87

bilig-18/Yaz2001

KAZAK TRKESNDE ANLAM KAYMASINA URAYAN ARAPA KELMELER

Do. Dr. Emrullah LERGazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi

ZET

Arapann slm' kabul eden her milletin dilini az ya da ok oranda etkiledii bilinen bir gerektir. Bu balamda Arapa Trk lehelerini de eitli oranlarda etkilemitir, Trkiye Trkesi, dier Trk lehelerine gre Arapadan daha fazla etkilenmitir. Kazak Trkesi ise Arapadan en az etkilenen Trk lehelerinden birisidir, Trkiye Trkesinde kullanlan Arapa kelimelerin bir ksmnda anlam kaymas olmutur. Ayn ekilde yaklak1000 Arapa kelimenin kullanld gnmz Kazak Trkesinde bu kelimelerden bazlar anlam kaymasna uramtr. Sz konusu kelimeler, Kazak Trkesi renmeye balayan veya az ok Arapa bilen kimsenin dikkatini ekmektedir. Kazak Trkesinde anlam kaymasna urayan Arapa kkenli kelimeleri belirlemeye ynelik bu almada, 187 szck tespit edilmitir.

Anahtar Kelimeler:Kazak Trkesi, Arapa, Lehe, Kelime. Anlam Kaymas

88 LER E.

bilig-18/Yaz2001

GR

Bir Trk lehesi olan Kazak Trkesi* gnmzde Kazakistan'da ve komu cumhuriyetlerde yaayan Kazaklar arasnda konuulmaktadr. Kazak lehesi yzyllar boyunca szl olarak yaamnsrdrmtr. Bu lehenin yazya geirilmesi 19. yzyln sonlarnda olmutur (Tamir, 2000: 246-247). Sz konusu lehenin yazl tarihinin bu kadar yeni olmasnda Kazaklarn gebe hayat srmeleri balca etkendir.

Kur'n dili, dolaysyla din dili olan Arapa, slm' kabul eden her milletin dili zerinde az veya ok etkili olmutur. Bu balamda Trkiye Trkesiyle birlikte dier Trk leheleri zerinde de farkloranlarda Arapann etkisi sz konusudur. Nitekim gemite Arapann Trke zerindeki etkisi yzde elliyi amtr. (Aksan 1990, III: 58). Cumhuriyetle birlikte bu etki azalma srecine girmesine ramen Trkede bulunan yabanc unsurlar arasnda Arapa gnmzde de ilk sray almaktadr. te yandan Arapann Kazak Trkesi zerindeki etkisi, Trkiye Trkesindeki etkisinden daha azdr. Esasen Arapa, Trk leheleri arasnda en az Kazak Trkesi zerinde etkili olmutur (Ondasmov, 1984: 1-3). KazakTrkesinde kullanlan Arapa ve Farsa kelimeler zerine alma yapan dilcilerden biri olan L. Z. Rstemov, bu iki dilin Kazak Trkesi zerinde % 15 orannda etkili olduunu belirtmektedir. Aynaratrmac sz konusu etkinin bir dier Trk lehesi olan zbeke zerinde ise % 31 olduunu ifade etmektedir (Rstemov, 1982: 21), Rstemov'un bu tespitinde grld gibi gerek Arapa, gerekse Farsann zbeke zerindeki etkisi, Orta Asya'da kullanlan dier Trk lehelerine olan etkisinden daha fazladr.

Kazak Trkesine giren Arapa kelimeler genelde Farsayla birlikte ele alnmtr. Biz

bu konuda eser bulunduunu belirledik. Bunlardan ilkinin yazar E. D. Bekmuhametov'dur. Bu eser Kazak Trkesiyle Almaat'da 1977 ylnda "Kazag Tilindegi Arap-Pars Szderi" balyla baslmtr.Yazar bir szlk eklinde hazrlad eserinde 759 Arapa kelimeye yer vermitir, kinci eser "Qazirgi Kazaq Tilindegi Arap-Pars Kirme Szderi" balylaL. Z. Rstemov tarafndan 1982 ylnda Almaat'da yaymlanmtr. Bu eserde Rstemov bir nceki kitapta olduu gibi Arapa ve Farsa kelimeleri szlk tarznda ele almamakta aksine Kazak Trkesine Arapa ve Farsadan giren kelimeleri giriyollar, kullanm alanlar ve bu kelimelerde meydana gelen fonetik deiiklikler asndan incelemekle ayrca gramer asndan bir deerlendirmeye tabi tutmaktadr. nc eseri de yine Rstemov kaleme almtr. Rusa olarak hazrlanan bu eser Almaat'da 1989 ylnda "Kazaksko-Rus-ki Talkovi Slavar Arabsko-ranskih Zaimstvo-vannh Slov" balylayaymlanmtr. Rstemov bu eserinde 1107 Arapa kelimeye yer vermitir. Gerek bu kitapta gerekse Bekmuhametov'un eserinde ele alnan Arapa kelime says Farsa kelime saysndan bir hayli fazladr.

