energie en verandinge [graad 7 afrikaans]

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME

Ons verwelkom die wye gebruik van hierdie materiaal. Gee asb. erkenning aan PSP. ©PSP 2001

Aktiwiteit 1: Soek verskillende soorte energieAktiwiteit 2: Die brand van ‘n kersAktiwiteit 3: Verskillende brandstowweAktiwiteit 4: Ons doen ons eie leeswerk en navorsing oor olie en gasAktiwiteit 5: Vergelyk drie verskillende brandstowweAktiwiteit 6: Vervoer en brandstofAktiwiteit 7: Waarom kos brandstowwe geld?Aktiwiteit 8: Wat van brandstowwe in die toekoms?

ENERGIE en VERANDERINGGRAAD 7

’n Voorbeeld van ’n kort leerprogram in die Natuurwetenskappe

Kursus aangebied deur Rose Thomas en Sandra Mahote

Boekie ontwerp deur Welma Odendaal, geïllustreer deur Janet Ranson en Nicci Cairns en vertaal deur Ronél Gouws

Western Cape Primary Science Programme

Edith Stephens-VleilandparkLansdownewegPhilippiPosbus 529Howard Place7450

Tel: 021 691-9039 Faks: 021 691-6350

e-pos: [email protected]: www.psp.org.za

Ontwikkel deur die Western Cape Primary Science Programme-span

Hierdie leerprogram is daarop gerig om die volgende uitkomste in die Natuurwetenskappe te bereik:

s LU 1: Wetenskaplike OndersoekDie leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te reageer en om verhoudings en probleme binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing te ondersoek en op te los.

s LU 2: Konstruksie van WetenskapkennisDie leerder ken en is in staat om wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis te interpreteer en toe te pas.

s LU 3: Wetenskap, die Samelewing en die OmgewingDie leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.

Inhoud• Hierdie boekie illustreer ’n voorbeeld van ’n kort leerprogram vir graad 7.• Dit ontwikkel begrippe, vaardighede, houdings en taal stapsgewys.• Dit sluit die volgende in: aktiwiteite en take vir leerders, take vir onderwysers,

steunmateriaal en voorstelle vir assessering.

Bladsy . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Onderwerp

2 . . . . . . . Aktiwiteit 1 Soek verskillende soorte energie

4 . . . . . . . Aktiwiteit 2 Die brand van ‘n kers

7 . . . . . . . Aktiwiteit 3 Verskillende brandstowwe

8 . . . . . . . Aktiwiteit 4 Ons doen ons eie leeswerk en navorsing oor olie en gas

12 . . . . . . .Aktiwiteit 5 Vergelyk drie verskillende brandstowwe

17 . . . . . . .Aktiwiteit 6 Vervoer en brandstof

21 . . . . . . .Aktiwiteit 7 Waarom kos brandstowwe geld?

25 . . . . . . .Koerant-sakeverslag

26 . . . . . . .Aktiwiteit 8 Wat van brandstowwe in die toekoms?

28 . . . . . . .Voorgestelde werkskema vir hierdie leerprogram oor energie en verandering

29 . . . . . . . Taakassesseringsblad

30 . . . . . . . Klasrekordblad vir taakassessering

31 . . . . . . . Skoon assesseringsblaaie

33 . . . . . . . Kodes vir assessering

Bylae

34 . . . . . . . Taakkaart: Aktiwiteit 2 – Die brand van ‘n kers

35 . . . . . . . Taakkaart A: Aktiwiteit 5 – Vergelyk drie verskillende brandstowwe

36 . . . . . . . Taakkaart B: Aktiwiteit 5 – Vergelyk drie verskillende brandstowwe

37 . . . . . . . Taakkaart: Aktiwiteit 6 – Vervoer en brandstof

38 . . . . . . . Taakkaart: Aktiwiteit 7 – Waarom kos brandstowwe geld?

39 . . . . . . . Feiteblaaie oor “Olie en Gas in Suid-Afrika”

43 . . . . . . . Vyf prente oor verskillende vorme van vervoer

44 . . . . . . . Byskrifte vir verskillende soorte energie

45 . . . . . . . Xhosa-vertaling: “Hoeveel kos ru-olie?”

46 . . . . . . . Xhosa-vertaling: “Hernubare en nie-hernubare energiebronne”

Agterblad. . . . . . . . Kopkaart: Energie en Verandering

2

Soek verskillende soorte energie

1. Deel ’n ou koerant aan elke groep leerders uit. Die prente enadvertensies in die koerante illustreer voorbeelde van verskillendevorme van energie. Motors, toestelle en masjiene van alle soortegebruik en produseer byvoorbeeld sekere vorme van energie. Mense,plante en diere gebruik en produseer sekere vorme van energie.

2. Deel ook klein byskrifte (elektriese energie, hitte-energie, klankenergie,bewegingsenergie, ligenergie) aan elke groep uit. (Fotostateer vanbladsy 45.)

Sit energiebyskrifte op prente1. Kyk na prente in ou koerante en tydskrifte en vind al die verskillende

vorme van energie(hitte-energie, ligenergie, klankenergie, bewegingsenergie en elektrieseenergie).

2. Sit die byskrifte op al die plekke waar julle die verskillende vorme vanenergie raaksien.

3. Verduidelik aan jou groep waarom jy elke byskrif daar geplaas het en wat die energie op daardie plek doen.

4. Skryf een sin oor elke vorm van energie wat jy raakgesien het en beskryf wat dit doen, bv.

Die radio het elektriese energie nodig om musiek te kan speel.

• Daar is verskillende vorme van (soorte) energie – hitte, lig, klank, beweging, elektrisiteit. (Kernenergie en gestoorde (gebergde) energie is ook vorme van energie, maar ons sal dit nie hier behandel nie.)

LET WEL …

TTeerrwwyyll lleeeerrddeerrss ddiiee

bbyysskkrriiffttee ppllaaaass,, mmooeett jjyy

sseekkeerr mmaaaakk ddaatt hhuullllee ddiiee

vveerrsskkiilllleennddee vvoorrmmee vvaann

eenneerrggiiee kkoorrrreekkiiddeennttiiffiisseeeerr.. JJyy kkaann

lleeeerrddeerrss aasssseesssseeeerr tteerrwwyyll

hhuullllee ddiitt ddooeenn..

Sleutelbegrip

Aktiwiteit 11

Onderwysertaak

Leerdertaak

GROEP

hitte-energie

ligenergie

klankenergie

bewegingsenergie

3

Soek verskillende soorte energie

Wat ons wil assesseer Wat ons van die leerders verwag

Die plaas van energiebyskrifte Leerders moet die volgende doen:op prente K Identifiseer die verskillende vorme

van energie korrek deur die byskrifte op die gepaste plekke op die prente te plaas.

Die skryf van sinne oor die Die sinne moet die volgende aandui:verskillende vorme van energie K watter vorm van energie dit is

K waar die energie iets doenK wat die energie doen.

wat?

waar?

AktiwiteitAAsssseesssseerriinngg11

4

Die brand van ’n kers

1. Skryf sleutelwoorde soos die volgende op die bord: brand, verbrand,gestoorde energie (in die was), was, brandstof, hitte- en ligenergie, pit,suurstof, energie.

2. Gee aan elke groep leerders ’n kers. Gebruik die gepastesleutelwoorde om die dele van die kers uit te wys.

3. Steek die kerse aan die brand en skryf die volgende vrae op die bord:

• Energie kan van een vorm (soort energie) na ’n ander verander word.

• Die proses van verbranding verander ook energie van een vorm na ’n ander.

• Brandstowwe is stowwe wat ons verbrand om lig en energie te kry.

• Brandstowwe bevat gestoorde (gebergde) energie.

Vrae:* Wat het ’n kers nodig om te kan brand?* Wat gebeur wanneer ’n kers brand?* Waarvandaan kry die kers sy energie?* Watter soort energie kry ons as ’n kers brand?

