Enver KazazKRVAVI LOM DRUTVA I POETIKI PREVRATI ROMANASarajevske Sveske br. 13Kontekstualna situacija romana i njegovepoetike osporavanja i opiranja

Kada se pokua sistematizirati romaneskna praksa u BiH u zadnjih petnaestak godina, onda u prvi plan izbija onaj uopeni stav o bahtinovski shvaenoj protejskoj prirodi romana. Zahtjev romana da neprestano prevazilazi svoje anrovske granice presudno odreuje ovu romanesknu praksu, a roman se pojavljuje kao svojevrsno zbirno soivo u kojem se ogledaju ne samo knjievne ve i stravine povijesne, politike i ideoloke promjene koje su zahvatile bosanskohercegovaki prostor.Ako je poetak devedestih na povijesnom planu obiljeen raspadom komunistike ideologije i socijalistikog dravnog okvira, polovina prvog desetljea dvadeset i prvog vijeka na drutvenom horizontu odreena je dominacijom nacionalistikih ideologija. To znai da roman u ovom periodu nastaje u kontekstu smjene jednog totalitarnog ideolokog koncepta drugim, onog biveg komunistikog sadanjim nacionalistikim, pri emu ta smjena dovela do rata i jedne od najtraginijih dionica u ukupnoj bosanskohercegovakoj povijesti.U takvom drutvenom i povijesnom okviru roman nije ostao gluh na izazove ratne stvarnosti i ideolokog licemjerja, koje se epurilo drutvenim horizontom uvjereno da e svoje utopijske konstrukcije uiniti jedinom i apsolutnom interpretacijom apokaliptine i postapokaliptine drutvene stvarnosti. Roman se tako naao u situaciji da svjedoi o uasu rata kao antropoloke tragedije, ali i da razobliuje ideoloke performative koji ne samo da su proizveli genocid, urbicid, kulturocid, silovanja i konclogore, nego sve to u postapokaliptinom dobu ideolozi pokuavaju i opravdati i na toj osnovi ratne zloince pretvoriti u nacionalne heroje.Roman se, nadalje, naao u situaciji poetikog razmea izmeu visokog modernizma i postmodernizma, te mnogobrojnih oblika postistikih poetika: nove osjeajnosti, kritikog mimetizma, novorealizma itd. Takav poetiki i povijesni kontekst nuno vodi zakljuku da je roman po prirodi svoga iskaza htio biti konkurent razlitiitim diskurzivnim praksama, politikoj, ideolokoj, etikoj, religijskoj, historiografskoj itd.Otud bi se on kao anr polikontekstualnog svijeta mogao u ovom periodu definirati ne samo poetikom osporavanja zateenih anrovskih granica, ve i kievski shvaenom po-etikom opiranja normativnim i vladajuim ideolokim diskursima koji su proizveli i oblikovali povijesni uas, nastojei ga postaviti za opteprihvatljivu drutvenu normu.Zapravo, u romanu kao anru nastalom unutar desakralizirane kulture to ju je donijela civilizacija pismenosti, anru koji ispisuje priu o svijetu stalno promjenjivog, dijalektikog, hibridnog jo ne identiteta, iji se junak batrga prostorom egzistencije u potrazi za lukaevski shvaenim mitskim jedinstvom svijeta - vidi se vie nego u drugim anrovima drama utopijskih konstrukcija visokog modernizma. Visoki modernizam svojim metapripovijestima, prije svega estetskim utopizmom i idejom autonomije knjievnosti kojom se htio oprijeti pritisku ideoloke funkcionalizacije literature u kontekstu jugoslovenskog socijalzma, pretvorio je knjievnost u neku vrstu religije ljepote, a najoiglednije se raspao u romanu. Roman je prvi od svih anrova uvidio da takav visoki modernizam literaturu iskljuuje iz diskursa koji oblikuju drutvenu svijest, da je ideja autonomije u konanici postala eskapistikim zatvorom literature, da transpovijesni i transkulturni esencijalizam, univerzalni humanizam i estetski utopizam jesu tek puke bajke pred vrlo konkretnim, ubilakim zlom. Roman je, takoer, prvi od svih anrova uvidio da se ispod te larpurlatistike igre staklenih perli visokog modernizma razvija ideoloki angairana i politiki iskljuiva knjievnost nacionalistikog usmjerenja, odnosno knjievnost populistikog talasa kako je odreuje Nikola Bertolino u svom sjajnom tekstu Vreme inkubacije.Populistika knjievnost je,potpuno paradoksalno, na osi-aralievskom poetikom obrascu u kontekstu postmodernistike skepse, decentriranja, distopizma i muzealnog koncepta kulture restaurirala nacionalistiku ideologiju i s njom usklaen nekrofilijski kulturni model, pozvala se na govor grobova iz prolosti kao obavezujuu ideoloku i kulturnu normu, te nametnula jezik mrnje prema svakom obliku drugosti ukupnom jugoslavenskom politikom prostoru.Na talasu te knjievnosti jedan totalitarni svijet vrijednosti se slamao, a uspostavljao se drugi, znatno rigidniji koji je svoju nacionalistiku intrepretaciju prolosti nametnuo drutvu, a iza tog sloma ostala je pustinja koju nastanjujemo i od koje ceptimo u strahu. Poetika visokog modernizma sa svojim estetskim utopizmom kao osnovom nije mogla odgovoriti tom izazovu, a postmodernistiki roman se pojavio na bosanskohercegovakom knjievnom horizontu u svoj svojoj polidiskurzivnosti.Odreen dvjema poetikim konstantama osporavanjem modernistike poetike paradigme i opiranjem vladajuim rigidnim politikim diskursima - roman devedesetih svjestan je svoje prevratnike pozicije i otud on zapoinje svoju disidentsku kutluralnu ulogu sa svim implikacijama koje ona nosi.

Postmodernistika hibridizacija romana

Taj duh prevratintva u bosanskohercegovakoj knjievnosti valja pomjeriti nekoliko godina prije preloma devedestih. Njegov pravi zaetak jest vrsni roman Hodnici svijetloga praha Vitomira Lukia. U njemu se, naime, realiziraju poetike teze postmoderne literature fantastike, odnosno postmodernistikog modela fantastinog romana, a postmoderna ideja pluralnosti drutvene scene i mnotevnosti povijesnih alternativa rezultira slikom drutva kao toposa sukoba razliitih ideolokih koncepata i kulturnih kodova. Luki u Hodnicima pria politiku fantastiku priu o totalitarnoj praksi progona ideolokih i politikih neistomiljenika i sukobu intelektualca i totalitrne vlasti u socijalistikoj Jugoslaviji. Taj sloj prie vee se onaj trenutak u povijesti SFRJ koji je obiljeen razalazom Tita i Staljina, a onda i progonima to ih Titov politiki aparat vri nad svim neistomiljenicima. Roman se, pritom, zbiva u fantastikom susretu glavnog junaka, dokotora Mihovila Jerga, sa svojim mrtvima i njegovom pokuaju da u razgovoru s njima ostvari transcendentalni i metafiziki smisao svoje egzistencije, ali i kulturnog modela u kojem ivi.Tako Hodnici unutar fantastikog ambijenta prie daju sliku drutva kao prostora politikog terora, ali i u spoju esejistikog i narativnog diskursa analiziraju sudar razliitih kulturnih kodova i posljedice koje taj sudar ostavlja u ljudskoj egzistenciji. Ako se u drutvu kao politikom zvjerinjaku ideologija sruila u ljudsku egzistenciju i ako je drutvo pretvoreno u ideoloki logor, na njegovom kulturnom planu traje neprestani sukob meu razliitim kulturnim modelima, to za posljedicu ima nemogunost formiranja bilo kakvog pouzdanog oblika identiteta.Zapravo, Lukiev junak ideoloki postuliranoj ateistiko-materijalistikoj kulturi podranoj od politike moi suprotstavlja metafiziki koncept kulture. Unutar njega Jerg postvaruje metafiziku i pometafiziuje stvarnost, prelazi granicu izmeu ovostranog i onostranog, ivi u hadskim prostorima hodnika svijetloga praha skupa sa svojim mrtvima, da bi u Ravelovom Boleru pronaao onaj simbol umjetnosti koji prevazilazi sve partikularne vrijednosti, simbol u kojemu estetitika razrjeava problem egistencijalnog besmisla.Naredni kulturni kod s kojim je Jerg u sukobu jest onaj herojski, epski, patrocentrini model kulture epske pjesme, gluhog glamokog kola, gunja i opanka, koji e se razotkriti kao kultura sile i nasilja, a na kojemu su nacionalistike ideologije izgradile svoj model Svete Nacionalne Tradicije.Zato se Hodnici svijetloga praha ukazuju ne samo kao politiki roman, nego i kao roman kulturni arhiv u kojemu je analitiki obuhvaen prezent dekadencije jugoslovenskog komunistikog sistema i u njegovoj ideolokoj, i u politikoj, i u etikoj, i kulturolokoj, te itavom nizu drugih ravni. Luki je presudno redefinirao i model politikog i historijskog romana, ostvarujui polifonijski novohistorijski (novopovijesni) kulturoloki roman, koji plijeni svojim fantastikim prosedeom, simbolikim tipom naracije, realizacijom postmodernistike, borhesovske fantastike, a u kontekstu bosanskohercegovakog romana otvara prostor za ostvarivanje postmodernog poetikog koncepta hibridizacije romanesknog diskursa.U postmodernistikoj poetikoj orijentaciji Lukiu se u prelomu devedestih pridruio drugi znaajan bosanskohercegovaki romansijer, Devad Karahasan, romanom Istoni diwan, koji e presudno obiljeiti devedesete godine u bosanskohercegovakoj knjievnosti, ba kako e Krahasan svojim romanesknim opusom dati peat bosanskohercegovakoj knjievnosti prelaza milenija. Krahasan u poetikim okvirima tzv. viestruko kodiranog anrovskog romana, odnosno polianorvskog postmodernistikog hibrida, tj. romana historiografske metafikcije, kako bi rekla Linda Haion, ispisuje priu o traginoj sudbini trojice islamskih pjesnika, Mukafe, Al Hlada i Tauhidija. Postmodernistiki princip viestrukog kodiranja, tj. hibridizacije romana omoguuje Krahasanu da njegov Istoni diwan funkcionira istodobno i kao krimi, i kao politiki roman, i kao ljubavni roman, i kao kulturoloki novohistorijski roman, ali i roman u kojem se odvija gotovo nauno postulirana rasprava o mistikoj dimenziji persijske i