E N H M E P Ω T I K H K A I Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Τ Ι Κ Η Ε Κ ∆ Ο Σ Η Τ Η Σ Α ∆ Ε Λ Φ Ο Τ Η Τ Α Σ ∆ Ρ Ο Σ Ο Π Η Γ Ι Ω Τ Ω ΝΤεύχος 22o Aύγουστος 2015

∆ιανέµ

εται∆ωρ

εάν

Eικόνα εξωφύλλου:

Φωτογραφία του Kώστα Mπαλάφα (1920 - 2011)µε τίτλο «Ζωοτροφές», 1957, από την ενότητα«Kώστας Mπαλάφας - Φωτογραφικές Mνήµεςαπό τη Σύγχρονη Eλλάδα», η οποία θα εκτεθείστο Συνεδριακό µας Κέντρο από τις 8 Αυγούστουέως 30 Οκτωβρίου του 2015.

Περιεχόµενα:

σελ.

• Εκδοτικάπρολόγισµα της Συντακτικής Οµάδας ........................ 1

• Κώστας Μπαλάφαςτης Γεωργίας Ισµιρίδου ............................................... 3

• Οδοιπορικό Γάλλων στο ΣαραντάποροΦεβρουάριος 1917του Θωµά Β. Ζιώγα ...................................................... 5

• Το µυστήριο της µνήµηςτου Θωµά Α. Μουκούλη ............................................. 10

• Τάδε έφη Αριστοτέλης Ωνάσηςτου Νίκου Γ. ∆ηµητρούλη .......................................... 12

• Η πεσµένη πέτρινη «γέφυρα Žέρµας»στον Σαραντάποροτου Θωµά Β. Ζιώγα .................................................... 15

• Εξ ουρανού το µάννατου Θανάση ∆. Ζιώγα ................................................. 26

• Στιγµιότυπα από τη ζωή των µαστόρωντου Νίκου Καθάριου .................................................. 28

• Μόρφωση και αυτοµόρφωσητου Κώστα Κατσιαµάνη .............................................. 30

• Αναµνήσεις αξέχαστεςτου Κώστα Κατσιαµάνη .............................................. 33

• Στον οντά µε τα κυδώνιατου Χρήστου Τσιγκούλη ............................................. 35

• Καντσιώτικες αυλόπορτες του παλιού καιρούτου Θωµά Αθανασίου Μουκούλη ............................... 36

• ∆εύτερη βυζαντινή βρεφοκρατούσα Παναγίατου Θωµά Β. Ζιώγα ..................................................... 42

• Παλιές γραφές για τη ∆ροσοπηγήΕπιµέλεια Θωµά Β. Ζιώγα ........................................... 44

• Σχεδίαση εθνικής οδού στην κοιλάδατου Σαραντάπορου, το 1928του Χαρίλαου Γ. Γκούτου ........................................... 45

• Μοναστήρι/Μπιτόλια 1828Η σφαγή των Αλβανών µπέηδωνΕπιµέλεια Θωµά Β. Ζιώγα ......................................... 48

• Αγγίγµατα µνήµης Χρήστου Τσιγκούλητου Γιάννη Κανναβού ................................................. 50

• Γ. Ι. Βελλάς «Το Προσφυγόπουλο που διακρίθηκε»του Νίκου Φασούλη .................................................... 51

• Φωτοθήκη ................................................................... 55

• Νέα και δραστηριότητες της Αδελφότητάς µας ..... 59

1

Εκδοτικά

Γέφυρα Πλάκας (1866), Άραχθος.Μέγα πλήγµα δέχτηκε το έθνος των απανταχούκουδαραίων, δηλ. των τεκτόνων της πέτρας,από την κατάρρευση της περιώνυµης γέφυραςτης Πλάκας στον Άραχθο ποταµό, στην επαρ-χία Τζουµέρκα της Άρτας. Το µεγαλούργηµααυτό του λαϊκού αρχιτέκτονα Κώστα Μπέκα, απότο φηµισµένο µαστοροχώρι Πράµαντα των Τζου-µέρκων, είχε χτιστεί το 1866. Άψογο αισθητικάκαι τεράστιο σε µέγεθος είχε καταστεί το σύµ-βολο της αξιοσύνης των Ηπειρωτών µαστόρωντης πέτρας. Όλοι έµεναν ενεοί και µαγεύονταναπό τον λεπτοκαµωµένο και αιθεροπέτη πετρό-κτιστο θόλο του, και απορούσαν για το πωςµπορεί να στέκεται τόσο µεγάλος και ψηλόςπου ήταν. Και όµως, ο καλός σχεδιασµός και ητεχνική αρτιότητα στη δόµησή του το έκαναν νααντέξει 150 χρόνια, παρόλο που είχε το µεγα-

λύτερο άνοιγµα τόξου σε όλη την Ελλάδα (40 µ.άνοιγµα x 20 µ. ύψος).

Η βάσκανη τύχη κατατρέχει όλα τα ανθρώπιναδηµιουργήµατα. Έτσι, την αποφράδα ηµέρα 31-01-2015 η γέφυρα κατέπεσε, ύστερα από πο-λυήµερες κατακλυσµιαίες βροχές και δυνατούςανέµους, γιατί είχε αφεθεί, από την αδιαφορίατων Αρχών, παντελώς ασυντήρητη. ∆εν αρκείµόνο στα χαρτιά να κηρυχθεί ένα τέχνηµα ως«προστατευόµενο µνηµείο», απαιτείται ταυτό-χρονα και η τακτική συντήρησή του για να µα-κροηµερεύσει, πράγµα που δεν έγινε επίδεκαετίες πολλές στη γέφυρα της Πλάκας. Στοάκουσµα της είδησης οι καρδιές όλων, και κυ-ρίως των πετράδων κτιστών της Ηπείρου, µα-ράζωσαν. Το µέγιστο έµβληµα της τέχνης τους,η υλική πιστοποίηση της ευτεχίας τους, η πανέ-µορφη και εν ταυτώ πελώρια σε µήκος και ύψοςγέφυρα της Πλάκας, το θαυµαστό αυτό έργοτου πρωτοµάστορα Κώστα Μπέκα, είχε χαθείδια παντός και όλοι αναφώνησαν ένα πονεµένο

Το γεφύρι της πλάκας, φωτ. από το βιβλίο του Σπύρου Ι. Μαντά “Τα Ηπειρώτικα Γεφύρια” εκδόσεις “Λαϊκό Πολύπτυχο”.

2

ΓΙΑΤΙ; Το απίστευτο συνέβη και η απώλεια δενείναι πλέον αναστρέψιµη, παρόλα όσα ειπώθη-καν πάνω στην ταραχή της πρώτης στιγµής.

Εναπόκειται πλέον στην ιστορία να διατηρήσειζώσα τη µνήµη και του µνηµείου που χάθηκε καιτου αρχιµάστορα Κ. Μπέκα που ήταν ο ποιητήςτου. Άλλωστε, ο αρχαίος ελεγειακός ποιητήςΤυρταίος (7ος π.Χ.) έλεγε, και είχε απόλυτο δί-καιο, ότι «Ουδέποτε κλέος εσθλόν απόλλυται,ούδ’ όνοµα αυτού», δηλαδή «Ποτέ δεν χάνεται ηκαλή φήµη, ούτε το όνοµα αυτού που την έχει».

Γέφυρα Κάντσικου (1717), ΣαραντάποροςΠαίρνοντας αφορµή από τα παραπάνω καιεπειδή οι συνθήκες είναι ανάλογες, θυµίζουµεότι και το δικό µας «Καντσιώτικο γεφύρι» έχειανάγκη από συντήρηση, αν θέλουµε να υπάρχεικαι να µας τιµά µε την παρουσία του. Ήδη, στιςδυο όψεις του είναι, από εικοσαετίας και πλέον,εµφανής κατά τµήµατα η απώλεια του κονιάµα-τος στις τοιχοδοµές, η αποδόµηση στη στέψητου εµβόλου, η αποτριβή κάποιων τοξολίθων καιη επικίνδυνη υποσκαφή της αριστερής όχθηςάναντα και εγγύτατα στη γέφυρα. Ας γίνει κά-ποια ενέργεια προς της αρµόδιες Αρχές για µιαχαµηλού κόστους συντήρηση τώρα, η οποία θααποσοβήσει κατοπινές µείζονες βλάβες ή καιαπώλεια. Τα σύγχρονα δοµικά υλικά αρµολόγη-σης είναι πολύ βελτιωµένα, αντέχουν τις υετι-κές προσβολές και διατίθενται σε ποικίλεςαποχρώσεις, ώστε να µην αλλάξει η αισθητικήτων λιθόκτιστων όψεων. Ίδωµεν!

ΠρότασηΤο 2017, ήτοι µετά από δυο έτη, συµπληρώνον-ται 300 χρόνια από τότε που χτίστηκε το γεφύριµας στο Σαραντάπορο. Με την ευκαιρία αυτήςτης επετείου και στο πλαίσιο των πολιτιστικώνεκδηλώσεων του χωριού µας, προτείνουµε ναοργανωθεί από την Αδελφότητα στο Συνε-δριακό-Πνευµατικό Κέντρο ∆ροσοπηγής συµ-πόσιο µε θέµα τα «Τοξωτά πετρογέφυρα τηςεπαρχίας Κόνιτσας», αυτά που υπάρχουν καιόσα ήσαν και τα θυµούνται ακόµη. Είναι αρκετοίοι ειδικοί γεφυρολόγοι ερευνητές που µας εκτι-µούν και είναι διαθέσιµοι. Θέλει απόφαση καιπρογραµµατισµό και µέχρι τώρα δείξαµε ότι ταδιαθέτουµε. Ίδωµεν και πάλι!.

Η Συντακτική Οµάδα

Το γεφύρι της πλάκας, φωτ. από το λεύκωµα “Ήπειρος”του Νίκου ∆εσύλλα.

Τόπο στα νιάταΤο ∆.Σ. της Αδελφότητας, αρχής γενοµένης απότο περασµένο καλοκαίρι, έλαβε µηνύµατα ελπί-δας για το µέλλον της Αδελφότητας από τιςπρωτοβουλίες της νεολαίας ∆ροσοπηγής γιατην ενεργό συµµετοχή τους στα κοινά µε νέεςπροτάσεις και ιδέες. Καλωσορίζουµε αυτές τιςπρωτοβουλίες και θα είµαστε αρωγοί τους.

∆.Σ.