Kazak Trkesine giren Arapa kelimeler zerinde alma yapan bir baka dilci ise H. D. Ondasnov'dur. Bu ahs "Arapa-KazaqaTsindirme Szdik" adyla Kazak Trkesiyle hazrlad eserini 1984 ylnda Almaat'da yaymlamtr. Bu kitap nceki kitaplardan farklolarak yalnzca Kazak Trkesinde yaygn olan 400 Arapa kelimeyi ele almakta ve bu kelimelerin Kazak Trkesindeki farkl yazllarn belirlemeye almaktadr. Yazar, Arapa kelimelerin Kazak Trkesinde ok farkl ekillerde yazldn ifade eder ve rnek olarak tesbih kelimesinin 20, ictihad kelimesinin 12, iltipat (iltifat) kelimesinin 8, iybret (ibret) kelimesinin 7, reket (hareket) kelime-

Kazak Trkesinde Anlam Kaymasna Urayan Arapa Kelimeler 89

bilig-18/Yaz2001

sinin 6 farkl yazlnn olduunu belirtir (On-dasnov, 1984:1-4).

Bilindii gibi hemen her dilde zamanla kelimelerin anlamlarnda daralma, genileme, bakaanlama gei/kayma, iyileme ve ktleme olabilmektedir. Genelde dilbilim ve anlambilim kitaplarnda bu tr anlam olaylaryla ilgili verilen rnekler bir dilin asl kelimeleri hakknda olmaktadr.Halbuki sz konusu anlam olaylar, herhangi bir dile geen ok sayda yabanc kelimede de meydana gelmektedir. Bu gerekten hareketle biz, daha nce "Trkede Anlam Kaymasna urayan Arapa Kelime ve Kelime Gruplar" (iler, 1997) balkl eserimizde TDK'nn 1988 tarihli Trke Szlk'nde bulunan 536 Arapa kelime ve kelime grubunun anlamnnTrkede ya tamamen deitiini veya Arapadaki bir veya birden fazla anlamnn yan sra farklanlamlarda da kullanldn belirledik.

Baka dillere geen Arapa kelimelerde karlalan bir dier husus ise anlam daralmasolgusudur. Arapada ok anlamllk (vu-ch/muterek) yaygndr. Dolaysyla pek ok Arapa kelimenin birden fazla anlam bulunmaktadr. Bu nedenle Arapadan dier dillere geen kelimelerin byk ounluunda anlam daralmas olmaktadr. Bu husus Trkiye Trkesi iin geerli olduu gibi dierTrk leheleri iin de geerlidir (ler, 1998-1999).

Kazak Trkesinde bulunan Arapa kelimelerle ilgili yazlan ve yukarda szn ettiimiz kitaplarda ele alman Arapa kelimelerin saysnn, farklrakamlar gz nnde bulundurduumuzda, yaklakolarak 1000 civarnda olduunu syleyebiliriz . Ne var ki, bu kelimelerde meydana gelen anlam kaymalar ad geen almalarda ele alnmamtr.Halbuki Arapa bilen ve Kazak Trkesini renmeye balayan bir kimse, Trkede anlam kaymasnauramayan bir hayli Arapa kelimenin, Kazak

Trkesinde anlam kaymasna uradn ilk gnlerde rahatlkla fark edebilir. Biz de bir miktar Arapa kelimenin Kazak Trkesinde anlam kaymasnauradn fark ettiimizde bu konuyu aratrmaya deer bulduk. Bylece yukarda sz edilen ilk iki kitab esas alarak ve dier Kazaka-Kazaka, Kazaka-Trke szlklerden de yararlanarak Kazak Trkesinde anlam kayan Arapa kelimeleri belirlemeye altk.

almamzda 187 Arapa kelimenin Kazak Trkesinde anlamnn kaydn belirledik. Bu kelimelerin byk oranda dier Trk lehelerinden zbek ve Krgz Trkesinde de Kazak Trkesinde deien anlamlaryla kullanld dikkatimizi eken bir baka husustur (Yudahin, 1994; Yusuf-Tulum, 1994; Komisyon, 1991). Dolaysyla bu alma aynzamanda sz konusu iki lehede anlam kaymasnaurayan Arapa kelimelere de byk apta ktutacaktr. Esasen bizim bu almamzn bir benzerinin Orta Asya'da kullanlan dier Trk leheleri zellikle de Arapadan daha fazla etkilenen zbek Trkesi zerinde yaplmas gereklidir.