arapsko-islamske kulture. Karahasan je, kao i Luki, u bosanskohercegovaki roman uveo model postmodernog hibrida i historiografske metafikcije, pri emu u prabolinim slojevima romaneskne prie vremenski daleka zbivanja iz doba zaetaka islamske kulture i civilizacije po duhu sukoba intelektualca i vlasti asocijativno dobacuju u vrijeme politikog terora dvadesetovjekovnih totalitarnih sistema.Poput Lukia i Krahasan je zaokupljen dramom konstrukcija identiteta i slikom drutva kao poprita sukoba razliitih kulturnih kodova. Monocentrina modernistika koncepcija cijelosti svakog oblika identiteta, raspala se u Karahasanovoj prii o drutvu koje nasilnim iskljuivanjem drugosti iz sebe opstaje na prinicpu ustolienja ideoloke i politike moi koja se odrava snagom policijskog aprata i mehanizmima proizvoenja politikih intriga. Tako je i Karahasan spojio kulturni i politiki diskurs unutar modela novohistorijskog (novopovijesnog) romana. Istoni diwan, sa svojom nakanom da intertekstualno, na razini asocijacije i aluzije, prizove u italaku svijest Getov poznati roman otkriva se kao postmoderna hibridna redefinicija pojma diwana. Ovaj pojam koji je u tradiciji oznaavo orijentalnu, mistiku zbirku tekstova, ili pak neki oblik dijaloga, kod Getea prije svega dijaloga izmeu dva kulturna sistema, okcidentalnog i orijentalnog, u Karahasana postaje i mjestom razgovora, toposom politike moi, zbirkom tekstova koji oblikuju raznovrsne kulturne diskurse, te na koncu toposom unutar kojega se razliiti kulturni diskursi bore za meusobnu premo.I Karahasan monocentrinom kulturnom i ideologijskom sistemu suprotstavlja koncepte postmoderne pluralnosti i neprestane hibridizacije, te se na koncu njegov roman moe itati i kao nadahnuta interpretacija davnih zbivanja u procesu uspostavlja islamskog modela kulture.U Karahasanovim romanima, kako je ve odavno u povodu njegove proze naglasio Ivan Lovrenovi, neprestano se proimaju teoretiar i narator, to znai da postmodernistika teoretizacija romana postaje jedno od njihovih fundamentalih obiljeja. No, Karahasan nije samo u svojim romanima autoteoretian nego se njegovoj teorijskoj optici izlae knjievnost i kultura uope, a pogotovu forme orijentalno islamske literature. Zato Karahasanovi junaci jesu najee islamski spisatelji, koji su na ovaj ili onaj nain doli u sukob sa politikim monicima. Takvi su svi glavni protagonosti Istonog diwana, a takav je i Figani, jedan od junaka drugog znaajnog Karahasanovog romana ahrijarov prsten.ahrijarov prsten oragniziran je na orijentalnom principu prie u prii, poznatom, naravno, iz Hiljadu i jedne noi, na ta direktno upuuje i sam naslov, jer ahrijar je, naime, car i monik kojeg eherzada svojim priama preobraava, da bi joj on na koncu postao mu. Prstenasta kompozicija romana omoguuje da se u priama uhvati veoma veliki vremenski period od take sadanjosti koju obiljeava rat u Sarajevu do davnih zbivanja od prije oko hiljadu godina u dalekom perisijskom gradu Uruku. Tri osnovne prie u romanu - to ga ispisuje fiktivni autor Faruk a itatelju predoava Azra, njegova ljubavnica nakon raspada njihove veze - zaokupljene su problemom smisla rtve i portvovanja u svijetu u kojem je smisao rtve izgubljen i gotovo nemogu. Iz te pozicije krajnjeg etikog dobra daje se slika ne samo historije, njenog iracionalnog divljanja, nego i ljudskih sudbina koje trpe povijesno zlo.I ahrijarov prsten je postmodernistiki hibrid, odnosno viestruko kodirana historiografska metafikcija u kojoj u prvi plan izbijaju napeti odnosi povijesnih sila i kulturnih procesa, politikih intriga i moi institucija politikog sistema koji represivno djeluje na pojednica, te napeti odnosi identiteta i alteriteta unutar postmodernistikog obnavljanja orijentalnih narativnih modela kakvi su pristni npr. u Hiljadu i jednoj noi.U prvoj od tri nosee prie u romanu, ija se naracija razliva u itav niz rukavaca, onoj Faruku, koji unutar udesa bosanskog rata ne moe pronai autentino egzistencijalno mjesto, razvijaju se nihilistike metafore savremene civilizacije. One bi mogle biti iskazane pojmovima koji oznaavaju cilj Farukovog putovanja sred ratne pustoi. Faruk, naime, putuje apokaliptinom pustinjom ka Niemu, odnosno u Nita, pri emu su to metafore savremene civilizacije koja je izgubila svaki etiki smisao postojanja. Druga pria prati traginu sudbinu turskog pjesnika Figanija, koji u svom nastojanju da doe do smisla svetih vrijednosti ivota biva uhvaen u zamku politike intrige postajui na koncu njenom traginom i besmislenom rtvom. Trea pria, pak, prati, ljubavni odnos izmeu dobrog dina Bella i njegove ljubavnice Belitsilim, gdje din kao mitsko, metafiziko bie pokuava u ime ljubavi stei ljudski oblik i iz pozicije dinske vjenosti dostii ljudsku smrtnost, kako bi ljude pouio smijehu koji bi im mogao vratiti izgubljeni smisao egzsitencije.

Karahasan, zapravo, u romanu neprestano isputuje problem granica u konstruiranju identiteta, odnose sopstva i drugosti, mehanizme nasilja institucija moi nad pojedincem, te na koncu mitsko obeanje etike portvovanja i rtve za druge koje se izgubilo u povijesnom vremenu. Otud bi se ahrijarov prsten u sklopu postmodernistikog obrasca pluralnosti i decentriranja mogao itati i kao postmoderna enja za drugim i drugou to neprestano izmiu, odnosno kao postmoderno preitavanje mitskog obeanja cijelosti identiteta unutar savremene civlizacije koja je izgubila svoj etiki oslonac.Karahasan je kao i Luki dokinuo poetiku praksu visokog modernizma, konano emancipirajui bosanskohercegovaku romanesknu praksu od andrievsko-selimovievskog modela romana. Postmoderni model muzealnosti knjievnosti presudno je odredio i dva druga njegova romana objavljena u periodu prelaza milenija. U prvom od njih, romanu Sara i Serafina Karahasan nastavlja jednu od svojih opsesivnih tema, naime, temu portvovanja i potrage za toposom na kojem se moe oitovati ideja cijelosti humanistikog identiteta. I u ovom kao i u Nonom vijeu Karahasan naputa pripovijedni model konstruiranja romana kao niza naporednih pria primjenjivan u Diwanu i ahrijarovom prstenu, ali ostaje unutar postmnoderne hibridizacije romanesknog diskursa zasnovane na principima pastia, parodije i drugih intertsketualnih i metatekstualnih strategija.Dok je Sara i Serafina roman koji radnju smjeta u II svjetski rat, Nono vijee je roman o zadnjem bosanskom ratu. Za razliku od veine drugih romana sa ovom temom, Karahasan u Nonom vijeu razvija model kriminalistike prie koja se puni raznordnim diskursima od onog politikog, preko ideologijskog, kulturolokog, antrpolokog, da bi se na koncu ostvario postmoderni hibridni roman koji pokuava oslikati bosansku ratnu tragediju iz mnotva diksurzivnih perspektiva.Trei romansijer koji je obiljeio prelom devedestih je Tvrtko Kulenovi. Njegovi romani Kasino, ovekova porodica, Istorija bolesti i Jesenja violina objavljeni u rasponu od 1987. do 1997. nadosljednije su u bosanskohercegovakoj knjievnosti ostvarili postmodernistiku poetiku hibridizacije romanesknog iskaza.Ako je Kasino ostvaren kao model historiografske metafikcije koja tematizira jednu od kljunih bitaka za oslobaanje Evrope u II svjetskom ratu, onu kod Monte Kasina u Italiji, onda se ovekova porodica da itati i kao postmoderni hibrid u kojem se sumiraju uinci djelovanja povijesti na ovjekov ivot i uinci povijesnih simbola na konstruiranje kulturnih identiteta. U Kasinu se dosljedno razvija metonimija historije kao kasina, tj. kockarnice na podlozi prie o traginoj, ali herojskoj pogibiji odreda Poljaka koji su razbili njemaku utvrdu kod Monte Kasina. ovekova porodica je roman o graanskom ratu u apniji, ideji internacionalnog bratstva ugraenoj u temelje komunistikog pokreta, te rijeci Menzenares, koja celim svetom tee, kao simbolu tog inetrancionalnog bratstva koji je ostao kao nasljee panskog graanskog rata. Radanja istodobno prati sudbinu naratorove porodice tokom Drugog svjetskog rata, da bi se prenijela na traginu sudbinu strica Irfana, koji gine u paniji na strani republikanske armije, a potom i na ljubavni odnos izmeu Roberta Kape, poznatog fotografa i Gerde Taro u konetsktu surovih ratnih zbivanja u paniji. Ali, koliko god je ovkeova porodica roman o ratu, ona je isto toliko roman o ljubavi, pa roman o sudbini jedne plemenite ideje u kovitlacu povijesnih zbivanja, pa roman o umjetnosti i njenom znaaju za osmiljavanje ljudske egzsitencije, pa onda i roman o pamenju i modelima kulturne momerije, pa roman o razgradnji povijesnih simbola i vrijednosti koje oni simboliziraju tokom povijesnih i ideolokih preloma. Na toj osnovi Kulenovi je transformirao model tradicionalne porodine hronike u polidiskurzivnu romanesknu strukturu, pokazujui da je postmoderni roman mogu prije svega kao osobena vrsta orkestracije romanesknih diskursa.Taj princip montairanja romaneskne stukture posebno e doi do izraaja u dva posljednja Kulenovieva romana. Prvi od njih, Istorija bolest, pripada modelu postmodernog teorijskog romana u kojem je dnevnika forma posluila za konstruiranje romana ne kao prie ve kao teksta koji istodobno stremi da se u svojim semantikim potencijalima razvije u razliitim pravcima. Kulenovi u konstruiranju ovog romana polazi od ideje Miela Bitora o knjizi kao predmetu, da bi u spoju eseja, dnevnihkih zapisa, svjedoenja