Bilgi Erişim Sistemlerinde Başarı Ölçütleri ve arabam.com, hürriyetemlak.com ve Milli Kütüphane web kataloğunun Bilgi Erişim

Özellikleri

Emel ŞAHİN

Gülhan ŞAM

Recep OFLAZ

Tuba KORKMAZ

• Araştırmanın Konusu

Web kataloğunun bilgi erişim özellikleri ve bilgi erişim sistemlerinin başarı ölçütleridir.Bu bağlamda arabam.com, hürriyetemlak.com ve Milli Kütüphane web kataloğu incelenmiştir.

• Araştırmanın Amacı

Bilgi, bilgi erişim ve bilgi erişim sistemleri kavramlarından yola çıkarak bilgi erişim sistemlerinde başarı ölçütleri ve arabam.com, hürriyetemlak ve Milli Kütüphane web kataloğunun bilgi erişim özellikleri araştırmanın temel amacıdır.

• Araştırmanın Önemi Web 2.0 teknolojileriyle bilgi erişim sistemlerinin kâr amacı

güden ticari kuruluşlar ve kâr amacı gütmeyen kurumların web kataloğunun bilgi erişim özelliklerinin kullanıcıya vermiş olduğu hizmetleri görmektir.

• Araştırmanın Yöntemi arabam.com, hürriyetemlek ve Milli Kütüphane web

kataloğunun bilgi erişim özellikleri web üzerinden gözlemlenerek karşılaştırmalar yapılmıştır.

• Varsayımlar

Bilgi sistemleri büyük veri tabanlarını bulundurmasına rağmen kullanıcının erişmek istediği konuyla ilgili erişebileceği bilgi miktarı oldukça azdır. Veri tabanlarının sunduğu bilginin tamamına erişmek için bilgi sistemi ile kullanıcı arasında güçlü bir etkileşim olmalıdır. Bu etkileşim ve uyumun gerçekleşmesi için öncelikle bilginin; saklanması, işlenmesi ve kullanılması şekilleri araştırılacaktır.

• Kapsam

Bilgi erişim sistemlerinin bazı web siteleri üzerinde (arabam.com, hürriyet. emlak.com ve milli kütüphane web kataloğunun) bilgi erişim özellikleri araştırmanın kapsamını oluşturmaktadır.

• Sınırlılıklar

Araştırmamız elektronik ve basılı makaleler ve bilimsel birtakım yazılardan, web sitelerinin çevrimiçi olarak incelemesinden oluşmaktadır.

• Araştırmanın Evreni

Arabam.com, hürriyetemlak.com ve milli kütüphane web kataloğu araştırmanın evrenini oluşturmaktadır.

• Araştırmanın Gözlem Tekniği

• Bilgi: Çeşitli kaynaklardan farklı kanallarla belirli bir amaç için elde edilen, özümsenen ve daha önce var olan bilgide değişiklik yaratarak bir etkinlik için kullanılabilen ve başkalarına iletilebilmek üzere farklı ortam kaydedebilen bir olgudur(Uçak, 2000, s.151).

Bilgi kavramı tanımlanırken en çok karşılaşılan sorun veri, enformasyon ve knowledge sözcüklerinin her birinin karşılığı olarak bilgi teriminin kullanılmasıdır.

• Veri(data) İşlenmemiş, düzenlenmemiş ham gerçeklerdir. Veri bilginin kaynağıdır.

• Enformasyon(information) Çeşitli kaynaklardan farklı kanallarla belirli bir amaç için elde

edilen, özümsenen ve daha önce var olan bilgide değişiklik yaratarak bir etkinlik için kullanılabilen ve başkalarına iletilebilmek üzere farklı ortamlara kaydedilebilen bir olgudur.

• Knowledge Bilgi (knowledge), bilginin (information) ötesinde, bilginin

yorumlanması, belli bir değere göre işlenmesi, bilgi alanının etkinlikleri doğrultusunda hazırlanmasıdır.

Kaynak: Uçak (Özenç), Bilgi Dünyası, 1(1), 2000, s. 151.

Bilgi Erişim Bilgi erişim iki temel kavramdan oluşmaktadır: "Bilgi" ve

"Erişim". Daha öncede belirtildiği gibi bilgi;

Çeşitli kaynaklardan farklı kanallarla belirli bir amaç için elde edilen, özümsenen ve daha önce var olan bilgide değişiklik yaratarak bir etkinlik için kullanılabilen ve başkalarına iletilebilmek üzere farklı ortam kaydedebilen bir olgudur(Uçak, 2000, s.151).

Türk Dil Kurumu erişimi şöyle tanımlamaktadır:Bir veri saklama ortamında veri okuma ya da yazma işlemini gerçekleştirmek üzere adresi verilen yeri fiziksel olarak bulmadır.