Aada Kazak Trkesinde anlam kayan Arapa kelimelerin alfabetik bir listesi sunulmutur. Bu kelimelerin veriliinde Kazak Trkesindeki alfabetik sra esas alnmtr. Sz konusu anlam kaymalarngsterebilmek iin u sra takip edilmitir:

1. Kelimenin latin harfleriyle Kazak Trkesinde yazm

2. Parantez ierisinde kelimenin kiril harfleriyle yazm ve / iaretinden sonra transkripsiyonu

3. Ar. Ksaltmasndan sonra kelimenin Arapadaki anlam veya anlamlar

4. Kaz. Ksaltmasndan sonra kelimenin Kazak Trkesindeki anlam veya anlamlar.

90 LER E.

bilig-18/Yaz2001

KELMELERabz (a hfiz)

Ar. Kur'an ya da pek ok hadis ezberleyen kimse, beki. Kaz, Kur'an' ezbere bilen kimse anlamnn yansra, hoca, alim, din hizmetisi manasyla da kullanlmaktadr.

azam (aa / azam) Ar. Byk, yce.

Kaz. Kadirli, kymetli, dahi.

adal (aa l hall)Ar. zin verilmi ey, helal. Kaz. 1. Samimi, iyi niyet. 2. Doru, drst.

adam (aa / dem)Ar. nsanlarn babas, bn Adem: insanolu.Kaz. nsan anlamnn yan sra 1. Saygdeer kimse. 2. ahs. 3. Halk anlamlarnda kullanlmaktadr.

acal (aa / ecel)Ar. Belirlenmi vakit, lm, evet. Kaz. lm ve kaza anlamnn yan sra tehlike, korku anlamyla da kullanlmaktadr.

acuva (aa / hicv)Ar. Yermek, kusurunu ortaya koymak. Kaz. Dalga gemek, aka.

aza (aa / 'az)Ar. Teselli etmek, ba sal dilemek. Kaz. 1. Matem. 2. Kayg.

azamat (a3atwr I 'azamatun) Ar. Ycelik, byklk. Kaz. 1. Yiit, delikanl, mert. 2. Bir ailenin ierisindeki ie yarar adam. 3. Vatanda.

azan (aa / ezn) Ar. Ezan. Kaz. Ezan anlamnn yan sra sabah vakti anlamyla da kullanlr.

ayp (a / 'ayb)Ar. Kusur, hata, eksiklik. Kaz. Hata, kusur anlamnn yan sra ceza olarak kararlatrlan mal veya cret.

alqa (aa, / halka)Ar. Halka, ember, yzk, kpe, zincir. Kaz. Halka anlamnn yan sra 1. Kurul. 2. Etraf. 3. Meslekta.

almanah (aaax / elminah) Ar. hsan etme, verme. Kaz. Edeb eser.

amal (aa / 'amel)Ar. Yapma, etme, hareket, eylem, i.Kaz. 1. are, zm. 2. Yol, taktik. 3. Hile, kurnazlk.

aman (aap / enhr)Ar. Emniyet, gvenlik, bar, huzur, koruma. Kaz. Sa, salim.

anar (aap / emn) Ar. Nehirler. Kaz. Dalar arasndaki ukur yer.

araz (apa / 'arad) Ar. Belirti.Kaz. Aras ak, birisine krgn olan.

aram (apa / harm) Ar. Yasak olan. Kaz. Arapa anlamnn yan sra pis, kt, bozuk anlamyla da kullanlr.

arvaq (apya. / ervh) Ar. Ruhlar. Kaz. 1. Halkn ar, namusu. 2. Bir deri bir kemik kalmak.

aspap (aca / esbb) Ar. Sebepler. Kaz. Alet, malzeme, takm taklavat.

asl (ac / asl)Ar. Orijinal, saf, doru, gerek. Kaz. Gzel, kymetli, deerli, saygl.

bden (ae/ ebeden) Ar. Asla, kesinlikle. Kaz. Hepten, tamamiyle, snrsz.

ddi(ai I hadd) Ar. Snr.

Kaz. mkn, hal, vaziyet, gc yetme.

Kazak Trkesinde Anlam Kaymasna Urayan Arapa Kelimeler 91

bilig-18/Yaz2001

cet (e/ hcet)Ar. htiya, gereksinim, zorunluluk. Kaz. 1. Gerek, ie yaramak. 2. Blu ana ermek, yetimek.

ziret (aipe / hadrat) Ar. Bulunma, saygdeer.Kaz. 1, Molla, st dereceli kimse. 2. Tanr.

yel (ae / 'ayyi) Ar. Aile, ev halk.

