ERCiYES. UNiVERSiTESi SO~YAL :8ili.MLER ENSTiTUS.U

. .

DERGiSi -

SAY! : 4 YIL : 1990

BiR .FiNANS SiSTEMi OLARAK iSLAM BANKACILIGI 'V.E! DUNYADAKiUYGULAMASI

1970'li yillarm ba§mda petrol fiyatlarmdaki artl§larm orta-ya ~1~ardlg1 milyarlan . bulan «petro-dolar»larm, Ortadogu'da}d petrol ihra~ ·eden Islam . -q.lkelerinin uzerine bir sagnak halinde yagmaya ba§lamast, bu illkelerde mevcut birikimin denetimi ve degerlendirilinesi sorununu glindeme getirmi§tir.

Ne var ki; · :islami ekonomik sistemin paranm getirisi olan faizi yasaklamas1; ba§lan~~ta birikimi olu§turan bu fonlann bu-yiik bir k1SmL111 fuktiterek, Batlh baz1 illkelerin onde gelen ban-kalarma ka~masma neden olmU§tur. ·

Bunun bilincinde olan birt;ok :islam ulkesinde, ekonomik §art-lardaki degi§ikliklerin yamstra sermaye birikiminin degerlendi-rilmesi gibi hususlar, :islamiyetin faizi yasaklayan ilkeleriyle bag-da§abilecek bir sistempt olu§turulmasl geregini ortaya gtkarmt§-tlr.

Niteki.rn, §ubat 1973'de Kahire'de bira.raya gelen ge§itli Islam lilkelerinin temsilcilerinden olu§an bir komite, islami bh· ekono-mik sistemin geli§tirilmesi ve mevcut serm~ye. fazlasmdan islam dlinyast i~inde yararlamlmas1 konusunda gorti.§ birligine varmu~tlr. Boylece, Kahire'de · toplanim bu kor'nite i.ik kez modern anlam-daki

Islam bankacllig1, faiz ile gall§an klasik bankacllik · yarunda, ona alternatif olarak faizsiz gah§an bir finansman mekani~aslru olu§turmaktad1r. Miisluman illkelerin yarusrra Miisltiman ol-mayan baz1 illkeler de bu sistemi kendi yapllarma uyumla§tlra-cak duzenlemeler. yaparak benimserni§ bulunmaktad1rlar.

1975 yllinda kurulan Dubai Islam Bankas1 (Dubai Islamic Bank), islam · bankalarmm ilk ornegini olU§turmaktad1r. Bunu Kuveyt, MI.srr ve Urdtin'de kurulan bankalar izlemi§tir. Guniimtiz-de Islam B8.nkalan, Ortadogu illkelerinden ba§layarak sayllan gittikt;;e artan ve Batlli baZI illkelerde de orneklerine rastlanan fi-n~ns kurumlan olarak geli§meye ve buyiimeye devam etmekte-dirler.

' I . . . GENEL OLARAK iSLAM BANKACILIGI, TANIMLA.iVIASI

VE FiNANSAL FAALiYET TURLERi 1. GENEL OLARAK iSLAM BANKACILIGI

Finans diinyasmda son 30 yllda ortaya ~Ikan onemli geli.§-.nelerden. birini de, 1970'li yillarm ba§mda kurulmaya ba§layan Islami finans kurulU§lan olu§turmaktadrr (1).

«Islam Bankaclll~)) ad1 altmda ultJSlararasi mali yap1 i~erisinde yerini alan bu kurulu§lann, gtintimtiz. ekonomik sistemine degi§ik bi.i yakla§rm, degi§ik bir yon~em oldugu ileri stirtilmekte-dir.

islam Bankacillgmm en belirgin ozelligi, Islam dtinyasmda faizin haram s~yllmas1 nedeniyle faizsiz bir ekonomik sistem ge-ti§tirmeye ~all§masidlr.

Bu sistemi savunanlara gore, ~lami sosyo-ekonomik hedefle-rinin ger~ekle§tirilmesinde faiz yasagmm onemli bir kare ta§I ol-dugu ileri stirillmektedir. Ger~ekte bu yasagm arkasmdaki man-tlk, her§eyden once Islam.m tiim deger sistemi ve anlaYl.§ma bag-lldu·. · Ancak, bunlpl yarunda konunun; islami sosyo-ekonomik adalet, adil gelir da~hm1, hlzh, dengeli kalkmma ve toplum refa-hl gibi makro ekonomik hedeflerle de slkl bir ili§ki i~inde bu-lundugu a~Iktrr (2).