o uasima sarajevske opsade, sjeanjima na smrt roditelja, pa smrt dragih prijatelja, pa svjedoenjem o smrti sugraana za vrijeme rata u Sarajevu, pa potom ukljuivanjem dramskih tekstova u roman ostvario postmodernistiki hibridni roman koji se neprestano autoteoretizira. U Istoriji bolesti otvorena je ratna tema te u skladu s njom i poetika nove sojeajnosti ili poetika nove iskrenosti, kako je sam Kuelnovi odreuje u jednom svom intervjuu. Ti e poetiki koncepti doi do punog izraaja u narednom njegovom romanu, Jesenjoj violini, koju sam autor u podnosalovu odreuje pojmom bildungsromana. Jesenja violina jest u osnovi ljubavna pria, ili pria o ljubavi u kasnim godinama, kad se misli, kako sam nartaor kae, da nas vie ne moe zavoljeti niti jedna lijepa ena, ali i pria o duhovnom preobraaju stvralake linosti koji je uslovljen ne vie teorijskim obratom ili naunim saznanjima, nikakvim dakle epistemolokim lomom, nego golim dogaanjem povijesnog uasa.Otud se i u Istoriji bolesti i u Jesenjeoj violini nalaze mnogobrojne autobiografske crte, ak gotovo ogoljeno ispisivanje romana kao dnevnika rata i ivota u gradu pod vojnom opsadom, pri emu se roman kao forma nove iskrenosti razvija na pitanju o etikom angamanu knjievnosti. Autobiografskom sloju prie u oba romana neprestano se nadodaju Kulenovievi briljantni eseji, kao npr. onaj iz Istorije bolesti o smislu i znaenju smrti u razliitim kulturama od istonjakih kultura, prije svega budistike, preko monoteistikih kulturnih obrazaca Zapada, do danaenjeg znaenja smrti u tehnolokoj kulturi, odnosno znaenja smrti u Sarajevu, kad onaj koga pogodi granata bude usisan u smrt kao to usisiva usisa prainu, jer granata raskomada tijelo u paramparad tako da tijela i vie nema i u zemlju se nema ta sahraniti.Meutim, Kulenovievo postmodernistiko hibiridziranje romana uslovljeno je poetikim obratom koji iz modernistike bezintersnosti knjievnosti za stvarnost neprestano podstmodernistiki problematizira razliite aspekte stvarnosti, povijesni, ideoloki, politiki, metafiziki, filozofski, znanstveni, kulturoloki itd. Taj poetiki obrat, nadalje, uslovljen je dramom pitanja koje na pozadini povijesnog uasa polazi od saznanja da kultura, kako autor naglaava, zbog svoje zagledanosti u nebo zna da poludi, da se podredi politikoj ideologiji, kako je to uinila epska monofonijska kultura Balkana postajui slukinjom nacionalistike ideologije i na taj nain razlogom za zloin i njegovim moralnim opravdanjem. Zato je Kuelnovi izjednaio smisao etikog i estetskog na bazi pitanja o smislu literature kao diskursa koji proizvodi drutvenu svijest, da bi u konanici, ba na tragu stava da je estiteka nemogua bez etike odgovornosti, njegova dva zadnja romana nagovijestili i raspad postmodernistike poetike otvarajui se za oblikovanje poetikog sistema nove osjeajnosti i neorelaizma.etvrti romansijer koji se uklapa u postmodernistiku hibridizaciju romana je Irfan Horozovi. Pisac kultne postmodernistike zbirke pria Talhe napisao je veliki broj romana u periodu od 1990. do 2005. Horozovi je objavio itavu policu romanesknih naslova: Slian ovjek, Nepoznati berlinski prolaznik, Filmofil, William Sheksepeare u Dar Es Sallamu, Imotski Kadija, Quadriga, te romanesknu trilogiju Psi od slame u koju su uvrteni njegovi ranije objavljeni romani Pisai stroj rune izrde, Rea i Slian ovjek.Horozovieve postmodernistike hibridne konstrukcije znaju biti i hermetine, ponekad tee itljive, ali one u pravilu upuuju na piev irok romansijerski koncept u kojem je presudna tema tragino povijesno iskustvo i unutar tog tragizma pokuaj individue da sauva osnove svog identiteta.Identitarnim konstrukcijama zaokupljeni su prije svega njegovi romani Slian ovjek i Nepoznati berlinski prolaznik u koje Horozovi uvodi temu dvojnika i ratnog traginog loma, da bi preko tih tema pokazao umnaenje indvidualnog identiteta, njegovu fragmentizaciju i neprestanu disperziju to ih prouzorukuje tragika ratnih zbivanja. U bosanskohercegovaki ratni roman Horozovi uvodi i temu egzila, odnosno egzilantske situacije koja se pokazuje kao polikulturalni lom unutar prie o bezdomnosti, te time i prie o nemogunosti zasnivanja inidvidalnog identeta u dobu apokaliptine ratne zbilje.Nasuprot Slinom ovjeku i Nepoznatom berlinskom prolazniku romani Filmofil i William Sakespeare u Dar Es Sallamu su organizirani kao postmodernistiki ratni krimii u kojima rtve ratne tragedije tragaju za mogunou ostvarenja pravde i kazne za zloince, budui da su institucije sistema iznevjerile tu svoju ulogu.U romanu Imotski kadija, koji je napustio ratnu temu i okrenuo se postmodernistikom preitavanju tradicije, Horozovi je ostvario svoje najbolje romaneskno djelo. Polazei od palimpsestnog postupka preitavanja uvene balade Hansnaginica, Horozovi u Imotskom kadiji ostvaruje sloenu romanesknu strukturu u kojoj se stapaju obrasci pikarskog romana, novohistorijskog romana kulturolokog tipa, avanturistikog i ljubavnog romana. Pritom, roman funkcionira kao itanje biografija uesnika tragine drame Hasanagine ljube koja pokauava sauvati moralna naela patrijarhalne zajednice neprestano izloena nasilju falogocentrine kulture i s njom usklaenog falogocentrinog histreika, kakvim se ukazuje iz enske prespektive promatran epski heroj. Otud Horozovi poduzima proces deepizacije vladajueg kulturnog modela, a roman se u svojoj kulturolokoj osnovi zbiva kao arhiv u kojem se susreu rensansna duhovnost sa elementima kulture Orijenta i islama te patrocentrinog kulturnog modela espkog Balkana. Isprian iz perspektive onog u beici sinka, najmlaeg uesnika drame u prelijepoj baladi o Hasanaginici, ovaj Horozoviev roman na podlozi balade kao prototeksta gradi nekoliko upeatljivih linija prie u kojima kao zbirno soivo slui intelektualni, emocionalni pogled najmlaeg Hasanaginiinog sina, koji raskriva traginu dimenziju ene unutar epski postulirane mukocentrine kulturne tradicije.I Horozovievo postupanje sa povijesnim temama, kao i kod drugih bosanskohercegovakih romansijera, upuuje na onaj zakljuak to ga u povodu odnosa romana i historiografije izvodi Lenrad Dejvis. Govorei o faktinim fikcijama i fikcionaliziranim faktima, Dejvis izvalai zakljuak da se roman ukazuje sa individaulnog i obiteljskog stajalita kao teleogenetina revizija prolosti. On je, dakle, podrivaki u odnosu na vladajui historiografski diskurs obiljeen ideolokom interpretacijom povijesnih zbivanja. Otud je roman oznaio prijelaz s knjievnosti koja je vjerovala da oponaa jedan poredak na knjievnost koja vjeruje da mora stvoriti jedan jedinstveni, nezavisni poredak u odnosu na povijest. Takva potokopovalaka pozicija romana u relaciji prema historiografskom diskursu omoguuje jednu specifinu sistematizaciju romana i u njegovom modelativnom i u njegovom poetikom karakteru.Naime, za povijesni i politiki roman visokog modernizma u Bosni i Hercegovini karakteristina je alegorizacija iskaza, pri emu je pria o traumi prolosti preko alegorijske, odnosno parabolike figure postajala, zapravo, priom o traumi totalitarnog ideolokog prezenta. Zato bi se iz perspektive koja roman promatra kao drutveno simboliki in mogao postaviti i svojevrsni sitem poetikih karakteristika i s njima usklaenih periodizacijskih granica. Tradicionalnu paradigmu u tom pogledu obiljeava dominacija pria o traumi nacionalnog perfekta, gdje se junak pokazuje kao kolektivni, ideoloki postuliran subjekt iskaza u potrazi za identitetom etnikuma i nacrtom nacionalne ideologije. Modernistika, pak, uvodi kulturalni proces emancipiranja junaka od kolektivnog diktata i unutar tog procesa individualizacije pad junaka iz mitski koncipirane kolektivne prolosti u traumatini inidvidualni ideoloki prezent, gdje su paradigmatini Selimovievi romani Dervi i smrt i Tvrava, odnosno Andrieva Prokleta avlija. Ako je tradicionlna paradigma bila obiljeena kolektivnim subjektom iskaza, odnosno junakom kao monumentalistikim povijesnim herojem u potrazi za opeprihvatljivom kolektivnom normom, modernistiku karakterizira junak negativnog povijesnog iskustva, tj. poraeni ratni heroj, pa potom i junak apsurdnog egzisetncijalnog iskustva, tj. apsurdistiki subjekt iskaza. Takav junak e ideolokom utpizmu komunistike dogme suprotstaviti ideju estetske utopije i itav sistem liotarovski shvaenih modernistikih metapria. Figurama alegorije, odnosno parabole, modernistiki povijesni i politiki roman prikrivaju svoje disidentsvo prema vladajuoj politikoj komunistikoj ideologiji, kojoj kao alternativu nude modernistiki univerzalni humanizam i transpovijesni i transkulturalni esencijalizam. Ba zbog toga bi se moglo rei da se postmoderna u BiH uspostavlja kao proces decentriranja identiteta i odustajanja od modernistikog koncepta njegove cjelosti te prelaska na koncept njegove postmoderno shvaene hibridnosti, a potom i ideju ideoloke pluralnosti drutvene scene, pri emu junak iz traumom ispunjenog kolektivnog perfekta pada u traumatini ideoloki individualni prezent. Parabolizacija i alegorizacija kao dominatne figure koje su upuivale na ideoloki oznaitelj romana, zamijenjene su u postmodernom romanu dominantnom metonimizacijom iskaza, a modernistikog junaka apsurdnog iskustva zamjenjuje najprije junak kao decentrirani subjekt iskaza, pa onda, u romanu sa ratnom temom junak traginog