Kaz. Hanm, bayan, zevce.

l ( / 'hal) Ar. Durum,

Kaz. G, kuvvet.

lek (e / helk)Ar. Yok olma. yokluk. Kaz. Yok olma anlamnn yan sra tela,acele, zorluk anlamyla da kullanlr.

lem taprk (e a / lem tefrk) Ar. Alem szcyle ayrma anlamna gelen tefrik kelimesi bu ekilde birlikte Arapada kullanlmaz. Kaz. Karmakark.

pter ( / ebter)Ar. Tam olmayan, eksik. Kaz. Tapter kelimesiyle birlikte apter-tepter eklinde kullanlr ve karma kark, dzensiz anlamna gelir.

ves (yec / heves) Ar. lgnlk, delilik.

Kaz. stek, heves. vsele (yece / havsala)

Ar. Kursak, mesane. Kaz. 1. Kendi durumunu farketmek. 2. Sabr, tahamml.

baqas (aac / bahs)Ar. Arama, inceleme, tartma. Kaz. Tartma anlamnn yan sra kskanma, kskanlk anlamyla da kullanlr,

bata (ama / ftiha)Ar. Kur'an'n ilk suresinin ad. balang.Kaz. Fatiha suresi yan sra dua, iyi dilek anlamyla da kullanlr.

bale (e / bel')Ar. Felaket, musibet, ktlk. Kaz. Felaket, musibet anlamnn yan sraalkan, elinden i gelen ve kurnaz anlamyla da kullanlr,

bayit (a / beyt)Ar. Ev, iirdeki beyit. Kaz. Beyit anlamnn yan sra mezar anlamylada kullanlr.

buqara (yapa /fukar') Ar. Fakirler. Kaz, i kesimi, alanlar.

ayp (a / gayb)Ar. Bir yerde bulunmayan, gizli, sakl.Kaz. Kaybolmak.

arip (api l garb) Ar. Yabanc.Kaz. Evsiz-kysz, biare, kimsesiz, miskin.

asiret (acipe / hasret) Ar. znt, keder, endie.Kaz. Arapa anlamnn yn sra zlem anlamyla da kullanlr.

ava (aya / gavg') Ar. Kalabalk, grlt.

Kaz. Kavga, d,dava (aya / da'v))

Ar. Hak iddias, iddia, Kaz. 1. ekime, tartma. 2, Hatip, iyi konuan.

daql (ai / dahl) Ar. Gelir. Kaz. Yabani olmayan bitkiler, insanlarnyetitirdikleri bitkiler.

darne (e / tama') Ar. Hrs. Kaz. mit, dilek.

92 LER E.

bilig-18/Yaz2001

dvlet (ye / devlet) Ar. Devlet, lke. Kaz. Zenginlik,mal mlk sahibi olma.

dvir (yip / devr) Ar. Tur, dn, rol. Kaz, Zaman, devir, vakit.

derek (epe / derek)Ar. Elde etme, yakalama, baar.Kaz. Haber, bilgi, ispat, delil.

dilda (ia / til') Ar. Kaplama, makyaj. Kaz. Altn, altn para.

ese (ece / hissa) Ar. Pay, nasip. Kaz. Arapa anlamnn yan sra defa, kere, derece anlamyla da kullanlr.

cazira (aupa / cezira) Ar. Ada. Kaz. Geni saha, sahra, byk ova.

caldap-calep (aa-ae / cellb) Ar. ekici, byleyici, ithalat.Kaz. 1. Satc ile alcy anlatran kimse. 2. Dellal.

camaat (aaa / cem'at) Ar. Topluluk, cemaat. Kaz. Arapa anlamnn yan sra bayan, hanmanlamyla da kullanlr.

camal (aaa / ceml) Ar. Gzellik. Kaz. Gsteri, yz.

capa (aa /chil) Ar. Kaba karakterli. Kaz. Zorluk, eziyet, ikence.

cahil (ahi / chil) Ar. Bilgisiz, cahil. Kaz. Arapa anlamnn yan sra zulm, zorluk anlamyla da kullanlr.

cazm (a / cezm)Ar. Kararllk, azim, kesme. Kaz. Kaza sonucu aniden lmek.

cala (aa / ca'li) Ar. Yapmack.Kaz. ftira, thmet, yalan sz.

cahat (aha / cihet) Ar. Yn. Kaz. abuk, tez, hzl.

cesir (ecip / yesir) Ar. Kolay. Kaz. Dul.

zan (a / zann)Ar. phe, kanaat, dnce. Kaz. Kanun, yasa, hukuk.

zat (a / zt)Ar. z, cevher, asl.Kaz. Eya, alemdeki her ey, nesil.

zavk (ay / zevk) Ar. Tatmak. Kaz. stek.

zahmet (axe / zahmet) Ar. Skldk Kalabalk.Kaz. Yorgunluk.

