endüstriyel ölçme
TRANSCRIPT
-
LME
Birim ad verilen ve bilinen bir deerle, ayn cinsten bilinmeyen bir deeri karlatrmaya
LME denir. rnein ; cetvel, kumpas ve mikrometre
Bir baka ifade ile; bilinmeyen bir deerin iinde, ayn cinsten bilinen bilinen bir birimin ne
kadar olduunun belirleme ilemine lme denir.
KONTROL: Geometrik ekil (form) veya llerin saptanm deerlerle karlatrlmasdr
ya da bir iin doru ve istenilen zelliklere uygun olup olmadnn aratrlmas ilemine
kontrol denir.
rnein sabit gnyelerle alarn, atal ve tampon mastarlarla mil ve deliklerin
karlatrlmas yaplr.
lmede sonu saysal, kontrolde ise sonu iyi veya bozuk olarak belirtilir.
METROLOJ VE ZLENEBLRLK
Metroloji kelime olarak metreden tretilmi olup, anlam lme bilimidir. Endstrilemi
lkelerde ulam, iletiim, enerji alar gibi temel sosyo-eknik sistemlerden biri olarak lkenin
teknolojik adan st dzeyde kalknmasnda bir altyap nitelii tayan metrolojinin amac,
btn lme sistemlerinin temeli olan birimleri (SI ve trevleri) tanmlayarak bilim ve
teknolojinin kullanmna sunmak ve yaplan btn lmlerin gvenilirliini ve
doruluunu salamaktr.
lm birimlerinin tanmlanmas,
Ulusal lm standartlarnn temin edilmesi ve dier lkelerin benzeri lm standartlar
ile uyumunun gvence altna alnmas,
Ulusal lm standartlarnn ve yntemlerinin izlenebilirliinin salanmas ve organize
edilmesi,
Yasal metroloji sisteminin kurulmas ve yrtlmesi,
Akreditasyon sisteminin oluturulmas,
Metrolojik aratrma-gelitirme, eitim ve bilgi transferi almalarnda rol almak
Bu noktadan hareketle, Babakanlk 1981 ylnda bir ulusal merkez kurulmas iin gerekli
fizibilite almalarn, Trkiyenin tek bilimsel ve teknik aratrma kurumu olan TBTAK'tan
istemi ve elde edilen sonular nda bir "Ulusal Metroloji Enstitis" kurulmasna ve projenin
de TBTAK tarafndan yrtlmesine karar vermitir.
-
TEMEL FZKSEL BYKLKLER VE BRM SSTEMLER
llecek byklkler deitike bunlara ait birimler de deimektedir. Yalnz bu
byklklerin llmesinde, birlik ve beraberliin salanmas amacyla uluslararas standart
hale getirilen Birimler Sistemi kullanlr. Uluslararas birimler sistemi (Systme International
d'Units) ismi ve tm dillerde geerli olmak zere SI ksaltmas, 11. CGPM (l ve Tartlar
Genel Konferans, Confrence Gnrale des Poids et Mesures) konferansnda kabul edilmitir.
lme sonucunda elde edilen saylar birimleriyle beraber bir anlam ifade ederler. ok deiik
fiziksel byklkler olmasna ramen yedi tanesi temel birim olarak kabul edilmitir. Dier
byklkler ise temel byklkler cinsinden ifade edilirler.
evremizde grnen veya alglanan varlklar (nicelikleri) tanmlamak, kyaslamak ve ifade
etmek iin ortak bir dil kullanma zorunluluu vardr. Farkl kltrler ile diller arasndaki
karmaay gidermek ve herkese ilk bakta anlalabilmesi iin bilinen tm fiziksel
byklkler uluslararas belirli semboller ile ifade edilmektedir. Tm fiziksel byklkler
genellikle ingilizce karlklarnn ba harfleri ile sembolletirilmitir.
Fiziksel byklkler; iinde baka hibir bykl barndrmayan Temel Byklkler ve
temel byklklerin eitli kombinezonlarn ieren Trev Byklkler olarak iki temel
grupta deerlendirilir.
Uluslararas anlamalar ile SI birim sistemi temel byklk ve birimlerde ortak kullanm
amac ile ortay konulmutur. Gnmzde tm dnya lkeleri SI sistemini kullanmakta veya
kendi sistemlerinden SI sistemine gei iin almalarn hzl ekilde srdrmektedirler.
Birim sistemlerinden uluslararas anlamalarla kabul edilmi olan ve en ok kullanlan drt
tanesi; cgs mutlak birimler sistemi, mks mutlak birimler sistemi, gravitasyonel mkfs
birimler sistemi ve uluslararas birim sistemidir (SI).
CGS Mutlak Birimler Sistemi
Uzunluk, ktle ve zaman temel kavramlar zerine kurulmutur. Bu temel kavram iin
temel birim olarak santimetre(cm), gram(g) ve saniye(s) kabul edildiinden santimetre, gram,
saniye veya ksaca cgs sistemi adn alr.
-
MKS Mutlak Birimler Sistemi Veya Pratik Birimler Sistemi
Bu sistemde temel kavramlar yine uzunluk, ktle ve zamandr. Elektrikte, akm iddeti de
temel kavramlar arasna girer. Temel birimler olarak, uzunluk iin metre(m), ktle iin
kilogram(kg), zaman iin saniye(s) ve akm iin amper (A) kabul edildiinden ksaca mks
veya mksA sistemi olarak bilinir.
Gravitasyonel M KF S Birimler Sistemi
Ktle yerine kuvveti temel kavram kabul eden bu sistemde, temel birimler uzunluk iin metre
(m), kuvvet iin 1 kg ktleye Pariste etkiyen yerekimi olan kilofors (kf) ve zaman iin
saniyedir (s). 1 kg ktleye etkiyen yerekimi her yerde ayn olmad iin bu sistem mutlak
bir birim sistemi deildir. Bu sistem daha ok mhendislikte ve halk arasnda
kullanlmaktadr. mkfs sisteminde ktle iin zel bir birim yoktur. 1 mkfs ktle birimi 9,81 kg
olup, 1 kilogram kuvvetin etkisiyle 1 m/s2 lik ivme kazanan cismin ktlesi olarak tanmlanr.
Tablo 1.1 m kgk s gravitasyonel birimler sistemi
Uluslararas Birim Sistemi (SI)
Uluslararas ller Konferansnn 1971de yapt toplantda, en temel
byklklerden(zaman, ktle, zaman) baka, drt temel bykln daha birimlerini iine
alan uluslararas birim sistemi tanmlanmtr. Uluslararas birim sistemi, mks mutlak birimler
sistemini kapsar. SI birim sistemi en nemli birim sistemidir.
-
SI birim sisteminde kullanlan temel fiziksel byklkler Tablo 1.2de, tretilmi baz fiziksel
byklklerde Tablo 1.3de verilmitir. Tablo 1.4te Temel ve Tretilmi byklklerin SI ve
MKS karlklar verilmitir.
Tablo 1.2 SIde Kullanlan Baz Temel Byklkler
Fiziksel Byklk Birim Simge
Uzunluk Metre m
Ktle Kilogram kg
Zaman Saniye s
Elektrik Akm Amper A
Scaklk Kelvin K
Madde miktar Mol Mol
Ik iddeti Candela cd
TEMEL BRMLER
Uzunluk : Metre (m)
Metre, n saniyenin 1/299 792 458 kesri zaman aralnda vakum ortamda kat ettii yolun
uzunluudur
Ktle : Kilogram (kg)
Uluslar aras kilogram prototipinin ktlesine eit birimdir.
Termodinamik Scaklk Birimi : Kelvin (K)
Termodinamik scaklk birimi kelvin suyun l noktasnn termodinamik scaklnn
1/273.16 kesridir.
Zaman : Saniye (s)
Sezyum 133 atomunun taban durumunun iki ince yap dzeyleri arasndaki geie karlk
gelen nmn 9 192 631 776 periyodunun sresidir.
Elektrik Akm : Amper (A)
-
Amper sonsuz uzunluktaki ihmal edilebilir dairesel kesiti olan, birbirinden 1 m uzaklkta
yerletirilmi iki paralel iletkenin, birbirlerini etkiledikleri metre bana 210 -7 Newton'luk
kuvveti reten sabit akm olarak tanmlanr.
Ik iddeti : Kandela (cd)
Steradyan bana 1/ 683 watt radyant iddeti olan 540 x 1012 hertz frekansl mono-kromatik
nm yayan bir kaynan verilen bir yndeki k iddeti Candela olarak tanmlanr.
Madde Miktar : Mol (mol)
Karbon 12'nin 0.012 kg da atom saysn ieren madde miktardr
Tablo 1.3. SIde Kullanlan Tretilmi Byklkler
Fiziksel Byklk Birim Simge
Alan m2
A
Hacim m3
V
zgl ktle kg/m3
Kuvvet-Arlk Newton (N) F,G
Basn Pascal (Pa) P
Debi (Hacimsel) m3
/s V
Frekans Hertz (Hz) f
Enerji Joule (J) E
G Watt (W) P
Diren Ohm () R
Gerilim Volt (V) V
Hz m/s v
vme m/s2
a
Momentum Kg.m/s P
Elektrik Alan iddeti V/m E
Asal hz rad/s
Asal ivme rad/s2
Joule W
Tablo 1.4. Temel ve Tretilmi Byklklerin SI ve MKSdeki karlklar
Byklk MKS Birimleri SI Birimleri
Uzunluk Metre (m) Metre (m)
-
Ktle Kg.s2/m Kilogram (kg)
Zaman Saniye (s) Saniye (s)
Kuvvet Kilogram (kg) Newton (N=kg.m/s2)
Enerji Kg.m Joule ( J=N.m)
G Kg.m/s Watt (W=J/s)
Gerilme Kg/m2 Pascal (P=N/m
2)
rnek 1: G birimini SI birim sisteminde ifade ediniz.
zm:
rnek 2: Basn birimini SI birim sisteminde ifade ediniz.
zm:
Temel Byklklerin n Ekleri
Fizikte kullanlan baz temel bykler bazen fiziksel bykl ifade etmede yetersiz kalr.
Bu nedenle temel byklkleri, kltc veya bytc etkiye sahip n eklerle kullanmak
gerekir. Bunun iin SI birim sistemlerinin alt ve st katlarndan yararlanrz. Tablo 1.5de SI
sisteminde kullanlan bu ekler (st ve alt bykler) grlmektedir.
Tablo 1.5. SI Sisteminde Kullanlan n Ekler
n Ek Simge arpan
Bytc n ekler Eksa E 1018
Peta P 1015
Tera T 1012
Giga G 109
Mega M 106
kilo k 103
hecto
h 102
deca da 10
rnek temel byklk metre m 1
-
Kltc n ekler desi d 10-1
santi c 10-2
mili m 10-3
mikro 10-6
nano n 10-9
piko p 10-12
femto f 10-15
1.6. n Eklerin Kullanm
1 Paskal = 1 Newton/metre2
1 Bar = 10 Newton/cm2
1 litre = 1000 cm3
1 Bar = 105
Paskal
10 Newton = 1 kilogram
100 N = 10 daN
1000 J = 1Kj,
1000 Pa = 1kPa
1.104
cm2
= 1m2
0,001 m = 1mm
1.106
W = 1 MW
4.000.000 W = 4. 106
W = 4000 kW = 4 MW
200.000 N/m2
= 200 kPa = 0,2 MPa
1 s = 1,667.10-2
dak. = 2,778.10-4
sa =1,157.10-5
gn =3,169.10-8 yl
1 m/s = 102 cm/s
1 N =105
dyn
1 J = 107 erg = 0,2389 cal = 2,778.10
-7 kWsa
1 Pa =10 dyn/cm2 =9,869.10
-6 atm = 7,501.10
-4 cmHg
UZUNLUK LME
-
Uzunluk, belirli iki nokta arasndaki mesafe ya da fark olarak tanmlanabilir. Her bykln
birimi farkl olmakla beraber nesnenin fiziksel zelliini belirtir. Birimler insanlarn zamanla
gelitirdii ortak kabul edilmi grlerle olumutur. Eski alarda teknoloji gelimedii iin
insanlar evrelerinde grd nesnelerden ya da kendi organlarndan yararlanarak birimleri
ve l aletlerini gelitirmitir. rnein; kar, arn, kula, ayak, adm vs.