povijesnog iskustva i u skladu stim obrazovanje postistikih poetika, kakve su nova osjeanost, kritiki mimetizam, novorealizam, odnosno osjetilni realizam.Iz ovog rakursa proitana postmodernistika dionica u bosanskohercegovakom romanu pokazuje, zapravo, da se postmoderni distopizam zainjao sa modernistikom skepsom, te da je, ustvari, modernistiki politiki roman sa svojim apsurdistikim junakom nagovijestio pad metanaracija jugoslavenskog socijalizma. A to znai da postmodernizam i samim tim postmoderna kao mega kultura nisu do kraja odbacili iskustva visokog modernizma, nego su ih prekodirali unutar muzealnog koncepta svoje distopijske poetike, decentriranja, hibridizacije, pluralnosti, preitavanja povijesnih kolektivnih naracija itd. Otud bi namjesto liotarovskog koncepta postmoderne kao obrata nakon kraja utopizma moderne u kontekstu bosanskohercegovakog romana prije vaio velovski koncept pretapanja moderne u postmodernu, odnosno koncept njihovog ispreplitanja i preklapanja, pri emu bi Veloova sintagma postmoderna moderna moda najpreciznije opisala poetiko stanje bosanskohercegovakog romana.No, odnos romana i povijesti vodi ka jednoj od bitnijih odrednica ukupne bosanskohercegovake knjievnosti suoene sa ratnom tragedijom. Ratna je knjievnost u cjelini, ali prije svag roman, bila od svog nastanka suoena sa tradicionalnim modelima kolektivnog pamenja koji su bili ustrojeni na epskoj, herojskoj kulturnoj paradigmi tradicije i ideologizaciji pamenja to ju je nametao historiografski diskurs. Roman, ali ne samo on, nego i pripovijetka, pa potom i drama i poezija, iz osnova redefinira takvu strategiju kulturne memorije prije svega kroz postupak deheroizacije, a onda i dekolektivizacije i dezideologizacije pamenja. Zato je roman ne samo personalizirao povijesno iskustvo nego i individualizirao kulturno pamenje, postupio revizinostiki prema njemu, te na koncu individualizirao kulturne modele ironijskim itanjem prolosti i tradicijskog kulturnog sistema. Razarajui takve modele pamenja, roman je nuno transformirao i svoje narativne strategije.Moda je nadalje u tom pogledu otiao Liber memorabilium Ivana Lovrenovia. Odreen podnaslovom kao quasi roman, a u Biljeci o nastanku kao lapidarij jedne osobene knjievne arheologije, Lovrenovievo djelo, zapravo, jest pokuaj njegova autora da u kontekstu sarajevske ratne klaonice doe do tekstova koje mu je unitio rat u sarajevskom naselju Grabavica. Iz tih tekstova, razliitih anrovskih odreenja a tisuom untranjih veza povezanih, nastaje mozaiki, hibridini roman u kojem metadijegetiki narator pri ispisivanju djela i njegovom sklapanju u cjelinu upravo postavlja pitanja tehnologije pamenja. Otud je Liber memorabilium roman u kojem narator pokuava rekonstruirati biografiju oca nestalog u komaru Drugog svjetskog rata te ostvariti uz to osobenu postmodernistiku porodinu hroniku u kojoj e se dati slika tog ratnog haosa u Varcar Vakufu (Mrkonji Gradu) koja se povezuje sa stradanjima u ovom gradu u toku zadnjeg bosanskog rata.Roman izrazito sloene prstenaste kompozicije, Liber memorabilum u sebi objedinjuje nekoliko narativnih linija. Prva pripada autodijegetikom naratoru romana, Ivanu Jablanoviu, koji predoava priu svoga dida Matije Bania, a onda i dijelove memorabile, tj. kronike mrkonjigradskog samostana koji ispisujue fra Aneo Jablanovi. Redefinicija povijesnog i kulturnog pamenja upravo se ogleda u Lovrenovievom postmodernistikom prekodiranju forme memorebile, koja kao anr nastaje izvan vladajueg diskursa, a kojom se zajednici saoptavaju jezikom golih injenica neki vani dogaaji bez bilo kakve vrste njihove interpretacije. Zvanini historiografski diskurs i s njim usklaena povijesna memorija potkopavaju se, dakle, arhivarskim, novohistorijskim konceptom povijesti, ali i sjeanjem naratora romana, koji je od strane metadijegetike narativne instance odreen kao vlasnik uspomena. Prekodirani diskurs memorabile i jezik uspomena obrazuju dramu ljudske supstance u povijesnim zbivanjima, iza kojih ne ostaje nita drugo do bol. Noenje s bolom postaje za naratora romana mogunost moraliziranja, ili moralnog djelovanja u drutvenoj stvarnosti koja gubi svoj etiki oslonac. Liber memorabilium je otud roman koji kritizira velike ideoloke prie, kao i veliku povijesnu naraciju suprotstavljajui im male prie, odnosno biografije obiljeene iskustvom povijesti kao iskustvom bola. Nasuprot divljanju ideologija, narator romana u govoru dida Matije Bania, te fra Anela Jablanovia, ali i itavom nizu drugih likova, kakav je npr. veoma upeatljivi lik Todora ikmana, otkriva tradicijske, obiajne vrijednosti i moral koji stoji nasuprot svakog oblika kolektivnistikih, totalitarnih ideolokih metapria.Strategija male prie kao uvara elementarnih humanistikih vrijednosti u divljanju velike povijesti obiljeava, zapravo, ukupno stanje bosanskohercegovakog romana na prelazu milenija. Lovrenoviev roman i na eksplicitnom i na implicitnom nivou svoje strukture otvorio je to pitanje u bosanskohercegovakoj knjievnosti, kao to je, na drugoj strani, vrlo ubjedljivo u svoju naraciju uveo postmodernistiki distopizam.Panoramski opis romana u BiH ne moe zaobii, u svakom sluaju, i itav niz drugih romansijera koji su i prije zadnjeg rata ostvarili znaajana knjievna djela. Tu je svakako u prvom planu Nedad Ibriimovi sa romanima Vjenik i Knjiga Adema Kahrimana pisana Nedadom Ibiriimoviem Bosancem, Mirko Kova sa Kristalnim reetkama, pa onda Jasmina Musabegovi, Jovan Lubardi, Ranko Risojevi, Ranko Pavlovi, Sead Mahmutefendi, Demaludin Ali, dakle itav niz autora koji su ostvarli vrijedna romaneskna djela.Svakako jedan od najznaajnijih bosanskohercegovakih romansijera, Nedad Ibriimovi privlai posebnu kritiarsku panju. Njegov kratki roman Knjiga Adema Kahrimana zanimljiva je pria u kojoj glavni junak pokuava svojim pisanjem popraviti prolost, izbrisati zloine u njoj i konanici doi do slike povijesti koja bi otvorila pitanja njenih humanistikih sadrina. Pisac nekoliko izvrsnih romana, prije svih Ugrsuz i Krabeg, koji su obiljeili bosanskohecegovaki modernizam, Ibriimovi u ovom djelu pokuava ostvariti mitotovorako bonajko itanje prolosti, odnosno pokazati prolost ne samo kao zbir nasilja, to su ih Bonjaci trpili tokom povijesti, nego i kao zbir njihovih ideolokih interpretacija. Ta viestrukost u interpretiranju prolosti pokazuje se u romanu kao sistem ideologijskih obmana pri emu se prolosti odrie smisao mjerodavnosti za sadanjost i budunost. Na drugoj strani, Adem Kahriman zloinu i povijesnom nasilju suprotstavlja ideju univerzalnog humanizma, iz koje onda preitava neka od tradicijskih knjievnih djela koja su se bavila povijesnim temama. Takvom preitavanju izloen je prije svega Andri i epizoda o nabijanju Radisava na kolac iz romana Na Drini uprija. To ironijsko-ideologijsko itanje Andria, knjievne tradicije i historiografskog diskursa otvorilo je u ovom Ibriimovievom djelu i pitanje odnosa knjievnosti i zloinakih ideologija, te pitanja naina na kojim ideologije manipuliraju knjievnim i ukupnim kulturnim vrijednostima.Ali, dok je Knjiga Adema Kahrimana premreena povijesnim zbivanjima i polemikom sa historiografskim konstrukcijama, Vjenik je lien bilo kakvih povijesnih uinaka na ovjekov identitet. To je osobena metafizika bajka u kojoj priu o svom dugovjekom ivotu kazuje Abdulah Misri El Bosnawi, ovjek koji zbog svetakog odnosa prema ivotu ne moe umrijeti.Problem smrti i smrtnosti, te metafizikog plana egzistencije osnovna su polazita ovog Ibriimovievog romana ija radnja polazi od starog Egipta i traje gotovo pet tisua godina da bi se zavrila u Sarajevu polovinom sedamanestog vijeka. U podlozi romana moe se nai nekoliko prekodiranih romanesknih obrazaca, prije svega obrazac pikarskog romana, jer Abdulah Misri putuje od starog Egipta, preko Persije, pa onda sa Kolumbom u avanturu otkria Amerike, pa potom sa lutajuim Holandezom morima, te sa El Hidrom sve do Indije itd. Taj lutajui karakter dugovjekog protagoniste romana, meutim, nije obiljeen nikakvim nastojanjem da se predoi bilo kakva slika povijesnih dogaaja. U ovoj metafizikoj bajci stvari su i kulturalno i filozofski pomjeraju ka metafizikim pitanjima ta jest vrijeme, a ta vjenost, ta jest moralnost i religioznost, ta sadrina svetakog ivota itd. Kulturna podloga Ibriimovievom romanu jeste islamska metafizika, te kulturne linije misticizma od islamskog preko katolikog do budistikog, a onda i druge metafizike linije kultura, kao i vie mitova o ljudima koji su osueni da vjeno ive. Pored nabrojanih, El Hidra i lutajueg Holandeza tu je i mit o lutajuem Jevrejinu. Ibriimovi je na toj osnovi napisao roman koji je potpuno netipian kako u bosanskohercegovakom tako i u irim knjievnim kontekstima. Lien svakog povijesnog nanosa u oblikovanju identiteta, Ibriimoviev junak zaokupljen je nekim od esencijalistikih konstrukcija, kakvo je npr. pitanje razlikovanja vremenitog i vjenog, prisustva baanskih sutina u ljudskoj egzistenciji, vrednotama religijske definiranosti ovjeka i smisla religijskih kultura itd. Na toj osnovi nakon dominacije romana sa povijesnom i politikom temom u bosanskohercegovakoj knjievnosti, Ibiriimovi je napisao metafiziku bajku kao vremeplov u kojem se du vremenske ose odmatovaju esencijalistiki konstrukti egzistencije.