zeynet (ee /' zinet) Ar. Gzellik, ssleme. Kaz. Rahat. Zeynetker: Emekli, rahata eren.

zirat (upa I ziyrat) Ar. Ziyaret. Kaz. Mezar.

iyman (ua / imn)Ar. man. Kaz. Arapadaki anlamnn yan sra vicdan, utangalk, hak etmek.

inabet (uaa / inbet)Ar. Tvbe etmek. Kaz. 1. Terbiye, sayg. 2. Utanma. 3. nsannzevk ald prensipler.

kdir (ip / kadr)Ar. Kymet, deer, miktar. Kaz. Yz, nfuz.

krip (lopin / kerb) Ar. znt, tasa. Kaz. Kr, fakir, bahtsz.

Kazak Trkesinde Anlam Kaymasna Urayan Arapa Kelimeler 93

bilig-18/Yaz2001

ksip (ci / kesb) Ar. Kazan. Kaz. Sanayi ve ziraat sahasndaki meslek

kvsar (ycap! kevser)Ar. ok, bol, cennetteki bir rman ad.Kaz. 1. Temiz, tatl su. 2. Kymetli pahal eya,

keyip (ei / keyf)Ar. Hal, durum, ruh hali. Kaz. Klk-kyafet, grn.

kepil (ei / kefil)Ar. Sorumlu, mesul, kefil. Kaz. Delil, ahit.

keremet (epee / kermet)Ar. Asalet, cmertlik, fevkalade hal. Kaz. Fevkalade hal anlamnn yan sra ok gzel, ok byk anlamyla kullanlr.

kerim (epi / kerm) Ar. Asil. cmert. Kaz. 1. ok gzel, ahane. 2. nemli. 3, ok.

kelete (eee / galat) Ar. Yanl, hata. Kaz. Harika, ilgin.

kescpet (ecea / kesfet) Ar. Younluk. Kaz. 1. Bela, aksilik. 2. Canavar, dman.

kil (i/ kulli)Ar. Btn, herkes. Kaz. Her zaman, daima.

qabaat (aa / kabhat) Ar. irkinlik, adilik. Kaz. ok.

qadam (aa / kadem) Ar. Ayak, adm. Kaz. Adm artlamnn yan sra yn anlamyla kullanlr.

qaza (aa / kad)Ar. Bitirme, yerine getirme, deme, kaza. Kaz. lm, ecel.

qayrat (apa / gayrat)Ar. Kskanlk, istek, heves. Kaz, G. kuvvet, hal.

qala (aa / kala) Ar. Kale, hisar. Kaz. ehir.

qam (a / gam)Ar. znt, tasa, keder. Kaz. znt anlamnn yan sra hareket anlamyla kullanlr.

qamr (ap / hamir) Ar. Maya.Kaz. Hamur.

qasiyet (acue / hissiyet) Ar. zellik. Kaz. Kutsal, deerli.

qyapat (uaa / kyfet) Ar. z srme. Kaz. Kyafet.

qusa (ca / gussa)Ar. Boazda dmlenip kalan, yutulama-yan lokma, iddetli eziyet. Kaz. Kayg, hasret.

qas (ac / hass) Ar. zel. Kaz. ok, esas.

qatal (aa / kitl) Ar. ldrme, savama. Kaz. Merhametsiz, sert.

qatar (aap / kitr) Ar. Tren. Kaz, 1. Grup, topluluk. 2. Akran, denk, zamanda?.

qavaset (ayace / habset) Ar. Kt olmak. Kaz. Sylenti, dedikodu.

qavl (ay l kavl) Ar. Sz, ifade. Kaz.. Karar, anlama.

94 LER E.

bilig-18/Yaz2001

qurb (p / kurb) Ar. Yaknlk. Kaz. Yalan bir olan, yat, dost.

qrs (pc /hirs)Ar. stemek, arzulamak. Kaz. Kendi dediinden bakasn kabul et-memek.

Iaqap (aa / lakab) Ar. Takma ad, lakap. Kaz. Yalan haber, rivayet.

lavazm (aya / levzim)Ar. Gerekli eyler.Kaz. Rtbe, sfat.

lm ( / lem)Ar. Olumsuzluk edat.Kaz. Hi ses karmamak, azn amamak.

lebiz (ei / lafz) Ar. Sz, ifade. Kaz. Ses, fslt, nefes.

magazin (aa / mahzen)Ar. Ardiye, depo. Kaz. Maaza, dkkan.

mazmun (a / madmn)Ar. Garantili, ierik. Kaz. erik anlamnn yan sra ehemmiyet anlamyla da kullanlr.

maqal (aa / mahal) Ar. Sz, konuma. Kaz. Atasz.

maqam (aa / makam)Ar. Yer, pozisyon, mahal, vaziyet. Kaz. Makam, name.