3

Κώστας ΜπαλάφαςΈκθεση φωτογραφίας στο Συνεδριακό - Πνευ-µατικό Κέντρο ∆ροσοπηγής

8 Αυγούστου - 30 Οκτωβρίου 2015.

Όπως είχαµε προαγγείλει από το προηγούµενοτεύχος, το ∆.Σ. της Αδελφότητας µας εξασφά-λισε, µε την ευγενική παραχώρηση και ανταπό-κριση από το Φωτογραφικό Αρχείο του ΜουσείουΜπενάκη, έκθεση φωτογραφίας του σπουδαίουφωτογράφου Κώστα Μπαλάφα µε τίτλο “Φωτο-γραφικές Μνήµες από τη σύγχρονη Ελλάδα”,και αποτελεί για µας το φετεινό κορυφαίο πολιτι-στικό γεγονός. Εκ µέρους του ΦωτογραφικούΑρχείου του Μουσείου Μπενάκη η επιµελήτριατης έκθεσης κα Γεωργία Ιµσιρίδου µας έστειλεπρος δηµοσίευση το ακόλουθο κείµενο - πα-ρουσίαση µε αναφορά στο έργο του µεγάλουαυτού καλλιτέχνη και µάγου της ασπρόµαυρηςεικόνας.

∆.Σ.

Κώστας Μπαλάφας1920 - 2011της Γεωργίας Ιµσιρίδου

Ο Κώστας Μπαλάφας συγκαταλέγεται ανάµεσαστους σπουδαιότερους καλλιτέχνες της γενιάςτου. Yπήρξε ένας ακούραστος λαογράφος, πουείχε σκοπό στη ζωή του να καταγράψει για νααφήσει κληρονοµιά στις επόµενες γενιές, τοντρόπο ζωής, τα ήθη και τα έθιµα των ανθρώπωντης εποχής του. Ήταν ένας λαϊκός καλλιτέχνηςπου από αγάπη προς την τέχνη και την πατρίδατου, θέλησε να αποτυπώσει µε τη φωτογραφικήτου µηχανή τις παραδόσεις που θεωρούσε πωςχάνονταν µε το πέρασµα του χρόνου και τηνεξέλιξη του σύγχρονου τρόπου ζωής. «Εικόνεςπου φθείρει ο χρόνος και τρώει ο πολιτισµός»,όπως ο ίδιος συνήθιζε να λέει.Μέσα από 15.000 φωτογραφικά θέµατα συµ-πληρωµένα µε κινηµατογραφικές ταινίες, ηχητι-κές και γραπτές µαρτυρίες, κατέγραψε τοΑντάρτικο στην Ήπειρο και στη συνέχεια όλες

τις εκφάνσεις της µεταπολεµικής ελληνικής κοι-νωνίας. Ο τόπος του, αποτέλεσε τον πυρήνα τηςφωτογραφικής του δηµιουργίας. Όντας Ηπει-ρώτης, γνώριζε καλά το ορεινό τοπίο: τις κορ-φές, τις πλαγιές, τα φαράγγια, τις γιδόστρατες.Γι’ αυτό το σεβάστηκε και το αποτύπωσε µε ταπαντοτινά του γνωρίσµατα, χωρίς ωραιοποι-ήσεις, αφού πρωτίστως το βλέµµα του είχε δια-µορφωθεί από τα βιώµατα και τα ιδεώδη του. Οικάτοικοι, είναι οι δικοί του, απλοί άνθρωποι τουµόχθου, µακριά από τα µεγάλα αστικά κέντρα.Φτωχοί, όχι όµως δύστυχοι και εξαθλιωµένοι.Έχουν αξιοπρέπεια, αποφασιστικότητα και αγω-

νιστικό φρόνηµα. Εµβληµατική µορφή, αυτή τηςΗπειρώτισσας µάνας. Η γυναίκα - µάνα, ζωντανόκύτταρο του εξαρθρωµένου µεταπολεµικά, ελ-ληνικού κοινωνικού ιστού.

Για περισσότερα από πενήντα χρόνια, εργά-στηκε αθόρυβα, µε επαγγελµατισµό, συνέπειακαι άφταστο ήθος. Τις αξίες που από νέος εν-στερνίστηκε και µε αυτές πορεύτηκε στη ζωήτου, τις ακολούθησε και στον τρόπο µε τον

Κώστας Μπαλάφας. Στο δρόµο για το µεροκάµατο, 1965.© Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

4

οποίο υπηρέτησε την τέχνη του. Υπήρξε πάνταερασιτέχνης, µε την κυριολεκτική ερµηνεία τηςλέξης. ∆ηλαδή εραστής της τέχνης, που αρνή-θηκε την επαγγελµατική εµπλοκή του στο χώρο,ώστε απερίσπαστος από τις επιθυµίες τουόποιου πελάτη να ελέγχει το καλλιτεχνικό απο-τέλεσµα των εικόνων του. Με µοναδικό κίνητροτο προσωπικό χρέος του καλλιτέχνη και χωρίςποτέ να έχει ωφελιµιστική σχέση µε το έργοτου, το παρέδωσε στην ιστορία του τόπου του,στην ερευνητική κοινότητα και στο κοινωνικόσύνολο.

Η έκθεση µε τίτλο Φωτογραφικές µνήµες απότη σύγχρονη Ελλάδα, περιλαµβάνει εικόνεςαπό το σύνολο του έργου του Κώστα Μπαλάφα,οι οποίες προβλήθηκαν για πρώτη φορά στοΦωτογραφικό Κέντρο Σκοπέλου το 1995 καιέκτοτε έχουν ταξιδέψει σχεδόν σε όλη την Ελ-λάδα. Η Αδελφότητα ∆ροσοπηγιωτών, απευθύν-θηκε στο Φωτογραφικό Αρχείο του ΜουσείουΜπενάκη για την παρουσίαση της έκθεσης στοΣυνεδριακό - Πνευµατικό Κέντρο ∆ροσοπηγής.Είναι χαρά και τιµή µας να µεταφέρουµε τις φω-τογραφίες του Κώστα Μπαλάφα όπου µας ζη-τείται, διότι µαζί µε αυτές µεταφέρεται η αγάπηκαι η υπερηφάνεια που ένοιωσε ο ίδιος για αυ-τόν τον τόπο και που εµείς οφείλουµε να επα-ναπροσδιορίσουµε. Το έργο του και η ζωή τουας µας βοηθήσουν να βρούµε το δρόµο.

Γεωργία Ιµσιρίδου

Φωτογραφικό ΑρχείοΜουσείου Μπενάκη

Κώστας Μπαλάφας.Μετέωρα, 1978.

© Φωτογραφικό ΑρχείοΜουσείου Μπενάκη

Κώστας Μπαλάφας. Για το σχολείο, Γιάννενα 1960..© Φωτογραφικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη

5

Οδοιπορικό Γάλλων στο ΣαραντάποροΦεβρουάριος 1917Επιµέλεια Θωµά Β. Ζιώγα

Εισαγωγή επιµελητή

Πριν από εκατό χρόνια ξέσπασε στην Ευρώπη ο1ος παγκόσµιος πόλεµος (1914 ~ 1918). Έναςπολυαίµακτος πόλεµος, στον οποίον ενεπλάκη-σαν σχεδόν όλα τα ευρωπαϊκά έθνη, είτε κλί-νοντας προς την Αντάντ (Γαλλία, Αγγλία), είτεπροτιµώντας την αντίπαλη Τριπλή Συµµαχία(Γερµανία, Αυστρία, Ουγγαρία). Με τη λήξη τουκαι τις συµφωνίες που υπογράφηκαν καθορί-στηκαν τα σύνορα σχεδόν όλων των κρατών,αυτά περίπου που υπάρχουν και τώρα. Είναιφυσικό, οι σύµµαχοι της νικήτριας Αντάντ ναεπωφελήθηκαν περισσότερο. Και η Ελλάδα,δυστυχώς, δεν ήταν µεταξύ αυτών. Ευτυχώς,την τελευταία περίοδο, το βενιζελικό κράτοςτης Θεσσαλονίκης διέσωσε τα προσχήµαταέναντι των νικητών.

Την εποχή αυτή η Ελλάδα χειµαζόταν από ένανεθνοκτόνο διχασµό και είχε χωριστεί σε δυοστρατόπεδα. Το ένα είναι οι ανταντόφιλοι (οι βε-νιζελικοί), και το άλλο οι γερµανόφιλοι (βασιλικοίκαι παλαιοκοµµατικοί), που επίσηµα κήρυτταν

µια υποκριτική ουδετερότητα, η οποία στην ου-σία ήταν γερµανοφιλία. Με τον όρο διχασµόςνοούνται ο εξαναγκασµός σε παραίτηση της αν-ταντόφιλης κυβέρνησης Βενιζέλου τον Σεπτέµ-βριο του 1915 και τα επακόλουθα συµβάντα,ήτοι γερµανόφιλοι βασιλικοί, επίστρατοι, διαδο-χικές κυβερνήσεις, το κράτος της Θεσσαλονίκηςαπό την Εθνική Άµυνα µε ηγέτη τον Βενιζέλο,Νοεµβριανά, αναθεµατισµός Βενιζέλου, (ιδέΦωτ. 1), επέµβαση της Αντάντ, αποκλεισµός,κ.λπ.. Στην ουσία η Ελλάδα είχε χωριστεί στηµέση µε µια ουδέτερη ζώνη, (ιδέ χάρτη Φωτ. 2),που άρχιζε από τα Μαστοροχώρια της Κόνιτσαςκαι κατέληγε στο Λιτόχωρο Πιερίας επί του Θερ-µαϊκού κόλπου, την οποία επιτηρούσαν οι Γάλ-λοι. Τότε στρατοπέδευσαν σε µερικά δικά µαςµαστοροχώρια γαλλικές αποικιακές µονάδες(π.χ. Καστάνιανη, Κάντσικο, Επταχώρι, κ.α.), κα-

Φωτ. 2. Εφηµ. L’Illustration, 17-03-1917. Χάρτης της ουδέτερης ζώνης του διχασµού, µε τα βόρεια και νότια όριά της, η οποία χώ-ριζε την «Ελλάδα της Θεσσαλονίκης» (ανταντόφιλοι, βενιζελικοί) από την «Ελλάδα των Αθηνών» (γερµανόφιλοι, βασιλικοί).

Φωτ. 1. Εφηµ. L’Illustration, 21-04-1917. Η καταραµένη «γκρη-µάδα» που σχηµατίστηκε από το «ανάθεµα» στο Βενιζέλο, µα-κάβριο σύµβολο του ολέθριου διχασµού, στο πεδίο του Άρεως,µε φόντο τη Σχολή Ευελπίδων.