Nuwe woordeVlam, rook, smelt, vuurhoutjie, klankenergie, knetter

Sleutelwoordewas, brandstof, hitte- en ligenergie, pit, suurstof, energie

4. Fasiliteer ’n klasbespreking sodat leerders hul eie idees oor dieantwoorde vir die vrae kan ondersoek. Skryf enige nuwe woorde opdie bord sodat leerders die onderstaande tabel kan invul.

5. Vra leerders om hul eie idees te gebruik en die “Ek dink ...”-kolom indie tabel hieronder in te vul.

6. Daarna vra jy leerders om die leesstuk “Energie uit ’n brandende kers”op bladsy 6 te lees. Laastens vul hulle die “Ek weet”-kolom in metantwoorde wat hulle in die teks vind.

Aktiwiteit 22

Onderwysertaak

Sleutelbegrippe

5

1. Kyk na die brandende kers en gebruik hierdie vrae om dit met jougroep te bespreek.VraeK Wat het ’n kers nodig om te kan brand?K Wat gebeur wanneer ’n kers brand?K Waarvandaan kry die kers sy energie?K Watter soort energie kry ons as ’n kers brand?

2. Vul die “Ek dink ...”-kolom in die tabel hieronder in.3. Lees die leesstuk “Energie uit ’n brandende kers” op bladsy 6 om

antwoorde vir die vrae te kry.4. Gebruik nou die korrekte inligting uit die leesstuk en vul die “Ek weet”-

kolom in die tabel in.


Vrae Ek dink ... Ek weet

Wat het ’n kers nodig Dit het ’n vuurhoutjie nodig ’n Kers het ’n vuurhoutjie, ’n pit, wasom te kan brand? om dit aan te steek. en suurstof nodig om te brand.

Wat gebeur wanneer ’n Die was smelt en die kers Daar is ’n energieverandering kers brand? word kleiner. wanneer die kers brand.

Waarvandaan kry die kers Die kers het sy energie van Die kers het sy energie van die wassy energie? die vuurhoutjie gekry. gekry. Die energie is in die was

gestoor.

Watter soort energie kry Ons kry ligenergie uit ’n Ons kry hitte- en ligenergie uit ’n ons as ’n kers brand? brandende kers. brandende kers. Soms kry ons ook

klankenergie.

Leerdertaak

GROEP

6

Energie uit ’n brandende kers Jy het ’n kers sien brand. Jy het die hitte-energie van die vlam gevoel. Ditverskaf ook ligenergie.

Jy het hitte van ’n vuurhoutjie nodig om jou kers aan te steek. Wanneerjy die kers aansteek, begin die pit eerste brand totdat ’n bietjie wasgesmelt het. Dan gaan die was in die pit in en raak ook aan die brand.Dan brand die was en die pit.

Jy het ook suurstof uit die lug nodig om die kers te laat aanhou brand.’n Stof wat met suurstof brand, word ’n brandstof genoem. Was is dus diekers se brandstof.

Wanneer die kers brand, gebeur daar ’n energieverandering. Was wordverander wanneer dit brand. Chemikalieë in die was meng met suurstofwanneer die brandstof brand. Hitte- en ligenergie word afgeskei. Diegestoorde energie binne-in die was word na hitte- en ligenergie veranderwanneer die kers brand.

Mense brand brandstowwe omdat die brandstowwe gestoorde energiehet. Wanneer ons brandstowwe brand, kry ons lig- en hitte-energie.Mense gebruik brandstowwe omdat ons hitte- en ligenergie nodig het.

Ons het ook brandstowwe nodig om enjins te laat werk. In ’nmotorenjin moet die petrol verbrand word om hitte-energie af te skeisodat die enjin kan werk. Vliegtuie en skepe het ook enjins waarinbrandstof verbrand word.



Die voltooiing van die Die antwoorde op die vrae moet“Ek dink ...”-kolom oor “Energie korrek volgens die inligting in die uit die brand van ’n kers” leesstuk wees.


7

Verskillende brandstowwe

1. Maak saam met die leerders ’n kopkaart van die verskillendebrandstowwe en die gebruike daarvan op die bord.

2. Nadat julle die kopkaart voltooi het, vestig jy leerders se aandag opdie twee belangrike kategorieë brandstowwe, naamlik OLIE en GAS.Sê vir hulle dat hulle NAVORSING oor olie en gas gaan doen deur telees. Dan gaan hulle die inligting in die vorm van ’n plakkaat aanbied.

• Mense gebruik talle verskillende brandstowwe, byvoorbeeld hout, steenkool, olie, paraffien, petrol.

Teacher task

LET WEL…HHeerriinnnneerr lleeeerrddeerrss ddaaaarr--aaaann ddaatt bbrraannddssttoowwwweeeenneerrggiieebbrroonnnnee iiss wwaatt oonnssmmooeett bbrraanndd.. EElleekkttrriissiitteeiittiiss dduuss nniiee ’’nn bbrraannddssttooffnniiee,, aall iiss ddiitt ’’nn eenneerrggiiee--bbrroonn..

vuur vir verhitting,

kragsentrales,

fabrieke

brandstowwe

en die gebruike

daarvan

Hout

Olie

gas

petr0l

diesel

paraffien

Steenkool

vuur, kook,

verhitmotors,vragmotors,motorfietse,taxi’s, trekkers

taxi’s, bote,vragmotors,trekkers, busse,treine

primusstowe, lampe, ligtestowe, ligte, kampeer

plastiek,skepe,vliegtuie

Aktiwiteit 33

Sleutelbegrip

8

Inleiding1. Vra leerders om soveel moontlik vrae in

verband met olie en gas te stel. Vra: “Watwil julle oor olie en gas weet?” Dan moetleerders vrae oor olie en gas opmaak watmet woorde soos die volgende begin:wat, waar, hoe, wanneer, wie, wat salgebeur as?

2. Skryf hul vrae in ’n kopkaart op die bord.3. Skryf nou die spesifieke vrae op bladsy 9 neer.

Vergelyk die leerders se vrae met die spesifieke vrae en wys daarop dat baie vrae eenders is.

• Natuurlike olie en gas is belangrike natuurlike energiebronne.• Olie en gas is oor miljoene jare uit klein diertjies en plante in die

aardkors gevorm.• Mynmaatskappye boor diep in die aardkors om olie en gas te vind.

Die gat in die aardkors waardeur die olie of gas na die oppervlak kom, word ’n boorgat genoem.

• Olie en gas word vanaf hierdie bronne na plekke wêreldwyd vervoer.

• Ru-olie word gebruik om brandstowwe en talle ander nuttige produkte te maak.

vrae:olie en gas

Hoe word olie en gas vervoer?

Waarom vervoer skepe olie?

Wat sal gebeur asons nie olie en gashet nie?

Hoeveel kos dit?

Hoe word olie en gas gemaak?

Wie gebruik olie en gas?

Waar kry ons olie en gas?

Waarvoor word olie en gasgebruik?

Ons doen ons eie leeswerk ennavorsing oor olie en gas

Sleutelbegrippe

Aktiwiteit 44

Onderwysertaak

9

Spesifieke vraea. Waarom is olie en gas belangrik?b. Waarvandaan kom olie en gas?c. Wat is ru-olie?d. Watter dinge word van olie en gas gemaak?e. Hoe kom olieen gasprodukte by ons (die verbruiker)?f. Hoe word olie en gas gevorm?g. Hoe vind ’n mens olie en gas?h. Hoe kry ons olie en gas uit die grond?i. Hoe word olie en gas vervoer?j. Hoe word ru-olie na ’n voltooide produk geraffineer?k. Waarvandaan kom die energie wat in olie en gas gestoor (geberg)

word?4. Sê vir leerders dat jy inligting oor die spesifieke vrae vir hulle het. Hulle

sal vrae kies en dan navorsing doen om die antwoorde op te spoor.

