάλοιπα παρατηρούμε κάποια ομοιομορφία σε όλο τον

οικισμό που δεν δηλώνει καθόλου κοινωνική διαφοροποίηση, όπως συμβαίνει με την

οργάνωση του χώρου.

Ο οικισμός του Διμηνίου αντιπροσωπεύει χρονολογικά τη συνέχεια του

οικισμού του Σέσκλου και μοιράζεται μαζί του μερικά χαρακτηριστικά ως προς την

οργάνωση του χώρου. Ο πολιτισμός του Διμηνίου τελικά λειτούργησε ως υπόβαθρο

για την οργάνωση μεταγενέστερων ακροπόλεων ή οικισμών.

Γενικότερα ο νεολιθικός πολιτισμός κυριάρχησε στο Αιγαίο για 3500 χρόνια

και παρείχε το υπόβαθρο για την ανάπτυξη του κυκλαδικού, του μινωικού αλλά και

του μυκηναϊκού πολιτισμού.

Σύνοψη: Ο οικισμός του Σέσκλου κατοικείται ήδη από τα μέσα της 7ης

χιλιετίας π.Χ. Παρουσιάζει μεγάλη άνθηση κατά τη Μέση Νεολιθική εποχή.

Άλλωστε όλη η εποχή ονομάζεται και «πολιτισμός του Σέσκλου». Ο οικισμός του

Διμηνίου παρουσιάζει μεγάλη ακμή κατά τη Νεότερη Νεολιθική και η εποχή αυτή

ονομάζεται «πολιτισμός του Διμηνίου». Ο οικισμός του Διμηνίου αποτελεί τη

συνέχεια του οικισμού του Σέσκλου. Και οι δύο οικισμοί μας προσφέρουν χρήσιμες

πληροφορίες για την οργάνωση του χώρου, της οικονομίας και των δραστηριοτήτων

των νεολιθικών κατοίκων τους.