Bat1 illkelerindeki mevduat ve faize dayah bankacllik sistemi, islam illkelerinde itibar gormem.i.§tir. B~un nedeni; islam eko-nomisinde para ve faiz kavramlarma olan yakla§Imill Batll1 sis-temden farkll · olmasmdan kaynaklanmaktadu·.

-124-

islami ekonomik sistemde para, ticari bir mal degil, bir degi-§im arac1 ve bir deger ol~iisii olmaktachr (3) . Oysa giiniimiiz eko-nomik sisteminde para, deger ol~i.i:sii olmanm yarusrra ticari bir mal niteligini de siirdiirri1ektedir. Serbest pazar ve merkezi plan-lamaci ekonomilerde para, ticari bir mal gibi ahrup satuabilmek-tedir.

islam, §ekli ne oluma olsun faizi ~~k~a yasaklann§trr ( 4). 6diin~ verilen paranm belirli bir siire sonunda, onceden belirlen-mi§ bir faiz geliri dogurmasma «riba» denir. Riba, Islilmda haram kabul edilmi§tir: Bu nedenle, faizle mevduat kabul eden ve kredi veren bir bankacillk sistemi islam ilkelerine aykm goriilmii§tiir. Fal{at emegini ortaya koyanla, sermayesini ortaya koyanm her so-nuca (kar ve zarara) katlanmas1 ilkesi benimsenmi§tir.

Islam bankacihgllllll dogu§unu haz1rlayan nedenler ekono-mik, dini ve politik kokenlidir. Bankac1hgm temel felsefesi, top-lum ya§annnda oldugu gibi ekonomik ya§amda da Islami ilkeleri gozoniinde bulundurrnak ve Islam iilkeleri arasmdaki · ekonomik buti.hlle§meyi saglamaktrr.

Esasen bu tiir bankaci11gm amac1, islam diinyasmda endtistri ve ticaretin geli§mesi i~in ortakhk ve kar payla§Iml · araclhg1yla ger~ekle§tii·Uecek olan dinamizmin genelle§mesini saglamaki1r. !slam bankalan aynca; sadece prodiiktif yatmmlar aracl11~yla degil, sosyal ve ahlaki yonlerden de ekonomik kalkmma ve buyii-meye katklda bulunurken, ekonomik kalkmmayi pur reel bir ol-gu olarak degil, so-syal yond en de · degerlendirmeye ~ali§maktadirlar. Hict .ku§kUsuz bu yakla§rm, Islamm refah ve adalet anlayi§m-dan do~1aktadir ( 5) . · ·

Kapitalist sistem i~inde Islam bankaclli~nm amaglan, 1980 yilmda'Riyad'da toplanan Islam tilkeleri merkez bankalan guver-norleri toplantiSmda, daha detayh olarak §oyle· _belirlenmi§tir (6)

a. Islami ilkelerin ekonomik hayata uygulanmas1, b. Tasarruflan dogrudan yat1nmla.ra yonlendirerek istih- .

dam yaratma ve boylece sosyo-ekonomik amaglara ula§Il-masiru kolayla§tlrma, . ·

c. Dengeli bir finans sistemi kurma, d. Q~itli bankac1lik hizmetlerinin iGlami ilkeler dogrultu-

sunda yapilmasmi saglama,

._ 125 --

e. Faizli bir sistem iginde ya§ayabilinek, ba§an saglayabil-mek igin kar f1rsatlarmdan olabildigince yarar~anma.

. .

Bu amaglara yonelik politikalar ise, emek ve sermaye sahiple-ri arasmda dengeli ve adil bir ili.§ki kurabilmek i~in, «kar-zarar ortakhi?;ll> yontemini geli§tirme; tasarruf fazlas1 ekonomik birim-J.erle fon ag1i?;l olan ekonomik birimler arasmdaki bankanm mali arac1 gorevini koruma; faizin esas oldugu bir ekonomik diizende faizsiz bankac1llgi ba§any~a i§ler hale getirmek iizere yeni yon-temler ve teknikler uygulanmas1 §eklinde ozetlenebilir.