Ka padu postmodernizma - novi romansijeri i romaneskni opusi

Period to ga obuhvata ovaj panoramski pregled bosanskohercegovakog romana obiljeen je i pojavom novih romansijera i njihovih djela na izrazito dinaminoj ratnoj i poratnoj knjievnoj sceni. Bosanskohercegovaki roman iz zagrljaja postmodernistike hibridizacije otrgnuo je rat i prelazak u ratnom romanu na novorealistike narativne strategije, poetike obrasce nove osjeajnosti i kritikog mimetizma. Kada bi se pokuao napraviti katolog modelativnih karakteristika romana u ovom periodu, pokazala bi se dominacija tzv. novohistorijskog (novopovijesnog) romana, prije svega onog kulturolokog tipa, zatim anrovskog, autobiografskog i ratnog romana. Termine ratni roman i ratno pismo ovdje valja shvatiti prije svega kao pojmove indikatore, iako su u kritici ve poodavno prihvaeni i doivljavaju masovnu kritiku upotrebu. Oni ostaju terminima indikatorima prije svega zbog toga to jo uvijek nije razraena njihova teorijska pozadina, a unutar ratnog romana kao pojma koji odreuje tematski sloj romana mogu se ustanoviti nekolike modelativne romaneskne linije.Kada se ima u vidu stanje bosanskohercegovake knjievnosti u ratu i neposredno iza njega, moe se konstatirati da rat nije iskljuivo vrijeme kada muze ute, a topovi govore. Ratna tragedija otvorila je pitanje reakcije knjievnosti na njenu strahovitost, njen uas i njenu apokaliptinu dimenziju. Tema rata i etiki angaman ratnog pisma poluili su nekoliko izvanrednih romaneksnih ostvarenja u bosanskohercegovakoj knjievnosti, kao to je rat oznaio i pojavu nove, veoma talentirane generacije bosanskohercegovakih pjesnika i pripovjedaa. Oni su kao i romansijeri tzv. srednje generacije obiljeili stanje bosanskohercegovakog romana u ovom periodu. Tu prije svega mislim na Miljenka Jergovia, Nenada Velikovia, Gorana Samardia, Julijanu Matanovi, Velibora olia, Aleksandra Hemona, Ivicu ikia, Josipa Mlakia, Andreja Nikolaidisa, Asmira Kujovia, Izeta Perviza, Envera Puku, Veselina Gatala, Amira Brku, Muharema Bazdulja, Edina Kukavicu, Mustafu Zvizdia, Mirzu Fehimovia, Namika Kabila, Vikotra Ivania itd. Neki od ovih romansijera su i knjievno viepripadni. Tako npr. Andrej Nikolaidis pripada istodobno i crnogorskoj i bosanskohercegovakoj knjievnosti, Ivica iki, Josip Mlaki, Viktor Ivani ili Julijana Matnovi pripadaju hrvatskoj i bosanskohercegovakoj, dok sam Hemon za sebe tvrdi da je i ameriki i bosanski autor, a Velibor oli nakon to je u ratu izbjegao u Francusku svoja djela objavljuje na francuskom jeziku. Zapravo, kada se ima u vidu egzilantska situacija ratne i postrtane bosanskohecegovake knjievnosti, onda se ova viepripadnost namee kao jedna od bitnih njenih karakteristika.Pored mlaih, u ratu i iza njega svoje prve romane piu i stariji romansijeri i romansijerke. Tako romanesknu scenu obiljeava itav niz novih romansijera i romansijerki. Tu su prije svih Zdenko Lei, Vlado Mrki, Vladimir Pitalo, Alma Lazarevska, Stevan Tonti, Jasna ami, Nura Bazdulj Hubijar, Safet Sijari, Mirsad Beirbai, Ahmet R. Rahmanovi, Midhat Ajanovi, Neven Kazazovi, Jasmin Imamovi, eljko Ivankovi, Alija H. Duboanin, Dragan Marjanovi, Sead Fetahagi, Zlatko Topi, pa i Hazim Akmadi itd.Kada se ima u vidu toliki broj novih romansijerskih imena otvara se problem modelativne, donosno tipoloke sistematizacije romana i njegove poetike katalogizacije. Izrazita raslojenost modela i poetika posvjedouje da se roman stvara u pluralizmu poetikih sistema bez mogunosti dominacije jedne poetike nad drugima, ali i bez mogunosti dominiranja jednog modelativnog toka nad ostalima. Nacrt romaneksnih modela mogue je uspostaviti npr. od. novohistorijske fantastike naracije kakva je Brkina Monografija grada, koja anrovski lebdi izmeu rasreditenog romana i vrsto komponirane zbirke pria, preko anrovskog romana kakvi su npr. Okrutnosti raja i Ba mi je ao Nure Bazdulj Hubijar, pa onda novohistorijskog romana koji se vratio nekim klasinim vrijednostima realistike naracije kakvi su npr. Jergovievi Dvori od orha, ili anrovskog romana sa ratnom temom kakav je npr. roman ivi i mrtvi Josipa Mlaki, ili, pak, ratnog romana sa elementima autobiografskog iskaza kakav je npr. izvanredni roman Istono od Zapda Vlade Mrkia, odonosno kulturolokog romana sa izravnom politizacijom teksta i elementima dekonstrukcije epskog, herojskog, patrocentrinog kulturnog modela, kakav je sjajni roman Mimezis Andreja Nikolaidisa, pa sve do tranzcijskog romana kulturolokog tipa sa dominacijom socijalne tematike i humornih efekata kakav je npr. Velikoviev Sahib, odnosno SFOR Veselina Gatala, pa i politikog hibridnog romana kakav je izvanredni roman Vita activa Vitkora Ivania.Ivaniev roman u formi groteskne prie o intelektualcu i njegovom pijunu razobliuje mehnizme totalirane nacionalistike ideologije Tumanovog reima u Hrvatskoj, a svojom narativnom hibridizacijom u kojoj spaja politiki diskurs sa trlilerskim modelom prie i psiholokim tipom naracije plijeni itatljesku panju vjetinom organiziranja romaneskne strukture.Takva modelativna i tipoloka raslojenost ukazuje na injenicu da bosanskohercegovaki roman danas karakterie prevlast individualnih poetika i romanesknih pisama, bez obzira na injenicu to knjievnom i drutvenom scenom dominiraju ratne naracije, koje ponekad u pregledu ukupne knjievne prakse ostavljaju utisak i knjievnog trenda. Odsustvo tog trendovskog toka u romanu vodi ka zakljuku da se on emancipirao od neposredne traumatine prolosti i da se prvi od svih knjievnih anrova suoio sa traumatinim tranzicijskim prezentom bosanskohercegovakog drutva.Panoramski opis stanja savremenog romana u BiH vodio bi u nesagledivu irinu razlika u autorskim poetikama, stoga ovaj tekst ima namjeru istai one romane i romaneskne opuse koji su na razliite naine obiljeili knjievnu scenu.

Ratni romanIako je u ovom tekstu naglaeno da se pojam ratni roman terba promatrati kao termin indikator, on kao pomono sredstvo knjievnokritikog sistematiziranja - a svaka je sitematizacija, zapravo, samo pomono orue kritiara - olakava preglednost u raznolikosti romaneskne prakse. Roman sa temom rata mogao bi se raslojiti u nekoliko modela. Tako je Nenad Velikovi u Konaarima ostvario neku vrstu anrovskog hibrida u koji ulaze obrasci omladinskog romana i porodine hronike sa dominantno humornim pogledom na temu ratnog uasa. Humor je Velikoviu omoguio prijeko potrebnu distancu u odnosu na ratnu tragediju, a njegova naratoraka ispisuje neobinu hroniku jednog sarajevskog kvarta u toku surove opsade grada. Humor se i u ovom djelu pokazuje kao spasonosni lijek i zadnja odbrana pred naletom tragedije, a zaudni, infantilni pogled jedne djevojice na rat i ratna zbivanja, zapravo, skida sve maske sa dominantnih ideolokih pria i kolektivnih predrasuda to ih drutvenoj sceni nameu ratni i politiki centri moi. Konaari su jedan od prvih romana objavljenih na temu rata u BiH, a u njemu do punog izraza dolazi Velikoviev dar za humorne i ironijske obrate, izvrsno kompoziciono ureenje romana i njegovih narativnih planova.Ako je Tvrtko Kulenovi esejizacijom i intelektualizacijom romanesknog disksursa, te teoretizacijom romana otvorio Istorijom bolesti model ratnog romana, onda je Vlado Mrki romanom Istono od Zapada obiljeio onu liniju ratnog romana koja je prevashodno jedna duga, nikad zavrena pria o noenju s bolom i traumom usred ratnog uasa. Mrkiev roman organiziran je kao gusta, emocijom nabijena, ali i intelektualna ispovijest o posljedicama ratne tragedije koja se sruila u ivot njegove porodice, to su je ratne linije fronta svirepo razdvojile bez mogunosti da se porodica iznova okupi. Zapravo, Mrkiev roman, sa izrazitim autobiografskim crtama, bolna je ispovijest naratora, novinara i intelektualca koji je svojim pisanjem osudio srpski nacionalizam, ispovijest o njegovom pokuaju da nakon izlaska iz opsaenog Sarajeva vidi svoju suprugu i djecu na jugoslovensko-maarskoj granici. Pritom, jugoslovenske vlasti mu ne dozovoljavaju ulazak u dravu, jer su ga zbog njegovog novinarskog angamana proglasile izdajnikom srpske nacionalne stvari i optadnikom iz nacije. Zbog toga ni naratorovoj porodici ne dozovoljavaju izlazak iz drave, pa se on sa suprugom moe vidjeti samo u meugraninom prostoru, tj. na niijoj zemlji. Dok je Velikovi humorom i irinijom skidao maske sa kolekitvinih ideologija i predrasuda, Mrki to ini bolnom, traginom priom, slikajui rat ne samo kao ideoloki uas, politiko bezumlje, nacionalistiko divljanje, nego i kao antropoloku tragediju, krajnji poraz ljudske supstance u ratu koji se poput povodnja sruio u nae ivote unitavajui u njima elementarne ljudske vrijednosti. Mrki je ovim romanom postavio osnove poetike bola kao dominatno obiljeje ratnog romana, proces deheroizacije ratne prie kao i proces dekoleketivizacije i inidvidualizacije povijesne i kulturne memorije, ali i osnove etikog angamana u slici rata kao antropoloke tragedije. Mrkiev moral nepripadanja kolektivnim ideolokim fantazmama presduno je obiljeio ukupno stanje ratnog romana. Tim moralom nepripadanja odreena je koliko etika pozicija romana u odnosu na rat, toliko i njegov kritiki pogled na rigidne ideoloke projekte i priu o ratnoj traumi.Kada se ima u vidu da ratni roman, kako je ve naglaeno, ispisuju kako romansijeri srednje i mlae generacije, tako i oni to ih kritika odreuje klasicima bosanskohercegovakog romana, onda je ratna tema, zapravo, najrairenija u savremenoj bosanskohercegovakoj romanesknoj praksi. Uz Mrkia, Velikovia, Tvrtka Kulenovia, Horozovia, Karahasana i Lovrenovia, vrijedne ratne romane ispisivali su jo i Zdneko Lei, Josip Mlaki, Vladimir Pitalo, Ivica iki, Andrej Nikolaidis, Nura Bazdulj Hubijar, Izet Perviz, Stevan Tonti i itav niz drugih romansijera i romansijerki.Leieva dva romana Sarajevski tabloid i Knjiga o Tari, specifini su mozaiki hibridni romani o noenju sa bolom kao osnovnim osjeanjem rata i posrtatnim nadvladavanjem ratne traume. U Tabloidu Lei ispisuje svojevrstan roman dnevnik o ratnoj opsadi Sarajeva i pokuaju glavnog protagoniste romana, starog profesora, da nae mogunost izlaska iz grada i da na ratni uas odgovori izrazitim humanistikim. Lei ispisuje civlini ratni roman, pri emu je neophodno konstatirati da je u bosanskohercegovakoj knjievnosti civilna perspektiva najdominantniji nain slikanja rata, i u njemu dramu intelektualca koji usred ratne apokalipse pokuava nai zaturene humanistike vrijednosti i odgovore na bezmjernu ratnu tragediju. U okvirnoj kompoziciji romana Lei ukazuje na destruktivnu i autodestruktivnu prirodu ovjekovog drutva, ovjekovu sklonost ka unitavanju kako sebe tako i svega s im dolazi u dodir, da bi