Uzunluk Birimleri
Uzunluun gnmzde kabul edilen birimi
metredir. Metre, bir saniyenin 1/299 792 458
i kadar bir srede, n bolukta ald yolun
uzunluudur. Metre uluslararas bir kurulu
olan Sisteme International d'Unites
(SI); yani Uluslararas Birim Sistemi tarafndan tanmlanmtr. Bu uluslararas sistem Paris'te
1971 ylnda toplanan "l ve Arlk Konferansnda" belirlenmitir. Metre denildiinde
rakamsal deeri 1 olan metre anlalr. Metrenin yannda dnyada baka uzunluk birimleri de
kullanlmaktadr.
Dier Uzunluk Birimleri
Dnyada farkl alanlarda, farkl sektrler iin baka uzunluk birimleri de kullanlmaktadr.
rnein; Denizcilikte, deniz mili, karada, kara mili, elektronik ve bilgisayar sektrnde
monitrler iin in kullanlmas sylenebilir. Bunlarn her birinin metre karl vardr. Yani
birimler birbirine evrilebilir. Bir uzunluk birimi baka bir uzunluk birimine evrilebilir.
Uzunluk Birimlerinin Ast ve st Katlar
1mlik uzunluk baz uzunluklar ifade etme yeterli olmayabilir. Uzunluk birimleri 10'ar 10'ar
byr ve klr. Uzunluk birimlerini birbirine evirmek iin yukardaki bir birime
evirmede blme, aadaki bir birime evirmede arpma ilemi yapmak gereklidir.
Birimin Ad Sembol Metre
Uzunluk Metre karl
1 in 0,0254 metre
1 ayak 0,3048 metre
1 yarda 0,9144 metre
1 kara mili 1609 metre
1 deniz mili 1852 metre
-
Cinsinden
Deeri
Ast Katlar
Kilometre km 1 km = 1000m
Hektometre hm 1 hm = 100m
Dekametre dam 1 dam = 10 m
Metre m 1m
st Katlar
Desimetre dm 1dm = 0,1 m
Santimetre cm 1cm = 0,01 m
Milimetre mm 1mm = 0,001
Uzunluk biri olarak milimetreden daha kk birimler de kullanlmaktadr. Bu birimler
elektronik, bilgisayar gibi alanlarda kullanlr. 1mnin 1 milyonda birine mikrometre (m), 1
milyarda birine nanometre (nm), 1 trilyonda birine pikometre (pm) denir.
SI birim sisteminin dnda; 1ft = 12in 1yd = 3feet olarak dntrlr.
2 3 eklinde verilen bir ifade; 2 feet 3 in uzunluu ifade etmede kullanlr.
rnek: 3m =. cm 2500dm = m 22denizmili =. m
rnek: 65karamili =m 250yd = m 1525ft = m
rnek: 38mm =. cm 32in = cm 45nm =. m
Uzunluk l Aletleri
Gnmzde uzunluk lmede metre denilen alet kullanlr. Metrenin tipi kullanlan yere gre
deiir. Bir inaat ustasnn kulland metre ile bir terzinin kulland ayn deildir. in tipine
gre kullanm kolay olan ve meslek elemannn iini pratik olarak yapabilen alet gerekir.
Metreler tahtadan, plastikten ya da demir erit eklinde imal edilirler. Bunun yannda lazerli
metreler de kullanlmaktadr. Ahap olanlar katlanabilir yapdadr ve genelde ahap ustalar
kullanr. Plastik erit yapda olanlar terziler kullanrken, elik eritten yaplanlar inaat
sektrnde ska kullanlmaktadr.
KTLE LME
Ktle, yer ekimine bal olmayan, zamana, yere gre deimeyen madde miktardr. Birimi
kilogram(kg)dr. Arlk ise, bir cisme uygulanan ktle ekim kuvvetidir. Dinamometre ile
-
llr. Dnya'da bir cismi ele alrsak yksee kldka arlnn azalaca, kutuplara
gidildike arlnn artaca, ekvatora gittike arlnn azalaca, dnyann merkezine
inildike arlnn artaca anlalr. Arlk birimi Newton dur ve ksaca N ile gsterilir.
Ktle Birimleri
CGS birim sistemi iin ktle birimi gram'dr. Gram, g harfi ile gsterilir. Standart ve tam
doru bir gram Sevr ehrinde korunmaktadr. MKS birim sisteminde ktle birimi
Kilogram(kg)dr. Ktle birimleri 10ar 10ar byr ya da klr.
rnek: 2,5kg = g rnek: 200mg = g
rnek: 14600g = kg
Ktle Birimlerinin Dnm
1 kg 1000 g
1g 1000 mg
1 ton 1000 kg
1 kental 100 kg
Bir maddenin birim hacminin ktlesine younluk denir. Younluun dier ad z ktledir.
Ktle, yer ekiminden bamsz olduundan z ktle de yer ekiminden bamszdr.
Younluk, maddelerin ayrt edici bir zelliidir. rnein, suyun younluu 1g/cm3, demirin
younluu 7,8g/cm3'tr. z ktle(younluk) d ile gsterilir. m ktlesine sahip V hacmindeki
bir maddenin z ktlesi;
ile hesaplanr.
l Aletleri
Ktle lm iin en basit ekilde Terazi kullanlr. Teraziler, mekanik yada elektronik olarak
retilirler. Elektronik teraziler hassas lm yapar. Terazinin doru lm yapmas, abuk
sonu vermesi, llen maddenin ayn zamanda fiyatn da gstermesi gibi zelliklerinden
olan tercih edilir. Byk ktlelerin lmnde Kantarlar kullanlr. Baskl denilen aletle de
insanlar ve eitli eyalar tartlr.
ALAN LME
-
Alan, bir yzeyin kaplad yer miktarn len bir byklktr. ki boyutlu cisimler iin
kullanlan alan iin SI birim sisteminde temel birim metrekare (m)dir. Alan biriminin,
geometrik biimi karedir. Dier alan birimleri bundan tretilebilir.
Alan Birimleri
Alan l birimi olarak metrekare(m2) kullanlr. Metrekare, kenar 1m olan karenin alandr.
Alan l birimi metrekare 100er 100er byr yada klr.
Birimin Ad Sembol
Metrekare Cinsinden
Deeri
Kilometre kare km2 1 km
2 =1000 000 m
2
Hektometre
kare
hm2 1 hm
2 = 10 000 m
2
Dekametre kare dam2 1 dam
2 = 100 m
2
Metre kare m2 1m
2
Desimetre kare dm2 1dm
2 =0,01 m
2
Santimetre kare cm2 1 cm
2 = 0,0001 m
2
Milimetre kare mm2 1 mm
2= 0,000001 m
2
SI birim sisteminin dnda in2, ft2 ve yd2 gibi alan birimleri ile gnlk yaantmzda alan
hesab iin kullanlan ar, dekar ve hektar gibi alan birimleri de vardr.
1ar = 100m2 1dekar = 1000m
2 1hektar = 10000m
2
Alan m2 in2 ft2 yd2
1 metrekare ( m2) 1 1550,003 10,76391 1,19599
1 inkare (inchsquare ) (in2) 6,4516.l0-4 1 1/144 1/1296
1 ayakkare (foot square) (ft2) 9,2903.l0
-2 144 1 0,111
1 yardakare (square yard) (yd2) 0,83613 1296 9 1
HACM LME
Hacim; bir maddenin uzayda kaplad yere denir. boyutlu cisimler iin kullanlan hacmin
SI birim sisteminde temel birimi metrekp (m3)tr. Hacim biriminin geometrik biimi
kptr. Dier hacim birimleri bundan tretilebilir.
Hacim Birimleri
-
Hacim l birimi olarak metrekp (m3) kullanlr. Metrekp, kenar 1m olan kpn hacmidir.
Hacim l birimi metrekp 1000er 1000er byr ya da klr.
SI birim sisteminin dnda in3, ft3 ve yd3 gibi hacim birimleri ile gnlk yaantmzda
svlarn hacim hesab iin kullanlan litre, galon gibi birimler de vardr. Litre ( lt ) = 1dm3
denk gelen hacim birimidir.
Hacim
(Volume)
metrekp (m
3)
nkp (in
3)
ayakkp (ft)
3
yardakp (yd)
3
U.S.
Galonu
ngiliz Galonu
1 metrekp (m3)
1 6,10.l0-4
35,31467 1,30795 264,177 219,975
1 inkp (in3)
l,63.l0-5
1 1/1728 2,143.10-5
4,32909.
10-3
3,60.l0-3
1 ayakkp (ft3)
2,83.l0-2
17,28 1 0,27 7,48067 6,22901
1 yardakp (yd3)
0,764 4,66.l0-4
27 1 201,978 168,182
1 US
Galonu
3,78.l0-3
230,995 0,133678 4,95.l0-3
1 0,83268
1 ING
Galonu
4,55.l0-3
277,412 0,160539 5,94.l0-3
1,20094 1
Birimin Ad Sembol Metrekp cinsinden deeri
Kilometrekp km3 1km3 = 1000000000 m3
Hektometrekp hm3 1 hm3 = 1000000 m3
Dekametrekp dam3 1 dam3 = 1000 m3
Metrekp m3 1m3
Desimetrekp dm3 1dm3 = 0,001 m3
Santimetrekp cm3 1 cm3 = 0,000001 m3
Milimetrekp mm3 1 mm3 = 0,000000001 m
3
-
AKI LME
Akkan; akabilen madde anlamna gelmekteyken sv ve gazlar iine alr. Akkan maddeler,
bulunduklar kabn eklini alr ve arlklar nedeniyle kap cidarlarna kuvvet uygularlar. Su,
ya, cva gibi maddeler akkanlk zelliine sahiptir. Baz maddelerin akkanl az iken
baz maddelerinki yksektir.
Akkanlarn zellikleri
Svlar sktrlamazlar. Bu nedenle zerine uygulanan basnc aynen iletirler. Gazlarda ise
akkanlk zellii svlara gre biraz farkldr. Gazlarn belli hacimleri olmad iin
bulunduklar ortama yaylrlar. Moleklleri srekli hareket halinde ve birbirlerine
arpmaktadrlar. Fakat gazlar svlardan farkl olarak sktrlabilir. Akclk, teknik dilde
-
viskozite kavramyla ifade edilmektedir. Akkanl iyi olan svlarn viskozitesi dk,
akkanl kt olan svlarn viskozitesi ise yksektir.
SICAKLIK LME
Termodinamiin en nemli kavramlarndan biri sdr. Is, belirli scaklktaki bir sistemin
snrlarndan, daha dk scaklktaki bir sisteme, scaklk fark nedeniyle transfer edilen
enerjidir. Is da i gibi bir enerji transfer biimidir. Is ve i hibir cisimde depo edilemez,
ancak sistem snrlarnda ve gei halinde iken belirlenebilir. Is birimi i birimi ile ayndr,
yani joule(J) dr. Eski bir alkanlk olarak kalori(cal) de kullanlmaktadr. 1 kalori = 4,187
joule dr. 1 kalori, 1gram suyun scakln 14,5C 'den 15,5C 'ye ykseltmek iin gerekli
olan s miktardr.
Scaklk, duyularla alglanmakta ve genellikle "scak" veya "souk" kavramlaryla ifade
edilmektedir. Gzlemlerimizden, scak ve souk iki cismin birbirine temas ettirilmesi halinde,
scak olann souduunu, souk olann da sndn, belirli bir sre temas halinde
kaldklarnda ise, her ikisinin de ayn scaklk veya souklua ulatklarn biliyoruz. Bir
maddenin sl durumunu belirten bir ifade olan scaklk, "s geiine neden olan etken" olarak
da tanmlanmaktadr.
Scaklk Birimleri
Scaklk l aletlerine termometre denilmektedir. Scaklk birimleri farkl ekilde gsterilir.
Bunlar santigrad, fahrenheit (fahrenayt), kelvin, rankine ve reomr dereceleridir. Yaygn
olarak kullanlan scaklk gstergeleri celsius (C), blntl termometrelerdir. Celsius
skalasnda buz saf suyun erime scakl sfr (0C), kaynama scakl ise yz (100C) kabul
edilmitir. ngiliz milletler topluluu ve Amerika Birleik Devletleri gibi baz lkelerde
kullanlmakta olan fahrenheit (F) termometre leinde ise, saf suyun buz ve kaynama
noktalarna srasyla 32F ve 212F deerleri verilmitir.