Bilgi erişim ise;

Bilgi toplama, sınıflama, kataloglama, depolama, büyük miktardaki verilerden arama yapma ve bu verilerden istenen bilgiyi üretme(ve ya gösterme) tekniği ve süreci(Tonta, Bitirim ve Sever, 2002).

Bilgi Keşfetme, Tanımlama, Düzenleme ve Erişim

Erişim

Düzenleme

Tanımlama

Keşfetme Keşfetme

Tanımlama

Düzenleme

Erişim

Çizim2:Bilgiyi Keşfetme, Tanımlama, Düzenleme ve Erişim(Tonta, 2009)

Bilgiyi keşfetme, tanımlama, düzenleme ve erişimin gösterilmiş olduğu bu çizimde bilgi ihtiyacını keşfeden kullanıcı bu gereksiniminin ne olduğunu tanımlayarak bilgiye ulaşmak için kullanacağı yöntem ve araçları düzenledikten sonra gereken şartları yerine getirerek ihtiyacı olan bilgiye erişim sağlamıştır.

Bilgi Erişim Sistemi

Bilgiye seçici biçimde erişmek üzere bir araya gelen, bilgi ile ona gereksinim duyan birey arasındaki bilgi akış sürecinin kesintisiz biçimde oluşumunu mümkün kılan, aralarında etkileşim ve uyumluluk bulunan parçalardan oluşmuş bütündür(Tamdoğan, 2003).

Başlıca Bilgi Erişim Sistemleri1. Kurumlar

Bu başlık altında değerlendirilecek olan kütüphaneler, arşivler, bilgi-belge merkezleri, müzeler vb. kuruluşlar, hem değişik bilgi erişim sistemlerini içeren genel bir üst sistem, hem de bunlara erişimi sağlayan, çok boyutlu bir bilgi erişim sistemi sayılabilir.

2. Kataloglar Kataloglar, dermeye fiziksel erişimi sağlayan bilgi erişim sistemleridir. Çünkü kataloglar bibliyografik bilginin yanı sıra, bilginin ait olduğu belgelerin yerleşim bilgisini de içerir.

Bu kaynaklar; yazar adı, eser adı, dizi adı, konu başlığı üzerinden alfabetik, konu numarası üzerinden de sistematik erişim sağlarlar. Bilgisayara dayalı olanlarında dil, yayın yeri, yayıncı, yayın tarihi vb. bibliyografik alanlar üzerinden filtreler kurma olanağı vardır. Diğer bir deyişle, bu bibliyografik alanların parametrik sorgu ölçütleri nitelikleri sayesinde, yapılacak sorgulamalar daraltılabilir.

3. Bibliyografyalar

Bibliyografyalar yazar adı, eser adı veya konu başlığı üzerinden alfabetik, veya konu numarası üzerinden sistematik erişim sağlarlar. Elektronik olanlarında çeşitli bibliyografik alanlar üzerinden filtreler kurma olanağı da vardır.

4. Kitap Sonu Dizinleri Kitap sonu dizinleri birer mikro-ölçekli bilgi erişim sistemidir. Bu özellikleriyle kısıtlı bir etkiye sahiptirler. Buna karşın, belirli bir kitap dermesinden oluşturulacak makro-ölçekli bir bilgi erişim sisteminin dizini için önemli katkılar sağlayabilirler.

5. Ansiklopedi ve Sözlükler Ansiklopediler ve sözlükler, danışma kaynağı olan bilgi erişim sistemleridir. Bunlardan ansiklopediler alfabetik ya da sistematik erişim düzeninde, sözlükler ise genelde alfabetik erişim düzeninde olan kaynaklardır.

6. Toplu Kataloglar Toplu kataloglar birden çok kütüphanenin dermesini, tek bir erişim düzeni içinde, bir arada veren bilgi erişim sistemleridir.İşlevleri genel olarak kütüphane katalogları ile aynı olmasına karşın, bunların temel ayrımları, farklı katalog sistemlerini tek bir bibliyografik erişim düzeni içinde bir araya getirmek ve böylece de, özellikle dağıtık sistemleri bir üst sistem çatısı altında toplamaktır.

7. OPAC'lar Bu kaynaklar, yazar adı, eser adı, dizi adı, konu başlığı üzerinden alfabetik, konu numarası üzerinden de sistematik erişim sağlarlar. OPAC'larda da, dil, yayın yeri, yayıncı, yayın tarihi vb. bibliyografik alanlar üzerinden filtreler kurma olanağı vardır.