2. iSLAM BANKACILIGININ TANIMLAMASI

islam bankacillgi, :i:slam hukuku ilkelerine uyg1p1 olarak i§-leyen bir finans sistemidir Islam hukukuna gore, bir bankanm faizsiz §ekilde gal1§mas1 Islami bir banka olmas1 igin gerekli, · fa-kat yeterli bir §art olmamaktadlr. Giinfunlizde Islam hukukunun yili:iirliikte olmadlg1 illkelerde de faizsiz gah§an bankalar vardlr. 0 halde,

esaslara gore hareket eden islam. bankaciligmm ba§llca finansal faaliyet tiirleri §unlardl.r :

3.1_. MUDARABA (TRUST FINANCING)

Mudaraba; bir taraftan sermaye, diger taraftan emek olmak iizere kara dayah olarak yapllan bir sozle§medir · (9). Emek, bilgi ve tecriibesini koyan, aym zamanda faaliyetin yonetiminide iist-lenmektedir. TUzel ki§ilige de sahip olabilen bu yoneticiye «Mu-darib» denilmektedir. Faaliyete yalmz sermayeBi ile katllan, ki§i veya kuruma da

3.2. MU§ARAKA (PARTNERSHIP, EQVITY PARTICIPATION)

:i:ki veya daha fazla k~inin kar ve zarara ortak d malan §ar-tlyla ticaret yapmak i~in, her birinin belli bir meblag ile serma-yeye i§tirak etmeleridir ( 11) . Bu faaliyet ttirii, hem sermaye hem de emegin aktif olarak ortaya kondugu tam bir ortakllktn·. Mu-§araka ortakllgmda giri§imci ortak durumundaki Mu§ank, ortak-hga sadece emek ile degil, sermaye ile qe katllmakla kardan daha biiyiik bir pay almaya hak kazanmaktadrr.

Bu ortakhk, gii~ ve giivenin birle§tirilmesi temeline dayarur. Her ortak, sozle§mede belirtilen Ol~iller i9inde sermayeyi kullan-ma yetkisini elinde tutar. Ortaklar, sermayede ~it veya e§it olrna-yan paylara sahip olabilirler.

Taraflardan birinin yonetime kat1lmak istemedigi durumlar-da, yonetimi tistlenen taraf igin, karm belli bir oraru olarak tes-pit edilecek bir yonetici iicreti belirlenir. Kardan bu iicret dii§ill-diikten sonr~ kalan miktar~ faaliyeti yiiriiten ile sadece sermaye-sini koyan arasmda, sozle§meyle tespit edilmi§ oranlar dahilinde payla§lhr. Ucret dii§illdiikten sonra kalan kanil taraflar arasmda daglluru amac1yla sozle§rneye konacak kar paYl oranlarmm tara.f-larca faaliyete aynlan sermaye paylan kadar olmas1 §art degildir. Kar payla§mu oranlan, ortakllk sozle§mesi imzalarurken her iki tarafga vanlan ala§~aya gore, serbest~e tespit edilebilir . (12).

Zararm payla.§mnnda ise, taraflara, kar payla§lll1mdaki ser-besti tanmmaml§tlr . Zararda, zaran payla§rm oram sabit olup, taraflarca faaliyete ayrllan sermayenin, faaliyette kullanllan top-lam sermayeye boliinmesi suretiyle bulunur. ·

3.3. MURABAHA (COST PLUS SALE)

Murabaha, sermaye sahibinin bir mall satm allp, belli bir kar paYl ekleyerek mii§terisine vadeli olarak satmas1 i§lemidir (13) . Bu i§lem, kar haddinin ahc1 ile satw1 arasmda kar§Illkh oia-rak kabul edildigi bir satl§ §eklidir.

Bir· tacir, bir mall satm ahnak igin :islam bankasmdan kredi istediginde, banka. krediyi para olarak vermemektedir. Banka, mii§terisinin y:azll1 istegi iizerine mall sa.t.m · ahr ve iizerinde an-la§tiklan kar paYlru ekleyerek ona satar. Bu i§lemde malm fiziki

-- 128 --

olarak mevcut o1mas1, bankanm mah satm aldlktan Gonra sat-1nasl gerekir. Ma.lJ. satm almak isteyen m'li§terinin sonradan bu U;t~gi.nden vazge~mesi, banka i~in ciddi bir risk doguracagmdan, mii§terinin bankaya ba§vurusunun yaZlh olmas1, gerekniektedir.