mal (a / ml)Ar. Zenginlik, servet, gayri menkul, para, sermaye. Kaz. Zenginlik anlamnn yan sra koyun, kei, deve, sr gibi hayvanlar anlamyla da kullanlr.

masqara (acapa / meshara) Ar. Gln, komik. Kaz. Utanmaz.

masat (aca / bist) Ar. Hal, kilim, sergi. Kaz. Kadife cinsi kuma, gz kamatrc.

mata (aa / met')Ar. Elenme, ho vakit geirme, mal, mlk, eya.baaj.Kaz. Ynden veya pamuk gibi eylerden do-kunan kuma.

mattaqam (aaa / muttehem) Ar. Sulu, sulanan.

Kaz. Kurnaz, sahtekar.

maq (a / mek)Ar. Acele etmek, ekmek, uzatmak. Kaz. Alk, tecrbeli, belli bir eyi iyi bilen, alkanlk haline gelme.

msliyhat (cuxa / maslahat)Ar. , zorunluluk, faydal olan, avantaj, kr. Kaz. Danmak, meveret etmek, meclis, tavsiye.

memleket (eee / memleket) Ar. Krallk, tr, cins.

Kaz. Devlet, lke.

miyzam (ua l mzn) Ar. Terazi, tart, l. Kaz. 1. Bir tr bitki. 2. 22 Eyll - 22 Ekim aras(Terazi burcu).

molda (oa / mevl)Ar. Efendi, sahip, kle, veli, dost. Kaz. slm dininin ruhan hizmetisi, hoca.

momn (o / mu'min) Ar. nanan. Kaz. Sessiz, sakin.

muqaba (aa / mukavv)Ar. Kuvvetlendirilmi, takviye edilmi.Kaz. Kitap, defter kab.

muqiyat (u / mukayyed) Ar. Bal, kaytl.Kaz. Etraflca, dikkatle, ehemmiyetle.

Kazak Trkesinde Anlam Kaymasna Urayan Arapa Kelimeler 95

bilig-18/Yaz2001

misal (ca / misl)Ar. rnek. Kaz. rnek anlamnn yan sra akl, nasihat eklinde sylenen bir nevi ark, hayvanlarkonuturmak,

minder (ie / minnet)Ar. yilik, baa kakma. Kaz. Mihnet, dev, bor.

mulat (ya / muvelled) Ar. Doan, domu.Kaz. Melez.

mnspir (cip / musfir) Ar. Yolcu.

Kaz. Fakir, yoksul, muhta kimse.

millet (ie / millet)Ar. Din, eriat.Kaz. Halk.

nazar (aap / nazar)Ar. Bak, manzara, anlay.Kaz. Ehemmiyet, dikkat.

naqt (a / nakd) Ar. Eletiri.Kaz. Kesin, kati.

nams (ac / nms)Ar. Cibinlik, srda, kanun, Cebrail. Kaz. Vicdan, eref, ar.

nuqsan (ca I nuksn) Ar. Eksiklik.

Kaz. Zarar.

usqa (ca / nusha) Ar. rnek, nsha.

Kaz. 1. Orijinal 2. D grn.nsp (c / nisbet)

Ar. Miktar, alaka.

Kaz. Kimlii, hi. obal (oa / vebl)

Ar. Kt son.

Kaz. Gnah, su.

kim (ei / hukm)Ar. lim, anlay, hkm, karar, kural. Kaz. Hkm, karar anlamnn yan sra vali, hakszlk ve bask anlamyla da kullanlr.

cet (ee / huccet) Ar. Delil. Kaz. Gl, korkmaz, cesur, kimseyi dinlemeyen.

pasq (ac / fsik)Ar. Gnahkr, kabahatli, sulu. Kaz. Anlaysz, cahil.

ptva (nya /fetv)Ar. Din konularda belirtilen gr.Kaz. Arapa anlamnn yan sra anlama anlamyla da kullanlr.

peyil/beyil (e / fi'l-meyl) Ar. Eylem, i, fiil.Kaz. Niyet, asl, maksat, dnce.

ray (pa / re'y)Ar. Gr, dnce, fikir, anlay.Kaz. 1. Durum, hl, Moral 2. Fiil kipi (emir, istek vs.). 3. Gzellik.

raqmet-rahmet (pae-paxe / rahmet) Ar. efkat, acma. Kaz. Teekkr, razlk, memnuniyet.

resim (peci / resm)Ar. Resim, har, vergi, iz. Kaz. rf, adet.

ruh (pyx I ruh)Ar. Ruh, can, Cebrail. Kaz. G, kuvvet.

sabaq (caa / sebk)Ar. Geme, nce gelme. Kaz. Ders, talebeye verilen dev.

saa (caa / si'a) Ar. Genilik. Kaz. 1. Nehrin gle, denize veya baka bir yere dkld yer. 2. Klcn, hanerin sapna yaknolan yeri.