Celsius ve fahrenheit dereceleri arasnda;
ve bants vardr.
Kelvin(K) ve Rankine (Ra) mhendislik bilimindeki hesaplamalarda kullanlan scaklk
dereceleridir. Kelvin, teorik olarak eriilebilecek en dk scaklk olan -273,15C'yi mutlak
sfr noktas kabul etmitir. Termodinamik hesaplamalarda Kelvin kullanlr. Rankine lei
-
mutlak sfr fahrenheit scaklk biriminde 459,67F olarak kabul eder. Reomr(Re)
leinde, 0Re donma noktas, 80Re kaynama noktas alnarak 80 eit paraya blnmtr.
Scaklk lmnde kullanlan termometreler temasl yada temassz olarak kullanlrlar.
Temasl tip olanlarda cihaz scakl llen nesne veya maddeyle fiziksel olarak temas eder.
Bu yntem kat, sv ve gazlar iin kullanlabilir. Tipik bir temasl alglayc, bir alglayc
eleman, kontaklar ve koruyucu klftan meydana gelir. Temasl tipte olanlar; sl genleme
yntemini kullanan Cval ve Bimetalik termometreler, s ile diren deiimini kullanan
Termistr ve RTDli termometreler, yar iletken yapl elektronik termometreler, scaklk ile
elektrik retimini esas alan Termokupl (slift) termometrelerdir.
Temassz tip olanlarda ise scakl yaylan cisimden elektromanyetik enerjiyi alglayarak
okurlar; bu teknoloji kat ve svlarda da kullanlabilir. Eer nesne veya ortam hareket
ediyorsa, dzensiz bir ekli varsa veya bir alglaycnn temas llen deerin doruluuna
zarar verecekse bu durumlarda temassz lm yaplmaldr ve genellikle IR (Infrared:
Kzltesi) alglama aralar kullanlmaldr.
Yaygn olarak kullanlan termometreler cvaldr. Bunlarn alma esas svlarn genleme
esasna dayanr. Bildiimiz gibi snan bir telin boyu uzar, snan bir sv ya da gaz genleir.
Dolaysyla bir svy leklendirilmi bir tp ierisine koyarsak basit bir termometre yapm
oluruz.
Cval termometrede cva, cam hazne iindedir. Svlar scaklk arttka genletii iin
haznenin devam olan klcal boru iindeki sv stunu seviyesi ykselir. Ya da scaklk
dt zaman sv seviyesi der. Seviyenin yan taksimatl bir ekilde leklendirilmi
olduundan scaklk bu lek sayesinde okunur. Dk scaklklarn olduu yerlerde ise
donma scakl dk olan alkoll termometreler kullanlr.
Madeni (metal) termometreler ise bimetal elemanldr. Bimetal eleman uzama katsays farkl
iki metalin birletirilmesi ile oluan elemandr. Scakl alglayan ksm bimetalden yaplm
helezon eklinde bir yay olduu iin uzama farkndan dolay eilen metalin bir deer
gstermesi ile lm gerekleir. Uzama katsaylar farkndan dolay dnme hareketi oluur.
-
Scaklk lmlerinde uzaktan lme yapan infrared termometreler de yaygnlamaktadr.
nk ulalmas zor olan ya da tehlikeli olan elektrik hatlar, yksek slara sahip elektrikli
cihazlar, stma soutma sistemleri gibi geni bir alanda scaklk lm gerekmektedir. Bu
termometrelerle bir yksek gerilim hattnn scakl yerden llebilmektedir.
Endstride yksek dereceli sanayi frnlarnn scaklklarn lmek iin zel ad pirometre
olan aletlerden yararlanlr. Yksek dereceli frnn ierisine termometre konulamayaca iin
pirometre denilen alet gelitirilmitir. Bu aletin scakl alglayan ksm frnn iinde, lme
yapan ksm ise frnn dndadr. Scakl alglayc ksm termokupl elemanldr.
EM LM
Eim; bir cismin yatay dzlemle yapt ann tanjant eim olarak tanmlanr. Herhangi bir
dik gendeki ann tanjant; kar dik kenarn komu dik kenara oran ile bulunur.
Ann SIdaki birimi radyan (rad)' dr. Bir emberde uzunluu yarapa eit yayn merkezle
yapt a olarak tanmlanr. Endstride ise a birimi olarak derece () kullanlmaktadr.
Derece, bir emberin 360'a blnmesiyle elde edilir. 360 derece 2 radyan olarak
deerlendirilir. Bir derece 60 dakikaya ve bir dakika 60 saniyeye blnmtr.
Bir eimin asn lmek iin iletki (a ler) yada dijital l aletleri retilmitir. Eim iin
hesaplama iin aadaki ifade kullanlr.
KEST VE AP LM
Kesit; cisimlerin enlemesine yada boylamasna kesilmesi ile elde edilen yzeyinin alanna
denir. Elektrikte daha ok silindirik (kablo iletkenleri, bobin), kare yada dikdrtgen
(topraklama eritleri, baralar) kesitli malzemeler kullanlr. Kesiti ifade etmede alan
birimlerinden daha ok mm2 kullanlr ve kesit S harfi ile gsterilir.
Silindirik yapdaki cisimlerin kesit hesab iin ap lm gereklidir. ap; bir emberin
merkezinden geen ve emberi iki eit paraya blen doru izgisine verilen addr ve
-
yarapn 2 kat uzunluundadr. ile arplrsa o emberin evresi bulunur. Anlald zere
kesit alan ile ap uzunluk ile ifade edilen farkl kavramlardr.
ap l Aletleri
ap lmnde kumpas ve mikrometre kullanlmaktadr. Mikrometre lme hassasiyeti
kumpasa gre daha fazla olan d ap lm iin kullanlan aletlerdir. Mikrometre ile
milimetrenin yzde biri bazen de yaplna gre milimetrenin binde biri mertebesinde lm
yaplabilir. Dnen bir vida sistemine gre alr. ap llecek cisim, vida milinin ucu
(hareketli u) ile gvdesinin ucu (sabit u) arasna sktrlarak lm yaplr. Kumpas, i
paralarnda uzunluk, i ap, d ap ve derinlik lmede kullanlan ve lme hassasiyetinin
len kiiye bal olduu aletlerdir.
lm eitleri
1. Direkt lme: l blnts olan l aleti ile yaplan lmedir. rnein, bir milin
apnn srmeli kumpas ile llmesi.
2. Endirekt lme: l blnts olmayan l aletleri ile lme ileminin aktarmal
(tamal) olarak yaplmasdr. rnein, d ap kumpas ile llen her hangi bir milin
apnn srmeli kumpas yardm ile okunmasdr.
3. Mutlak lme ( Hacim, alan, yzey )
lmeyi Etkileyen Faktrler
l aletinin hassasiyeti,
lme ilemi yaplan ortamn, l aletinin, llen parann ss,
in hassasiyeti,
llecek i parasnn fiziksel zellii,
lme yaplan yerin k durumu,
lme yapan kiiden kaynaklanan faktrler,
lme yapan kiinin bilgisi,
Bak as,
lme ileminin yapld yerin hassasiyetine
-
LME HATALARI
Sistematik Hatalar: Bu tip hatalar, kullanlan lm aletlerinden, kiisel yetersizliklerden,
deneyde izlenilen metottan ve d etkilerden kaynaklanr. Bu tip hatalar sonucu hep tek ynde
etkiler. Sistematik hatalar, deney yntemini deitirerek, daha hassas l aletleri kullanarak
ya da deney sonunda gerekli dzeltmeleri yaparak ortadan kaldrabiliriz.
statistiksel (Rastgele) Hatalar: lme duyarllnn doal olarak snrl oluundan
kaynaklanan hatalardr. Bu hatalar sonucu ift ynl etkiler. Daha fazla sayda lm alarak
istatistiksel hatalar azaltabiliriz.
l aletinden meydana gelen hatalar,
lme konumundan meydana gelen hatalar,
evre etkisinden meydana gelen hatalar,
lme anndaki bask kuvvetinden dolay meydana gelen hatalar,
Yanl okuma konumundan meydana gelen hatalar.
Uzunluun llmesi
Dnya devletleri arasnda uzunluun llmesinde iki l sistemi kullanlmaktadr.
A. Metrik l Sistemi
B. ngiliz l Sistemi
Metrik l Sistemi
Metrik l sistemi gnmzde dnya devletlerinin ounda ( ngiltere, ABD ve ngiliz
Milletler Topluluuna bal lkeler hari. ) kullanlan bir l sistemidir. Metrik sistemde
l birimi METRE dir. Makinecilikte ise daha ok metrenin binde biri olan
MLMETRE hatta daha hassas llerde MKRON kullanlr.
1 Metre 10 dm. 1 dm 0,1 m 1 Metre 100 cm. 1 cm 0,01 m 1 Metre 1000 mm. 1 mm 0,001
m 1 Metre 1000000 1 0,000001 m
ngiliz (In) l Sistemi
ngilterede ve ABDde kullanlr. l birimi YARDAdr. Makinecilikte birim olarak
IN kullanlr. 1 Yarda 3 Ayak 91,44 cm. dir. 1 Ayak 12 in 30,48 cm. dir. 1 n 2,54 cm
-
25,4 mm. dir. n ( parmak ) sembol () dr. Bu iaret lnn sa st kesine konur.
rnein ; 1 , 3 , 1/2 , 3/4 , 1/8 , 1 , 1 gibi.
Uzunluk l Sistemlerinin Birbirine evrilmesi
lke olarak kullandmz l sistemi metrik olduu iin genellikle parmak (in)
llerinin metrik deerlerini bulmak gerekir. 1 = 25,4 mm
rnek 1 : ka mm. dir? Yant : x 25,4 = 12,7 mm.
rnek 2 : 1 ka mm dir? Yant : 1 x 25,4 = 7/4 x 25,4 = 177,8/4 = 44,45 mm.
Uzunluk l Aletleri
Uzunluk l aletlerini drt ana gurupta toplayabiliriz.
A. l tama aletleri : ap, d ap kumpas ve pergeller gibi.
B. izgisel blntl l aletleri : elik cetveller, erit metreler gibi.
C. Ayarlanabilen blntl l aletleri : Srmeli kumpaslar, derinlik kumpas , modl
kumpas, mikrometreler, komparatr saati gibi.
D. Sabit deerli l aletleri : Mastarlar, atal ve tampon mastarlar, Johnson mastarlar,
gnyeler, ablonlar gibi.
Kumpaslar
Makinecilik mesleinin en ok kullanlan hassas ve nemli l aletlerindendir. D ve i
aplar, kalnlklar, kanal veya aralklar, derinlik veya kademeleri lmek iin
kullanlr.
Kumpas eitleri
1- Srmeli kumpaslar
a) 1/10 Verniyerli Kumpas
b) 1/20 Verniyerli Kumpas
c) 1/50 Verniyerli Kumpas
d) 1/64 Verniyerli Kumpas
e) 1/128 Verniyerli Kumpas
f) 1/1000 Verniyerli Kumpas
2- Derinlik Kumpaslar
-
a) ne Ulu Derinlik Kumpaslar
b) nceltilmi Ulu Derinlik Kumpaslar
c) Kancal Derinlik Kumpaslar
3- Saatli Kumpaslar
4- Dijital (Elektronik) Kumpaslar
5- D ap Kumpaslar
6- Modl Kumpaslar
7- zel Srmeli Kumpaslar
a) izecek Ulu Kumpaslar
b) Pergel Ulu Kumpaslar
c) Mafsal eneli Kumpaslar
d) Universal Bal Kumpaslar
e) Merkezler Aras Kumpaslar
Srmeli Kumpaslar
Uzunluu bir birim cinsinden saysal deer olarak ortaya karan l aletidir. Endstride
kullanlan l aletlerinin banda gelir. Kullanldklar yerlere gre deiik tiplerde metrik ve
inh birim sistemlerinde retilirler. D boyut, i boyut ve derinlik lmelerinde kullanlrlar.