Vorm groepe om hul leesnavorsing te doen1. Verdeel die klas in groepe van vyf. Laat elke groep twee of drie vrae

kies om na te vors.2. Lees die inligtingsblad “’n Gids tot olie en gas in Suid-Afrika” (bladsy

39) saam met die klas.Let Wel: Maak seker dat leerders moeilike woorde of begrippeverstaan en kan verduidelik.Byvoorbeeld: Ru-olie is die olie wat natuurlik diep in die aardkorsgevind word. Nadat dit na die oppervlak gebring is, moet dit veranderof geraffineer word sodat ons dit kan gebruik. Die olie en petrol watons vir ons motors koop, is uit ru-olie geraffineer.

Stel die taak vir die leerders1. Deel die taakkaarte aan die leerders uit en verduidelik wat hulle moet

doen.2. Verduidelik wat jy op die plakkaat verwag:

K ’n gepaste opskrifK goeie illustrasiesK gepaste en korrekte inligtingK kunstige uitleg en letterwerk (dit beteken jy moet alles

op die plakkaat duidelik en kunstig rangskik).

10

3. Laat leerders die navorsing (lees vir inligting) in die klas doen. Weesbeskikbaar om hulle met woordeskat en ander vrae te help.

4. Stel ’n tyd vas (’n week later) vir die maak van die plakkaat as ’ngroepprojek sodat leerders tyd het om hul inligting vir die plakkaatvoor te berei.

5. Laat elke groep hul inligting op die dag van die uitstalling op hul eieplakkaat saamstel.

6. Gaan elke plakkaat na om seker te maak dat die inligting korrek is.Gee aan elke groep genoeg tyd om enige foute reg te stel.

7. Elke groep bied hul plakkaat mondelings vir die klas aan. Help leerdersom hard genoeg en duidelik te praat. Laat tyd vir vrae toe sodatleerders vrae aan die hele groep kan vra as enigiets duideliker gestelmoet word.

8. Stal die plakkate in die klas uit totdat julle die tema “Energie enverandering” afgehandel het.

Op sommige plekkein die wêreld word ’nolieboor gebruik omolie en gas onder uit

die seebodem tepomp.

11

Maak ’n plakkaatoor olie en gas inSuid-Afrika1. Lees oor olie en gas in Suid-Afrika.2. Kies twee vrae om na te vors.3. Lees om die antwoorde op die vrae te

vind. Skryf enige relevante inligting oorhierdie vrae in jul eie woorde. Julinligting moet korrek wees.

4. Julle kan ook prente teken om te wys watjulle uitgevind het. Die prente moetbyskrifte hê wat dit verduidelik.

5. Volgende week gaan julle jul tekeninge enskryfwerk op ’n plakkaat wat die hele groepgaan maak, saamstel.

6. Die plakkaat moet:K ’n opskrif hêK goeie illustrasies met byskrifte of verduidelikende aantekeninge hêK korrekte inligting bevat oor die vrae waaroor julle navorsing gedoen

hetK kunstig gerangskik wees.

7. Julle moet jul inligting en tekeninge op die plakkaat aan die res van dieklas kan verduidelik en vrae daaroor kan beantwoord. (Julle moet dithard genoeg en duidelik kan verduidelik en die korrekte inligting kangee.)

Ons doen ons eie leeswerk en navorsing oor olieen gas


Die maak van ’n plakkaat oor olie en Die plakkaat moet:gas in Suid-Afrika K ’n gepaste opskrif hê wat by die onderwerp van olie

en gas aansluit

K korrekte inligting bevat wat die vrae wat leerders gekies het, beantwoord

K tekeninge of prente hê wat iets wat leerders nagevors het, op ’n gepaste manier illustreer

K die illustrasies moet byskrifte of verduidelikings daarby hê

K kunstig en netjies aangebied word

K

Leerdertaak

GROEP


12

• Brandstowwe stoor energie en ons moet dit verbrand om die energie daaruit te kry.

• Verskillende brandstowwe stoor verskillende hoeveelhede energie.

• Verskillende brandstowwe skei verskillende soorte en hoeveelhede besoedeling af wanneer dit brand.

Vergelyk drie verskillendebrandstowwe

Aktiwiteit 55

Onderwysertaak

Sleutelbegrip

1. Wys drie verskillende soorte brandstof aan leerders (kerswas,brandspiritus en paraffien).

2. Verduidelik aan leerders dat hulle ondersoek gaan instel om die driesoorte brandstof te vergelyk. Hulle gaan dit doen deur te kyk hoevinnig elkeen water tot kookpunt kan verhit.

3. Vra leerders om te voorspel watter een van die drie soorte brandstofwater die vinnigste sal laat kook.

4. Deel die taakkaart en die apparaat uit (vergelyk leerdertaakkaart) sodatelke groep hul ondersoek kan uitvoer:K ’n kersK ’n spiritusbrander met brandspiritusK ’n spiritusbrander met paraffienK glasbabakosbotteltjies of glasbekersK waterK spuite of maatsilinders om die water te meetK driepootstaanders en gaasmatjiesK vuurhoutjies om die kers en branders aan te steek.

13

Vergelyk drie verskillende brandstowwe1. Stel die apparaat só op:

2. Vergelyk wat gebeur wanneer jy drie verskillende brandstowwe gebruikom water te laat kook. Gebruik hierdie vrae om jou te help om jouwaarnemings te doen:K Watter kleur is die vlam?K Watter soort brandstof veroorsaak besoedeling? Watter soort

besoedeling word afgeskei?K Watter soort brandstof laat die water die vinnigste kook?

3. Skryf jou waarnemings in die onderstaande tabel.

Wat wil ek oor diebrandstowwe uitvind?

Wat moet ek doenom uit te vind?

Wat moet ek doen omdie drie brandstowwe

billik te toets?

Watter soort brandstof,dink ek, sal die water

eerste laat kook?

Die vlam is geel. Die vlam is blou. Die vlam is oranje.

Die kers skei ’n bietjie rook Dit skei ’n reuk af wanneer Dit skei baie rook af. dit brand. en ’n slegte reuk af.

Die bottel se onderkant Die bottel word nie baie Die bottel se onderkant en word vuil. vuil nie kante word swart.

Hierdie brandstof laat die Hierdie brandstof laat die Hierdie brandstof laat die water laaste kook. water eerste kook. water tweede kook.

’n Kers Brandspiritus Paraffien

watergaas

driepoot

kers

watergaas

driepoot

spiritus-brander

paraffien

watergaas

driepoot

spiritus-brander

spiritus

Leerdertaak

14

Onderwysertaak 1. Fasiliteer ’n klasbespreking waarin die drie soorte brandstof vergelykword. Maak seker dat die volgende punte in die bespreking genoemword:K Leerders vergelyk die brandstowwe deur elkeen te gebruik om

water te laat kook. (Herinner leerders dat water kook wanneer ditenergiek borrel.)

K Om die drie brandstowwe billik te vergelyk, moet leerders dieselfde hoeveelheid water saam met elke soort brandstof gebruik.

K Dit is nie nodig om dieselfde hoeveelheid brandstof te hê nie, mits daar genoeg is om die water te laat kook.

K Leerders moet ook seker maak dat al die water aan die begin ongeveer dieselfde temperatuur is (hulle skink dit dus uit dieselfde beker of bottel).

K Die soort brandstof wat water die vinnigste laat kook, is gewoonlik brandspiritus.

K Paraffien skei baie swart rook af en bedek die binnekant van die bottel met ’n olierige roet.

2. Skryf enige nuwe woorde wat tydens die bespreking gebruik word, opdie bord en verduidelik dit:byvoorbeeld roet = die taai swart goed wat op die glasbottel sebodem bly sitbottel, rook, besoedeling, taai, stink gas, ens.