u romanu dao itavu galeriju likova koje ratna bol transformira na razliite naine. Zato je Tabloid nepotkupivo iskren mozaik bola, ali i intelektualna hronika rata u ijoj se osnovi nalazi i tragina porodina pria.Knjiga o Tari je postratni roman autobiografskog karaktera sa osobenom postmodernom hibridizacijom naracije. U njegovoj podlozi nalaze se transformirani obrasci pikarskog i bildungsromana, gdje prvi omoguuju svojom nakanom da se pria ostvari kao kazivanje o putu i putovanju, o susretu identiteta i alteriteta, da se Knjiga o Tari ostvari kao interkulturni roman koji e velikoj povijesnoj prii susprotstaviti intimnu, malu, a ideoloki postamentiranoj historiografinosti klasinog ratnog romana kulturoloko arhivarski koncept povijesti u opisivanju ratnog apsurda. Transformirani obrasci bildungsromana omoguuju, pak, liniju romaneskne prie o duhovnom preobraaju naratora. On u susretu sa metafizikom dimenzijom korejskog budizma, a romaneskna pria se dogaa se za vrijeme naratorovog boravka u Koreji gdje na seulskom univerzitetu predaje slavistiku, otkriva blagotovorni i spasonosni princip Tare, boginje milosti koja ima zadatak da spaava bia iz njihove zarobljenosti u materijalnom svijetu, odnosno svijetu samsare. Ovakav koncept hibridizacije nadopunjen je aspektima metatektualnosti, odnosno teoretiziranjem romana koje se u romanesknoj prii odrava stalnim pitanjem kako napisati roman kao tekst kojim e se narator liiti, to bi rekao Mirko Kova, svega ranjivog u sebi. Ova interkulturna i teorijska dimenzija prie, te metafizika bola u njoj sputaju se u ratni uas preko umetnutih pripovjedaa, sarajevskog pjesnika Vladimira Srebrova i njegove prie o svom zarobljenitvu u zatovoru Vojske Republike srpske Kula, te dnevnicima Leievog brata Josipa u kojima je opisano divljanje pripadnika pomenute vojske i njeni zloini. Knjiga o Tari je otud metafizika i poezija bola o ratnom uasu, ali i roman o blagotvornom djelovanju na naratora interkulturnog susreta i ideja milosti i samilosti poloenih u budistiki princip Tare.I na Leievom primjeru, kako i kod drugih romansijera koji su se bavili ratom, oigledno je koliko je ratni roman izvrio dekonstrukciju kolektivne memorije utemeljene na ideologiziranom epsko-herojskom konceptu kulture, te u kojoj mjeri je on disidentski raspoloen prema postratnim ideologiziranim naracijama kolektiviziranja rtve i viktimolokom diskursu prisutnom u perfidnoj igri politiki postulirane statistike koja ratnu tragediju odreuje prije svega iz svog nacionalistikog rakursa.To otvoreno disidenstvo ratnog romana prema ideolokim i politikim centrima moi, te slika rata kao antropoloke tragedije posebno e do izaraaja doi u romanima Milenijum u Beogradu Vladimira Pitala, Kad magle stanu i ivi i mrtvi Josipa Mlakia, Cirkusu Columbia Ivice ikia i Miemzisu Andreja Nikolaidisa.Vanserijski pripovjeda, Vladimir Pitalo u Milenijumu u Beogradu ispisao je intelektualnu hroniku ideolokog divljanja u ovom gradu koje e nekadanji beli grad pretvoriti u, kako narator kae, grad avola, a roman se odvija kao dramatini sukob intelektualca sa svojom generacijom i ideolokim steroptipima koji je presudno oblikuju. Etika razobliavanja nacionalistike ideologije koja je prepokrila ukupan drutveni horizont te drama intelektualca u suoenju sa generacijom koja je potpoljena u faiziranu ideologiju, daju ovom romanu osobenu manovsku dimenziju. Rat sa svojim zloinima, konclogorima, etnikim ienjem, genocidom, urbicidom i drugim oblicima tragedije u pozadini je prie o ljubavi koja se raspala na liniji ideoloke polarizacije, gdje narator odbija da se sugalsi sa nacionalistikom ideolokom normom, a njegova djevojka postaje sve vie histerina nacionalistkinja, pa je rat potom u pozadini prie o generacijskom raslojavanju, da bi na koncu narator jedino rjeenje potrage za egzistencijalnim smislom pronaao u egzilu iz histreine kolektivne situacije.U povodu Pitalovog odlinog romana, kao i povodu njegovih vrsnih ratnih pria, nepohdono je naglasiti izrazit etiki angaman, karakteristian za najvei dio romanskene produkcije, gdje se uobliava moral nepridanja bilo kakvom ideolokom tanscendensu i promovira egzilantski stav, odonsono apatridstvo iz kojih se onda etiki nepotkupljivo motri ratni uas.Ova dimenzija ratnog romana posebno e doi do izraaja u Mimezisu Andreja Nikolaidisa i Cirkusu Columbia Ivice ikia. Nikolaidisov roman rat motri iz prespektive crnogorske pozicije, pri emu je etika osuda ideologije zloina izvdena u formi dekonstrukcije epskog kulturnog koda i Njegoevskog modela kulture kao centra crnogorskog kulturnog kanona koji proizvodi rigdni mentalitet i kolektiktivnu ideoloku histeriju. Mimezis je otud osoben kulturoloki roman utemeljen na analitikom diskursu koji dekonstruira ne samo rigidne ideologeme, nego i kulturni sistem koji se odrava na ideolokoj proizvodnji negativnih predobi o drugom, da bi se njegoevski model epske kulture na koncu ukazao kao kultura svirepe mrnje. U rasponu od gotovo politikog pamfleta do akribinih kulturolokih eseja i anliza mentaliteta, Mimezis je sasvim neuobiajen roman na junoslavenskom kulturnom prostoru. On bi se mogao odrediti i kao roman kievski nepotkupljivog etikog stava, kulturoloki polemiki roman koji je kritici izloio ukupnu nacionalnu tradiciju, razraunavajui se sa njenim ideolokim fantazmama, pa generacijski roman u kojem se kultura nakon postmodernog obrata suoava sa rigidnim oblicima tradicije, roman mentaliteta, ali i roman generacijske drame, gdje mlada postmoderna generacija osuena na autsajderstvo ne uspijeva zajednici nametnuti niti jednu vlastitu kulturnu vrijednost. Nakon odlinog anrovskog romana Oni, u kojem Nikoladis pokazuje vjeto vladanje obrascima krimia, politikog trilera i kritizira postmodernu kulturu formiranu na ideologiji trita dajui sliku postmodernog svijeta kao kulturne pustinje, ovaj daroviti romansijer je Mimezisom zasluio jedno od najbitnijih mjesta u bosanskohercegovakom i junoslavenskom romanu.Slinu etiku postuliranost ima i roman Cirkus Columbia Ivice ikia. I Cirkus Columbia povruje tezu da je ratni roman zasnovan na poetici svjedoenja, pri emu se to svjedoenje najee ostvaruje u atobiografskom tipu iskaza, a autobiografski pogled se preteito formira kao pogled autsajdera i marginalca koji je odabrao egzilanstku i apatridsku situaciju za polazite vlastitog etikog stava. U ikievom romanu autobiografija se zbiva i kao autokritika, autoironija, podloga za onaj autopromatraki pogled koji u analitikom obuhvatu kritikom pogledu izlae dramu linosti u oiglednom sukobu sa drutvom. ikiev roman otud je autobiografsko pismo pretvorio u pogled autsajdera, pogled nekoga ko s ruba drutva promatra njegovo zlo sredite, ne prestajui pri tom da kritici izlae i vlastita etika stajalita, moralne dileme, psiholoki i emocionalni sadraj linosti.Ovakvo fingiranje autobiografije omoguuje ikiu osobenu realistiku strategiju izgradnje romaneskne prie. Naime, narator ikievog romana estokoj kritici izlae hrvatsku nacionalistiku ideologiju u Duvnu neposredno pred i tokom rata, odbija da uestvuje u ratu i na koncu bjei u Zagreb kao dezerter, a potom odlazi u Kanadu. Tom glavnom toku naratorove prie pridruuju se svojevrsni dnevniki zapisi drugog naratora, djeaka koji motri istu situaciju i procjenjuje njen egzistencijalni sadraj. Na toj osnovi iki umie onoj zamci koju nosi autobiografski tekst, naime zamci emotivno zaintersiranog svjedoenja autodijegetikog nartora koji, prema eraru enetu, pripada zbilji to je predoava u tekstu. Stepen pripadnosti zbilji koja se predoava u tekstu jednak je u pravilu stepenu naratorove emotivne zainteresiranosti za nju, to onemoguuje autodijegetikom naratoru kritiku distancu prema vlastitom pogledu. iki, dakle, roman gradi na dvostrukom motritu ime postie jau mimetinost romaneskne prie unutar koje sadejstvuju dva kritika pogleda na zbilju predoenu u njoj.Cirkus Columbia na toj osnovi jeste i emotivno nabijeno svjedoenje o ratnom uasu, ali i etiki postulirana hronika rata u Duvnu (Tomislavgradu), pa potom hronika razvijanja jednog autsajderskog pogleda na ratni uas, pa povijest iskljuenosti, pa sueljenje sa ideolokom izvitoprenou kolektiva, pa kritika nacionalistike i mukocentrine strukture drutva, pa potom kritika herojskog, patrocentrinog mentaliteta i kulturnog modela koji producira takav mentalitet.Svi nabrojani aspekti ikieve romaneskne prie daju joj znaenje izrazitog etikog i humanistikog angaamana pri emu u centar panje dolazi naslovna metafora romana. Prema toj metafori ljudsko drutvo poiva na principima cirkusa gdje se njegov sadraj utemeljuje na performativnom ideolokom diskursu. Tako la kao cijeli sistem ideoloke predstave postaje osnovom na kojoj se gradi monumentalistiki, herojski,homogeni, mukocentrini nacionalni identitet, pa se ikieva pria razvija kao autsajdersko razobliavanje mehanizma lai na kojoj se odrava nacionalistika ideologija. Potom se u romanu razvija metaforizacija povijesti, koja jest cirkus to postoji ne naelu istine, nego na prinicipu izreirane cirkuske predstave. Ova metafora, a tu i lei jedna od najveih vrijednosti ikievog narativnog postupka bazira se na vrlo konkretnom referentu stvarnom Cirkusu Columbia, koji posjetio Duvno u naratorovoj mladosti nepovratno promijenivi njegov pogled na drutvo i ideologijske strategije izgrdanje identiteta.Polazei iz te metafore kao zbirnog soiva prie iki estokoj kritici izlae sve oblike partikularlnih vrijednosti na kojima se zasnivaju rigidne ideoloije, a potom partikularizmu kao osonovi filozofije palanke suprotstavlja kievskom gestom ideju opih vrijednosti, kospomolitski utemeljne identitete koji su zgurani na marginu, te na koncu etiku baziranu na univerzalnom humanizmu kojeg iki vraa u sredite interesa postmoderne decentrirane kulture koja je na junoslavenskom prostoru zapala u rigdini partikularizam.Sa svoja dva ratna romana Kad magle stanu i ivi i mrtvi Josip Mlaki ostvario je jedan od najupeatljivijih ulazaka u recentnu romansknu paraksu bosanskohercegovakoj i hrvatskoj knjievnosti. Kad magle stanu je roman oraganiziran na principu mozaike strukture, gdje narator iz perspektive umobolnice u kojoj se lijei od ratnih trauma odmotava stranu priu svog ratnog iskustva. Njegova psiholoka i moralna drama baca jako svjetlo na zasnivanje ideoloki konstruiranog homogenog, herojskog kolektivnog identiteta, da bi narator kao marginalac razotkrio sve aspekte manipalucije takvim identitetom. Zato je ovo roman o raspadu tako zamiljenog identiteta i prelasku preko linije fronta, gdje nestaje opozicija mi oni i gdje slika neprijateljskog drugog biva zamijenjna nostalginom priom