Srgl kumpaslarn ksmlar: Srgl kumpaslar iki ana paradan oluurlar.Bunlardan
biri zerinde mili metrik ve parmak (inch) blntleri bulunan cetvel, dieri zerinde verniye
blntlerinin bulunduu srgdr.
-
1/10 Verniyeli Srmeli Kumpaslar
Cetvel zerinde 9mmlik ksm, verniye zerinde 10 eit paraya blnerek, verniye iki izgi
aras 9/10 = 0,9mm bulunur. Cetvelin iki izgi aras ile verniye iki izgi aras fark, 1-
0,9=0,1mm hassasiyet elde edilir. Buna gre verniyenin birinci izgisi, cetveldeki birinci
izgi ile akrsa kumpas 0,1 mm, ikinci izgisi akrsa 0,2mm alm olur.
-
1/20 Verniyeli Srmeli Kumpaslar
Cetvel zerinde 19mmlik ksm, verniye zerinde 20 eit paraya blnerek, verniye iki
izgi aras 19/20 = 0,95mm bulunur. Cetvelin iki izgi aras ile verniye iki izgi aras
fark, 1-0,95=0,05mm hassasiyet elde edilir. Buna gre verniyenin birinci izgisi, cetveldeki
birinci izgi ile akrsa kumpas 0,05mm, ikinci izgisi akrsa 0,10 mm alm olur.
-
Kumpas reten firmalar son yllarda, verniye zerindeki blntlerin daha kolay
okunabilmesi iin, cetvel zerindeki 39 mmlik aral verniye zerinde 20 eit paraya
blerek 1/20 verniye oluturmulardr. Cetvel zerindeki 39 mm, verniye zerinde 20 eit
paraya blnerek, verniye zerinde 39/20 = 1,95 mmlik aralklar elde edilmitir. Bu
ekilde, verniyenin birinci izgisi cetvelin izgisi ile akrsa kumpas 0,05 mm,verniyenin
ikinci izgisi akrsa 0,10 mm alm olur.
-
1/50 Verniyeli Srmeli Kumpaslar
Cetvel zerindeki 49 mm, verniye zerinde 50 eit paraya blnerek 49/50=0,98mm verniye
aralklar elde edilmitir. Cetvelin zerinde iki izgi aral ile, verniye iki izgi aral
arasndaki fark, 1- 0,98 = 0,02mm hassasiyet elde edilir. Bylece, verniyenin birinci izgisi
ile cetvelin birinci izgisi akrsa kumpas 0,02mm, ikinci izgisi akrsa 0,04mm vs.
alm olur.
-
1/32 Verniyeli Srmeli Kumpaslar
Cetvel zerindeki 1" lk uzunluk, 8 eit arala blnerek, 1/8" lk blntler elde
edilmitir. Cetvel zerindeki 3/8" lk uzunluk, verniye zerinde 4 eit arala blnerek
3/8"/4 = 3/32" lk aralklar bulunmutur. Bylece, cetvel ile verniye zerindeki iki izgi
aras fark, 1/8" - 3/32" =1/32" hassasiyet elde edilir. Verniyenin birinci izgisi ile cetvelin
birinci izgisi akrsa, kumpas 1/32", ikinci izgiler akrsa 2/32" alm olur.
-
1/64 Verniyeli Srmeli Kumpaslar
Cetvel zerinde 1" lk uzunluk, 16 eit arala blnerek, 1/16" lk blntler elde
edilmitir. Cetvel zerindeki 3/16" lk uzunluk, verniye zerinde 4 eit arala blnerek
3/16"/4 = 3/64" lk aralklar bulunmutur. Bylece, cetvel ile verniye zerindeki iki izgi
aras fark, 1/16" - 3/64" =1/64" hassasiyet elde edilir. Verniyenin birinci izgisi ile cetvelin
birinci izgisi akrsa, kumpas 1/64", ikinci izgiler akrsa 2/64" alm olur.
-
1/128 Verniyeli Srmeli Kumpaslar
Cetvel zerinde 1" lk uzunluk, 16 eit arala blnerek, 1/16" lk blntler elde
edilmitir. Cetvel zerindeki 7/16" lk uzunluk, verniye zerinde 8 eit arala blnerek
7/16"/8 = 7/128" lk aralklar bulunmutur. Bylece, cetvel ile verniye zerindeki iki izgi
aras fark, 1/16" - 7/128" = 1/128" hassasiyet elde edilir. Verniyenin birinci izgisi ile
cetvelin birinci izgisi akrsa,kumpas 1/128", ikinci izgiler akrsa 2/128" alm olur.
-
1/1000 Verniyeli Srmeli Kumpaslar
Cetvel zerinde 1" lk uzunluk, 40 eit arala blnerek, 1/40" lk blntler elde
edilmitir. Cetvel zerindeki 24/40" lk uzunluk, verniye zerinde 25 eit arala blnerek
24/40"/25 = 0,024" lk aralklar bulunmutur. Bylece, cetvel ile verniye zerindeki iki
izgi aras fark, 0,025" - 0,024" = 0,001" hassasiyet elde edilir. Verniyenin birinci izgisi
ile cetvelin birinci izgisi akrsa, kumpas 0,001", ikinci izgiler akrsa 0,002" alr.
-
retici firmalar 0,001" lk kumpaslar farkl blntler ile retmitir. Bu kumpasta, cetvel
zerinde 1" lk ksm 20 eit paraya blnerek 0,05" lk aralklar elde edilmitir.
Cetvel zerindeki 2,45" lk ksm verniyede 50 eit arala blnerek, 2,45"/50 = 0,049"
lk blntler elde edilmitir. Bylece, cetvel ile verniye zerindeki iki izgi aras
fark, 0,05" - 0,049" = 0,001" hassasiyet elde edilir. Verniyenin birinci izgisi ile
cetvelin birinci izgisi akrsa, kumpas 0,001", ikinci izgiler akrsa 0,002" alm
olur.
-
1 + 0,35 = 1,35
1,35 + 0,036 = 1,386
2) Derinlik Kumpaslar
Boydan boya ilenmemi delik, oluk ve T- kanallarnn llmesinde kullanlrlar. Bu
kumpaslarn cetvel ve verniye blntleri srmeli kumpaslarla ayndr.
3) Saatli Kumpaslar
Saatli kumpaslarn zellii, zerinde verniye olmamasdr. lm yaparken cetvel
zerinden tam mm deerleri, saat gstergesinden ise ondalk mm ler okunur. Hassasiyeti
-
0,02mm olan saatli kumpaslarda, hareketli ene 2 mm aldnda, saat ibresi bir tam tur
dner. Kadran zeri 100 eit paraya blnd iin kumpasn lme hassasiyeti 2 / 100 =
0,02mm dir. Hassasiyeti 0,05mm olan saatli kumpaslarda, hareketli ene 5 mm aldnda,
saat ibresi bir tam tur dner. Kadran zeri 100 eit paraya blnd iin kumpasn
lme hassasiyeti 5 / 100 = 0,05mm dir.
116,72 mm
-
2,18 mm
32,95 mm
4) Dijital (Elektronik) Kumpaslar
Saatli kumpaslardaki kadran yerine elektronik grnt ekran bulunan kumpaslardr.Ekran
gerekli enerjiyi pilden alr. Elektronik(dijital) kumpaslarn hassasiyetleri milimetre
cinsinden 0,01 mm, parmak cinsinden ise 0,0005" tr.
-
Kumpas, zerinde bulunan dmelerle(alter) ilevini yapar. Sistem alteri M harfini
gsterdiinde, ekrandaki ller milimetre olarak, E harfini gsterdiinde ise parmak(in)
olarak okunur. Ama ve kapama dmesi ekran altrr. Sfrlama dmesi ile, istenilen
noktada kumpasn sfr konumunda kalmasn salar.
5) D ap Kumpaslar
Silindirik paralarn i ve d aplarnn llmesinde kullanlr. ap kumpas u ksmlar
sivriltilmi pergel eklinde da doru aktr. Silindirik parann i ksmna ular
dedirilerek ayarlanr. D ap kumpasnn u ksmlar ie doru sivriltilmi yay biiminde
-
iki aya ile silindirik paralarn d ksmlarna dedirilerek lme salanr.. lme ilemi
darda cetvel veya verniyerli kumpasla yaplr.
6) Modl Kumpaslar
Modl kumpaslar, dili arklarn modllerini ve di kalnlklarn lmek amacyla
kullanlr. Modl kumpaslarnda, dili arkn modl dey l cetvelinden, di
kalnl ise yatay l cetvelinden okunur.
-
7. zel Kumpaslar
-
MKROMETRELER
Kumpaslarla yaplan lmelerde hassasiyet en ok 0,02 mm. dir. Ancak her parann ls
kumpaslarn lme hassasiyeti iinde olmayabilir. Bu nedenle kumpaslar daha hassas
llerin llmesinde yeterli olmayabilir. Kumpaslarda verniye zerindeki izgilerin okluu
ve hangi izginin hangi izgi ile aktnn belirlenmesi okumay zorlatran etkenlerdendir.
Bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak iin, daha hassas l aleti olan mikrometreler
yaplmtr. Mikrometrelerde okuma kolayl ve hassaslk derecesi kumpaslara gre daha
fazladr. Mikrometrelerin lme hassasiyeti 0,01 mm. dir. Hatta lme hassasiyeti 0,001 mm.
olan mikrometrelerde vardr.
MKROMETRENN KISIMLARI
MKROMETRELERN SINIFLANDIRILMASI
A- l blntlerine gre mikrometre eitleri
1-Normal blntl mikrometreler
2-Saya gstergeli mikrometreler
3-breli mikrometreler
4-Verniyeli mikrometreler
5-Dijital(elektronik)mikrometreler
B- Kullanm yerlerine gre Mikrometreler
-
1. D ap mikrometresi 2. ap mikrometresi 3. Derinlik mikrometresi
4. Vida mikrometresi
5. Modl mikrometresi 6. zel mikrometreler
C- lme sistemine gre 1. Metrik Mikrometreler 2. n Mikrometreler
Metrik mikrometrelerin lme alanlar D ap mikrometreleri genellikle 0-25mm, 25-50mm, 50-75mm, 75-100mm, 100- 125mm,
125,150mm olarak retildikleri gibi, daha byk lmeler iin 900-1000 mmye kadar
retilebilirler.
Mikrometrelerin lme alanlar 25mmdir. rnein 19mmlik bir l iin 0-25mm ll
mikrometre, 42mmlik l iin 25-50mm ll mikrometre kullanlr.
-
Verniyer blntl mikrometreler
Verniyer blntl mikrometreler metrik veya in blntl olurlar. Verniyer blntl
mikrometrelerle i ap, ds ap belli boyutlardaki kalnlk, genilik ve uzunluklar, delik
aplar vb. ksmlar llebilmektedir. Bu tip mikrometrelerin okuma sistemleri tambur
zerine yazlm rakamlarla belirtilir.
1/100 hassasiyetli mikrometreler
Kovan ve Tambur blntler:
Kovan zerine yatay bir izgi izilmi, bu izginin stne 5er mmde bir rakamlar yazlan
mili metrik blntler, altna ise mili metrik blntlerin ortasnda olacak ekilde buuk
blntler iaretlenmitir.
Tambur evresi 50 eit paraya blnm, bu blntler 5 izgide bir
5,10,15,20,25,30,35,40,45 ve 0 rakamlar yazlarak oluturulmutur. Tambur bir tur
dndnde hareketli u 0,5mm ilerlediine gre, tambur evresindeki iki kk izgi
aral=0,5mm/50 =1/100 =0,01mm olur.
-
1/100 hassasiyetinde mikrometrelerde l okuma 0-25mm aras boyutlarda lm yapan mikrometrenin, sabit ve hareketli ularn, aln
yzeylerinin temas durumunda, tambur pahl ksm sol yz ile kovan sfr izgisi akr
durumdadr. Okunan l sfrdr.
-
llen deer : 11,095 mm
-
llen deer : 11,795 mm
llen deer : 12,905 mm
1/1000 mm hassasiyetli mikrometreler
Kovan zerinde 1 mm. ve 0,5 mm. blntleri vardr. Tambur evresi 50 eit paraya
blnmtr. Tambur bir devir yaptnda hareketli ene ( mil ) 0,5 mm. hareket eder. Tambur
zerinde iki izgi aras 0,5 : 50 = 0,01 mm. dir. Verniye blntleri yaplrken tambur
zerinde 9 blntlk ksm sabit ksm zerine yaplan yatay 10 eit blntye blnmtr.