6

θώς θυµούνταν οι παππούδες µας που µολο-γούσαν για µαύρους στρατιώτες. Όλα τα Μα-στοροχώρια βρίσκονταν µέσα ή πάνω στα δυοόρια αυτής της ουδέτερης ζώνης, ενώ η Κόνιτσαανήκε στους βασιλικούς της Αθήνας.

Μέσα σ’ αυτό το κλίµα, η παρισινή εφηµερίδαL’Illustration, δηµοσίευσε µια σειρά ανταποκρί-σεις και φωτογραφίες, (όπως αυτές που δηµο-σιεύονται εδώ), του ειδικού απεσταλµένου τηςRobert Vaucher στο βαλκανικό µέτωπο, οι οποίεςιστορικά µας αφορούν, διότι σχετίζονται µε τονεθνικό ανταγωνισµό στο χώρο της Β. Ηπείρουτην εποχή εκείνη και την εµπλοκή σ’ αυτόν τωνξένων δυνάµεων, µε τεράστιες παράπλευρεςαπώλειες στην τοπική κοινωνία. Μια ενδιαφέ-ρουσα γραφή είναι αυτή της οδοιπορίας πουέκανε ο ανταποκριτής, µε συνοδεία Σενεγαλέ-ζων ακροβολιστών, τον Φεβρουάριο του 1917,από Λιασκοβίκι/Λεσκοβίκι µέχρι Λαψίστα/Νεά-πολη Κοζάνης, µέσα από τον χώρο των Μαστο-ροχωρίων, (όρα χάρτη Φωτ. 3). Σε όποιο χωριόβρίσκει κατάλυµα γράφει για τα συµβάντα τηςδιαδροµής που προηγήθηκε. Από την περι-γραφή, αλλά και από τον συνοδευτικό χάρτη

πορείας, φαίνεται ότι δεν ακολουθήθηκε η πα-ραποτάµια όδευση, αλλά το ορεινό µονοπάτιστη αριστερή πλευρά του Σαραντάπορου, δηλ.δίπλα από τα χωριά Καστάνιανη, Μπλήζιανη,Κάντσικο, τα οποία όµως δεν περιγράφονται.

Την εφηµερίδα βρήκε ο ερευνητής ∆ηµήτρηςΦασούλης του Θωµά από το Κεφαλοχώρι. Τηµετάφραση και την απόδοση των κειµένωνέκανε η Αικατερίνη Παπαδηµητρίου συζ. Κων-σταντίνου, πτυχιούχος γαλλικής, την οποία ιδι-αιτέρως ευχαριστώ. Τον σχολιασµό και τηνεπιµέλεια της παρουσίασης των κειµένων ανέ-λαβα εγώ, µε το παρόν άρθρο.

Οι εκθετικές σηµειώσεις, οι εµφατικές γραφέςκαι όλες οι γραφές µέσα σε αγκύλες [ ] είναιεπεξηγήσεις δικές µου.

Ίζβορος [Αµάραντος], 8 Φεβρουαρίου [1917]

Μόλις ξηµερώνει. Μια ψιλή βροχή πέφτει κατά δια-λείµµατα. Ο ουρανός έχει ένα σκούρο γκρίζοχρώµα. Η µικρή µας φάλαγγα ξεκινάει [από το Λια-σκοβίκι/Λεσκοβίκι] αργά. Περνάµε το τελευταίο ιτα-

Φωτ. 3. Εφηµ. L’Illustration, 17-03-1917. Απόσπασµα χάρτη της περιοχής που διέσχισε ο ειδικός απεσταλµένος της εφηµερίδας,και ειδικότερα της περιοχής των Μαστοροχωρίων, στον οποίο τα τοπωνύµια και τα οικωνύµια αναγράφονται µε τις παλιές τουςονοµασίες που ήσαν σε χρήση τότε.

7

λικό φυλάκιο και παίρνουµε τα στενά πετρώδη µο-νοπάτια που απολήγουν στον Ίζβορο [σηµ. Αµά-ραντος]. Τα µουλάρια µας, οδηγηµένα απόντόπιους Αλβανούς, έχουν, ευτυχώς, σταθερόβήµα.

Οι Σενεγαλέζοι ακροβολιστές που µας πλαισιώ-νουν είναι ρωµαλέοι, καλοί στρατιώτες, µε πόδιασιδερένια που σκαρφαλώνουν µε σωστό βήµα τοένα βουνό µετά το άλλο, χωρίς ποτέ να απελπί-ζονται από την τραχύτητα του εδάφους. Οι ώρεςπερνούν. Φθάνουµε σ’ ένα χωριό χτισµένο στηνπλαγιά ενός λόφου, αποτελούµενο από 20 ~30σπίτια χτισµένα µε ξερολιθιές, µε τρύπες εν εί-δει παραθύρων. Ένα φτωχό και άθλιο χωριό,[µάλλον πρόκειται για το Κορσάτσικο, που µε-τονοµάστηκε σε Προσήλιο και δεν υπάρχειτώρα], όπως είναι όλα σ’ αυτές τις απογυµνω-µένες περιοχές όπου τα λιβάδια είναι ανύπαρ-κτα και όπου µερικά µικρά καλαµποκοχώραφααποτελούν τις µόνες καλλιεργηµένες περιοχέςµέσα σ’ ένα χάος θλιβερών και µονότονων βου-νών.

Συγκίνηση: Λίγο πριν την άφιξή µας, ένας άντραςδολοφονείται από τον αγροφύλακα, την µόνη ορ-γανωµένη Αρχή της χώρας. Οι άντρες του χω-ριού, οπλισµένοι µε τσεκούρια και παλιά όπλατον καταδιώκουν και ζητούν τη βοήθειά µας. Εί-ναι, λοιπόν, ένα λυσσαλέο ανθρωποκυνηγητό·αξιωµατικοί και πυροβολητές προσπαθούν ναβρουν τον ένοχο, αλλά εις µάτην, διότι µέσα στιςθαµνώδεις περιοχές τα καταφύγια αφθονούν.

Πρέπει να συνεχίσουµε την πορεία µας, αν θέ-λουµε, µέσω αυτών των δύσβατων µονοπατιών,να φθάσουµε στον Ίζβορο [σηµ. Αµάραντος]πριν νυχτώσει, (ιδέ Φωτ. 4). Μετά από έναν από-τοµο κατήφορο, συναντάµε αυτό το πρώτο χω-ριό, καθαρά Ηπειρώτικο. Όλα τα σπίτια έχουνέναν ελληνικό σταυρό και ένα γαλάζιο δικέφαλοαετό µέσα σε άσπρο φόντο. ∆εν είναι πλέον η Αλ-βανία και δεν είναι ακόµα η Ελλάδα. Μέσα σεπολλά σπίτια ένα πρόσωπο, πάντα το ίδιο, περι-τριγυρισµένο µε πρωτόγονες ζωγραφιές γαλά-ζιες και άσπρες, διακοσµεί το τζάκι. Μοιάζει πολύµε τον Κωνσταντίνο, αλλά οι κάτοικοι δεν το οµο-λογούν. Όταν τους ρωτούν αν είναι ο Ζωγράφος,ο υπερασπιστής της ελεύθερης Ηπείρου, απο-φεύγουν να απαντήσουν ναι ή όχι, και φυλάσ-σοντας τον εαυτό τους ούτε και χαµογελούν.Καηµένοι άνθρωποι! Βρίσκονται σε µεγάλη µιζέ-ρια και γνωρίζουν εκ πείρας ότι σ’ αυτή τη χώραδεν πρέπει να συζητάς τις προτιµήσεις σου, διότιο νικητής έχει πάντα την τάση να λεηλατεί και νακαίει το σπίτι σας, αν δεν ανήκετε στους οπαδούς

του. Θεωρείστε τον εαυτό σας πανευτυχή, αν δενσας κάνει να περάσετε από τη ζωή στον θάνατο.

Αυτό το βράδι το κρύο είναι σφοδρό. Οι Σενεγα-λέζοι, καθισµένοι σταυροπόδι γύρω από τη φω-τιά τους, γελούν στην ιδέα ότι δεν θα φυλάξουνσκοπιά αυτή τη νύχτα. Μέσα στο µοναδικό κα-θαρό δωµάτιο του χωριού, ανάψαµε και εµείςµια µεγάλη φωτιά, και αφού εδώ κρεβάτια δενυπάρχουν, ξαπλώσαµε, τυλιγµένοι µέσα σε κου-βέρτες, πάνω στο πατηµένο χώµα.

Μπουρµπουτσκό [Επταχώρι], 10 Φεβρουα-ρίου [1917]

Το σκοτάδι είναι ακόµα πυκνό, όταν ένας Σενε-γαλέζος έρχεται να µας ξυπνήσει.

- Βρέχει ακόµα; ρωτάει ο διοικητής.

- Όχι, κ. διοικητά, δεν έπεσε καθόλου νερό.

Καθένας εκδηλώνει την ικανοποίησή του καιαφήνει έναν αναστεναγµό ανακούφισης. Αλλά οΑµπντουλάχ, µετά από ένα λεπτό, ξαναλέειήσυχα «Έπεσε χιόνι». Πραγµατικά όλα είναιάσπρα, το κρύο τσούζει. Οι Σενεγαλέζοι δεν είναιλιγότερο χαρούµενοι. Ποιος, λοιπόν, έλεγε ότι ταµαύρα στρατεύµατα δεν θα µπορούσαν να αντέ-ξουν τις ευρωπαϊκές οµίχλες;

Η φάλαγγα ανασχηµατίζεται, προχωρεί µε ελιγ-µούς κατά µήκος των βουνών, κατεβαίνει πλα-γιές κατακόρυφες, περνάει µικρές αλβανικέςγέφυρες πάνω σε ζώα, και µετά από πολλές

Φωτ. 4. Eφηµ. L’Illustration, 17-03-1917. Σε µετάφραση: «Το κα-ραβάνι, στο οποίο συµµετείχε ο ειδικός απεσταλµένος της L’Il-lustration και η ακολουθία του από Σενεγαλέζους, περνώνταςέναν χείµαρρο πάνω σε µια αλβανική γέφυρα και πάνω σε γαϊ-δούρια, µεταξύ Ιζβόρου και Καστάνιανης». [Πρόκειται για τηνυπάρχουσα και τώρα «γέφυρα Γιάτση», στο ποτάµι µεταξύΙσβόρου (Αµάραντος) και Πλάβαλης (Αγία Βαρβάρα)].