LET WEL…

WWaannnneeeerr oonnss ppaarraaffffiieenn iinn ’’nn

pprriimmuussssttooooff bbyy ddiiee hhuuiiss

ggeebbrruuiikk,, mmooeett oonnss lluugg ddaaaarriinn

ppoommpp oomm ddiiee pprriimmuuss ttee llaaaatt

wweerrkk.. DDiiee bbrraannddssttooff mmeenngg mmeett

lluugg eenn hheellpp ddiitt oomm bbaaiiee bbeetteerr ttee

bbrraanndd.. DDiitt ggeeee ddaann bbaaiiee mmeeeerr

eenneerrggiiee eenn sskkeeii nniiee ssoovveeeell rrooookk

eenn rrooeett aaff nniiee..

15

Skryf ’n verslag

paraffin

methylated spirit

Leerdertaak

SKRYFTAAK1. Skryf ’n verslag waarin jy die drie verskillende soorte brandstof

vergelyk. Gebruik die hofies hieronder om jou te help.

Vergelyk drie verskillende brandstowweWat ek oor die brandstowwe wou uitvind:

Ek wou uitvind watter soort brandstof die water die vinnigste soulaat kook.

Ek het voorspel dat ... die paraffien die water eerste sou laat kook.Ek het die volgende gedoen om die soorte brandstof te vergelyk:

Eers ... het ek drie babakosbotteltjies gekry. Ek het dieselfde hoeveelheid water in elkeen gegooi.

Daarna ... het ek een bottel met ’n kers verhit. Ek het ’n ander bottel met paraffien as brandstof verhit. Ek het brandspiritus gebruik om die derde bottel te verhit.

Toe ... het ek dopgehou watter water eerste kook.

Laastens ... het ek opgelet dat die water wat met brandspiritus verhit is,eerste gekook het.

Dit is wat ek oor die energie in die drie soorte brandstof uitgevind het:

Ek het uitgevind dat ... die kers nie baie energie het nie, want dit neem lankom die water te laat kook. Die paraffien het meer energie as die kers, want dit het die water vinniger as die kers laat kook.Die brandspiritus het die meeste energie, want dit het die water die vinnigste laat kook.

Terwyl ek die toets gedoen het, het ek ook die volgende uitgevind:

Die kers het ’n geel vlam, die paraffien het ’n oranje vlam en die brandspiritus het ’n blou vlam.

Ek het ook uitgevind: Paraffien skei baie rook en roet af en dit ruik sleg. Dit veroorsaak lugbesoedeling en dit laat my hoes.

Nog iets wat ek geleer het ... ’n Kers skei ’n bietjie rook af en brandspiritusskei nie rook af nie, maar dit ruik sleg.

Besprekingspunte2. Bespreek hierdie vraag met jou groep nadat jy jou verslag geskryf het:

Dink jy ons het hierdie drie brandstowwe op ’n billike manier vergelyk?Gee redes om jou antwoord te staaf. Besluit op maniere waarop jy die vergelyking billiker sou kon doen.

16


Leerders voer die ondersoek uit en skryf Leerders moet die volgende kan doen:hul waarnemings neer K Stel die apparaat korrek op.

K Bespreek en doen waarnemings terwyl hulle die ondersoek uitvoer.

K Skryf akkuraat oor wat hulle waargeneem het op hul rekordblaaie.

K Vergelyk die drie soorte brandstof deur aantekeninge oor ooreenkomste en verskille te maak, byvoorbeeld, hoe vinnig verhit elke brandstof die water en hoeveel en watter soort besoedeling word afgeskei.

K

Die skryf van ’n verslag waarin die drie Die verslag moet:soorte brandstof vergelyk word K in die leerders se eie woorde geskryf wees

K die relevante inligting onder elke hofie bevat

K


watergaas

driepoot

kers

watergaas

driepoot

spiritus-brander

paraffien

watergaas

driepoot

spiritus-brander

spiritus

Vergelyk drie verskillendebrandstowwe

Vervoer en brandstof

17

• Fossielbrandstowwe (steenkool, olie en gas) is nie-hernubare energiebronne. Hout, sonlig, wind en voedsel is ’n paar hernubare energiebronne.

• Verskillende vorme van vervoer gebruik verskillende soorte brandstof.

• Die meeste enjinaangedrewe voertuie gebruik fossielbrandstof.

Aktiwiteit 66

Sleutelbegrippe

Onderwysertaak 1. Stal die prente van verskillende voertuie teen die bord uit.

2. Verduidelik die volgende punte aan leerders:K Die motor, vliegtuig, taxi en vissersboot het almal enjins

wat hulle laat beweeg.K Hierdie enjins het brandstof nodig.K Die brandstof brand binne-in die enjins en die brandstof

se hitte laat die enjins werk.K Hierdie verbrandingsproses skei besoedeling in die lug

af.3. Deel die vrae en prente van verskillende voertuie uit

(vergelyk bladsy 46) sodat leerders dit in hul groepe kanbespreek. (Dit sal die beste wees as al die groepe al vyfprente kan kry.)

18

Vergelyk verskillende voertuie en die brandstof wat dit gebruik

Leerdertaak

GROEPBekyk verskillende voertuie1. Kyk na die prente van verskillende voertuie wat mense vir vervoer

gebruik.2. Bespreek die vrae en skryf dan die antwoorde neer sodat julle verslag

aan die hele klas kan doen.Besprekingsvrae:

K Watter soort energieverandering vind plaas wanneer hierdie voertuigbeweeg?

K Watter soort brandstof gebruik hierdie voertuig?K Waarvandaan kom hierdie brandstof oorspronklik?K Sal hierdie soort brandstof altyd as ’n energiebron beskikbaar wees?

Gee redes vir jul antwoord.K Is dit goed of sleg vir die omgewing as ons hierdie soort brandstof

gebruik? Gee minstens twee redes vir jou antwoord.3. Vul die tabel hieronder in.

Soort voertuig wat Voordele Nadele Watter soort brandstof Gaan die brandstof altyd wat gebruik word gebruik dit? op aarde beskikbaar wees?

Fiets Fietse is goedkoper as motors Jy kan net klein goedjies met Die kinders se kos is die Ja, solank daar genoeg kosKinders en volwassenes kan ’n fiets vervoer. Jy kan nie brandstof. vir die kinders is. fietse gebruik. Dit is maklik baie vinnig ry nie.om reg te maak. Dit veroor-saak nie besoedeling nie. Jy hoef nie brandstof te koop nie.

Motor (taxi) Dit ry vinnig. Dit kan baie Jy moet brandstof koop. Dit Petrol Nee, dit kom uit olie enmense vervoer. is gevaarlik as jy nie weet wanneer al die olie op aarde

hoe om te bestuur nie. op is, sal ons nie nog kanDit besoedel die lug. kry nie.

Vissersboot Dit kan baie mense en baie Dit besoedel die lug. Diesel Nee, want dit kom ook uitvis vervoer. olie.

Vliegtuig Dit kan baie mense vervoer en Dit maak ’n groot geraas Vliegtuigbrandstof Nee, want dit kom ook uitvinnig beweeg. en besoedel die lug. olie.

Perdekar Dit is veiliger as ’n motor. Jy kan dinge vervoer. Jy hoef Perdekos (gras) Ja, solank ons nog kos vir dienie brandstof te koop nie. perd kan verskaf.Dit is stadig in vergelyking met ’n motor. Die perd kan siek word en doodgaan.

Dit bespaar

brandstof!

4. Doen verslag aan die klas oor een vorm van vervoer.5. Rangskik die prente van die voertuie van die een wat die meeste

energie gebruik tot die een wat die minste energie gebruik. Skryf dierangskikking neer.

Die meeste energie tot die minste energie

vliegtuig boot taxi, motor perdekar fiets

19

Olie, steenkool en gas is natuurlikOlie, steenkool en gas is natuurlike energie-bronne wat in die aardkors aangetref word. Ditword soms fossielbrandstowwe genoem omdatdit tussen rotslae aangetref word en oor miljoenejare op ’n natuurlike manier van dooie plante endiere gevorm is.