-
Yatay blntl ksmdaki iki izgi aras ( 0,01 x 9 ) : 10 = 0,009 mm dir. 0,1 lik verniye ile
elde edilen hassasiyet 0,01 0,009 = 0,001 mm. dir.
-
Parmak (in) Verniyer Blntl Mikrometreler
n blntl mikrometrelerde, vidal mil ve somuna parmakta 40 di almtr. Vidal mil bir
tam devir yapt zaman 1/40 ileri veya geriye dorusal hareket eder. Ayrca verniyer
blntl tambur evresi de 25 eit paraya blnmtr.
Bylece mikrometrenin okuma hassasiyeti;
Not: n blntl mikrometre kovan zerine ekseni dorultusunda 0,025 aralklarda
blnt yaplm ve sfrdan itibaren her drt izgide bir numaralandrlmtr.
-
l saatli mikrometreler
l saatli mikrometreler, i ve d ap olmak zere iki gruba ayrlr. Normal i ve d ap
mikrometrelerine 0,001 mm veya 0,0001 hassasiyetli l saati yerletirilmitir. Milimetrik
blntl olanlarnda yzde okuma hassasiyeti, mikrometrenin verniyer blntsnden ve
0,001 mm okuma hassasiyeti de l saatinden okunur. n blntl olanlarnda, 0,001
okuma hassasiyeti mikrometrenin verniyer blntsnden ve 0,0001 okuma hassasiyeti de
l saatinden okunur
Dijital Mikrometreler
Mekanik mikrometrelerin yannda lm deerini dijital olarak gsteren elektronik
mikrometreler de mevcuttur. Tambur, vidal mil ve dijital gsterge arasndaki bant
pillerden gelen enerjiyle alan elektronik devreyle salanr. Bu mikrometre zerindeki
blntlerle klasik metotla lm yaplabilir. Dijital gsterge klasik okuma anndaki zihinsel
yorulmay ve lme zaman kaybn ortadan tamamen kaldrmtr, nk lm deerini
ekrandan direkt olarak okunabilir.
Dijital mikrometre zerinde bir gsterge ve butonlar bulunur. Bu butonlarn ad ve grevleri
unlardr:
Ama-Kapama Butonu (ON/OFF): Aletin elektronik sistemini altrmak ve durdurmak
iin, yani ksaca ama ve kapama iindir.
n-mm Butonu: llmek istenen deerin birimini in olarak ya da mm olarak
grntlemeyi salar (Bazlarnda sadece mm yada sadece in ile gsterilir).
Sfrlama Butonu: llen deerleri ya da gstergeyi sfr yapar.
Bekletme Butonu: Bu butona birinci defa baslnca ekrandaki deer sabitleir. Mikrometre
alsa da kapansa da bu deer ekranda aynen kalr. Bu butona tekrar basldnda ilk okunan
deer kaybolur ve onun yerine mikrometrenin sfr noktasndan itibaren son lme noktasna
kadar olan lme deeri ekranda grnr. Bu buton kademeli paralarn lm ya da alnan
ilk l deerini, mikrometre i parasndan dar alndktan sonra okumak iin kullanlr.
-
Mikrometreyi kullanrken aadaki hususlara dikkat edilmelidir;
1. Mikrometre darbelerden korunmal,
2. Mikrometre su, ya ve sprey iinde kullanlmamal,
3. Mikrometre uzun zaman kullanlmayacaksa, pilleri kartlmal,
4. Temizleme amacyla tiner ve benzin gibi uucu zcler kullanlmamal,
5. yi bir lme iin is parasnn ss ile mikrometrenin ss arasnda fark olmamaldr.
6. Mikrometrenin gnlk kullanm bitince l mili ve rs temizlenmeli ve l mili ak
konumda tutulmal,
7. Pillerin (AM-5 Alkalin- Manganez pil ) mr yaklak 500 alma saatidir. Pillerin mr
bitince ekranda (88.888) alarm iareti grnr. Grnt kararr veya rakamlar iyi hareket
etmez. Bu durumda pilleri deitirmek gerekir.
ap Mikrometreleri
aplarn ve kanal derinliklerinin llmesinde veya kontrol edilmesinde kullanlr. ap
mikrometreleri, kullanma yeri ve zelliklerine gre deiik biim ve boyutlarda
yaplmlardr. Kk delik aplarnn (5 25 mm ) llmesinde kumpas tipi i ap
mikrometreleri kullanlr. Bu tip mikrometrelerin okuma hassasiyetleri 0,01 mm dir.
Not: 25 mm den byk delik aplar iin uzatma ubuklu delik mikrometreleri kullanlr. Bu
tip mikrometrelerin kapasiteleri ubuk boyuna bal olarak deiir. Bu tip sapl i ap
mikrometrelerinin lme kapasiteleri 25 mm den balamak zere (25 50) , (50 75)_ve
(225 250)mm arasnda deimektedir
-
Genellikle i ap 11 mm den 100 mm ye veya 0,5 den 4 e kadar olan deliklerin
llmesinde veya kontrol edilmesinde ayakl mikrometreler kullanlr. ayakl
mikrometrenin l okuma hassasiyeti 0,005 mm dir. l mili adm 0,5 mm olup
mikrometre tamburu 100 eit paraya blnm ve bylece mikrometre hassasiyeti 0,005 mm
olarak (0,5 : 100 = 0,005 ) bulunmu olur.
Derinlik mikrometresi
Derinlik mikrometreleri genellikle kanal ve delik derinlikleriyle kademe yksekliklerinin
llmesinde veya kontrol edilmesinde kullanlr.
Derinlik mikrometrelerinde l mili verniyer blntl tambur ierisine sklp taklabilir
ekilde monte edilmitir. lme veya kontrol yaplacak delik, kanal veya kademe
derinliklerine gre l milleri deiir veya blok mastarlar kullanlr.
Not: Derinlik mikrometrelerinin lme kapasiteleri (0 25) , (25 50) , (50 75) , (75 100)
mm dir. Mikrometrelerin toplam l okuma hassasiyeti 0,01 mm dir.
-
Vida mikrometreleri Vida mikrometreleri evresine helisel kanal alm miller zerindeki vida blm dairesi
apn, vida di dibi apn, di derinliini lmede kullanlan l ve kontrol aletidir.
Not: Metrik sistemli vida mikrometrelerinde kullanlacak rs takm adm 0,4 mm den 6 mm
ye kadar 60 lik ada yaplmtr. n sistemli mikrometrelerde kullanlacak rs takm 55 lik
ada ve parmaktaki di says 28 den 3 e kadar olan vidalara gre yaplmlardr metrikler
iin 8 takm in ler iin 6 takm rs vardr
-
Modl mikrometresi
Modl mikrometreleri dili ark blm dairesi zerinde bulunan belirli saydaki dililere ait
teet uzunluunu lerek, dilerin admnn kontrol edilmesinde kullanlr.
-
zel mikrometreler Sehpal mikrometre Genellikle sk sk tanmayan l aletlerindendir. Mikrometre gvdesi sehpal olarak
yaplm ve masa veya tahta zerine monte edilmitir. l taml 0,002 mm dir ap, genilik
ve kalnlk ls veya kontrolnde kullanlr.
Mastar mikrometresi
Bu tip mikrometreler genellikle ayarlanabilen mastarlar olarak kullanlmaktadr. l
hassasiyeti 0,002 mm olan iki adet mikrometre bal gvde zerine monte edilmitir. ap,
genilii veya kalnl llecek parann alt ve st l snrlarna gre mikrometreler
ayarlanr. stteki mikrometre en byk lye alttaki mikrometrede en kk lye
ayarlanr ve tespit kollar yardmyla mikrometreler sabitletirilir.
-
Boru mikrometresi
Kenet mikrometresi
Sa mikrometesi
-
V- azl Mikrometre
Deiebilir ulu mikrometreler
-
Kanal Mikrometresi
Geni emberli Mikrometre
Mikrometreler hakknda zel bilgiler
lme mili: Genellikle sertletirilmi, taslanm ve parlatlmtr. Dolays ile teknik ynden,
tamlk bakmndan yzey kabalklar yok edilmitir. Vida profili hataszdr. Yani kars somun
kovan ile tam olarak uyarlk salar ve uzun zaman aral iin gerekli mr ve lme
hassasiyetini korur. Hatve genellikle metriklerde 0,5 mm ve in llerde 1 inte 40 agza
gre yaplr. Genellikle iki veya kalite olarak imal edilirler.
Somun kovan: mr ve lme hassasiyetini uzatmak iin uygun bronz malzemelerinden
seilir.
lme yzeyleri: Talanm ve leblenmistir, bu nedenle rs ve hareket mili lme yzeyleri
birbirine paralel asal olarak tam ve arlk eksenleri birbiri zerinde bulunur ( akr ),
-
yzeylerin bu durumda mrn artrmak iin sertletirmeden ayr olarak ya yzeyler krome
edilir veya sert metalden yaplr.
Taksimatlar: Genellikle kontrast ve tam grnebilir izgi rakaml olmaldr. Gerek ana
taksimat ve gerekse tamburdaki taksimatlar mat halde dalanr, ancak bu suretle k
yansmas ksmen yok olur, okumada kolaylk salanr gz yorulmas nemli lde nlenir.
Ayn nedenlerden baz mikrometrelerde ana ve tambur taksimatlarnn tamam krome edilir.
Hassas Ayar in Friksiyon Tertibat: Bunun iin genellikle spiral yay sistemi kullanlr
ve lme esnasnda friksiyon miline esit bir basn mmkn olur. Geri dnme de yay ayn
ekilde herhangi bir zorluk kartmaz, bunlarn tespit vidalar konstrksiyonlara gre deiik
ekilde olur. lme basncnn ayar pek tabii belli bir lde l yapan sahsa baldr.
(tertibat iin crcr vidas ad da kullanlr)
Tespit Tertibat: llen deerde herhangi bir ayar bozulmasna engel olmak iin birok
mikrometrelerde, ngrlen bir sktrma tertibatdr. Genellikle bunlar eksantrik bir mil ve
bunu hareket ettiren koldan veya bir trtl somunundan ibarettir. Kol hareketi ile eksantrik mil
lme milini bloke eder ve herhangi bir ayar kaklna engel olur. Yeniden yaplacak
lmelerde blokaj mutlak suretle ortadan kaldrlmaldr.
Ayarlama: Genellikle mikrometrelerin rs ksma ve lme yzeyleri arasndaki paralellik ve
dzlk deimez halde olmaldr. abuk sfra ayar nemli bir zelliktir.
Boluk ve l Noktalar: Milin, iinde hareket ettii vidal kovan yarkldr, ucundaki
konik bir somunla belli bir lde ayarlama yaplabilir. alma sonucu vidalarda meydana
gelecek anmalarla doan boluklar, bu konik somunun zel anahtarlarla sktrlmas sureti
ile yok edilir.
Mikrometre ile lmede dikkat edilecek hususlar
Norm Scakl: ISOya gre +20 (68F) dr. Cihazlarn doruluklar, tamlklar bu
scaklkta ancak geerlidir.
lme scakl: lme srasnda gerek mikrometrenin gerekse llen parann
scaklklarnn birbirine eit ve normal artlar altnda 20C de olmas gerekir. Dkme demir ve
eliklerde vb. de uzama katsaysndan dolay bu durum ok nemlidir.
Okuma Kademesi: Metrik mikrometrelerde genellikle vida hatveleri 0,5 mm ve tambur
taksimat da 50 dir. Buna gre tamburdaki iki izgi aras aklg 0,01 mm dir. In ll
mikrometrelerde genellikle 1 inte 40 agz vardr ve tambur ksm 25 taksimatldr, buna gre
tamburun iki izgisi arasndaki okunabilecek boy 0,001 intir.
-
Mikrometrelerle tolerans llmesi: Seri ve kitle imalatnda birok hallerde snr
mastarlarnn kullanlmas ekonomik bir durum yaratmaz. Bundan dolay tolerans gstergeli
mikrometreler kullanlr.
lme Taml: Mikrometrelerle lmelerde tamlk, genellikle aadaki zellie baldr.
a) Mikrometrenin garanti edilen tamlk deeri
b) Mikrometre, kutusunun ierisindeki kontrol lekleri taml,
c) lme scakl,
d) lme basnc,
e) Okuma hatalar,
f) Anma.