8

ώρες φθάνει στη γέφυρα της Στράτσιανης1[σηµ. Πύργος] απ’ όπου οι ακροβολιστές και οδιοικητής τους συνεχίζουν για την Πρισόγιανη[σηµ. Πυρσόγιαννη], ενώ εµείς περνάµε τον Σα-ραντάπορο, κατευθυνόµενοι προς την Καστά-νιανη. Όλη αυτή η περιοχή είναι έρηµη και µεανάκατη ανάγλυφη όψη. ∆εν υπάρχουν παράβράχια και φρύγανα, εκεί όπου προχωρούµεαργά πάνω σε πίστες που γειτονεύουν µε γκρε-µούς. Μέχρι το Μπουρµπουτσκό [σηµ. Επτα-χώρι], όπου φθάνουµε µετά από δυο µέρες µεµουλάρι, το τοπίο είναι απογοητευτικό. ∆ιακό-πτεται σπάνια από συνοικισµούς σπιτιών από λά-σπη ή ξερολιθιές. Οι κάτοικοι πεθαίνουν απόπείνα, έχοντας για κύρια τροφή µόνον µερικέςγαλέτες από καλαµποκάλευρο. Βαδίζουµε εδώκαι τέσσερις µέρες χωρίς να συναντήσουµε στα

µονοπάτια κάποιο καραβάνι ή κάποιον βοσκό.Επίσης µια ευχάριστη έκπληξη· περπατώνταςκοντά στο ποτάµι, έτυχε να διασταυρωθούµε µεγαλλικές οµάδες που µετέφεραν πάνω σε µου-λάρια µυδραλιοβόλα, τα οποία είχαν σκεπαστείµε πάχνη.

Κρατήσαµε µια µικρή συνοδεία από τους Σενεγα-λέζους ακροβολιστές, οι οποίοι µας άφησαν εδώ[στο Μπορµπουτσκό/Επταχώρι]. ΑκροβολιστέςΤυνήσιοι, Άραβες από το Sfax, θα µας συνοδεύουνστα χιόνια που σκεπάζουν τα βουνά Παλιοκρί-µηνο2/ Paljokrimero [τώρα λέγεται Βόιο µε υψη-λότερη κορυφή το Παλιοκριµήνι 1.806 µ.], ταοποία, όπως για παράδειγµα η Žάλα3/Jala [τώραλέγεται Προφήτης Ηλίας Žουπανίου 1.803 µ.],έχουν υψόµετρο περίπου 1.800 µ.

1. Πρόκειται για τη λιθόκτιστη τοξωτή «γέφυρα Στράτσιανης»(σηµ. Πύργος), που κατέπεσε περί το 1920 καθώς λένε στονΠύργο, λόγω υποσκαφής και ανατροπής του δεξιού βάθρου(προς Πύργο) από κάποια ορµητική νεροκατεβασιά του πο-ταµού. Είχε κτισθεί το 1872, [ιδέ “Περί των εν Ηπείρω αγα-θοεργηµάτων”, του Ι. Λαµπρίδη, µέρος B’, εν Εθήναις 1880,σελ. 187, όπου υπάρχουν λεπτοµέρειες για τον τρόπο κατα-σκευής], ακριβώς στο ίδιο σηµείο που είναι τώρα η µεταλλική(Bailey/Μπέλεϋ) γέφυρα διάβασης του ποταµού από την αµα-ξιτή οδό προς τον Πύργο, και ένωνε την τοποθεσία «Παλιο-χώρι» του Πύργου µε την έναντι περιοχή «Μπάρα_Τσιώτη» τηςΜόλιστας. Το αριστερό βάθρο (προς Μόλιστα) της σηµερινήςµεταλλικής γέφυρας στηρίζεται πάνω στο καλώς διατηρού-µενο κατάλοιπο του βάθρου της παλιάς λιθογέφυρας, στοοποίο εµφανέστατη είναι η καµπύλη του τόξου (υπάρχει φω-τογραφία). Στη δεξιά όχθη (προς Πύργο) σώζεται ακόµη µέσαστην κοίτη ένα ογκώδες κατάλοιπο λιθοδέµατος, µε τους δο-µηµένους λίθους των όψεων διατεταγµένους ορθίως, δείγµαστροφής 90ο κατά την ανατροπή του (υπάρχει φωτογραφία).Μετά την πτώση της γέφυρας, επειδή όλα τα κείµενα προςτην δεξιά πλευρά του Σαραντάπορου χωριά αποκλείονταναπό την Κόνιτσα, (π.χ. Πύργος, Πυρσόγιαννη, Βούρµπιανη,Οξυά, κ.λπ), αναγκαστικά όλοι πορεύονταν προς την απόµα-κρη «γέφυρα ∆ερβενίου», χασοµερώντας βέβαια, έως ότουστήθηκε το 1922 στην ίδια θέση µια µεταλλική δικτυωτή γέ-φυρα (ιταλική) η οποία παρασύρθηκε το 1938. Αµέσως τότεκατασκευάστηκε την ίδια χρονιά, σε απόσταση περίπου 1 χλµ.προς τα ανάντη, στη θέση «Ντέρτη» της Καστάνιανης, όπου ηκοίτη είναι στενότατη, ξυλογέφυρα µε κρεµαστό από συρµα-τόσχοινα ξύλινο φορέα, η οποία, µε άδεια των Αρχών, λει-τουργούσε µε διόδια για µια δεκαετία περίπου. Η κατασκευήκαι λειτουργία της ξυλογέφυρας έγινε από Στρατσιανίτες,όπως πολλοί βεβαιώνουν στη Στράτσιανη. Από τα δεξιά τουΣαραντάπορου χωριά (π.χ. Πυρσόγιαννη, Βούρµπιανη) αυτήλεγόταν «ξυλογέφυρα Στράτσιανης», ενώ στα χωριά της αρι-στερής όχθης (π.χ. Κάστάνιανη, Μόλιστα) την ονόµαζαν «ξυ-λογέφυρα Ντέρτης».Τέλος, τα υπάρχοντα λείψανα λίθινου ακροβάθρου στη βρα-χώδη όχθη (προς Πύργο) µαρτυρούν ότι παλιά υπήρχε καιστη θέση «Ντέρτη» τοξωτό πετρογέφυρο, διάφορο από τη«γέφυρα Στράτσιανης». Στο άρθρο του Χαρ. Γκούτου “Σχε-δίαση εθνικής οδού στην κοιλάδα του Σαραντάπορου το1928”, που δηµοσιεύεται στο παρόν τεύχος, ο νοµοµηχανικόςστην έκθεσή του αναφέρει την ύπαρξη των ακροβάθρων δυο

λίθινων θολωτών γεφυρών στη θέση «Ντέρτη».

2. ∆εν γνωρίζουµε τώρα πως ονοµαζόταν αυτό το βουνό κατάτην αρχαιότητα. Τότε Βόιον ονόµαζαν όλο µαζί το ορεινό συγ-κρότηµα Γράµµου και Σµόλικα. Στην υψηλή ζώνη του υπήρχεάλλοτε ο οικισµός «Κριµήνι», ο οποίος, µάλλον για το δυσχεί-µερο της περιοχής, εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του,ενώ η έκτασή του περιήλθε κατά το πλείστον στο χωριό Επτα-χώρι. Αυτοί εγκαταστάθηκαν στο νέο «Κριµήνι» Κοζάνης (το1913 απογράφεται µε 540 άτοµα). Προς αντιδιαστολή, το πα-λιό ορεινό χωριό λεγόταν στο εξής «Παλιοκριµήνι». Εξ αυτούονόµασαν «Παλιοκριµήνι/ Παλιοκρίµηνο» όλο το βουνό, όπωςκαι την υψηλότερη κορυφή του. Η γαλλική γραφή Paljokrimeroελάχιστα απέχει από την πραγµατική.Η ονοµασία «Κριµήνι», σχηµατισθείσα από το σλάβικο θέµαkrjm- και την επιθετική κατάληξη –inj, αποδίδεται ως «Βοσκαριά| Βοσκιές | Εύβοτος τόπος», λόγω των εκτεταµένων, χλοερών,υψιπέδων λιβαδιών της περιοχής. Στα παλ. Σλ. krjma/krjmj (=τροφή – χορτάρι για τροφή ζώων, βοσκή, χόρτασµα), krjmiti (=τρέφω – βόσκω, νέµω) και krjmjnica (= τρέφoυσα – τρόφιµος,θρέµµα, Λατ. alumna). Σφόδρα χωλαίνουν γλωσσολογικά ερ-µηνείες από το αρχ. Ελλ. «κρηµνός» (= γκρεµός) και το αρχ.Ελλ. «κρυµός» (= παγωνιά, παγετός).

3. Όλο αυτό το βουνό είναι γνωστό και ως «Ρουσιοτάρι/Ροσιο-τάρι/Ροσιτάρι», το οποίο, κατ’ αναλογία προς την εξήγηση τηςονοµασίας «Κριµήνι», µάλλον αποδίδεται ως «∆ροσερό χορτάρι| Λιβάδι», από το λατινογενές παλ. Σλ. rosjno (= δροσισµένο, νο-τισµένο, τρυφερό, δροσερό) < παλ. Σλ. rosa (= δρόσος, ψε-κάς, λιβάς, Λατ. ros), συν το Σλ. tarj (= χορτάρι, χόρτο), µεεκφορική σίγηση του ενδιάµεσου N, [παράβαλε και αρχ. Ελλ.«λιβάς» (= σταγόνα, σταλαγµός) > «λιβάδιον» (= νοτισµένοςτόπος) > νέο Ελλ. «λιβάδι» (= λειµώνας, βοσκοτόπι)]. Η προ-ταθείσα στο παρελθόν ερµηνεία «Κόκκινο χορτάρι», από το Σλ.ruş (= πυρρόχρωµος, ξανθοκόκκινος, Λατ. russus) και το οµό-σηµο µσν Ελλ. «ρούσιος», είναι άστοχη πραγµατολογικά, αφούδεν υπάρχει ερυθρά χλόη.Η αναφερόµενη εδώ παλιά και ξεχασµένη πλέον ονοµασία«Žάλα» της κορυφής του έχει οπωσδήποτε σλάβικη αρχή.Μάλλον σηµαίνει «Μνηµείο | Τάφος | Τύµβος», άγνωστο πωςκαι γιατί, ίσως λόγω οµοιότητας, από το παλ. Σλ. žalj/žalije (=µνηµείο, τάφος, ηρίον, τύµβος), δηλ. κάτι ανάλογο µε τοβουνό «Βαρ_τσιοµπάνι» (= τάφος του βοσκού) στο χωριόΧιονιάδες. Από τα οµοιότυπα παλ. Σλ. žalo (= κέντρον, κεν-τριστήρι, κεντητήριο, Λατ. stimulus), žalj (= άλγος, οδύνη,λύπη) και žalj (= όχθη) δεν προκύπτει λογική ερµηνεία.