Hoeveel olie, steenkool en gas is daar?Niemand weet hoeveel olie, steenkool en gas daarin die aardkors is nie. Ons is vinnig besig om aldie fossielbrandstowwe op te gebruik. Mynmaat-skappye soek dus aanhoudend nuwe voorradevan hierdie natuurlike brandstowwe. Hulle moetselfs op moeilike plekke soos onder die see soek.

Nie-hernubare energiebronneWetenskaplikes dink dat al die aarde se voorraadfossielbrandstowwe binnekort uitgeput sal wees.Ons sê fossielbrandstowwe is nie-hernubareenergiebronne. Dit beteken dat wanneer dit op is,daar nêrens nog sal wees nie (want dit neemmiljoene jare voordat die natuur nog kan maak).Wetenskaplikes skat dat as ons aanhou omfossielbrandstowwe so vinnig soos nou tegebruik, al die steenkool teen 2085 uitgeput sal

wees. Al die olie sal teen 2030 op wees.

Hernubare energiebronneDaar is ander energiebronne in die natuur. Onskan byvoorbeeld sonlig gebruik om plante tekweek en ons kry brandstof vir ons liggamewanneer ons plante eet. Ons kweek aanhoudendnog plante sodat die brandstofvoorraad vir onsliggame nooit uitgeput sal raak nie. Ons kan houtas brandstof brand om ons huise te verhit. Onskweek aanhoudend nog hout sodat ons voorraadnooit op sal raak nie. Ons sê kos en hout vanplante is hernubare energiebronne. Dit betekenons kan altyd nuwe voorrade kry deur nog tekweek. Die son se lig en hitte, wind en diebeweging van water is ook hernubareenergiebronne.

Hernubare en nie-hernubare energiebronne

1 2 3

4

5

4. Lees die volgende teks aan die leerders en help hulle om dit te verstaan.

Onderwysertaak 1. Plak die prente op die bord terwyl die leerders verslag doen. Laat neteen groep oor elke soort vervoer verslag doen. Moedig leerders aanom enige verbeteringe aan hul tabelle aan te bring terwyl hulle na dieander groepe luister.

2. Nadat leerders verslag aan die klas gedoen het, moet hulle dievoertuie rangskik van die een wat die meeste energie gebruik tot dieeen wat die minste energie gebruik.

3. Plak die prente in daardie volgorde op die bord.

20

Leerdertaak


5. Help leerders om die volgende opsomming te voltooi:

Hernubare en nie-hernubare energiebronne1. Verduidelik in jou eie woorde wat die volgende beteken:

K As ’n energiebron hernubaar is, beteken dit ons kan in die

toekoms nog daarvan kry (maak).

K ’n Voorbeeld van ’n hernubare energiebronne is hout of sonkrag.

K As ’n energiebron nie-hernubaar is, beteken dit ons kan nie nogmaak wanneer dit op is nie.

K ’n Voorbeeld van ’n hernubare energiebron is steenkool, olie of gas.

Vervoer en brandstowwe


Die beantwoording van die vrae Die antwoorde moet korrek wees.

1. Alle voertuie verander gestoorde energie na bewegingsenergie.

2. Die motor gebruik petrol- of dieselbrandstof. Die vliegtuig gebruik vliegtuig- of stralerbrandstof. Die vissersboot gebruik diesel. Die fiets gebruik die kinders se bewegingsenergie wat hulle van die energie wat in kos gestoor is, gekry het. Die perdekar gebruik die perd se bewegingsenergie wat hy van die gestoorde energie in sy kos gekry het.

3. Die petrol, diesel en stralerbrandstof kom uit ru-olie. Die kinders en die perd se kos kom van plante en diere.

4. Petrol, diesel en stralerbrandstof sal nie altyd beskikbaar wees nie. Binnekort sal al ons voorrade uitgeput wees. Kos sal beskikbaar wees solank ons dit aanhou kweek.

5. Petrol, diesel en stralerbrandstof is sleg vir die omgewing omdat dit rook en ander gifgasse afskei wat die lug besoedel. Wanneer dit reën, beland hierdie besoedeling ook in die water.

6. Kos vir die kinders en die perd het geen slegte uitwerking op die omgewing nie. Die perdemis en die seuns se toiletafval kan weer gebruik word om die grond te verryk.

Die voltooiing van die tabel om Die leerders moet die volgende skryf:die voor- en nadele van die K ’n paar voordele en ’n paar nadele van elke soort vervoerverskillende vervoervorme te K die brandstof vir die fiets en die perd is kos, en dit is vergelyk hernubaar (ons kan nog kos kweek)

K die brandstof vir die motor, die vliegtuig en die boot is nie-hernubaar (hierdie brandstowwe sal nie altyd beskikbaar wees nie).

21

• Alle soorte brandstof kos geld.• Die prys wat ons vir brandstof betaal, sluit die koste in van die

ru-olie waarvan dit gemaak is, asook die koste om dit te produseer, te vervoer en voor te berei om te verkoop.

• Die brandstofprys styg wanneer die prys van ru-olie toeneem of as enige van die bostaande kostes toeneem.

Wie besluit wat dieprys van ru-olie is?

Wat is OPUL?

Hoe besluit OPUL watdie prys van ru-olie is?

Hoeveel kos ru-olie?

Waarom affekteer dieprys van ru-olie die prysvan die brandstowwe watons elke dag gebruik?

Aktiwiteit 77

Onderwysertaak

Waarom kos brandstowwe geld?

Sleutelbegrippe

1. Sê vir leerders hulle gaan uitvind hoe die prys van ru-olie vasgestelword. Hulle gaan ook nadink oor die faktore wat die prys vanbrandstof wat uit ru-olie gemaak is, beïnvloed.

2. Skryf die volgende vrae op die bord.

3. Lees die artikel “Hoeveel kos ru-olie?” saam met die leerders.Verduidelik enige moeilike woorde en begrippe.

4. Hou ’n klasbespreking om seker te maak dat leerders die antwoordeop hierdie vrae in die leesstuk vind.

HOEVEEL

KOSRU-

OLIE?

Hoeveel kos ru-olie?Omtrent al die energie wat in die wêreld gebruik word, kom uitfossielbrandstowwe.

K Die meeste steenkool word gebruik om elektrisiteit inkragsentrales op te wek.

K Al die ru-olie word gebruik om brandstof vir vervoer teproduseer, byvoorbeeld petrol, diesel en vliegtuigbrandstof.

Net ’n paar lande ter wêreld het natuurlike olieneerslae. Dit islande soos Saoedi-Arabië, Iran, Irak en Nigerië. Hulle word dieOrganisasie van Petroleumuitvoerlande (OPUL) genoem. Hullebesit die olieneerslae in hul lande en hou toesig oor die ondersoek,ontginning, vervoer en verkoop daarvan aan lande wat nie hul eieolie besit nie. Gewoonlik word dit as ru-olie aan ander landeverkoop en dan moet hierdie lande dit self raffineer ombrandstowwe te maak.

Die OPUL-lande besluit saam hoeveel ru-olie te koop is en wat dieprys daarvan is. Die prys word altyd as die prys per vat in Amerikaanse

dollar aangekondig, byvoorbeeld, die prys van ru-olie isongeveer $25 per vat. Die prys van ru-olie verander

egter daagliks effens wêreldwyd afhangend vanhoeveel verkoop word en watter lande dit koop.

Elke land wat olie koop, betaal vir die olie enbetaal dan om dit te raffineer en brandstowwe

daarvan te maak. Sommige van hierdie kostes is:K die koste om dit na verskillende brandstowwe te

raffineerK die koste om die brandstowwe na die mensewat dit gebruik, te vervoer en dit te verskafK die koste om vulstasies te bou.

Daarna voeg elke landbelasting by diebrandstofprys. Al hierdie

kostes word ingesluit bydie prys van die brandstof wat ons koop.

In Suid-Afrika publiseer party koerante (soos Die Burger,The Star, The Cape Times en Beeld) elke dag die prys van ru-olie.