Mikrometrelerde genellikle s etkilerini yok etmek iin plastik tutucular kullanlr.
Mikrometrik Tertibat: Tambur 50 veya 100 ksma blnmtr. 1000le blnm
tamburda ana taksimatn 1/100 dorudan doruya okunur. ( burada 0,5 mm ( ) taksimat
sz konusu deildir ). Genellikle endstride 0,5 (1/2) mm hatveli lme mili ve 50 taksimatl
tamburlu mikrometreler kullanlr. Bu halde tambur ap 14 mm olduuna gre, tambur
zerindeki izgi taksimatlar aras (14 x 3,14) / 50 = 0,88 mmdir. Tamburda 100 taksimat
olduunda izgi 0.44 mmdir. Bu izgi aralklar ok az olduundan iyi bir okuma taml
salanmas iin ancak tambur artrlmas gereklidir.
-
l Saatleri (Komparatrler)
Mukayese amac ile kullanldklar iin l saatlerine komparatr ad da verilir. l
saatleri kolay lm yapabilmek iin bir sehpa veya sabit l aygtlarna balanrlar.
Boyutlarn;
Mukayeseli lmlerinde
Kk l farklarnn okunmasnda
Geometrik biim deiimlerinin kontrolnde
kullanlan l aletleridir.
Hassasiyetleri: 0.01mm ile 0.001 mm arasnda deiir
l aralklar:
0-0.25 mm
0-0.5 mm
0-1 mm
0-5 mm
0-10 mm
0-30 mm
arasnda olabilir.
l saatleri ile;
1. D ap kontrol
2. Ayn anda ok boyutlu kontrol
3. ap kontrol
4. Dorusal hareketin kontrol
5. Ykseklik kontrol
6. Yzeye diklik kontrol
7. Karlkl konum kontrol
8. Derinlik kontrol
9. Salg kontrol
10. retim kontrol yaplabilir
l saatlerinde TOLERANS SINIRLAMA ARALII mevcuttur. (+) ve (-) tolerans
miktarlar elle ayarlanr.
-
Komparator bir yzeydeki iki ykselti arasndaki fark okumaya yarayan olcu aletidir.
Komparator bir balama eleman yardmyla referans bir yzeye sabitlendikten sonra
batc u olcumun yaplaca yzeye temas ettirilir. Daha sonra dner kadran kullanlarak
saat ibresi 0 (sfr) konumuna getirilir. Devir ibresi deeri okunur ve lme balanr. Saat
ibresin bir tam turunda devir ibresi bir st deere ular. Kullanlan komparatrn lme
aralna bal olarak bu deer 0,1mm yada 1mm gibi bir deer olabilir. Saat ibresinin iki
u noktas arasndaki fark bize iki ykselti arasndaki fark verir. ekilde bir komparatr
ve ana bileenleri gsterilmitir.
Komparatr saati ve sehpas
-
Komparatrlerin Fiziksel zellikleri
Komparatorlerde olcu milinin maksimum hareket edebilme kapasitesine, lme aral denir.
lme aral azaldka, aletin toplam olcu okuma hatas da azalr. rnein; lme aral 0-5
mm olan bir komparatrde ibrenin bir devrinde 0.002 mm hata varsa, toplam hata miktar
0.002 x5=0.01 mm olacaktr. Bu da lme aral artan komparatrn toplam hata miktarnn
arttn gstermektedir. Genellikle komparatrler lme aral hassasiyetine gre
dzenlenmitir. Olcu okuma hassasiyeti 0.01 mm olan Komparatorlerde lme aral 0-5 mm
veya 0-10 mmdir. Olcu okuma hassasiyeti 0.002-0.001 mm aralnda olan komparatrlerin
lme aral 0-1 mm arasnda deimektedir. Sekil de hassasiyetlerine gre komparatrn
kadran ap, lme aral, kadran blnts ve olcu okuma hassasiyeti verilmitir.
Komparatrlerin boyutlar genellikle standartlatrlmtr. Bunlarn en kk olan 40-42 mm
ve en byk kadran ap da 75 mm civarndadr.
Komparatrler tek basna kullanlmazlar, l tama veya kontrolnde sabit tablaya veya
sehpaya balanrlar. Balama ilemi dorudan tayc kapaktan ya da olcu mili
yatandan faydalanlarak yaplr. Komparatrler en ok tayc kapaktan balanrlar ya
da sehpa zerine monte edilir. nk balama kuvveti ile komparatr saati zarar grebilir.
Komparatorlerde sfrlama ilemi blnt kadranndan yaplr. Bu tip komparatrler nce
anma lsnde konuma getirilirler. Daha sonra, blntl kadran ember yardmyla
kendi ekseni etrafnda saat ibresi ynnde veya tersi ynde evrilerek kadran sfr ibre
altna getirilir.
-
lme konumu ve zelliklerine gre olcu miline, sokulup taklabilir vidal birletirmeli
ilave ular taklr. Bu takma ular, lme veya kontrol yaplacak parann konumuna gre
deiir. Yine ayrca, komparatrlerle olcu kontrol veya karlatrma yapabilmek iin
yardmc sehpalara ve balama elemanlarna ihtiya vardr.
Komparatr eitleri
D ap Komparatr
Sehpal silindir zerine dey konumda hareket edebilir ekilde komparatr monte
edilmitir. D aplarn ve yksekliklerin kontrolnde kullanlr. Sekil de d ap
kontrolnde kullanlan dijital d ap komparatr gsterilmektedir.
ap Komparatr
ap komparatrleri kk ve byk delik aplarna gre iki gruba ayrlr. Kk aplarn
kontrolnde pens ulu i ap komparatrleri ve byk apl deliklerin kontrolnde u
noktadan merkezleme komparatrleri kullanlr. Her iki ap komparatrleri de nce bilezik
mastaryla anma lsne ayarlanr.
-
Boru Komparatr
Boru komparatryle boru et kalnlklar kontrol edilir. Bu komparatrlerin sabit enesi boru
i apna gre deitirilebilir zellikte ve aptadr. Et kalnl edilecek boru i apna uygun
sabit ene seilir ve yuvasna vidalanr.
Kalnlk Komparatr
Bu tip komparatrlerle genellikle belirli kalnlktaki paralar kontrol edilir. Kk boyutlu
paralarn kalnl ekilde gsterilen cep tipi kalnlk komparatrleriyle, sac ve benzeri
byk levha kalnlklar kpr sehpal komparatrlerle llr.
Derinlik Komparatr
Silindirik delik ve kanal derinlikleriyle, ykseklik ve benzeri l kontrolnde derinlik
komparatrleri kullanlr . Bu tip komparatrlerin takma ulu deiebilen olcu milleri vardr.
Derinlik anma lsne uygun mil, komparatrn olcu mili ucuna ilave edilir.
-
Kanal Komparatr
Silindirik i aplar ierisine aclan kanal aplarnn kontrolnde kullanlr. Kanal
komparatrlerinde enelerden biri alp kapanacak ekilde ayarlanabilir. Bylece, kontrol
yaplacak kanal apnn anma lsne gre komparatr ayarlanr.
Salg komparatr
Silindirik paralarn salg kontrolnde kullanlr
-
Endikatrler
Komparatrler gibi kontrol aletleridir. Komparatrlere oranla lme aral daha az ve l
okuma hassasiyeti daha fazladr. Endikatrn kadran genellikle daire dilimi eklindedir.
nk, bu l kontrol aletinin lme aral, hassasiyetine gre 0.1mm ile 0.01mm arasnda
olduundan ibrenin tam devir yapmasna gerek yoktur. Endikatrler d ap, i ap, kalnlk,
ykseklik vb. l kontrolnde kullanlmaktadr.
Pasametre ve Pasimetreler
Olcu okuma taml 0.002 mm olan bu l aletleri, genellikle i ve d aplarn olcu
kontrolnde kullanlr. Bunlar kullanma yerlerine gre aadaki ekilde adlandrlrlar;
1. D aplar iin Pasametre,
2. aplar iin Pasimetre,
-
Pasametreler
D ap ve kalnlk l kontrolnde kullanlrlar. Pasametreler, gvdesi ierisine l saati
yerletirilen verniyer blntsz mikrometreye benzemektedir. Seri imalatta imal edilen
paralarn l snrlarnda yaplp yaplmadnn kontrolnde kullanlrlar. Pasametrenin kadran
zerinde komparatr saatlerinde olduu gibi ayarlanabilen tolerans limit trnaklar bulunur.
Tolerans ibreleri alt ve st snr llerine gre ayarlanr. Ayarlama ileminden sonra esas para
ap kontrol edilir ve tolerans, l saati ibresinden okunur. llen deerlerin tolerans
deerlerini ap amadnn kontrol yaplr.
Passimetreler
Pasimetreler delik ap ve kanal geniliklerinin l kontrolnde kullanlan 0,002 mm hassasiyeti
l aletlerindendir. Ayrca, pasimetrelerle kontrol edilen delik apnn delik boyunca silindirik
olup olmad da anlalr. Ana yaps pasametreye benzeyen pasimetrenin l mili ucuna, belirli
aplara gre hazrlanm takma ular ilve edilir. Pasimetre l miline taklan ilve ularla 11
mm den 120,5 mm apa kadar btn delik lleri kontrol edilebilir. Kontrol ilemi yaplmadan
nce pasimetrenin gerekli takma ucu ilve edilir ve bilezik mastarla sfr (0) ayar yaplr.
Tolerans snr belirtilir. Daha sonra, esas parann delik ap kontrol edilir.
GNYELER
Yzeylerin dzlemselliinin ve yzeyler arasndaki alarn kontrol edilmesinde kullanlan
aletlere GNYE denir.
-
Gnye eitleri
Gnyeler kullanm yeri ve ekline gre ok eitlidir.
a. Yzey gnyeleri
b. Sabit a gnyeler
c. Ayarl a gnyeler
d. Basit blntl a gnyesi
e. Verniyeli a gnyesi
f. niversal a gnyesi
g. Optik a gnyesi
h. Saatli a gnyesi
i. Sins cetveli
Yzey Gnyeleri Kl Gnye
Sadece yzeylerin dzlemsel olup olmadn kontrol etmede kullanlrlar. Kl gnye de denir.
Sabit A Gnyeleri
Paralarn dzlemselliinin yan sra komu yzeyler arasndaki ann kendi sabit asna eit
olup olmadn kontrol eder. 30 - 45 - 60 - 90 ve 120 al sabit a gnyeleri vardr.
Somun ve benzeri paralarn yzeylerini de kontrol ettii iin somun gnyesi de denir.
-
Ayarl A Gnyesi
Ayarl a gnyeleri, zerinde a blntleri olmayan nceden belirlenen bir aya gre
kontrol etmede yada tamal olarak alar lmede kullanlrlar.
-
Basit Blntl A Gnyesi
zerinde basit a blntleri olan alarn lld yada istenirse markalamada kullanlan a
gnyeleridir.
VERNYEL AI GNYES
Verniyeli a gnyeleri, derecenin dakikalarn okuyabilmek iin yaplm hassas a
gnyeleridir. Tam derecelerden baka dakikalar okuyabilmek iin yardmc a verniye
blnts vardr.
NVERSAL AI GNYES
eitli a llerinin elde edilmesinde ve okunmasnda kullanlan hassas ve yksek lme
tamlnda olan bir l aletidir. 360 ye kadar tm lleri ler. niversal a dairesi
birbirinin devam 4 90ye blnmtr. Herhangi bir lmede elde edilen ann sabit kalmas
iin skma vidasndan faydalanlr. Verniyesi 2 ve 5 olarak dzenlenmitir.
-
4 tane 90 olarak blmlenen a dairesi zerinde 23 lik a dner disk zerine tanarak
12 eit a blntsne ayrlmtr. Bu ekilde blnme ile (23/12) lik a verniyesi
blntleri elde edilir. A dairesi zerindeki 23 lik ksm verniyede 12 eit paraya
blnmtr.
2- 23/12 = 1/12 1 = 60 olduundan 60/12 =5 olarak bulunur.