9

Žουπάνι [Πεντάλοφος], 11 Φεβρουαρίου[1917]

Έχουµε την εντύπωση ότι φθάσαµε, (όρα Φωτ.3), στον πολιτισµένο κόσµο. Μετά από την από-λυτη µοναξιά, είναι ευχάριστο να βλέπεις κρε-µασµένο στα δέντρα που πλαισιώνουν τηνπλαγιά ένα τηλεφωνικό καλώδιο, γαλλικό, πουσυνδέει τα ταχυδροµεία. Ο καιρός σήµερα είναιεξαιρετικός, ο ήλιος κάνει το χιόνι εκπληκτικό.Πάνω στα µονοπάτια το χαλάζι κάνει τα µουλά-ρια να γλιστρούν. Πρέπει να περπατάµε πίσωαπό τους Άραβές µας, οι οποίοι σπρώχνουνµέσα στο χιόνι, πολλές φορές ύψους ενός µέ-τρου, τα µικρά µακεδονικά γαϊδουράκια πουκουβαλούν τις αποσκευές µας, και τα παρακι-νούν µε τις ίδιες φωνές που οδηγούσαν τα δικάτους ζώα στην Τυνησία, κάτω από τον καυτόήλιο της Αφρικής.

Αριστερά και δεξιά του µονοπατιού, παρατηρείκανείς χνάρια από λύκους και αρκούδες, καιαπό καιρό σε καιρό συναντάει κατασπαραγµένακουφάρια γαϊδουριών ή µουλαριών.

Οι γαλλικές και οι ελληνικές σηµαίες κυµατίζουνστα αρχηγεία των ακροβολιστών, (όρα Φωτ. 2),αφού είµαστε σε ουδέτερη ζώνη, (όρα χάρτηΦωτ. 4). Καραβάνια ανεφοδιασµού διαδέχονταιτο ένα το άλλο, φορτωµένα ψωµί για τους αν-δρείους αποίκους που αποτελούν τις εµπρο-σθοφυλακές, χαµένοι µέσα σ’ αυτά τααφιλόξενα βουνά. Περίπολοι περνούν, παρακο-λουθώντας τις πλαγιές, άλλες γυρίζουν οδη-γώντας υπόπτους, λαθρεµπόρους, ή ακόµα καιστρατιώτες βασιλόφρονες που δραπέτευσαναπό την Πελοπόννησο και προσπαθούν να συ-ναντήσουν τις αυστριακές γραµµές.

Αθήνα, 14-10-2014

Φωτ. 5. Εφηµ. L’Illustration, 17-03-1917. Σε µετάφραση: «ΣτοŽουπάνι : Η γαλλική και η ελληνική σηµαία µπροστά στο φυλά-κιο των ακροβολιστών».

Φωτ. 6. Εφηµ. L’Illustration, 17-03-1917. Σε µετάφραση:«Η άφιξη στο Žουπάνι».

Το µυστήριο της µνήµηςτου Θωµά Αθανασίου Μουκούλη

Είµαστε από των ονείρων το υλικό πλασµένοι

Σαίξπηρ

α) Ατοµική µνήµη. «Από υλικό ονείρων είµαστεφτιαγµένοι, και τη µικρή ζωή µας ύπνος την πε-ριζώνει», είπε ο ποιητής . Περιφερόµαστε στηζωή σαν υπνοβάτες κι όταν πέφτει πάνω στοστήθος µας βαριά η τσεκουριά της οδύνης,αφήνουµε µια κραυγή που µας ξυπνά, που συν-τρίβει την νυσταλέα καθηµερινότητά µας καιµας κάνει να νιώσουµε ως όντα εξαιρετικά. Καιείµαστε πραγµατικά υπάρξεις εξαιρετικές. Γιατίείµαστε όντα πληµµυρισµένα από µνήµες (ατο-µικές και συλλογικές), οι οποίες, µε το παραµι-κρό ερέθισµα ή την πιο ασήµαντη αφορµή,ξεχύνονται σαν χείµαρρος από τα βάθη του εί-ναι µας, µας στροβιλίζουν σαν τεράστια θαλάσ-σια ρουφήχτρα και από υπόγειους καιάγνωστους δρόµους µας µεταφέρουν αστραπι-αία - µε άλλη διάσταση - σε τόπους και χρόνουςόπου βιώσαµε καταστάσεις και γεγονότα: Όσαζήσαµε, όσα υποφέραµε, όσα χαρήκαµε, είναιη περιουσία µας η – θεωρητικά – αναφαίρετη,που µε την δύναµη τής αναπόλησης αγγίζουµετρυφερά, µη διαλύσουµε τ’ απολιθώµατα καιτους αντικατοπτρισµούς του παρελθόντος µας.

- Γιατί τα ζήσαµε όλα αυτά που µας βασανίζουν;Ίσως, για να θυµόµαστε ότι είµαστε όντα µε πε-ριορισµένη χρονική διάρκεια και για να νιώ-θουµε την ασηµαντότητά µας!

Γιατί, αν και είµαστε από το υλικό των ονείρωνπλασµένοι, γινόµαστε παιχνίδι της µοίρας καιτης µαταιότητας: Ανοίγοντας τα βλέφαρά µαςστο φως της µέρας και τινάζοντας από πάνωµας την µυστηριώδη µαγγανεία του ύπνου, ταόνειρα που µας δένανε σε µια άλλη πραγµα¬τι-κότητα θρυµµατίζονται. Όπως θρυµµατίζεταιολάκερη η ζωή µας, όταν το σώµα µας ανεβαί-νει άπνοο στο ζόφο του θανάτου.

Αφού όµως είµαστε όντα µε περιορισµένη χρο-νική διάρκεια εκτεθειµένα στον θάνατο, έχουµεαφήσει στην διάθεση του θανάτου και τις ανα-µνήσεις µας. Κι αυτές ξεθωριάζουν, κι' αυτέςπεθαίνουν, ακόµη κι εκείνες που µπηγµένες µεµακριά καρφιά στην ρίζα της καρδιάς µας θαρ-ρούσαµε πως θα µας ακολουθούν ως το τέρµατου δρόµου µας και µε την αναπόληση θα µάςφέγγουν στο βράδυ της ζωής... Τί πλάνη!

Έρχεται κάποια ώρα που λησµονούµε ακόµηκαι τα πιο σκληρά, και τα πιο υψηλά και τα πιοβαθιά βιώµατά µας. Τα παίρνει κι αυτά ο χρό-νος, τ' αποµακρύνει ανεπαίσθητα από το βλέµµατης συνείδησής µας ώστε, τελικά να τα απονευ-ρώσει, να τα κάνει σαν ψέµατα, σαν αντικατο-πτρισµούς της ερήµου που µας κυκλώνει όλο καιπιο αγριεµένη.

Η µνήµη µάς κρατεί ζωντανούς πάνω από τοχάος της µοναξιάς, των γερατειών, του θανά-του. Η λήθη όµως µας ελευθερώνει από το δυ-σβάσταχτο βάρος της ζωής µας, για να µαςκάνει ικανούς να διαπλεύσουµε τον χρόνο πουµας αποµένει, χωρίς κίνδυνο να καταποντι-στούµε από την αφόρητη µνήµη αυτών που ζή-σαµε2.

«Κόρες του Χρόνου, και η Μνήµη και η Λήθη,αφήνουν µέσα µας την ίδια πικρή γεύση που εί-ναι του χρόνου η αβάσταχτη, στυφή γεύση,αφού είµαστε χωρίς την θέληση µας όντα χρο-νικά περιορισµένα ενώ η µύχια λαχτάρα µας εί-ναι η αθανασία,3 ή τουλάχιστο το όνειρο τηςαθανασίας».

β) Συλλογική ή κοινωνική µνήµη - Η µνήµη τωντόπων. Μνήµη δεν έχουν µόνον οι άνθρωποιαλλά και οι τόποι. :«Οι τόποι επαναφέρουν συλ-λογικές µνήµες που αναπαύονται ...έως τηστιγµή που θα βρεθεί η κατάλληλη µατιά για νατις ανεγείρει ολοζώντανες. Οι τόποι µιλούν κιαµφισβητούν όπως και οι άνθρωποι». Αλλά,

10

1. Σαίξπηρ « Τρικυµία» – πράξη 4 σκηνή, Μετ. Βασίλη Ρώτα.

2. O Xόρχε Λουίς Mπόρχες (1899- 1986) έχει γράψει ένα εξαι-ρετικό διήγηµα µε τίτλο «Φούνες ο Mνήµων». : Ο ήρωας,Iερενέο Φούνες, διαθέτει µία υπερφυσική, τέλεια µνήµη, θυ-µάται τα πάντα: κάθε φύλλο που είχε δει σε δέντρο, κάθε λέξηπου είχε ακούσει στη ζωή του, κάθε πνοή ανέµου που είχενιώσει, κάθε εντύπωση γεύσης, κάθε πρόταση. Παρ’ όλα αυτάείναι δέσµιος της ανικανότητάς του να αξιολογεί. Σε αυτήντην αριστουργηµατική, ακραία εκδοχή του Mπόρχες, ο IρενέοΦούνες θα συντριβεί κάτω από µια κυριολεκτικά αφόρητηµνήµη, από µία απρόσκοπτη συµφόρηση πληροφοριών τηςοποίας τη ροή αδυνατεί να ελέγξει- έστω στο ελάχιστο.

3. Κώστας Ε. Τσιρόπουλος, ΕΥΘΥΝΗ, τ.130/82, σ.519.

κατά τον Αριστοτέλη: «δεινόν τε και χαλεπόνληφθήναι ο τόπος», (δύσκολο πολύ να κατα-νοηθεί ένας τόπος).