96 LER E.

bilig-18/Yaz2001

sandal (caa / sandal)Ar. Sandal aac tahtas, ark, hafif ayakkab.Kaz. Hafif ayakkab anlamnn yan sra rs anlamyla da kullanlr.

Saltanat (caaa / saltanat) Ar. Sultanlk, hakimiyet. Kaz. 1. Onur, gurur, zenginlik. 2. htiaml,parlak. 3. Tren, kutlu dn.

samal (caa / eml) Ar. Kuzey. Kaz. Hafif esen rzgar, meltem.

samar (caap / semer)Ar. Gece sohbeti, muhabbet. Kaz. Belaatli, gzel konuan.

sapa (caa / saf)Ar. Duruluk, berraklk.Kaz. Kalite.

savq (cay / zevk)Ar. Tatmak, denemek. Kaz. Elence.

sn (c / n)Ar. Otorite, eref, hret, derece, durum.. Kaz. Gzel, yakkl.

savlet (cay / savlet) Ar. Hamle, saldr, atak. Kaz. Klk-kyafet, gsteri, gzellik.

seyil (ci / seyr)Ar. Yry, gezi, tur. Kaz. Gezinti anlamnn yan sra elence an-lamyla da kullanlr.

siyaq (cu / siyk)Ar. Ak, cereyan, seyir. Kaz. Grn, fizyonomi, ahsiyet.

suq (C / s) Ar. Ktlk, er.Kaz. A gzl, hep isteyen.

sum (C / evm) Ar. Kaln sopa. Kaz. Acmasz, merhametsiz.

sulq (cy / sulh) Ar. Bar, sulh. Kaz. 1. Kprdamadan yatmak, kendini bil-memek. 2. Gnlsz, isteksiz.

surapl (cpa / isrfil)Ar. Byk meleklerden sura Lifleyecek olan Kaz. Esiz, grlmemi.

smbat (cu / sift)Ar. Ayrt edici zellik, sfat.Kaz. Gsteri, klk-kyafet, yakkl.

taat (aa / tgat)/ Ar. G, enerji. Kaz. Sabr, dam.

talm (a / ta'lim) Ar. retim. Kaz. retim anlamnn yan sra rnek, grg anlamyla da kullanlr.

tarip (pu / ta'rif)Ar. Belirleme, tanmlama, tarif. Kaz. vnmek,

Taqsr (rac / taksir) Ar. Ksaltma, azaltma. Kaz. Hrmet edilen kimselere, bilhassa hocalara kullanlan ifade.

taqsiret (acipe / taksrt) Ar. Ksaltmalar, snrlamalar. Kaz. Yokluk, zor durum.

taquva (ya / takv)Ar. Muttakilik, haram helale dikkat etme. Kaz. Dindar anlamnn yan sra iyi konuan, az ok bilgi sahibi olan anlamyla da kullanlr.

taqrp (ap / takrb) Ar. Yaknlatrma. Kaz. Aratrma, makale veya kitabn konusu, makalenin, kitabn ad.

talay (an / takrb) Ar. Doan, ykselen. Kaz. Ksmet, kader, nasip, baht.

tamaa (aaa / tem)Ar. Yry.Kaz. 1. ok gzel, enteresan. 2. Elence.Ta-maalav: seyretmek.

Kazak Trkesinde Anlam Kaymasna Urayan Arapa Kelimeler 97

bilig-18/Yaz2001

tnpis (ic / teneffus) Ar. Nefes alma. Kaz. Dinlenme,

tavip (ayi / tabib) Ar. Hekim, doktor. Kaz. Falc, hastalklara bakan kimse.

tula (a / tal'a)Ar. D grn, zahir. Kaz. D grn anlamnn yan sra direk, kilit nokta, esas anlamyla da kullanlr.

tumar (ap / tumar)Ar. rtt, gizledi anlamna gelen tatne-ra'dan. Kaz. Muska.

uvc (y 1 vech)Ar. Yz, n, taraf, cephe. Kaz. Sebep, delil.

ucdan (c / vicdn)Ar. Cokunluk, duyarllk, his. Kaz. Ar, namus.

ulpat (ya / ulfet)Ar. Samimiyet, dostluk, lfet. Kaz. lgilenmek, dikkatle bakmak, sevgiyle yaklamak.

hal (xa / hl)Ar. Durum, hl, vaziyet. Kaz. Hl anlamnn yan sra g, kuvvet an-lamyla da kullanlr.

halayq (xaa / halik)Ar. Yaratklar, mahlukat. Kaz, Halk.

halq (xa / halk)Ar. Yaratma, yapma, ilk kez yapma. Kaz. Halk, topluluk.

hat (xa / hatt) Ar. Yaz, izgi.