o hibridnom kolektivnom identitetu. Pria vojnika HVO-a oslikava grupu njegovih suboraca, grupu koja se pri tom raspada i koju ne moe odrati nikakva ideologijska fantazma. Pritom, ispovijest glavnog protagoniste romana pokazuje kako se grupa raspada na isto ljudskoj osnovi, pa roman nije samo pria o zlu rata, ve i zlu ljudske prirode. Ispovijedajui se iz take prezenta u ludnici u koju je zatvoren, Mlakiev narator u retardacijama daje jednu od najpotresnijih ljudskih drama, oslikavajui pusto ovjeka koji je ubio svog najboljeg prijatelja, Mirsada, pa se drama svijesti i savjesti metonimijski proiruje na drutvenu dramu apsurdnog meunacionalnog sukoba. Ali, Mlakiu je daleko vanije da oslika rat kao unutranju moru, a pomjeranjem te granice izmeu spoljnjeg i unutarnjeg rat na koncu postaje unutranjim fenomenom. Na toj osnovi rat nije samo ruilaka, zatorna energija izvan ovjeka nego i u njemu.Drugi Malkiev ratni roman, ivi i mrtvi, organiziran je kao hibrid u koji su ukljueni obrasci trilera, fantastikog romana i ratne hronike. U napetoj prii koja prati grupu vojnika HVO-a koja se probija kroz teritoriju pod kontrolom Bonjaka, Mlaki daje sliku rata kao naina etikog pustoenja i ovjeka i zajednice, da bi u finalu romanu, u nekoj vrsti fantastike iz modela gotskog romana bili pomijeani ivi i mrtvi, a ta fantastika i fantazmagorina slika slui kao metafora ubilake snage povijesti. Mlaki je ovom romanu razvio duplu priu. Jedan fabularni niz prati dogaaje iz Drugog svjetskog rata, a drugi dogaaje iz bosanskohercegovakog ratanog prezenta. Ta dvostruka pria razvija se u osobenu metaforu povijesti koja postoji na logici krunog vraanja identinih oblika zla.umski duh Gorana Samrdia spada u jedan od najintersantnijih bosanskohercegovakih romana ovog perioda. Odlian pripovjeda i pjesnik, Samrdi je u umskom duhu pokazao raskoan talenat za kombiniranje poezije i naracije, pa se njegov roman moe itati i kao vjeta narativna poezija o problemu oblikovanja identiteta autsjadera i marginalaca na beogradskim ulicama, pri emu Samrdi transformira obrasce bildungsromana. Pratei odrastanje i duhovno sazrijevanje nasilnih mladia, pisac susprotstavlja kulturni kod ulice i grupe huligana dominantnoj patrijarhalnoj socijalistikoj kulturi, pri tom se oslanjajui na model tzv. frajerske proze koji se razvio u hrvatskoj postmodernistikoj knjievnosti. Moralna transformacija glavnog protagoniste romana zbiva se, pak, u traginom ratnom kontekstu sarajevske opsade, pri emu Samrdi dekonstruira kako ideologemske osnove ratnog zla, tako i kulturne kodove huliganstva i patrocentrinog maizma. No, Samrdiev roman, jest prije svega vanredna poezija tijela, instinka i intuicije, jedan neoubiajena i neobina narativna poetska naracija u kojoj do punog izraza dolazi pievo vjeto baratnje infantilizacijom narativne perspektive, te vizualizacija i hromatizacija narativnog iskaza, ali i prinicpi montairanja romaneskne kompozicije. Pokazujui kontekst rata kao prostor moralnog preobraaja romanesknog junaka, Samrdi ispisuje i napetu ljubavnu priu, sa izvjesnom dozom maistikih elemenata, pri emu do izraaja dolazi pievo afirmiranje svakog oblika marginalnosti unutar konzeravativnog kulturnog i ideolokog rastera drutva, a pogotovu afirmiranje homsekusalnosti, ne samo kao spolnosti ve i kao kulturnog identiteta.I Mustafa Zvizdi je napisao poetski roman Muzika zidnih satova, koji transformira obrasce bildungsromana, pratei odrastanje jednog djeaka kojeg e, kao mladia u taki sadanjosti iz koje poinje pria odrediti i tragini ratni okvir. Muzika zidnih satova je u osnovi poetski roman u kojem do izraaja dolazi piev dar za vanredno oblikovanje jezika i proznih detalja, igra rasreditenom kompozicijom romana, ali i tarnsformacija romanesknog obrazaca porodine hronike u poetsko simboliku ispovijednu prozu. Organizujui naraciju kao specifinu poetsku retardaciju, Zvizdi prustovskim manirom rekreira dogaaje i doivljaje iz djetinjstva, a naratorova emotivna ispovijest gradi itav niz simbola koji presudno oblikuju njegov duhovni profil. Istodobno s tom dimenzijom prie razvija se ona druga u kojoj se iz ironino postulirane perspektive daje slika moralnog destruiranja jedne u osnovi malograanske porodice, da bi se ukupna pria romana koncentrirala na naratorovo doivljavanje oeve smrti. Muzika zidnih satova je roman koji je potpuno razgradio fabularni niz, a namjesto kauzalnosti lanca dogaaja uveo specifian sistem doivljaja koji zahvataju luk od melanholinih tonova do traginih utisaka.I Zvizdiev i Samrdiev roman nagovjtavaju iscrpljivanje ratne teme u romanesknoj praksi, te uz Jergoviev odlini roman Mama Leone pokazuju vrijednosti poetske naracije i zavodljivu privlanost male prie unutar velike, tragine povijesti.Jedan od najznaajnjih bosanskohercegovakih pjesnika, Stevan Tonti napisao je zanimljiv i potresan ratni roman Tvoje srce zeko u kojem na principu autobiografskog pisma daje sliku rata iz pozicije etniki marginaliziranog intelektualca koji ne pristaje ni na kakve kolektivne ideologije. Taj intelektualac trpi zlo sarajevske opsade, ali je neprestano kao etniki manjinski izloen i nesporazumu sa susjedima. Iz te perspektive itan Tontiev roman je blaga humrona pria o blagoslovu izgnanstva kao jedinom preostalom moralnom uporitu usred ratnog uasa.U ratni roman spadaju i tzv. anorvski ratni romani kakvi su Gaan i Jalija Midhata Ajanovia, graeni na principu kriminlastikog romana i stripovske tehnike proznog iskaza, ili, pak, Crna dua Ahmeta R. Rahmanovia, odnosno, Ba mi je ao Nure Bazdulj Hubijar. Jedna od najitanijih bosanskohercegovakih romanisjerki, Nura Bazdulj Hubijar objavila je veliki broj romana u ovom periodu. Neosentimentalistiki tip iskaza karekterizira njeno romaneskno pismo, a tamo gdje naputa taj povieni ton patosa, kao npr. u romanima Okrutnosti raja i Ba mi je ao, Hubijarova ostvaruje zpaene romaneskne domete. Ba mi je ao je zanimljiv omladinski roman sa elementima epistolarne naracije u kojem do izraaja dolazi zaudan pogled djevojice na rat, njena sklonost ironijskom i humornom organiziranju prie, da bi se pred tim humornim pogledom raspali svi ideoloki transcendensi. U romani Kad je bio juli, nagraenom ove godine na velikom VBZ-ovom konkursu za roman, Hubijarova je pirajui priu o traginoj sudbini jedne srebrenike porodice iz perspektive djeaka, odnosno mladia koji je jedini u porodici preivio tragediju, dala jednu u osnovi neosentimentalistiku priu koja nije umakla nostalignonom zazivanju ideologemskih oznaitelja predratnog sistema.

Novohistorijski (novopovijesni) roman

Ovaj modelativni tok romana, najdominatniji u visokom modernizmu i postmodernizmu, nastavio je Josip Lei vanrednim biografskim romanima o ivotima sarajevske dobrotvorke Adelini Irbi i mosatrskog pjesnika Alekse antia. Uvodei model biografskog roman u bosanskohercegovaku knjievnost, Lei je bosanskohercegovaku knjievnost suoio sa sasma novim, njoj nepoznatim anrom. Biografski roman po prirodi stvari razgrauje dominatnu kulturnu memoriju, a svojim arhivarskim konceptom povijesti skoncentriranim u vertikalu jednog ivota ponitava monumentalistiki kod pisutan u kalsinom historijskom romanu. Nakon Leia Miljenko Jergovi je romanom sagom Dvori od oraha utemeljio novhistorijski roman u poetikom obzoru nakon dominacije postmodernizma. Koncept male prie unutar velike povijesti Jergovi je ostvario specifinom porodinom hronikom u koju staje itav dvadesti vijek na junoslavenskom prostoru. Zanimljivom organizacijom romana tako da fabulu gradi unzad, na principu ta se dogodilo, a ne ta e se dogoditi, Jergovi je ostvario zanimljivu romanesknu strukturu i vratio se nekim obrascima klasinog pripovijedanja. Andrievski raskoan u stilu, a u kompoziciji moda i previe razgranat, Jergoviev roman je neka vrsta narativnog mozaika u kojem je na zavodiljiv nain ostvaren tradicijski model ritualnosti prie i prianja. Hronika jednog vijeka koja hvata Prvi i Drugi svjetski rat, dopire do ovog zadnjeg, a koncentrira se na sudbinu lanova porodice koja ivi u Dubrovniku, potom u Trebinju, pa onda u Sarajevu zapravo jest svojevrsna revizionstika pria koja pokuava razotkriti mehanizme na kojima se uspostavljaju velike povijesne metanracije, prije svega one ideoloke, koje proizvode traginu dimenziju povijesnih odgaaja i razaraju porodicu Delavle.Veoma zanimljive novohistorijske romane kulturolokog tipa napisali su Faiz Softi i Safet Sijari. Sijariev roman Rod i dom je potresna pria smjetena u jedno selo u Sandaaku, gdje se kroz sudbinu jedne lijepe djevojke analizairaju mukocentrini patrajarhalni odnosi i konzervativni obrasci patrocentrine marginalizacije i kolonizacije ene. I rod i dom uspostavljaju se tako kao toposi enskog zatoenja, histerine muke kazne nad nevinom enom i narcistike kulture mukog terora. Posebnu vrijednost ovog neorealistikog romana ini jezik i fascinantna pieva jezika memorija pa se njegov roman da i itati i kao tekstualni arhiv jednog jezika u nestajanju pred naletom medijske kulture. Naalost u romanu Udar orla Sijari nee uspjeti ostvariti sve potencijale romana Rod i dom.Softiev roman Pod Kun planinom unutar modela pisholoke naracije daje sliku prenpregnutih strasti u ptarijarhalnoj zajednici, koja svaki strasni ispad surovo kanjava. Taj motiv kulturalne kazne razobliuje mehanizme patrijarhalne dogme i rigidne obrasce uspostvaljanja patrocentrinog kulturnog identiteta.Roman aur i Zulejha Muharema Bazdulja razvija se kao pria o velikom engleskom pjesniku Bajronu, njegovom ponesenou sevdalinkom i kulturnim kodom prenapregnute ulnosti, da bi se u romanu uspostavio ljubavni zaplet, u kojem Bajron, za vrijeme svoga putovanja po Alabaniji, ne moe ostvariti ljubavni odnos sa jednom Albankom. Drugi Bazduljev roman objavljen u ovom periodu je osoebena reprtaa o koncertu grupe U2 na sarajevskom satdionu Koevo, koncert kojim je obiljeen u kraj rata u BiH.Posebno mjesto u novihistorijskom romanu zauzima roman To jest iznji njet Mirze Fehimovia. Ironina porodina hronika, ovo je i prvi humroni bosanskohercegovaki roman u kojem se daje gotovo karikaturalna slika socijalistikih metanarcija i s njima uskalenog malograanskog kulturnog koda.Novopovijesne romane u bosanskohercegovakoj knjievnosti, sa aspektima mitiziranja i ideologijskog konstruiranja bonjake povijesti, piu i Hazim Akmadi, Isnam Talji, Zilhad Kljuanin i jo neki neafirmirani bosanskohercegovaki romanisjeri, kao npr. Ejub titkovac.Izvanredna pripovojedaica Alma Lazrevska, koja je napisala dvije vrsne zbirke pria Smrt u muzeju moderne umjetnosti i Biljke su neto drugo, u romanu U znaku rue ostvarila je novopovijesni kulturoloki roman u