Die prys van belangrike soorte metaal soos goud, silwer en koper wordook gepubliseer.

22

5. Vra leerders om die prys per liter van die volgende brandstowwe virhuiswerk uit te vind:

4paraffien4motorolie4petrol4diesel.

6. Die volgende dag deel jy die taakkaart “Die prys van brandstof” uit.

23

Leerdertaak Die prys van brandstofVoorbeeld van ’n berekening1. Kyk na die sakeblad in die koerant van Maandag, 27 Augustus 2001

(vergelyk bladsy 24).2. Vind uit wat die prys van ru-olie en die dollar-rand-wisselkoers was.Die prys van ru-olie wat gegee word, is die prys van een vat. Elke vat

bevat ongeveer 200 liter ru-olie. Hoeveel kos ’n vat olie in Suid-Afrikaanse geld?Prys van een vat olie = $25,71 (VSA-dollar).Lees en stel vas hoeveel rand daar in een dollar is.

1 dollar = 8,3725 rand.Dus: die prys van een vat ru-olie

= $25,71 x 8,3725 = R215,25maar 1 vat ru-olie = 200 literDus: 200 liter ru-olie = R215,25Dus: die prys van 1 liter ru-olie = R215,25 x 200

1 liter ru-olie kos R1,07.

Dit was die prys van alledaagse brandstowwe op 27 Augustus 2001:Pryse:K 1 liter petrol kos R 3,63K liter motorolie kos R13,60 (500 ml kos R6,80)K liter paraffien kos R 3,80K liter diesel kos R 3,38

Taak1. Kyk na die sakeblad in vandag se koerant. Vind uit wat die prys van

ru-olie en die dollar-rand-wisselkoers is.2. Bereken die prys van een liter ru-olie vandag.3. Vind uit wat vandag se prys van petrol, motorolie, paraffien en diesel

is.4. Vergelyk hierdie pryse met die prys op 27 Augustus 2001. Het die

olieprys verander? Het die prys van brandstowwe verander?5. Waarom, dink jy, is die prys van brandstowwe soveel hoër as die prys

van ru-olie? Waarom, dink jy, verander die brandstofprys elke nou en dan? Skryf en verduidelik waarom.

olie-raffinadery

24


Leerderskryftaak oor Die skryfwerk moet verduidelik dat brandstowwe duurder as ru-oliewaarom brandstowwe is, wantduurder as ru-olie is K Dit kos geld om ru-olie na ’n raffinadery te vervoer.

K By die raffinadery word ru-olie verhit om dit in verskillende soorte brandstof te skei. Dit is duur om raffinaderye te bou en te onderhou. Dit is ook duur om die ru-olie te verhit.

K Nadat dit geraffineer is, moet die verskillende brandstowwe vervoer word na die plekke waar dit gebruik gaan word. Die voertuie en pype hiervoor kos geld.

K Dan word die brandstof verkoop. Dit kos geld om dit te versprei en om rekening te hou van hoeveel gekoop en verkoop word.

K Baie mense word in diens geneem om brandstowwe by die plekke te kry waar dit benodig word. Dit kos geld om hulle te betaal.

K Al hierdie kostes word by die prys van brandstof gevoeg.K Die regering voeg ook belasting by die prys van brandstowwe.K

Leerdertaak

SKRYFTAAK


Die brandstofprysDie prys van brandstowwe verander elke nou en dan omdat die prys vanru-olie verander. Die dollar-rand-wisselkoers verander ook. Albei hierdiedinge affekteer die prys van brandstowwe. Brandstowwe is baie duurderas ru-olie. Waarom? Gee ten minste twee redes.

Rede 1Die brandstowwe kom van ru-olie. Die ru-olie moet egter geraffineerword om ’n brandstof daaruit te maak. Die koste om ’n vat olie teraffineer, word gevoeg by die prys wat ons vir die brandstof betaal.Brandstowwe is dus duurder.

Rede 2Nadat die brandstof gemaak is, moet dit na die vulstasies en winkelswaar dit verkoop word, vervoer word. Dit kos ook geld. Die koste omdie brandstof te vervoer, word gevoeg by die prys wat ons vir diebrandstof betaal.

Rede 3Die regering voeg belasting by die brandstofprys.

GeldeenhedeRand/Dollar $ 8,3725Rand/Pond £ 12,0928 Rand/Euro Ä 7,6387Rand/Deutschmark DM 3,9093Rand/Jen ¥ 0,0697

KommoditeiteGoud 272,80Platinum 454,00Silwer 4,20Koper 1499,00Olie 25,71

Sakeblad Maandag, 27 Augustus 2001


Olie

pryse

Internasionale o

liepryse

RU-OLIEM

AANDPRYS

VOLUME

Nymex W

IIOkt 01

-(26.83)Nym

ex WII

Nov 01-(26.82)

IPE BrentOkt 01

-(25.81)38927

IPE BrentNov 01

-(24.55)8864

DoebaiOkt 01

-(24.55)Doebai

Nov 01-(24.05)

Crude TypeUS DOLLAR

24/08/01

DTD Brent26.390

25

26

Wat van brandstowwe in die toekoms?1. Fasiliteer ’n bespreking met die hele klas oor die volgende vraag:

Wat sal gebeur as al die aarde se olie-, steenkool- engasvoorraad op is?

K Wetenskaplikes dink dat daar teen 2030 nie meer olie op aarde saloor wees nie, en teen 2085 nie meer steenkool nie. Wat sal gebeuras hierdie energiebronne uitgeput is?

K Op watter maniere sal ons lewens verander as daar nie meerfossielbrandstowwe is nie?

K Wat sal jy as brandstof gebruik wanneer jy 60 jaar oud is?K Wat, dink jy, sal jou kleinkinders in 2085 as brandstof gebruik?K Wat kan ons doen om voorbereidings vir ’n wêreld sonder

fossielbrandstowwe te tref?2. Skryf woorde en frases wat leerders gebruik, tydens die bespreking op

die bord.3. Kry boeke met inligting oor alternatiewe energiebronne, soos sonkrag,

windkrag, krag uit golwe, krag uit plante. Leerders kan navorsing doenoor verskillende maniere waarop energie in die toekoms uit hierdiehernubare bronne gekry kan word.

K Vergelyk “Eskom gaan windkrag gebruik” hieronder.

Die Wes-Kaap se sterk windegaan as ’n energiebron vir elek-trisiteit gebruik word. Eskomgaan aan die einde van die jaar ’nmultimiljoenrand-windkrag-opwekker bou. Dit sal die enigsteeen in Suid-Afrika wees.

Indien alles volgens plan ver-loop, sal dit genoeg krag opwekom 2 000 huise teen die jaar 2005te voorsien. Dit sal naby die N7-snelweg naby Malmesbury gebouword. Agt tot tien groot wind-pompe sal aan kragopwekkersgekoppel word. Dit sal bo-op ’nheuwel wat amper heeljaar lanksterk wind kry, opgerig word.

Sodra die Wes-Kaapse wind-kragopwekker gebou is, salwetenskaplikes dit bestudeer om te bepaal op wattermaniere die ontwerp verbeter kan word. Hulle sal ookbereken hoeveel die elektrisiteit wat daardeur opgewekword, sal kos.

Indien dit suksesvol is, sal nog talle windkrag-

opwekkers in dele van Suid-Afrika wat baie wind kry,gebou word. Daar is wêreldwyd ’n behoefte aanalternatiewe energiebronne wat nie besoedelingveroorsaak nie. Windkrag is net een soort alternatieweenergiebron.

Verwerk uit Sunday Times, 25/2//2001

Eskom gaan windkrag gebruikMultimiljoenrand-projek in Wes-Kaap sal omgewingsvriendelike alternatiewe energieborn ondersoek

Daar is wêreldwyd ’n behoefte aan alternatiewe energiebronne ...