A Verniyesinin Okurken u zelliklere Dikkat Edilmelidir.
a) nce verniyenin sfr izgisinin en son getii tam derece okunur.
b) Tam dereceye, a blntleri ile kesien verniye izgisinin gsterdii dakika eklenir.
( 2) AI VERNYESNN YAPILII
A dairesi zerindeki 29 lik ksm verniyede 30 eit paraya blnmtr.
1-29/30 = 1/30 1 = 60 olduundan 1/30 = 2 dr.
-
Optik A Gnyesi
Bu a gnyesi lme ekli ve kullanl bakmndan niversal a gnyesinin aynsdr.
Yalnz bu gnyelerde blntler dardan grlmez ve verniyesi yoktur. ksmndaki a
blntleri a kar tutulan bir gzetleme deliinden mercek ile bytlm olarak grlr.
A blntleri 5y gsterecek ekilde her derece 12 eit paraya blnerek yaplmtr.
-
Saatli A Gnyesi
Saatli a gnyesinde a ls dn hareketi gayet kusursuz olan dililer yardmyla bir
kadran zerinde dnen ibreye geirilir.
l saatinin kadran en kk blnt 5y gsterecek ekilde 120 ye blnmtr. Dolays
ile ibrenin bir devri 10 gsterir. Kadrandaki bir delikten de onar onar giden derece
blntleri okunabilmektedir. Bu ikinci kadran 4x90 olarak blmlendirilmitir. st
kadrandaki saylar dn ynne gre krmz ve siyah iki sra halinde yazlmlardr. Bylece
sa ve sol dnler iin ayr hesaplama yapmadan a llebilir. kinci kadrandaki saylar da
bunlara uygun olarak krmz ve siyahtr. Bundan baka apraz daire eyrekleri iindeki
saylarda ayn ekilde renklidir. Bu gnyelerde okuma daha kolaydr.
-
Sins Cetveli
Sins cetveli, kromlu elikten dengeli olarak yaplm ve yzeyleri ok hassas olarak ilenmi
bir ubuk olup merkezler arasndaki uzakl 100 mm. ( baz sins cetvellerinde 200 mm.ya
da 300 mm ) olan iki silindir arasna oturtulmutur.
Sins cetvellerinin kullanlma yntemi, dik gendeki trigonometrik balantlara dayanr. Dik
gende bir ann sins; kar dik kenarn hipotense orandr. Bu nedenle btn lmelerde
sins cetveli, ( L ) hipotensn oluturur. l mastarlar ise ( H-h ) dik kenarn oluturur.
-
Sins cetvelinin uzunluu ve l mastarlarnn deeri bilindii iin dik genin (L)
hipotens ve (H-h) dik kenar biliniyor demektir. Bu durumda dik gendeki sins teoremine
gre problem zlr.
Baz durumlarda as biliniyorsa ayn teoremden gidilerek ( H-h ) kenarnn karl olan
l mastarnn deeri bulunabilir.
Sins Cetvelinin Kullanlmas
Sins cetveli; alarn, koniklerin ve eimlerin llmesinde, i paralarnn, aparatlarn ve
tezgahlarn ayarlanmasnda kullanlr. ekilde bir parann konikliinin sins cetveli ile
kontrol grlmektedir. Burada i paras, sins cetveli ile koniklik asna ayarlanr.
Komparatrn ucu boydan boya gezdirildiinde ibre sapmazsa koniklik tam demektir. Burada
sins cetvelinin boyu L = 100 mm. parann koniklik as = 3010 ise kullanlacak
johanson mastarnn boyu :
V = L x Sin
V = 100 x 0,5025 = 50,25 mm.
Johanson deerleri
( 40mm + 9mm + 1,25mm ) olur
Mastarlar
Makine paralarnn lme ve kontrol ilemlerinde, l ve kontrol aletleri ile birlikte
kullanlan yardmc aletlere MASTAR denir. Mastarlarn bazlar dorudan doruya, bazlar
da dolayl olarak lme ve kontrol ilemlerinde kullanlr.
2. Kullanld Yerler
retimi yaplan parann zelliklerine bal olarak mastarlarn kullanma alann ve yerlerini
aadaki ekilde aklayabiliriz:
a) Seri retimi ieren paralarn boyutsal llerinin kontrolnde,
b) Dier yntemlerle kontrol edilemeyen geometrik profil ve ekillerin kontrolnde kullanlr.
-
retimi yaplacak paralarn toleransl llerinin kontrolnde kullanlan mastarlar genellikle
takm halinde veya ift tarafl tek para halinde anma ls toleranslarnn alt ve st
snrlarna gre ''GEER ve GEMEZ" olarak ayrlrlar.
Mastar eitleri
Prizmatik Mastarlar
Silindirik Mastarlar
Vida Kalem Mastarlar
Profil Mastarlar
Konik Mastarlar
zel Kalnlk Mastarlar
Prizmatik Mastarlar
Bu mastarlar elik yada dkme elikten yaplmtr. lme, kontrol ve markalama
ilemlerinde kullanlr. Biimleri prizmatik olup, btn yzeyleri hassas olarak ilenmi ve
talanmtr. Mikrometre, kumpas, kompratr gibi l aletleri ile birlikte kullanlr.
-
Silindirik Mastarlar
Bu mastarlar ile silindirik i deliklerin lme ve kontrol ilerinde faydalanlr. Bu mastarlar da
elik ve dkme eliklerden yaplm, sertletirilmi ve hassas lye talanmtr. eitli ap
ve boylarda yaplr. Silindirik mastarlarla atlyelerde, 90 gnyelerin, pleyt zerinde diklik
kontrol de yaplr.
Vida Kalem Mastarlar
Bu mastarlar tornada vida kalemlerinin bilenmeleri, kalem ayarlamalar iin kullanlr.
Makine paralarnn fatura birleme yerlerinde yaplmas istenen i bkey ya da d bkey
kavislerin ( profillerin ) kontrolnde kullanlr.
Konik Mastarlar
Motorculukta ve makinecilikte kullanlan bu mastarlar, silindirik ve lama biimlidirler.
Mastar, zerindeki llerden yararlanlarak istenilen lye gre kontrol yaplr.
-
SINIR MASTARLARI
Paralarn istenilen snr lleri ierisinde yaplp yaplmadklarn kontrol etmek zere
yaplan mastarlara SINIR MASTARLARI denir.
Snr Mastarlarnn eitleri
1. atal Mastarlar
2. Tampon Mastarlar
3. D Vida Mastarlar
4. Vida Mastarlar
atal Mastarlar
Silindirik paralarn d aplarnn l toleranslarnn kontrolnde kullanlr. Bir atal mastar,
iki taraf ay biiminde dkme elikten yaplm, her iki tarafndaki ene azlar ok hassas ve
l tamlnda ilenmitir. eneler sertletirilmitir. atal mastarlarn orta ksmna esas
ls yazlr. Byk taraf ( + ) geer, kk taraf ( - ) gemez taraftr.
Tampon Mastarlar
Delik aplarnn l toleranslarnn kontrolnde kullanlr. Bu mastarlarn iki tarafnda
bulunan silindirik ksmlarn bir taraf llen delie geer ( kk taraf ), bir taraf da
gemez ( byk taraf ) ekildedir. Tampon mastarla llen delie, mastarn bir taraf geiyor,
dier taraf gemiyorsa delik mastar lsne uygundur. Tampon mastarlarn lleri de
mastarn orta ksmna yazlmtr.
-
D Vida Mastarlar
D vidalarn uygunluunun kontrolnde kullanlrlar. Mastarlar sertletirilip talanmtr.
Mastarn zerinde vida deeri, adm ve tolerans belirtilir. Mastar alan vidaya uyarsa para
uygundur. Gemezse hatal olmutur.
VDA MASTARLARI
D vidalarn uygunluunun kontrolnde kullanlrlar. Tampon mastarlar gibi iki uludur. Bir
ucu delik apn, dier ucu da alan viday kontrol etmek iin kullanlr.
-
Johansson Mastarlar ( Blok Mastarlar )
eitli llerde ve eitli tamlk derecelerinde yaplm dikdrtgen prizma biiminde
sertletirilmi ve yzeyleri hassas ilenmi elik paralardan meydana gelmi takmlara
JOHANSSON MASTARLARI ya da BLOK MASTARLAR denir.
Hassasiyeti
Mastarlarn karlkl iki yzleri yksek tamlkta ilenmi, nce ileme ile leblenmi , yzeyler
birbirine tam paralellikte ve dzgnlktedir. Mastarlarn bir yznde mastar ls mm.
cinsinden ve mastar eidini gsteren harfler bulunur.
Blok mastarlar, kullanma yeri ve zelliklerine gre aadaki faydalar salar.
1) Her set ierisindeki blok mastarlarnn kendi bana bir l taml vardr ve arzu
edilen boyutlarda l hassasiyeti salanabilir.
2) Birden fazla blok mastarlar bir araya getirilerek istenilen uzunluk, ksa zamanda ve
kolayca salanabilir.
3) Yzeylerin dzgnl, paralellii ve l tamlndan yaralanlarak arzu edilen
toleranslar kolayca salanabilir.
4) Bir araya getirilen blok mastarlarnn dme, arpma veya benzeri darbeli almalar
olmad srece zellii bozulmaz. Bu nedenle, endstrideki kullanma alan her geen gn
artmaktadr.
-
Blok Mastarlar
Mastarlarn karlkl iki yzeyi ok dzgn olmas nedeniyle istenilen toplam bir ly
meydana getirmek iin birbirine birletirildiklerinde yzeyler arasna hava girmediinden
mastarlar birbirine yaklak 40 Kg./cm2
lik bir basnla yapabilmektedir. Blok mastarlar
kullanma yeri ve zellikleri bakmndan deiik biimde yaplr. Bunlar, dikdrtgen kesitli
blok mastarlar, kare kesitli blok mastarlar ve kare kesitli ortas delik blok mastarlar.
BLOK MASTARLARIN KULLANIM AMACINA GRE ETLER
a. AA GRUBU BLOK MASTARLAR : En hassas olanlardr. lme laboratuarnda
kullanlr.
b. A GRUBU BLOK MASTARLAR : kinci derecede hassas olanlardr. l aletlerinin
kontrolnde kullanlr.
c. B GRUBU BLOK MASTARLAR : nc derecede hassas olanlardr. Alet yapmnda
kullanlr.
d. C GRUBU BLOK MASTARLAR : Drdnc derecede hassas olanlardr. Atlyelerde
kontrol ve dorulama ilemlerinde kullanlr. Kullanlan blok mastarlarn zaman iinde
hassasiyetlerinde azalma olur. Bu nedenle hassasiyeti azalan mastarlar bir alt gruba
alnmaldr. rnein; AA grubu mastarlar A grubuna, A grubu mastarlar B grubuna, B grubu
mastarlar da C grubuna indirilerek kullanlrlar.
Mastar zerindeki Deerlerin Anlamlar
Mastarlarn zerindeki yaz ve deerler o mastar hakknda detayl bilgi vermektedir. Bu
deerler mastar tantmakla balar ve tolerans araln, kullanld ksm, bir sonra ki kontrol
zaman gibi zellikleri hakknda bilgi verir. Ayrca mastarlar tantc kartlar da bulunur. Bu
kartlarda mastarlarn zelliklerini aklamaktadr.
LA Geer Erkek Vida Mastar LP atal mastar (Kanal iin)
LB Geer Dii Vida mastar LQ atal Mastar
LC Gemez Erkek Vida Mastar LS Derinlik Kontrol Mastar
LD Di boyu kontrol mastar LT Kontrol Mastar
LE Gemez dii vida mastar LU Di Ayar mastar
LF Konum kontrol mastar LV Kanal Kontrol mastar
LG Tampon mastar LW Kontrol Mastar
-
LH Konik di kontrol mastar LX Aparat
LK ap kontrol mastar LY Ayar Mastar
LO Konum kontrol mastar LZ Kalibre mastar
Blok Mastarlarnn Malzemeleri Ve Yapm
Blok mastarlar genellikle karbonlu ve krom alaml anmaya kar dayankl sertleebilen
eliklerde yaplmtr.
Blok mastarlarnn yaplaca malzemeler aadaki zellikleri tamaldr.