kojem tematizira odnos izmeu Alekse . i revolucionarke Roze Luksemburg, pri emu se taj odnos zbiva untar sudara dva kulturna koda, emancipatorski romantiarskog to pokuava razoriti patrocentrine predstave tradicije a kojem pripada Aleksa . i utopijsko revolucionarnog u koji je potpoljena Roza Luksmeburg. Ta dva kulturna koda ine okvir za ljubavnu dramu, pri emu se metaforiki uspostavlja prostor ljudske egzistencije kao krah ideala. U Znaku rue je stilski vjeto ispisan roman, sa intelektualizacijom romanesknog diskursa, vjetom psihologizacijom likova, odlinim razvijanjem koncpeta male prie unutar velike povijesti i priguenom gotovo litotinom egzistencijalnom dramom svojih junaka.U novopovijesni kulturoloki roman koji tematizira prije svega enski model kulture ulaze i romani Jasne ami Mraz i pepeo, Bosanski paviljon i Soba s pogledom na okean, te romani Bisere Sulji Bokailo, kao i roman Maske Radmile Trbojevi. U vom kontekstu svakako se izdavajaju romani Mraz i pepeo i Soba s pogledom na okean Jasne ami. U prvom se prati odnos oca i kerke kroz koji se tematiziraju dvije ratne tragedije, ona vezana za Drugi svjetski rat kroz koji prolazi naratorkin otac, i ona vezana za zadnji bosanski rat kojem svjedoi naratoraka romana. Kao i u Sobi s pogledom na okean Jasna ami ispisuje u osnovi psiholoku dramu svojih naratorki u kojoj se ogleda bilo drama konstruiranja kulturnih identita bilo povijesna drama u svom traginom ispoljavanju.Ovom spisku romansijerki pridruuje se i Jasmina Musabegovi, koja je nakon romana Snopis i Skretnice, pisanih u duhu visokog modernizma i zaokupljenih problemom konstriranja rodnog enskog identiteta, objavila nakon rata roman Most u kojem iz perspektive ideje etstekog utopizma tematizira simboliku funkciju uvenog mostarskog mosta, koji je suruen tokom bosanskog rata.Posebno mjesto u bosanskohercegovakom enskom romanu pripada Julijani Matanovi. Kao spisateljica koja pripada i hrvatskoj i bosanskohercegovakoj knjievnosti, ona je u hrvatskoj literaturi zasluila status knjievne zvijezde, dok bosanskoherecegovaka akademska i novinska kritika na ovu spisateljicu gotovo da nije obratila panju. Svojim romanima Matanovika je intelektualno suvereno ula u problem marginaliziranja i koloniziranja enskog i enstvenog i u ptarijarhalnoj kulturi i u onom kulturnom kodu koji se performativno hoe pokazati emnicpiranim od patrocentrine ideologije. Vrsne fabularne organizacije, njeni romani su ubjedljivi i na razini psiholokog porteriranja junakinja i junaka, perfektni u kutlurolokim analizama, ali i duhoviti i ironini u pogledu na staregije kulturne marginalizacije ene. Jednom rijeju, Matanovika je uz Almu Lazarevsku najzanimljivija bosanskohercegovaka romanisjerka.Tranzicijski roman ili prie o sudaru kulturnih identiteta

etvorica bosanskohercegovakih romanisijera, Aleksandar Hemon, Nenad Velikovi, Veselin Gatalo i Namik Kabil otvorili su svojim zadnjim romanima sasvim novo tematsko podruje u romanesknoj praksi.Velikovi u svom romanu Sahib, a djelomice u i romanu Otac moje keri, kao i Gatalo u svom romanu SFOR otvaraju temu bosanskohercegovakog tranzcijskog vremena iz perspektive kulturne, socijalne, pa i ideologijske drame. Tranzicijski obrat u oba romana ne vidi se samo kao vrijeme socijalne krize i trijumfa moralno bezonog projekta provobitne akumalacije kapitala to ga nameu vladajue elite, ve i kao sudar kulturnih identiteta. Pritom, zapadnoevropski kulturni identitet biva prisvojen od strane birokrastkog uma da bi se potpuno kolonizatorski odnosio prema domaem kulturnom identitetu. Taj okvir prie o tranziciji kao dobu kulturnoidentiteranih drama i u Sahibu i u SFOR-u sputa se u dramatini odnos stranog i domaeg, pri emu stranci raspolau i ekonomskom, i birokratskom, i politikom moi i vre otvoreno koloniziranje i diskriminiranje domaeg stanovnitva.U Velikovievom Sahibu odnos strano domae dat je unutar ironine, pa i groteskne epistolarno ustrojene prie u kojoj se strani birokrata iz institucija koje su dobile mandat nakon Dejtonskog sporazuma da upravljaju Bosnom i Hercegovinom ponaa do kraja kolonizatorski prema svome vozau. Roman je organiziran kao niz pisama to ih strani brikorata, homoseksualac, upuuje svom ljubavniku u Engleskoj, a u kojima se razvija itav niz negativnih predobi o bosanskohercegovakom stanovnitvu. Poluobrazovani stranac, zatien birkoratskom snagom aparata, reproducira svoju mo na socijalnoj osnovi, budui da njegov voza, fakultetski obrazovani domain, nema mogunost promjene posla. Velikoviev roman koliko god je karikaturalna, ironina igra sa birokratskim umom, isto toliko je vrsna ironina analiza kulturnih stereotipa kroz koje se birokoratska i ekonomska mo ustrojavaju kao procesi kulturne kolonizacije. I dok se fabularana linija romana razvija na luku od ironinog do tragikominog utiska, Velikoviev roman na semantikom planu obiluje i duhovitim, esejistiki nadahnutim kulturnim analizama, koja potvruju dominaciju balkanolokog diskursa na kojem su utemeljene birokratske inistitucije moi to ih je postavila meunarodna zajednica sa ciljem da vode proces bosanskohercegovake tranzcije iz socijalistikog u neolibrealno, kapitalistiko drutvo.Gatalov roman SFOR temu tranzcije kao kulturne, ekonomske i socijalne drame otvara na drugaiji nain. Roman je organiziran kao ispovijest prevodioca zaposlenog u SFOR-u, vojnoj organizaciji to ju je NATO pakt postavio u BiH sa zadatkom ouvanja postdejtonskog mira. Gatalo roman organizira kao kombinaciju naratorove ispovijesti i dokumenta, tj. ugovora koji narator kao prevodilac mora potpisati sa SFOR-om. Ugovorm lien elementarnih ljudskih prava, Gatalov narator doivljava saobraajnu nesreu pri obavljanju poslovnog zadatka, bez mogunosti da ostvari bilo kakav oblik socijalne zatite. Na toj osnovi Gatalo razvija vieslojnu dramu u kojoj se na jednoj strani daje slika zaraenih domaih kolektiviteta, na drugoj slika manipulativnih strategija koje domae vlasti razvijaju, bez bilo kakve elje da zakonski zatite svoje graane od birokratije stranih institucija u BiH, te na treoj strani slika stravinih uslova u kojima domae stanovnitvo radi u stranim organizacijama, a u kojima se oslikavaju nesagledive razmjere moi birokratskog aparata i njegovog terora nad obespravljenim pojedincem.Oba romana, i Velikoviev Sahib i Gatolov SFOR koliko god su kulturoloki i socijalni romani o boanskohercegovakom tranzicijskom prezentu, u istoj mjeri su i novi politiki romani koji tranziciju vide kao granini period u kojem se razobliuje ideologija neolibrealizam kao ekonomskog i birokratskog totalitarizma i procesa kulturne neokolonizacije.Aleksandar Hemon je u svom romanu ovjek nitokud temu tranzicije prenio na drugi plan, ostvarujui roman kao priu o drami margnializiranih rubnih identiteta koji se nemogu ukljuiti ni u kakav kulturni centar. Otud junak romana, Jozofe Pronek, povezuje dramu bosanskohercegovake i ukrajinske tranzicije, dodirujui temu bosanske ratne apokalipse, da bi se marginalni, rubni identiteti u romani ukazali kao ne prostori, odnosno ne mjesta. Tako se perspektiva zapadnocentrine kulture otkriva na planu kulturnih idelogija kao sistem likvidacije savkog oblika drugosti i svakog oblika perifernosti u odnosu na projektivni kulturnoideologijski centar. Pisac vanrednih zbriki pria ivot i djelo Alphonsa Kaudersa i Pitanja Bruna, Hemon je svoj roman organizirao kao vieslojnu egzistencijalno kulturnu dramu u kojoj do punog izraza dolazi ideja kulturne hibridizacije, dijalektinosti procesa konstruiranja identiteta i afirmacija svakog oblika marginalnosti unutar projekta globalizacije kao procesa kulturne neokolonizacije.Za razliku od ove trojice romanisjera koji su svoje romane locirali u proces tranzicije i ostavrili ih kao model u osnovi kutlurolokog romana, Namik Kabil je u svom romanu Sam proces tranzicije oslikao na sasma drugaiji nain. Sam je osobeni polianorvski roman koji u sebi sapaja obrasce krimia, psihlokog trilera i socijalnog romana. Slika tranzicije data je iz perspektive mafijaa i ubojice, pri emu se metonimijskom strategijom oslikava uasni drutveni horizont, njegovo kriminogeno nalije i proces potpune moralne destrukcije. Na drugoj strani, Kabilov roman je vjeto oragniziran mozaiki psiholoki triler u kojem se pria odvija kao film svijesti i savjesti naratora romana koji nakon izvrenog ubistva doivaljava epileptini napad i potpuno psihiko rastrojstvo. Metod ostvarivanja romaneskne prie kao filmske reije, gdje se u naraciji ospoljava junakova svijest stalno na rubu epeliptinog napada, pokazuje da je Kabil svoje scenaristiko iskustavo u maksimalnoj mjeri iskoristio u postavljanju roamaneskne strukture.

Umjesto zakljuka ili roman u postapokaliptinoj drutvnoj pustinji

Svaki oblik sistematizacije savremene bosanskohercegovake romaneskne prakse nuno vodi ka zakljuku da se roman naao u onoj kontekstualnoj poziciji koja ga primarno odreuje kao konkurenta drugim diskursima ukupne drutvene prakse. U vremenu obrata iz socijalistikog oblika politikog totalitarizma u onaj nacionalistiki, a potm vremenu ratne apokalipse i posatapokaliptine drutvene i individualne traume, roman je uao u podrujue kako novog postuliranja etike i etike odgovornosti knjievnosti i kulture, isto tako i u podruja konstruiranja kolektivnog i individualnog pamenja suportstavljenih ideologijskoj industriji zaborava i viktimolokoj gesti politikih ideologija. Roman je, takoer, dekonstuirao velike povijesne naracije i ideologijsku konstrukciju historiografskog diskursa, kao to je na drugoj strani revizinostiki nastupio prema tradicijskom modelu kulturne memorije koja je u svojoj epskocentrinosti i herojskocentrinosti tijesno saraivala sa nacionalistikim ideologijama. Taj veliki revizionizam romana uslovljen je postmodernim poetikom obratom, emancipacijom romana od modernistikih metanaracija, te na koncu nadvaldavanjem postmodernizma i tenjom romana da ostvari poetike postulate nove osjaajnosti, kritikog mimetizma i novoealizma, odnosno osjetilnog realizma. Romanov antiutopijski duh, pri tom, nije proizaao samo iz teorijskih naela postmodernizma, nego i iz direktnog povijesnog iskustva. Konstrukcije modernistikog uma i socijalistike, odnosno nacionalistike utopije raspale su se u traginom bosanskom ratu, a roman je kao individualna hronika drutvenih lomova i tragedije svojom poetikom svjedoenja zasluio status prie koja ima nakanu da moralizira drutvo. Izjednaavanjem estetskog i etikog, roman iza pada postmodernizma potvruje svoju protejsku prirodu u namjeri da se ostvari kao odisejska hronika pojedineve potrage za toposom spasa u postapokaliptinoj drutvenoj pustinji.