Aktiwiteit 88

Onderwysertaak


Skryfstuk oor “Energie en die Die skryfstuk moet toon dat leerders die volgende verstaan:toekoms” K Die aarde se voorraad fossielbrandstowwe sal heel moontlik

gedurende dié eeu uitgeput raak.K Ons sal dan nie elektrisiteit uit fossielbrandstowwe kan maak

nie.K Ons sal nie vervoer kan hê wat van fossielbrandstowwe

afhanklik is nie.K Ons sal nie produkte soos chemikalieë, verf, klere en plastiek

wat van olie gemaak word, kan hê nieK Ons sal ander energiebronne moet vind en gebruik, soos

windkrag, sonkrag, energie uit plante en kernenergie.K

27

Leerdertaak

SKRYFTAAK


1. Skryf ’n halwe bladsy oor “Energie en die toekoms”. Verduidelikwaarom ons ander energiebronne vir die toekoms moet vind. Geevoorbeelde van ander energiebronne.

Energie en die toekomsIn die toekoms sal ons nuwe energiebronne moetvind. Dit is so omdat ons voorraad fossielbrand-stowwe op aarde op sal wees. Fossielbrandstowwekom uit olie en steenkool wat miljoene jare gelede indie aardkors gemaak is. Ons sê fossielbrandstowweis nie-hernubare energiebronne. Dit beteken dat onsnêrens meer daarvan sal kan kry wanneer dit opge-bruik is nie.

Amper al die brandstowwe wat ons vandag ge-bruik, kom uit fossielbrandstowwe soos steenkool enru-olie. Ons gebruik steenkool om die meeste vanons elektrisiteit op te wek. Ons gebruik ru-olie ompetrol, diesel, paraffien, vliegtuigbrandstof en kersete maak. Ons kry ook verf, plastiek, talle chemikalieëen selfs klere uit ru-olie.

In die toekoms, wanneer al die fossielbrand-stowwe op is, sal ons nie elektrisiteit kan opwek nie.Ons sal ook nie brandstowwe, plastiek en chemi-kalieë kan maak nie. Ons sal hierdie dinge dus êrens

anders moet kry. Dit is waarom ons ander bronne vir energie enchemikalieë moet kry.

In die toekoms sal ons ander energiebornne moet gebruik. Ons kansonkrag gebruik. Dit is die energie uit sonlig. Ons kan dit gebruik omelektrisiteit te maak en warm water in ons huise te verskaf. Ons kanwindkrag gebruik om elektrisiteit te maak en water te pomp. Ons kanook energie uit plante kry. Dalk is daar selfs energiebronne wat ons nognie ontdek het nie.

’n Lekker werkie vir diesuidooster!

Wat van brandstowwe in die toekoms?

28

Voorgestelde werkskema vir Energie en VeranderingPERIODE 1Aktiwiteit 1

• Leerders plaasenergiebyskrifte opprente (10 min)

• Leerders skryf sinne oordie energievorme

PERIODE 2Aktiwiteit 2

• Onderwyser stelsleutelwoorde bekend (5 min)

• Leerders steek kerseaan en bespreek vraeoor die brandende kers(15 min)

• Klasbespreking oor diebrandende kers (15 min)

• Leerders voltooi dieopsomming oor energieen verbranding (5 min)


• Onderwyser en leerdersmaak ’n klaskopkaartoor brandstowwe en diegebruike daarvan (15min)

Aktiwiteit 4

• Leerders stel vrae oorolie en gas (15 min)

PERIODE 4Aktiwiteit 4 (vervolg)

• Onderwyseres stel diespesifieke vrae oor olieen gas bekend (10 min)

• Onderwyseres lees dieinligtingsblad “’n Gids totOlie en gas in Suid-Afrika” en verduidelikenige moeilike woordeof begrippe (30 min)


• Onderwyser gee taak virleerders. Elke groep kies2 of 3 vrae om na tevors (10 min)

• Leerders lees dieinligtingsblad (30 min)


• Leerders lees en skryfenige inligting watuiteindelik ingesluit moetword, op hul plakkaat.

• Leerders teken ofversamel prente vir hulplakkaat (40 min)


• Leerders gaan voort ommateriaal vir hulplakkaat voor te berei(40 min )


• Leerders plaas hulprente en skryfwerk ophul plakkate


• Leerders bied hulplakkate een groep op ’nslag aan. Onderwyserhelp groepe om enigevrae van die res van dieklas te beantwoord.(Onderwyser laat tyd toevir 2 groepe om in elkeperiode aan te bied)


• Leerders bied plakkateaan


• Leerders bied plakkateaan

• Leerders stal plakkateteen die klasmuur uit


• Onderwyseres stel drieverskillendebrandstowwe wat uit ru-olie kom, bekend (5 min)

• Leerders ontvangapparaat en bespreekhoe hulle die driebrandstowwe sal toets.Hulle maak ookvoorspellings (10 min)

• Leerders voer die toetsuit en skryf hulwaarnemings neer (30min)


• Onderwyser en klasbespreek toetsing envergelyking van diebrandstowwe (15 min)

• Onderwyser skryf envertaal enigesleutelwoorde watleerders gebruik het toehulle hul waarnemingsgedoen het (15 min)

• Onderwyser stel dieverslagformaat bekenden verduidelik wat vanleerders verwag word(10 min)


• Leerders skryf hulverslae


• Onderwyseres deelprente uit en skryf vraeop die bord (10 min)

• Leerders bespreek dieprente en skryfantwoorde vir die vrae(15 min)

• Leerders vul die tabeloor die voor- en nadelevan verskillende vormevan vervoer in (20 min)


• Leerders doen verslag aan dieklas oor voor- en nadele (elkegroep doen verslag oor eenvorm van vervoer) (25 min)

• Klas orden die prente(5 min)

• Onderwyser lees “Hernubare ennie-hernubareenergiehulpbronne” (10 min)


• Leerders voltooi die opsomming(10 min)

Aktiwiteit 7

• Onderwyseres en leerders leesdie artikel “Hoeveel kos ru-olie?” (20 min)

• Leerders vind uit wat die prysper liter is van anderbrandstowwe wat uit ru-oliekom (vir huiswerk)


• Leerders voltooi die taakkaartoor “Die prys van brandstof”


• Leerders skryf ’n halwe bladsyoor “Energie en die toekoms”(40 min)

34

Vrae Ek dink … Ek weet …

K Wat het ’n kers nodigom te kan brand?

K Wat gebeur wanneer ’n kers brand?

K Waarvandaan kry die kers sy energie?

K Watter soort energie kry ons as ’n kers brand?


Aktiwiteit 22 Taakkaart vir fotostatering

Die brand van ’n kers1. Kyk na die brandende kers en gebruik hierdie vrae om dit met jou

groep te bespreek.

Vrae• Wat het ’n kers nodig om te kan

brand?

• Wat gebeur wanneer ’n kers brand?

• Waarvandaan kry die kers sy energie?

• Watter soort energie kry ons as ’nkers brand?

2. Vul die “Ek dink ...”-kolom in die tabel hieronder in.3. Lees die leesstuk “Energie uit ’n brandende kers” op bladsy 6 om

antwoorde vir die vrae te kry.4. Gebruik nou die korrekte inligting uit die leesstuk en vul die “Ek weet”-

kolom in die tabel in.

35

Taakkaart vir fotostatering

Vergelyk drie verskillende brandstowwe1. Stel die apparaat só op:

2. Vergelyk wat gebeur wanneer jy drie verskillende brandstowwe gebruik omwater te laat kook. Gebruik hierdie vrae om jou te help om jou waarnemingste doen:K Watter kleur is die vlam?K Watter soort brandstof veroorsaak besoedeling? Watter soort

besoedeling word afgeskei?K Watter soort brandstof laat die water die vinnigste kook?