Η µεγαλύτερη δυσκολία κατανόησης ενός τό-που, έγκειται στο γεγονός, ότι η αντίληψή µαςγι’ αυτόν εµπεριέχει καλυµµένη την έννοια τουχρόνου. Συσσωρεύει µέσα του ερείπια, σύµ-βολα, γλώσσες, βιωµατικές µνήµες· δεν είναιποτέ ο ίδιος («πάντα ρει και ουδέν µένει») καιέτσι δεν µπορεί να υπακούσει σε µια εύκοληκαι επιφανειακή ανάλυση. Μπορεί να δει κανείςτον τόπο ως ένα µουσείο που διατηρεί κατα-γραµµένες όλες τις ανθρώπινες πράξεις στηνδιάρκεια του χρόνου. Οι πράξεις αυτές µετα-βιβάζονται από γενιά σε γενιά σε µεγάλο βαθµόµέσα από την προφορική ιστορία µε τη µορφήεξιστορήσεων για τη χρήση του χώρου και µεαναφορές σε πολιτιστικά και πολιτισµικά γεγο-νότα συνδεδεµένα µε το χώρο και το χρόνο. Οιτέτοιες µνήµες συνήθως µένουν σε στενά όρια,π.χ. µιας οικογένειας ή ενός περιορισµένου κοι-νωνικού κύκλου, χωρίς να αλληλεπιδρούν µε-ταξύ τους και να συνθέτουν συλλογικές µνήµες,µε αποτέλεσµα να σβήνουν στην πάροδο τουχρόνου. Χρέος όλων µας να µην τις αφήσουµενα χαθούν, αλλά να τις καταγράψουµε ακόµακαι αν µας φαίνονται και ασήµαντες-, για να δια-τηρηθούν, να µεταδοθούν και να συνδυαστούνπαράγοντας ποικίλες όψεις της συλλογικήςµνήµης του τόπου µας – του Καντσίκου (∆ρο-σοπηγής) και των άλλων χωριών της Κόνιτσαςκαι όχι µόνο-µε την πεποίθηση ότι η Μνήµησυµµετέχει στον ορισµό της ταυτότητάς µας,µας φέρνει σε επαφή µε τις ρίζες µας και δεί-χνει το µέλλον µας.

(γ) Αναµνήσεις. Τα µυστήρια του χρόνου καιτης µνήµης σαγήνευαν πάντοτε τους στοχαστέςκαι τους συγγραφείς, σε όλες τις εποχές. Καιαυτό γιατί η µνήµη δεν είναι µόνο ο χρονικο-γράφος των περασµένων βιωµάτων µας, αλλάκαι ο προσωπικός µας χρόνος στον οποίο εγ-γράφονται - µε έναν παράξενο τρόπο- οι εµπει-ρίες µας. Κι εδώ προκύπτει το ερώτηµα : Πούκαι πώς εγγράφονται, διατηρούνται και ανακα-λούνται οι αναµνήσεις; Είναι ίχνη στην εγκεφα-λική ουσία; «Αποτυπώµατα πάνω σε κερί»,διεργασίες νευρικής υφής, ή µήπως άϋλες πα-ρουσίες σε πνευµατική περιοχή;

Οριστική απάντηση στο ερώτηµα, για την ώρατουλάχιστο, δεν έχει ακόµα δοθεί : Η διατήρησητων αναµνήσεων, αποτελεί δύσβατη περιοχή.Ανήκει στην κατηγορία των ψυχικών φαινοµέ-

νων, κατά τα οποία το πνεύµα – εξερευνητήςτου εαυτού του – αρνείται να αποκαλυφθεί. Ηεπιστήµη γενικά, αν και έχει κάνει πολύ µεγάλαβήµατα από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα, απο-δεικνύεται ακόµα ανεπαρκής κι έτσι παίρνει καιπάλι τη σκυτάλη η φιλοσοφία, η οποία χωρίςκαι αυτή να δίνει την οριστική απάντηση.

Από το απέραντο ωκεανό των φιλοσοφικών θε-ωριών για το πού και πώς καταγράφονται, δια-τηρούνται και ανακαλούνται οι αναµνήσεις θαπροτιµήσουµε (ειδικά για το άρθρο αυτό) τιςαπόψεις του Πλάτωνα, επειδή η θεωρία του,προσδιορίζει τον τόπου όπου εγγράφονται οιαναµνήσεις, είναι εύκολη και κατανοητή –και σεπολλά σηµεία και για πολλούς απλοϊκή- και τέ-λος γιατί µας παρουσιάζεται ιδιαίτερα ελκυ-στική, ιδίως, µε το παράδειγµα του «εκµαγείου».

Σύµφωνα, λοιπόν, µε τον Πλάτωνα [Θεαίτη-τος86] µέσα σε κάθε ψυχή4 υπάρχει ένα κέρινοεκµαγείο, για άλλον πιο ελαστικό, για άλλον πιοσκληρό, για άλλον πιο καθαρό ώστε οι εικόνεςτης µνήµης να αποτυπώνονται πάνω του, όπωςγίνεται µε τη σφραγίδα επάνω σε βουλοκέρι ήτη σφραγίδα στα πρόσφορα της εκκλησίας. Μεάλλα λόγια στο κέρινο εκµαγείο είναι αποτυπω-µένα τα ίχνη των πραγµάτων που ακούµπησανπάνω του. Έτσι, απ’ όσα βλέπουµε, ακούµε ήκατανοούµε, αποτυπώνεται σ' αυτό ό,τι θέλουµενα συγκρατήσουµε... Και όσα αποτυπωθούν ταθυµούµαστε και τα γνωρίζουµε, για όσον καιρόπαραµένει το είδωλό τους. Όσα πάλι δεν απο-τυπωθούν σαν εικόνες, θα εξαλειφθούν· τα λη-σµονούµε και δεν τα γνωρίζουµε».

Στην αρχή (όταν γεννιόµαστε) τα αποτυπώµατααυτά είναι βαθιά και ζωηρά και ανακαλούνταιεύκολα. Με το πέρασµα όµως των (πάµε προς

11

4. «Αν όντως υπάρχει Θεός, δεν θα διαλέξει ένα δάσος για ν’αφήσει τα ίχνη του, γιατί το δάσος µπορεί να καεί. ∆εν θ’ αφή-σει τα ίχνη του στις φλόγες, στον άνεµο ή στο νερό, γιατί οχρόνος θα τ’ αλλάξει, θα τα κάνει αγνώριστα. O Θεός δεν θαχρησιµοποιήσει λέξεις ή έννοιες, γιατί κάθε λέξη ή έννοια δενµπορεί να γίνει κατανοητή παρά µόνο σ’ ένα συγκεκριµένοχώρο. Αν ο Θεός θέλει ν’ αφήσει κάπου τα ίχνη του, θα τααφήσει σε κάτι αιώνιο κι απαράλλαχτο (ΤΕΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑ∆ΟΥ,αρχιτέκτων).

12

Τάδε έφη Αριστοτέλης Ωνάσηςτου Νίκου Γ. ∆ηµητρούλη

Πριν διεισδύσω στο βαθύτερο νόηµα της επικε-φαλίδος του κειµένου, το οποίον εστιάζεταιστην τελευταία παράγραφο του παρόντος, θε-ωρώ απαραίτητο να προλογίσω εν τάχει δυοεξέχουσες µορφές της αρχαιότητος, παραθέ-τοντας τις αναµφισβήτητες απόψεις των µε τω-ρινά παραδείγµατα που αγγίζουν µια σειράγεγονότων της καθηµερινότητός µας σε όλουςτους τοµείς, σταχυολογώντας ορισµένα γνωστάστο πλατύ κοινό συµβάντα σχετικά µε τους δυοµεγάλους αυτούς επιστήµονες, αρχής γενοµέ-νης από τον εξ Εφέσου Έλληνα φιλόσοφο Ηρά-κλειτο.

Ο Ηράκλειτος θεωρούσε ότι τα πάντα βρί-σκονται σε διαρκή κίνηση, αλλαγή και µετα-βολή, στερούνται µονιµότητος, ακµάζουν καιπαρακµάζουν, έρχονται και παρέρχονται ανεπι-στρεπτί, όλα υπόκεινται σε αλλαγή, κινούνταικαι µεταβάλλονται.

Κατά στάσεις που εν τη προσπαθεία των νασταθεροποιηθούν διαταράσσονται και ανα-τρέπονται πάραυτα από ορµητικά φουσάτα.

Καταπιεστικά καθεστώτα ανατράπηκαν καιεπεκράτησε η ελληνικής προελεύσεως, ιδα-νική, ανά την υφήλιον αποδεκτή δηµοκρατία,θεµέλιο της οποίας είναι ο σεβασµός των νό-µων.

Όταν τα σήµαντρα του πολέµου ήχησαν απει-λητικά, αυτοκρατορίες κατέρρευσαν, θρόνοιγκρεµίστηκαν, δικτάτορες, µε οξυµένη φαντα-σία κατάκτησης και µεγαλεπήβολα σχέδια πουκρατούσαν γερά τα γκέµια της εξουσίας, εις µά-την προσπάθησαν να κατευνάσουν την ορµήτων αδυνάτων κοινωνικών στρωµάτων και κάθεδιάλογος διαπραγµάτευσης κατέληγε σε ναυά-γιο, διότι τα κίνητρα των ισχυρών ουδέποτευπήρξαν αγαθά.

Το κοπιαστικό «Ήλιο σε Ήλιο» ωράριο εργασίαςδιαδέχτηκε έπειτα από αιµατηρές συγκρούσειςτο οκτάωρο.

Άλλο παράδειγµα αλλαγής είναι τα ακραία κυ-κλοθυµικά καιρικά φαινόµενα, οφειλόµεναστην ανθρώπινη παρέµβαση η οποία εξα-γρίωσε τη φύση. Η ανιούσα-κατιούσα διακύ-µανση της θερµοκρασίας, ο αλλοπρόσαλλοςπαραλογισµός της ανοµβρίας-εποµβρίας, οαφόρητος καύσωνας αλλάσσει άρδην σε ανε-λέητο σφυροκόπηµα χαλαζόπτωσης που εξε-λίσσεται σε χαλαζοθύελλα µε απίστευτησφοδρότητα. Τα σαρωτικά κύµατα που µαστι-γώνουν τις ακτές των υπό υδάτινης πολιορ-κίας νησιών και οι καταιγίδες έντασης καιέκτασης µας άφησαν ενεούς. Καθώς οι κακο-καιρία µαίνεται, οι ποταµοί µεταφέρουν τερά-στιους υδάτινους όγκους, πληµµυρίζοντας τιςπαραποτάµιες περιοχές, παρασύροντας ακόµηκαι γέφυρες στο πέρασµά τους, και ο υδράρ-γυρος να σηµειώνει απότοµα πυρακτωµένα καιυποµηδενικά σκαµπανεβάσµατα, δυσχεραίνον-τας την προσπάθεια των µέσων διάσωσης τωνπόλεων και χωριών που βιώνουν καταστάσειςτρόµου.