Kaz. Mektup.

hasl (xac / hsil) Ar. Olan, ortaya kan. Kaz. Niyetin, istein olmas, gereklemesi.

huzr (xp / huzur) Ar. Bulunma, varolma. Kaz. Gelme, huzur.

rbat (pa / erbet)Ar. Bir kez ime, ii, yudum. Kaz. Tatl su.

er (ep / err)Ar. Ktlk, felaket, afet. Kaz. znt, dert, hasret.

ul ( / ugl)Ar. Megul olma. Kaz. Acele, abuk, hemen.

za (a / iyz)Ar. Eziyet. Kaz. Sinir, asabiyet.

qpal (a / ikbl)Ar. Yaklama, ilerleme, varma. Kaz. Tesir, etki.

nsap (ca/ insf)Ar. Hakk gzetme, adalet, adillik. Kaz. Kanaat, doyumluluk.

rs (pc / irs) Ar. Miras, tereke. Kaz. Devlet, zenginlik, nasip.

ray (pa / re'y)Ar. Gr, dnce, fikir. Kaz. Ruhan durum, moral.

izzet (e / 'izzet)Ar. G, kuvvet, eref. Kaz. Edep, nezaket.

ltipat (iua / iltift) Ar. Ynelme, lgi. Kaz. lgi anlamnn yan sra ihls, samimiyet anlamyla da kullanlr.

inkar (iap / inkr)Ar. Reddetme, kabul etmeme, nankrlk. Kaz. ok merakl ve arzulu.

98 LER E.

bilig-18/Yaz2001

KAYNAKLAR

AKSAN, Doan (1990) Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dil Bilim), Ankara, TDK YaynlarCilt IH., s. 58.

BEKMUHAMETOV, E. D. (1961), Kazaq Ti-lindegi Arap-Pars Szderi, Almaat.

LER, Emrullah (1997), Trkede Anlam Kaymasna Urayan Arapa Kelime ve Kelime Gruplar, stanbul: Trk Dnyas AratrmalarVakf.

LER, Emrullah (1998), "Secde Kelimesi ve Trkeye eviri Sorunu", slmiyt, cilt 1, say 3, s. 105-115.

LER, Emrullah (1999), "Fitne Katilden Beter mi? Fitne Kelimesi ve Trkeye eviri Sorunu" slmiyt, cilt 2, say 2, s. 137-153.

KOMSYON (1991) Karlatrmal Trk Leheleri Szl, Ankara: Kltr Bakanl:1371.

KOMSYON (1961), Kazaq Tilinin Tsindir-me Szdigi, Almaat.

ONDASINOV, H. D. (1984), Arapa-KazakaDsindirme Szdik, Almaat, cilt 1, s.3-4.

RSTEMOV, L. Z. (1982), Qazirqi Kazaq Ti-lindegi Arap - Pars Kirme Szderi, Almaat,s.21.

RSTEMOV, L. Z. (1989), Kazaksko-Ruski Talkovi Slavar Arabsko-ranskih Zaimst-vovannl Slov, Almaat.

TAMR, Ferhat (2000), "Kazak Edebiyat", GneeUan Kartal, , Ankara: Tolkun s.246-247.

YUDAHN, K.K. (1994), Krgz Szl, (ev. Abdullah Taymas), Ankara: TDK Yaynlar:93.

YUSUF, Berdak-TULUM, Mehmet Mahir (1994), SZLK zbekistan Trkesi -Trkiye Trkesi, stanbul: Trk Dnyas AratrmalarVakf Yaynlar.

99

bilig-18/Yaz2001

THE ARABC WORDS WHOSE MEANINGS HAVE CHANGED IN KAZAK TURKISH

Assoc. Prof. Dr. Emrullah LERGazi University, Faculty of Education

ABSTRACT

It is a well-known fact that the Arabic language has more or less affected the languages of the nations, which embraced Islam. In this context, Arabic has affected Turkish dialects in various degrees. Turkey Turkish has been influenced by Arabic more than the other Turkish dialects. However, Kazakh Turkish is one of the Turkish dialects least influenced by Arabic. There have been changes in meaning of some of the Arabic words used in Turkey Turkish. In the same way, some of the words' meanning have changed in Kazakh Turkish in which almost 1000 Arabic words are used. These words catch the attention of people who begin to leam Kazakh Turkish or people who know Arabic more or less. This study aimed to identify Arabic words (187 words have been found) whose meanings have changed, in Kazakh Turkish.

Key Words:Kazakh Turkish, Arabic, Dialect, Word, Semantic Changes

100

bilig-18/Yaz2001