3. Skryf jou waarnemings in die onderstaande tabel.

’n Kers Brandspiritus Paraffien

Vergelyk drie verskillende brandstowwe

Aktiwiteit 55

watergaas

driepoot

kers

watergaas

driepoot

spiritus-brander

paraffien

watergaas

driepoot

spiritus-brander

spiritus

36

Wat ek oor die brandstowwe wou uitvind:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ek het voorspel dat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ek het die volgende gedoen om die soorte brandstof te vergelyk:

Eers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Toe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Daarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Laastens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dit is wat ek oor die energie in die drie soorte brandstof uitgevind het:

Terwyl ek die toets gedoen het, het ek ook die volgende uitgevind:

Ek het uitgevind dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ek het ook uitgevind dat

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ek het ook uitgevind dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Besprekingspunte2. Bespreek hierdie vraag met jou groep nadat jy jou verslag geskryf het:

Dink jy ons het hierdie drie brandstowwe op ’n billike manier vergelyk? Gee redes om jou antwoord te staaf. Besluit op maniere waarop jy die vergelyking billiker sou kon doen.



Leerderskryftaak1. Skryf ’n verslag waarin jy die drie verskillende soorte brandstof vergelyk.

Gebruik die hofies hieronder om jou te help.


37

Taakkaart vir fotostatering

Vervoer en brandstof

Bekyk verskillende voertuie1. Kyk na die prente van verskillende voertuie wat mense vir vervoer

gebruik.2. Bespreek die vrae en skryf dan die antwoorde neer sodat julle verslag

aan die hele klas kan doen.Besprekingsvrae:K Watter soort energieverandering vind plaas wanneer hierdie voertuig

beweeg?K Watter soort brandstof gebruik hierdie voertuig?K Waarvandaan kom hierdie brandstof oorspronklik?K Sal hierdie soort brandstof altyd as ’n energiebron beskikbaar wees?

Gee redes vir jul antwoord.K Is dit goed of sleg vir die omgewing as ons hierdie soort brandstof

gebruik? Gee minstens twee redes vir jou antwoord.3. Vul die tabel hieronder in.

Soort voertuig Voordele Nadele Watter soort brand- Gaan die brandstof gebruik stof gebruik dit? altyd op aarde

beskikbaar wees?

Fiets

Motor (taxi)

Vissersboot

Vliegtuig

Perdekar

Aktiwiteit 66

4. Doen verslag aan die klas oor een vorm van vervoer.5. Rangskik die prente van die voertuie van die een wat die meeste

energie gebruik tot die een wat die minste energie gebruik. Skryf dierangskikking neer

Die meeste energie tot die minste energie

38

ag nee! dis duurder as verledeweek!



LeerderskryftaakDie brandstofprysDie prys van brandstowwe verander elke nou en dan omdat . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Brandstowwe is baie duurder as ru-olie. Waarom? Gee ten minste tweeredes.

Rede 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rede 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

’n GIDStot

43

Imithombo yamandla ehlaziyekayonengahlaziyekiyoI oli, amalahle negesi yimithombo yamandla endalo efunyanwakuqweqwe loMhlaba (Earth’s crust). Ngamanye amaxesha ibizwangokuba yi oli eyifosili, kuba ifumaneka kumanqwanqwa amatyeasezantsi phantsi komhlaba kwaye yazenzekela ngokufa kwezityalonezilwanyana kwiminyaka eliwaka-waka eyadlulayo.

Akakho namnye owaziyo ukuba ingakanani na i oli,amalahle negesievela kuqweqwe lomhlaba. Siyisebenzisa le oli iyifosili ngamandlakangangokuba iyaphela. Ngoko inkampani zemigodi zisoloko ngalolonke ixesha zifuna ukufumana indawo ezintsha ezinale oli yendalo.Zidezikhangele nakwindawo ezinqabileyo, umzekelo: phantsi kolwandle.

Abenzululwazi bacinga ukuba ngenye imini,kungekudala siyakuzesizifumanise siyisebenzise yonke le mithombo ye oli.Sithi i oli eyifosilingumthombo wamandla ongenakuhlaziywa. Oku kuthetha ukuba xa ezioli zisetyenziswe zonke asinakho ukufumana imithombo emitsha naphina.(kuba indalo iyakuthatha iminyaka eliwaka-waka ukwenzaenye.)Abenzululwazi bathekelela ukuba, ukuba siyaqhubekekaukusebenzisa le mithombo ngamandla njengoko sisenza ngoku, onkeamalahle ayakube ephelile ngonyaka wama-2085,ne oli iyakube iphelilengonyaka wama-2030.

Ikhona enye imithombo yamandla efumaneka kwindalo. Umzekelo,singasebenzisa ukukhanya kwelanga ukukhulisa izityalo kwaye nathisingafumana amandla xa sisitya ezi zityalo.Sityala izityalo ngalo lonkexesha, ukuze ukutya okondla imizimba yethu kungapheli. sityala imithikhon’ukuze singaphelelwa ziinkuni.Singabasa iinkuni ukwenza shushuemakhaya Sithi ukutya neenkuni ezivela kwizityalo yimi thomboyamandla ehlaziyekayo.Oku kungenxa yokuba singanakho ukufumanaezinye iinkuni nokutya ngokuthi sityale.Ukukhanya nobushushu obuvelaelangeni,umoya namandla okubaleka kwamanzi yenye yemithomboyamandla ehlaziyekayo.

44

Ixabiseke kangakanani I-Oli ekrwada?Phantse onke amandla kwilizwe lonke avele kwifosili umz:amalahle.• Inxalenye yamalahle isetyenziswa ekuveliseni umbane osuka

kwizikhululo zombane.• Yonke Ii-oli ekrwada isetyenziswa ekuveliseni amafutha

ezithuthi,umz:ipetroli,idizili namafutha enqwelo-moya.

Ambalwa kakhulu amazwe apha ehlabathini athi abe nemveliso ye-oli.La ngamazwe afana ne Saudi Arabia,iIrani,neNigeria.Abizwangokuba ngamazwe avelisa i-oli nayithengisa kumazwe angaphandle-OPEC (Oil Producing and Exporting Countries.) La ngamazweanemigodi ye-oli aze ajongane nokombiwa, ukuhanjiswa, kwanokuthengiswa kwayo kumazwe angena oli. Kumaxesha amaninziithengiselwa amanye amazwe iyi oli engacolwanga ukuze wona lamazwe azicolele ukuzenzela amafutha.

Xa edibene la mazwe eOPEC athi agqibe ngamaxabiso entengiso e-oliekrwada kwa nemayithengiswe .Ixabiso lisoloko lisaziwa ngokwexabisolebhareli yeDola yaseMerika.Umzekelo;ixabiso le oli ekrwada lingama$25 ngebhareli, kodwa eli xabiso le oli ekrwada litshintsha mihla le,njekancinci kwilizwe jikelele ngokuxhomekeka okokuba kuthengiswekangakanani na kwaye ngawaphi na amzwe ayithengayo.

Ilizwe ngalinye elithenga le oli, lithi lihlawulele ukucolwa kwayo yenziweamafutha. Amanye amaxabiso ngala:

• Ixabiso lokuyijika le oli ibe zindidi zamafutha• Ixabiso lokuwathatha nokuwasa la mafutha kubantu

abawasebenzisayo• Ixabiso lokwakha izikhululo zeprtroli

Emva koko ilizwe ngalinye nalo longeza eyalo irhafu kwixabisolamafutha alo.Onke la maxabiso adityaniswa kwixabiso lamafuthaesiwathengayo.

Emzantsi Afrika amanye amaphepha (umz: The Star,Cape Times,Mercury, nePretoria News) athi apapashe ixabiso le oli ekrwada rhoqongosuku. Athi kwakhona apapashe ixabiso lezimbiwa ezibalulekileyoezinjenge Golide, iSilivere, neKopa.

45

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

Bew

egin

gse

nerg

ieK

lank

ener

gie

Lig

ener

gie

Ges

too

rde

ener

gie

Hitt

e-en

erg

ieEl

ektr

iese

ene

rgie

energie en verandinge [graad 7 afrikaans]

Documents