Ερχόµαστε τώρα σ’ ένα ζωντανό παράδειγµατου ερωτικού τοµέα, όπου οι µατιές που σαϊ-τεύουν και εµπνέουν έρωτα τρέπονται σε µίσος,αγάπες που πυρπολούν ψυχές και µατώνουνκαρδιές αλλάσσουν. Όταν αργότερα προκύ-πτουν θέµατα που πυροδοτούν εντάσεις οι όρ-κοι αθετούνται και το ζεύγος παραµένει µακριάαπό το συναίσθηµα όσο και από τη λογική, µεαποτέλεσµα ο δεσµός τους να ακροβατεί σετεντωµένο σχοινί και τα οικογενειακά δράµατανα πληθαίνουν, διότι έθεσαν αδιακρίτως τονέρωτα και την αγάπη στο ίδιο τσουβάλι, αγνο-

τα γεράµατα) εγγράφονται αποτυπώµατα επάνωτα αποτυπώµατα, γίνονται όλο και πιο αχνά καιπιο δυσδιάκριτα, συγχέονται κατά τις αναµνή-σεις ή τα όνειρα και καµιά φορά- προς το τέλοςτης ζωής σβήνουν τελείως και µια για πάντα !(Αλτσχάιµερ).

Από υλικό των ονείρων, λοιπόν , είµαστε φτιαγ-µένοι και: « […] / Είναι όλα όσα βλέπουµε σ’ αυ-τόν εδώ τον κόσµο / ένα όνειρο ατέλειωτοκρυµµένο µέσα σ’ άλλο;».

(Έντγκαρ Άλλαν Πόε, µετάφραση του Κώστα Ουράνη).

∆άφνη, Ιούνιος 2013

ώντας παντελώς την απόσταση που χωρίζει ταδυο αυτά συναισθήµατα. Όταν οι υποτιθέµενοιεραστές, τουτέστιν προικοθήρες, εκδηλώνουντα άδηλα και τα κρύφια των χαρακτήρων τους,οι ψυχικές διαµάχες κορυφώνονται και αποδει-κνύονται τα ήκιστα µεν άνθρωποι τα µάλιστα δεαπάνθρωποι.

Στους καιρούς που διανύουµε ορισµένοι τοιού-του είδους γαµπρίζοντες διανοήθηκαν έναν εύ-κολο τρόπο πλουτισµού. Αθετούν τους όρκουςτων, τρέπονται σε φυγή και γίνονται άφαντοι,αφού προτίστως ενθυλακώσουν τεχνηέντως σε-βαστά χρηµατικά ποσά, εγκαταλείποντας τις δύ-στυχες υπάρξεις εκτεθειµένες στον εµπαιγµότου κοινωνικού τους περίγυρου. Όµορφεςαγνές κόρες, ενσάρκωση της αθωότητος και κα-λοσύνης, καµαρωτές, µε νεανικό σφρίγος,µπρίο, ζωντάνια και χείλη κόκκινα σαν τραγανάκεράσια µιας πρώιµης Άνοιξης, πέφτουν οι δύ-σµοιρες εν αγνοία τους στο βούρκο της απάτηςως «σκεύη ηδονής», µε αποτέλεσµα οι τάλαινεςνα απωλέσουν, συν την µετά µόχθου συγκεν-τρωθείσα προίκα, την παρθενία τους, άµα καιτο λογικό τους. Τα βαρύτατα ψυχολογικά πλήγ-µατα που υπέστησαν προξένησαν απόγνωση,εξωθώντας µέρος της πλειάδος των ανυπερά-σπιστων θυµάτων να προβεί στο απονενοηµένοδιάβηµα (αυτοκτονία) και το κακό συνεχώς δι-ευρύνεται. Πάµπολλα παρόµοια περιστατικά βο-ούν και κράζουν.

Άλλο ενδιαφέρον παράδειγµα είναι ότι σεπολλούς αρχαιολογικούς χώρους, εκτός ορι-σµένων, λαµπρά περίφηµα οικοδοµήµατα αρ-χιτεκτονικά και αντισεισµικά δοµηµένα υπέστησανανεπανόρθωτες σεισµικές και βαρβαρικές κα-ταστροφές. Μνηµεία, αρχαίοι ναοί όλων τωνρυθµών (δωρικού, ιωνικού, κορινθιακού) που δε-σπόζουν στις κορυφές των λόφων διαλύθηκανεις τα εξ ών συνετέθησαν. Σήµερον, εκτός απόλίγες τραυµατισµένες κολόνες ευθυτενώς στη-µένες, που άντεξαν τη φθορά του χρόνου καιορθώνουν το µαρµάρινο κορµί τους, ένας σω-ρός από τεµαχισµένα µάρµαρα ατάκτως ερριµ-µένα είναι ό,τι απέµεινε για να θυµίζει τηναλλοτινή τους ύπαρξη. Ευτυχώς, ιστορικά βι-βλία κατόρθωσαν να συλλέξουν, έστω και απότα εναποµείναντα λείψανα, αξιόλογες πληρο-φορίες δια τα κάποτε εν δόξη ευρισκόµενα αυτάκτίσµατα, διαφορετικά θα είχαν χαθεί στοαπύθµενο πηγάδι της λήθης.

Εκ των ανωτέρω αναφερθέντων συνάγεται ότιτα πάντα αλλάσσουν και δικαιώνεται ο αρχαίος

φιλόσοφος Ηράκλειτος, ο οποίος θεωρείται θε-µελιωτής της διαλεκτικής µεθόδου.

Ερχόµαστε τώρα στον ένα από τους επτά σο-φούς της αρχαιότητος, τον νοµοθέτη Σόλωνατον Αθηναίο, του οποίου οι συµβουλές γλύτω-σαν τον πλούσιο Κροίσο από βέβαιο θάνατο.

Παρόλο που ο φρενήρης ρυθµός της σύγχρο-νης ζωής πολιορκεί τη σκέψη µας, παροτρύ-νοντας µας προς πλουτισµό και στοχεύονταςστην απόκτηση αφθονίας υλικών αγαθών, εντούτοις είναι επίτευγµα να είσαι πλούσιος µεελάχιστα και τα τελείως απαραίτητα. Πλούτοςγια τον οποίον και ο ίδιος ο Ωνάσης εξέφρασετη δυσαρέσκειά του, αναλογιζόµενος τη διαλυ-µένη και δολοφονηµένη οικογένειά του, αλλάκαι για τα αµύθητα πλούτη του, τα οποία δια-σκορπίστηκαν και ως εκλείπει καπνός εκλιπέ-τωσαν. Η απόκτηση πλούτου είναι επίτευγµατων πλουσίων µεν, αλλά και πηγή δεινών δε, καισυµφορά στο κοινωνικό χωράφι όπου φυτρώ-νουν στρατιές φτωχών µη έχοντες που την κε-φαλήν κλίναι, µε αποτέλεσµα να συσσωρεύεταιο πλούτος του κόσµου και κοσµάκη σε µια χού-φτα ανθρώπων που κινούν τα νήµατα της παγ-κοσµίου οικονοµίας.

Όταν η προετοιµασία της εκτέλεσης του Κροί-σου ολοκληρώθηκε, όλα προµηνούσαν το τέλοςτου. Τον τόπο της εκτέλεσης διακοσµούσε µιαστοίβα καυσόξυλων επιδέξια διευθετηµένη,αναµένοντας να απανθρακώσει το άνωθεν αυ-τής δεµένο σώµα του δύστυχου Κροίσου. Εξαποστάσεως, καθιστός ο Κύρος και οι συν αυτώέλαβαν θέση ν’ απολαύσουν το θέαµα. Κρύοςιδρώτας περιέλουσε το µέτωπο του Κροίσου, οοποίος, τις οίδε τι εσωτερικοί διαλογισµοί τις τε-λευταίες εκείνες στιγµές αναστάτωναν το είναιτου και ιδιαίτερα το γεγονός ότι επίκειτο η όσονούπω δια της πυράς εκτέλεσή του, µη δυνάµε-νος να αναχαιτίσει τον έντονο ψυχικό του πόνοεκ βαθέων ανέκραξε γοερά τρίς «Σόλων – Σό-λων – Σόλων».

Η σπαραξικάρδια εκείνη κραυγή του έγινε αντι-ληπτή στους παρευρισκοµένους, όξυνε την πε-ριέργεια του Κύρου, ο οποίος επίµονα ανήσυχακαι καλοσυνάτα προσέγγισε τον Κροίσο ρω-τώντάς τον τι σηµαίνει το επαναλαµβανόµενο

13

όνοµα Σόλων. Περίλυπος και καταβεβληµένοςο Κροίσος αφηγήθηκε την προ πολλού σηνάν-τησή του µε τον Σόλωνα, λέγοντας: «Όταν βρι-σκόµουν στον κολοφώνα της δόξης µου,έµπλεος ενθουσιασµού κόµπαζα για τον αµύ-θητο πλούτο µου, θεωρώντας τον εαυτό µουτον ευτυχέστερο των ανθρώπων. Τότε ο σοφόςΣόλωνας εύστοχα και βαθυστόχαστα µουέδωσε τη σωστή συµβουλή “Μηδένα προ τουτέλους µακάριζε”, χωρίς εγώ να δώσω τη δέ-ουσα προσοχή. Πορωµένος από την απληστίατου πλούτου έδιωξα τον Σόλωνα». Ο λόγος τουέρεε ζωντανός και διαυγής και οι συµβουλέςτου εµπεριείχαν λέξεις και φράσεις µεστές νοη-µάτων που ανέβλυζαν από το βάθος του εγκε-φάλου του και µαρτυρούσαν το απαύγασµα τηςπνευµατικής του ωριµότητας.

Συνειδητοποιώντας τη βαρύτητα. του «Μηδέναπρο του τέλους µακάριζε», µεταστρέφεται τορεύµα των διαλογισµών του Κύρου, βυθίστηκεσε σκέψεις και δεν απέκλεισε την πιθανότηταότι ενδέχεται να ελλοχεύει και γι’ αυτόν έτι απαι-σιότερον τέλος. Έσπευσε έντροµος να ακυρώ-σει αυθωρεί την δια πυρός εκτέλεση τουΚροίσου, προστάζοντας την αποδέσµευσή τουαπό την θανατική ξύλινη στοίβα.