8. Thesauruslar Thesauruslar, terimler arasındaki kavramsal ilişkileri gösterirler.

Bu amaçla, dar kapsamlı terimleri [İng. narrower term, NT], geniş kapsamlı terimleri [İng. boarder term, BT] ve ilişkili terimleri [İng. related term, RT] göndermeler şeklinde bildirirler.

Bilgi erişim sistemi açısından thesaurusların kapsamı, yukarıda anılan terimler arası kavramsal ilişkileri açıklamaktan öteye geçemez. Buna karşın, çeşitli bilgi erişim sistemlerinin örgütlenmesinde thesauruslar temel kaynak niteliğini taşır. Kavramları ve ilişkilerini göstermeleri ve öğretmeleri açısından önemlidir.

9. Veritabanları Veritabanları aslında çevrimiçi çalışan bibliyografyalardır. Elektronik ortamın sağladığı hız ve bellek kapasiteleri nedenleriyle bu bibliyografyalara, zaman içinde, ilgili belgenin elektronik kalıptaki halini eklemek, böylece bu kaynaktan yapılan sorgulamalarda metnin kendisini de erişilebilir kılmak olanaklı hale gelmiştir.

10. Öz Dizinleri Öz Dizinlerinin amacı, özellikle veri tabanlarından yapılan taramalar sırasında, aynı konudaki çok fazla yayına ulaşan kullanıcıya zaman kazandırmaktır. Kullanıcı, sadece bu özleri okuyarak, eline geçen yayının bibliyografik bilgisinin işine yarayıp yaramayacağına karar verebilir.

11. Atıf Dizinleri Özellikle bilimsel yayınların atıflarının dizinlenmesi ile elde edilen atıf

dizinlerinin amacı, bilimsel üretimin ölçümlenmesidir. Bu kaynaklar sayesinde, hangi yayından ne kadar ve kimler tarafından yararlanıldığı ölçümlenebilir. Atıf dizinlerinde yer almak, bilimciler için bir yetkinlik göstergesi kabul edilir.

12. Z39.50 Ağ Geçitleri

Bu sistemler, Internet üzerinde çalışan, birden çok bibliyografik erişim sistemini (kütüphane kataloglan, toplu kataloglar, bibliyografyalar, vb.) tek bir arama ara yüzünden aramaya yarayan bilgi erişim sistemleridir.

13. Arama Motorları Metin dizisi erişimi yöntemini kullanan bilgi erişim sistemlerinin

gelişmiş halleridir.

14. Anlamsal Örgü (Semantik Web) Anlamsal örgü, Internet'te bulunan sitelerdeki belgeleri tanımlı bir

sözcük dağarcığı üzerinden aramaya yarayan bir bilgi erişim sistemidir. Bu sistemde, belgelerin yapısında buluna 'meta-tag' adı verilen erişim uçları, tanımlı bir sözcük dağarcığından elde edilen, ilgili belgenin içeriğine ilişkin terimler ile eşleştirilir.

(Arıkan, 2006)

Bilgi Erişim Sisteminin Temel Bileşenleri

1. Derme Veri Tabanı: Kullanıcıların bilgi ihtiyaçlarını karşılayacak belgelerin kayıtlı bulunduğu alanlardır.Her bilgi erişim sistemi için bir dermenin ya da bu dermeyi temsil eden veri tabanının varlığı ön koşuldur.

2. Belgelerin Dizinlenmesi:Derme içinde yer alan belgeleri ve belgeleri temsil edebilecek kayıtların yer aldığı veri tabanları oluşturulurken belgelerin özellikleri tespit edilip, kayıt yapılır. Bu işlemin adı dizinlemedir.Dizinleme Entellektüel ya da otomatik olarak yapılır. Entellektüel dizinlemede, potansiyel dizinciler belgeleri en iyi şekilde tanımlayarak ve konusal en belirgin özelliklerini içeren kayıtlar oluştururlar.

3. Sorgu Cümlesi Hazırlama Süreci: Belirli bir amaçla ya da hiç bir amacı olmadan bir bilgi erişim sistemine başvuran kullanıcının yapacağı arama işleminde kullanacağı sorgu cümlesini oluşturmasıdır.

4. Sorgu Cümlesi: Kullanıcının bilgi ihtiyacı doğrultusunda oluşturduğu sorgu cümlesinin sisteme girilmesi işlemidir. Bu işlem sırasında sorgu cümlesi içindeki sözcüklerin dizimi de sistemden sisteme fark göstermektedir. Kullanıcı bu işlemi gerçekleştirirken belli bir bilgi donanımına sahip olmalıdır.

5. Kullanıcı Arabirimi: Tüm bilgi erişim sistemlerinde kullanıcıların girmiş olduğu sorgu cümlesini sistem tarafından 'anlaşılabilir' hale getiren bir kullanıcı arabirimi yer alır. Bu sistem kullanıcı ile sistem arasındaki iletişimi sağlar.