1- yi sertleebilmelidir.
2- Sertleme sresince ekil deitirmemelidir.
3- Anmaya kar dayankl olmaldr.
4- Yzde uzama miktar ok az olmaktadr.
5- Malzeme maliyeti dk ve ileme kolayl olmaldr.
elik malzemeden yaplan blok mastarlarnn yzey kalitesini arttrmak iin ierisindeki katk
madde yzdesinin bilinmesi ve zel sl ilemlere tutulmas gerekmektedir. Blok mastarlar
sadece karbonlu ve krom alaml eliklerden yaplmazlar. Anmaya kar direnci arttrmak
iin nikel alaml eliklerden, paslanmaz eliklerden ve sert metalden yaplrlar. Nikel
alaml eliklerden yaplan blok mastarlarnn ekil deitirme zellii az ve yzey
dzgnl daha fazladr. Sert metalden yaplan blok mastarlar ise iki gruba ayrlr.
1- Tungsten- karbit blok mastarlar
2- Krom- karbit blok mastarlar
Ancak sert metalden yaplan blok mastarlarnn maliyeti olduka yksektir. Kullanma yeri ve
zelliklerine gre baz mastarlar kuvars, bakr ve alminyumdan da yaplmaktadr. Ancak, bu
tip mastarlar scaklk deiiminden abuk etkilenirler ve zelliklerini kaybederler.
retimi yaplan blok mastarlar aadaki zellikleri tamaldr:
1- retilen blok mastarlarnn yzeyi dzgn olmaldr.
2- Karlkl yzeyler birbirine paralel olmaldr.
3- lme yzeyleri arasndaki l taml, arzu edilen toleransta olmaldr.
4- Seti oluturan blok mastarlarnn bireysel lme aral tam olmaldr.
5- Her blok mastarnn anmaya ve korozyona kar direnci yksek olmaldr.
-
Lepleme ilemi tamamlanan blok mastarlar, yzbinde birka mm hassasiyetli blok
mastarlaryla kontrol edilir. Ayrca, bu mastarlarn dzlemsellik ve paralellik taml da optik
camlarla kontrol edilir.
YZEY KONTROL
Optik Yntem le Yzey Kontrol
Paralel Yzl Camlar
Dzlem yzey kontrol aletlerindendir. Yksek tamlktaki l ve kontrol aletlerinin, lme
yzeyleri ile, hassas talanm ve leblenmi makine paralarnn dzlem yzeylerinin kontrolnde
kullanlr. Bu camlarn zellii, karlkl iki yzleri hassas ve paralel ilenmi olmalarndadr.
Optik camlarda yzeylerin dzgnl 0,0001 mm. ile 0,0002 mm. hassaslktadr. Camlarn genel
lleri, 30 mm. apnda 12 mm. kalnlndadr.
Yzey Kontrolnn Yaplmas
Burada prensip, kontrol yaplacak para yzeyinin temizlendikten sonra, optik camn yzey
zerine konmas ile, cam ile yzey arasnda kalan hava boluunun farkl kalnlklardan dolay
meydana getirdii k biimine gre yzey dzgnlnn tayin edilmesidir. Kontrol yaplan
yzey, istenilen dzlkte ise, camdan grnen erit izgileri eit aralkl ve paralel dorultuludur.
-
Camda grnen izgiler geliigzel ve paralel deilse, o zaman yzey zerinde girinti ve kntlar
var demektir.
TEKNOSKOPLAR (GZLE KONTROL CHAZLARI)
retim esnasnda ve sonrasnda btn paralar hassas lme cihazlaryla llr veya kontrol
edilir. Ancak lme ve kontrol ilemleri parann bir veya iki noktasndan yaplr. Parann lm
yaplan noktalarn dndaki noktalarda vuruntu ve darbe izleri olabilir. lme noktalar bu
yzeylere denk gelmediyse para dzg llr ama gerekte bozuk yzeyleri olabilir. Bu gibi
olumsuzluklarn kontrol iin teknoskop denilen kontrol aleti kullanlr. Teknoskop alma
mant olarak parann kontrol edilecek yzeyinin bytlmesi esasna dayanr. Para yzeyi beli
oranlarda bytlr ve ortaya kan grntye baklarak parann kullanlp kullanlamayacana
karar verilir.
-
Yzey Przllnn Tanm :
Tala kaldrma ileminin amac, paralara sadece bir ekil vermek deil, bunlar geometrik, boyut ve
yzey bakmndan para resminde gsterilen belirli bir doruluk derecesine gre imal etmektir. Buna
ilem kalitesi denilmektedir. Parann geometrik, boyut ve yzey doruluunu kapsayan ileme
kalitesi gnmzde tala kaldrma ileminin en nemli zelliidir. Boyut kalitesi, parann gerek
boyutlar arasnda msaade edilen sapmalardr. Bu sapmalar boyut toleranslar ile ifade edilirler.
Boyut toleranslar imalat kalitesine ve boyutun byklne gre tayin edilir. Geometrik kalite,
msaade edilen ekil ve konum sapmalarn kapsamaktadr. Bunlar, ideal silindirik ekle gre
sapmalar, ideal yzeye gre sapmalar ve eksenel sapmalar olmak zere gruba ayrlr.
Tala kaldrma ilemi ile ilenen yzeylerde dalga ve przllk olmak zere iki trl yzey sapmas
meydana gelir. Dalga geometrik sapmalar grubuna dahildir; dolaysyla yzey kalitesini esasen yzey
przll tayin eder. Standartlara gre yzey przllnn deerlendirilmesi belirli kriterlerle
yaplr.
TS 5882de teknik yzeylerdeki ekil sapmalarn snflandrlmas iin alt kategori nerilmektedir.
Bunlardan ekil sapmas, malzemenin kristal ve kafes yaps ile ilgilidir. ekil sapmalar genellikle i
parasnn ilendii takm tezgahnn kzaklarndaki dzgnszlkten ve i parasnn hatal balanmas
ile kesici takmdaki form hatasndan ve takm tezgahndaki titreimlerden kaynaklanr. Yzey
przll ise tala kaldrlan takmn geometrisine ve ilerleme miktarna baldr. Yzey przll
kavram ierisinde deerlendirilebilecek ekil bozukluu talan oluum biimi ile ilgilidir. Talan
srekli veya srekli teekklne gre farkl yzey oluacaktr. Tala kaldrmann tornalama, frezeleme,
matkapla delme, brolama, raybalama, talama veya honlama ile yaplmasnda farkl yzey ekilleri
elde edilir.
-
Kesme Parametrelerinin Yzey Przllne Etkileri
leme kalitesini etkileyen faktrler drt grupta incelenir.
Takm tezgahna ait sapmalar; tezgahn kinematik mekanizmasndaki mevcut olan hatalarn
etkisinden, ana mil ile kzak yzeylerinin paralel olmamasndan, tezgahn tm mekanizmalar ve
yataklama sistemlerindeki mevcut olan sapmalar ve boluklarn etkisinden, gvde ve ana milin
yeterince rijit olmamasndan dolay oluur.
Balama sistemine ait hatalar; ana elemanlarn imalat hatalarndan, tertibatn yeteri kadar rijit
olmamasndan, ana elemanlarda oluan anmalardan kaynaklanr.
Takm sistemine ait hatalar; takmn konum bakmndan hatal bir ekilde tutturulmasndan, kesme
kuvvetlerinin etkisi altnda ekil deitirilmelerin olumas ve takmn anmasndan kaynaklanr.
Ortamn etkisi altnda meydana gelen hatalar; scakln oluturduu ekil deitirmeleri ve dier
tezgahlardan gelen titreimlerden kaynaklanr.
Yzey przllne etki eden faktrler;
lerleme, kesme hz, tala derinlii
Kesici takm geometrisi Dier faktrler;
Kesici u zerine talan yapmas
Takm ve i parasnn elastik deformasyonu
Takm ve i paras arasndaki titreim
Kesme kenarnn przll, birinci ve ikinci kesici kenarda oluan izler ve anma
parasnn tala kaldrlan yzeyinde 100 mluk derinlikteki fiziksel ve kimyasal zellikler.
Talan plastik ak.
-
lerleme ve Ke Radysnn Yzey Przllne Etkisi Teorik maksimum yzey przll
deeri (Rt) daha yksek kesme hzlar ve daha pozitif bir kesme geometrisi kullanlarak arttrlabilir.
ekil 1.12'de teorik yzey przll (Rt) deerinin ilerleme (f) ve ke radysne bal (r
Yzey karakteristiklerinin lm iin nce yzey yaps ve yzey przll
terimiyle ne kastedilmek istendiini anlamak gereklidir.
Yzeyin Yaps :
Yzey yaps u terimlerle daha iyi tanmlanr.
Przllk:
leyici bir takmn, yzeyin bir ucundan dier ucuna gitmesiyle oluan pek ok izikli,
dzensiz ksa dalga boyu uzunluklardr.
Yzeydeki izik izlerini normal ynde lme ile apraz ynde (al kesik izgi) lme
arasnda dalga boyu uzunluu asndan fark vardr.
-
Dalgalanma :
Yzey przll dzensiz dalga boyu uzunluklar olarak dalmsa, yzey ar yklenmi
demektir. Bu tr bir oluum dalgalanma olarak adlandrlr. Dalgalanma, yzeyin talanmas
esnasnda, talama tann eksik ksmlarndan, ilemeyi yapan takmn balant katerinin
titreiminden ve sl ilemlerden meydana gelebilir.
Genel Form Hatalar -
-
Yzeyin yapsnda, kzak anmalarndan, tornalama ileminde ileyici takmn merkezinin
aada veya yukarda olmasndan, i paras ilenirken i parasnn eilip bklmesinden
form hatalar meydana gelebilir. Yzey przll lme cihazlar yzeyin profilini grafik
olarak izerler. Yzeyin uzun dalga boylarnda olmas, yzey przll lme parametre
deerini etkiler. Bu nedenle ok uzun dalga boylarnn etkisi nlenmelidir.
Yzey Przllnn Deerlendirilmesinde Kullanlan Parametreler
Bu ama iin kullanlan parametreler aada olduu gibi gsterilir ve adlandrlrlar :
Ra: Aritmetik ortalama sapma
Rz (JIS): 5 tane en yksek 5 tane en alak noktann ortalamas
Rt:Tm lm uzunluu iin maksimum ykseklik ile maksimum derinliin toplam
Rq:Aritmetik ortalalama sapmalarn karakk anlamnda bir parametredir.
Standartlarda aklanan parametrelerden en nemli saylan 2 tanesi tanmlanmtr.
(Ra) aritmetik anlamda sapma
Bu ifade BSJ standardnda merkez ekseni ortalama ykseklii olarak tarif edilmitir.
Yzey przll len cihazlardan direkt olarak okunabilir. Bir yzeyin Ra deeri grafik
olarak okunabilir. Bir yzeyin Ra deeri grafik olarak u yollar takip edilerek belirtilebilinir.
-
1. nce yzeyin en alt (dip) tarafna deecek ekilde dz bir (x-x) ekseni ekilir.
2. Tam sayda dalga boyu uzunluuna sahip olacak ekilde bir (L) uzunluu
seilir.
3. Planimetri kullanlarak eri altndaki izili (A) alan bulunur. Daha sonra Hm=A/L
hesaplanr. Ve (C-C) ekseni izilir.
4. (Hm) yksekliindeki eksen izildikten sonra eksen zerinde (P1+ P2+P3+........vs) ve
eksen altnda (Q1+ Q2+ Q3+..............vs) ki alanlarn toplam (L) uzunluuna blnp
(1000/Vq) ile arplrsa
-
Burada;
P ve Q alanlar (mm2),
L uzunluu (mm) olarak alnr.
Vq: Dey byltme deeridir.
Yatay byltme: P, Q alanlarnda ve (L) uzunluklarnda gzlenir. Fakat yatay byltme ak
olarak denklem iinde grlmez. (Ra) deeri hala en ok kullanlan bir parametredir.
Ortalama prz ykseklii Rz (JIS e gre)
Bu parametrenin bulunuunun gsterimi (Ra) nn gsteriminden daha kolaydr. nce profile,
bir paralel eksen izilir. Bu profilden srayla 5 en dip nokta uzaklklar llr. Ortalama
deer;