Παρόλο που η ως άνω ρήση του Σόλωνα διατυ-πώθηκε χιλιετίες πριν, εν τούτοις παραµένει επί-καιρη έως την σήµερον ηµέραν, δηλώνονταςεσαεί την πνευµατική διαύγεια του σοφού αρ-χαίου ανδρός.

Τελικά, για να επιστρέψουµε από την αρχαι-ότητα στην εποχή µας, ιδού τι ειπώθηκε δια στό-µατος του προ πολλού αποδηµήσαντα ειςΚύριον µεγαλοεφοπλιστού Αριστοτέλη Ωνάση:

«Θα ’ρθεί µέρα που η απληστία της ιδιοκτησίας,του πλούτου και της έπαρσης θα αποθηκευτείστις τράπεζες, στις πολυεθνικές και σε λίγους,και οι πολλοί µη έχοντες θα ξεσπάσουν σαν θε-οµηνία που θα κάνει τη ζωή των ολίγων κατε-χόντων κόλαση …». Τάδε έφη ο µεγιστάνας τουπλούτου, ο οποίος, ως φαίνεται εκ των υπ’ αυ-τού λεχθέντων, συµφωνεί απόλυτα µε τα λεγό-µενα τόσον του Σόλωνος «Μηδένα προ τουτέλους µακάριζε», όσον και του Ηρακλείτου, οοποίος την µεταβολή και αλλαγή των πάντωνσυνόψισε λακωνικότατα σε µια τρίλεξη φράση«Τα πάντα ρεί».

Καναδάς, Μάρτης 2015

14

Η πεσµένη πέτρινη «γέφυρα Žέρµας»στον Σαραντάποροτου Θωµά Β. Ζιώγα

Κανένας, µα κανένας, µέχρι σήµερα δεν έχειγράψει κάτι για την παλιά «γέφυρα της Žέρµας»ή «Žερµωτινό γεφύρι», στη θέση «Στόµιο», πουένωνε το βουνό «Μπουχιέστι» µε το βουνό «Κού-τσουρο», και ας πέρασαν από πάνω της, όσουπήρχε, πάµπολλοι άνθρωποι και ζωντανά. Τοστενό φαράγγι που υπάρχει εκεί, λεγόµενο«Μπουγάζι», [εκ του Τουρκ. boğaz (= στενό,πορθµός, δίαυλος, λαιµός)], µέσω του οποίου οΣαραντάπορος εισέρχεται από τη Μακεδονίαστην Ήπειρο, έχει όχθες µε σχεδόν κατακόρυ-φους γκρεµούς και είναι αδιάβατο στην κοίτητου τον περισσότερο καιρό, λόγω της υψηλήςστάθµης του νερού. Μόνο το θέρος και µε πα-ρατεταµένη ανοµβρία οδοιπορεί κάποιος στηνκροκαλόστρωτη κοίτη του. Υποχρεωτικά διά-βαιναν από τη «γέφυρα Žέρµας», που ήταν η τε-λευταία καθώς ανηφόριζαν το πέρασµα τουΣαραντάπορου προς Μακεδονία, πάνω σταόρια µ’ αυτήν, και είχε άµεση οδική σύνδεση µετα άλλα πλησιόχωρα γεφύρια, [Κάντσικου,Επταχωρίου/ (Κουσιουµπλή/Κουτσιουµπλή),Žούžουλης], για να πορευτούν στη συνέχειαακτινοειδώς προς τα διάφορα εµπορικά κέντρατης τότε εποχής. Παρά την υπερτοπική σηµα-σία της στη διακίνηση ανθρώπων και πραγµά-των προς και από τη Μακεδονία, οι Žερµωτινοίτην είχαν στο χώρο τους και την ονόµαζαν «γέ-φυρα Στοµίου», ενώ όλοι οι λοιποί Μαστοροχω-ρίτες και οι περαστικοί την έλεγαν «γέφυραŽέρµας» ή «Žερµωτινό γεφύρι». Οι κάτοικοι τηςŽέρµας πολλαπλά εξυπηρετούνταν από τη γέ-φυρα, γιατί µέσω αυτής επικοινωνούσαν και εί-χαν πρόσβαση στα τρία µέρη στα οποίαχωρίζεται η κοινοτική τους έκταση από τον Σα-ραντάπορο ποταµό και το µεγάλο «Κουσαρ-τσιώτικο ρέµα/ποτάµι», όπως παρακάτω γράφω.

Οι Μαστοροχωρίτες, καθώς και άλλοι τρίτοι,(αγωγιάτες, ταξιδευτές, κ.λπ.), περνούσαν υπο-χρεωτικά απ’ αυτό το γεφύρι, όταν ήταν φου-σκωµένος ο Σαραντάπορος και οι παραπόταµοίτου, πορευόµενοι είτε προς Τσοτύλι1*, µέσω

Επταχωρίου (Μπουρµπουτσκό2) και Πενταλό-φου (Žουπάνι3), είτε προς Γρεβενά4, µέσω ∆ο-τσικού (Ντουτσκό5), για να αποφύγουν ταπολλά, θολά και ορµητικά νερά που κατέβαζε το«Κουσαρτσιώτικο ποτάµι/ρέµα», [επίσηµαγράφτηκε λάθος «Μαρδίτσα» αντί του ορθού«Μαρίτσα»], λόγω της τεράστιας λεκάνηςαπορροής, το οποίο δεν είχε µόνιµη λιθογέ-φυρα. Και οι κατευθυνόµενοι προς ΆργοςΟρεστικό (Χρούπιστα6), είτε µέσω Κοτύλης(Κοτέλτσι7) και Νεστορίου (Νεστράµι8), είτεµέσω Κοτύλης και Νίκης (Βύτσιστα/ Βίτσιστα9),επίσης το διάβαιναν, όταν είχε νεροκατεβασιάο Σαραντάπορος. Οι τελευταίοι µόνο µε καλο-καιρία και λιγοστά νερά το παρέκαµπταν, περ-νώντας από τον αυχένα «Πρυάσωπο» (~ 1.330µ), µεταξύ Žέρµας και Χρυσής (Σλάτινας10),γιατί συναντούσαν και πάλι την άνω κοίτη τουΣαραντάπορου, που εκεί ήταν στενός και αγε-φύρωτος, οπότε περνούσαν υποχρεωτικά µέσαστα νερά του. Το αυτό συνέβαινε στην αντί-στροφη πορεία.

Το επόµενο προς Μακεδονία µεγάλο και επικίν-δυνο ρέµα/ ποτάµι, το «Žουžουλιώτικο», ήτανγεφυρωµένο µε µόνιµες λιθογέφυρες που δια-σώζονται ακόµη. Όσοι κατευθύνονταν προςΤσοτύλι ή προς Άργος Ορεστικό, αφού πρώταπερνούσαν από τον αυχένα (1.150 µ) του βου-νού «Κούτσουρο», στη συνέχεια διάβαιναν το«Žουžουλιώτικο» στη «γέφυρα Κουσιουµπλή/Κουτσιουµπλή11», κοντά στο χωριό Επταχώρι.Και οι κάτοικοι της Žούžουλης, η οποία κείταιστην αριστερή πλευρά αυτού του ποταµού, µετούτο το γεφύρι επικοινωνούσαν το χειµώναµε το Επταχώρι, που βρίσκεται στη δεξιάπλευρά του, µακριά και προς τα κατάντη τηςŽούžουλης. Όσοι πάλι πήγαιναν προς Γρεβενάπορεύονταν παρόχθια στη δεξιά πλευρά του«Κουσαρτσιώτικου/Μαρίτσα», ανηφόριζαν προςτη θέση «Μαύροβο», και διάβαιναν το «Žουžου-λιώτικο» στη «γέφυρα Žούžουλης», εγγύς καιλίγο ψηλότερα από το χωριό «Žούžουλη12».Εδώ συνέκλιναν και όσοι διάλεγα το ελάχισταπιο σύντοµο πέρασµα του Βουργοπόταµου(Κερασοβίτικο ποτάµι) και ακολούθως τον αυ-χένα «Βέργος» µεταξύ Φούρκας και Κεράσο-βου, όταν αυτός, λόγω µεγάλου υψοµέτρου(1.584 µ), δεν ήταν κλειστός από τα χιόνια. Από

15

*Όλες οι σηµειώσεις αναγράφονται στο τέλος του κειµένου.

εκεί και πέρα κατευθύνονταν προς τη θέση«Ντέτσιου καλύβια» και το πέρασµα «Λυκοπέ-ρασµα/Λυκοκρέµασµα», που είναι η πλέον χα-µηλόσταθµη φυσική διάβαση από τη λεκάνητου «Žουžουλιώτικου» προς τη λεκάνη του «Βε-νέτικου» ποταµού και το χωριό «∆οτσικό/Ντου-τσκό». Στη συνέχεια ο τόπος είναι πιο βατός,είτε προς Γρεβενά, είτε προς «Ανασελίτσα»(τώρα επαρχία Βοΐου) και Κοζάνη µέσω του χω-ριού «Μαγέρι» (τώρα ∆ασύλλιο).

Αναφέρω τους παραπάνω τρεις κύριους προ-ορισµούς, δηλ. προς Τσοτύλι, Γρεβενά και Άρ-γος Ορεστικό, διότι εκεί γίνονταν, τον παλιόκαιρό, µεγάλα παζάρια και από εκεί όχι µόνονπροµηθεύονταν τα αναγκαία γεννήµατα/σιτηράαρκετοί Μαστοροχωρίτες, αλλά πωλούσαν κιό-λας τα προϊόντα τους (µαλλιά, δέρµατα, τυρο-κοµικά), ή έκαναν αγοραπωλησίες υποζυγίων,βοοειδών και αιγοπροβάτων. Μαζί µε το «παζα-ρόπουλο» της Κόνιτσας ήσαν οι βασικές πηγέςτροφοδοσίας των Μαστοροχωρίων. Η «γέφυραŽέρµας», όπως και τα άλλα γεφύρια πάνω στιςανωτέρω οδεύσεις, ευρισκόµενη µέσα στο πέ-ρασµα από την Ήπειρο στη Μακεδονία, έπαιξεκαίριο ρόλο σ’ αυτό το πήγαινε-έλα των κατοί-κων και άλλων ταξιδευτών, γιατί διευκόλυνε τιςµετακινήσεις και τις αγωγιάτικες µεταφορές,παρέχοντας ασφαλή διάβαση του βρέµοντοςΣαρανταπόρου. Γι’ αυτόν το λόγο, εκτός από τηνάµεση και εναγώνια µέριµνα των Žερµωτινών γιατην περατότη