6. Erişim Kuralları: Bilgi erişim işleminde, kullanıcının sorgu cümlesinde yer alan terimler ile belge dizinlerinde yer alan terimler karşılaştırılır. Karşılaştırılan bu terimlerin çakışma işleminde erişim kuralları kullanılır. Karşılaştırmalar neticesinde hangi kayıtlara erişileceğini hangilerine erişilemeyeceğini de erişim kuralları belirlemektedir.

Model Arama isteği Belgeler Erişim Kuralı

1 Tek sorgu terimi Belgelere bir ya da dahafazla dizin terimi verilir

Eğer sorgudaki terim belgeye verilenterimlerle çakışıyorsa o zaman bubelgeye erişilir

2 Sorgu terimleri seli(yani birden fazla)

Dizin terimleri setiSorgudaki tüm terimler belgenindizin kaydında da varsa belgeyeerişilir

3 Sorgu terimleri seliartı bir de "eşik"değeri

Bir veya daha fazla dizin terimleri seti

Eşik değerini aşan sayıda terimsorgudaki terimlerle çakışıyorsabelgeye erişilir

4 Model 3 ile aynı Model 3 ile aynıBelirlenen sayıda terimden dahafazla çakışma gösteren belgelerçakışma sırasına göre azalarakbelirlenir

Tablo:1Erişim Kurallarının Özeti

5Ağırlıklısorgular

Her biri pozitifdeğere sahip sorguterimleri seti

Model 3 ile aynıBelgeler hem sorgu cümlesindekihem de dizin kaydındaki terimlerintoplam ağırlıklarına göre azalaraksıralanır

6Ağırlıklı

Dizinleme

Sorgu terimleri seti Her biri pozitif değeresahip dizin terimleri seti

Belgeler hem sorgu cümlesindekihem de dizin kaydındaki terimlerintoplam ağırlıklarına göre azalaraksıralanır

7Ağırlıklı

Sorgular veDizinleme

Model 5 ile aynı Model 6 ile aynıBelgeler sorgudaki teriminağırlığıyla aynı terimin dizinkaydındaki ağırlığının çarpımlarınıntoplamına göre sıralanır

8KosinüsKuralı

Model 5 ile aynı Model 6 ile aynıHem sorguda hem de bir dizinkayduıda mevcut ortak terimlerinağırlıktan ayrı vektörler olarakalınır. Erişilen bir belgenin değeri ikivektör arasındaki açının kosinüsüdür.

9Boole

MantığınaGöre

HazırlanmışSorgu

Cümleleri

Sorgu cümlelerisorgu terimlerininVE, VEYA veyaDEĞtL gibi Booleişleçlerinin(operators)bileşiminden oluşur

Bir ya da daha fazla dizinterimleri seti

i) VE: Sadece sorgu cümlesindekiterimlerle tümüyle çakışan belgelereerişı) VEYA: Sorgu cümlesindekiherhangi bir terimle çakışanbelgelere erişıi) DEĞİL: Sorgu cümlesindeDEĞİL işleciyle verilen terimlerdışındaki tüm belgelere eriş

10Tam Metin

Erişim

Model 9 ile aynı(Erişmişiz sözcüklerhariç) belgelerin tammetinleri üzerinde aramayapılabilir

Model 9 ile aynı. Yakınlık işleçleri(proximity operators) dekullanılabilir

11Basit

Kavramsal

Tek terimler Bir ya da daha fazla dizinterimleri seti

(Çevrimiçi) bir kavramsal dizindenbakılarak sorgu cümlesindeki terimeanlamdaş terim(ler) eklenir

Dizin12

AğırlıklıKavramsal

Dizin

Tek terimler Bir ya da daha fazla dizinterimleri seti

(Çevrimiçi) bir kavramsal dizindenbakılarak sorgu cümlesindeki terimebelli bir eşik değerinin üzerindeki(ağırlıklı) anlamdaş terimler ayrıkolarak (disjunctively) eklenir. Eşikdeğeri kullanıcı tarafındanbelirlenebilir.

7. Erişim Etkinliği Ölçüleri: Bilgi tarama ya da bilgi erişim hizmetlerinin değerlendirilmesinde ve başarısının ölçülmesinde de bazı ölçütler geliştirilmiştir.

Blair herhangi bir aramadan sonra, veri tabanındaki belgeler dört değişik biçimde sınıflandırılabilir:Erişilen ve ilgili (yararlı)

Erişilen ve ilgisiz (yararsız)

Erişilmeyen ve ilgili [kaçan]

Erişilmeyen ve ilgisiz.”

( Tonta, 1995, s. 309' dan aktarıldığı gibi)