· Murabahada, sat1lan mal bedelinin tahsili bir defada veya taksitler halinde yap1labilir. Tahsilatm garantisi amac1yla mii§-1;eriden baZl teminatlar talep edilebilir. Murabaha ile yap1lan i§-lem, t1pkl bir ticar1 finansman gibidir. Anc8;:k, burada mall satm alan ta.cir degil, bankad.Ir.

Bu tiir bir faaliyette, sozle§me imzalarurken malui Gatm' all§ fiyatmm 've mii§teriye sati§mdan dogacak kann, her iki taraf~a bilinmesi §arttrr. Malin mii§teriye fiyatl, satm all§ fiyatmd~ eger varsa faiz tutan dii§illdiikten soma kalan tutara belirli bir kar eklenerek bulunur.

3.4. iCARA (LEASING)

islam Bankaclhgr sisteminde kiralamanm iki §ekli vard.Ir. Bunlar; icara ile «icara: vii iktinandrr. ·

icara i§leminde, finans kurumu bir makina yada iiretim te-sisatlm satm aliT ve onu mii§terisine kiralar.

Fonlann bu §ekilde kullandmlmasmda finans kurumu satm ald1g1 mall, millkiyeti kendisinde kalmak iizere·, fon kullanana kiraya verir. Bu mallar kalitesiz ~Ikar:sa, fon kullanan sorununu, mall kuruma satan ile ~ozmek zorimdadrr . . Kirac1, faaliyetleri so-nucunda zarar bile etse, kira sozle§mesindeki §artlara uymalda · yiikiimli.idiir (14). Kira sozle§mesindeki siirenin bitirninde fon kullanan isterse, bu mall satm da alabilir.

tcara'da odenecek kira bedeli, genellikle kiraya verenin amor-tisrllan giderlerini kar§1ladiktan sonra belirli bir kar paYilli da kapsa.yacak §ekilde tespit edilir.

ieara vii iktina isleminde ise fina.t!S kurumu, bir niall (maki-. ~ na v.e te~hlzat1) belirli bir donem i~in kiraya verir .. Kirac1, bu do-nem i~inde kira ile birlikte malin muJkiyetini kazandiran taksit-leri de oder. Boylece, kira Giiresi sonunda maim millkiyeti kira-clya ge~mi§ olur.

-· 129. -

Kira rniktan, finans kurumu tarafmda.n ta:h.sis edilen fonla· ra yeter:li gelir saglayabi!ecek bir duzeyde tespit edilir. Yilhk ki· ralarm belirlenmesinde amort:isman d.ikkate ahnm~z. Fon kulla-nanm .odedigi taksitler, kurum tarafmdan ayn bir hesapta topla-rur ve i§letilir. Bu hesabm i§letilmesinden dogan kar ve zarar fon kullanamn hesabma kaydedilir (15).

~cara vu iktina, millkiyetin devriyle sonuglanan uzun stireli bir kira so.zle§mesi olarak nitelenebilir.

islam bankalar1, burada deginilen dart tiir esas faaliy~tin yaniBira; uretimde kullarulacak bir malin kullamc1ya taksitle sa-tl§l, akreditif belgeleri kar§lhgl fon ·k~llandrrma, uluslararas1 pi-yasalarda mal ahm saturu, doviz alrm satlllll (swap), mudaraba veya rnll§araka ili§k:isi iginde bulunduklan ki§i ve kurulU§lara ccacil destek fonu» saglanmas1 gibi tali faaliyetlerde de bulunmalc-tadl.rlar.

II. isLAM BANKACILIGININ DUNYADAiti . UYGULAMASI

1. iSLAM BANKACILIGININ TARilli GELi~ilvii

!slam bankaclhf;l alamnda gerek teori gerekse uygulama agi-smdan yapilan ~ah§malar, ozellikle 20. yiizylhn ikinci yansmdan son!."a oitaya glkrru§trr. Bu zamana kadar gegen yakla§lk 1400 yil boyunca, islam toplumlarmm· ekonomik ya§amlanru duzenleyen ve bankalar yeri..ne buyi..lk ol9tide bankac1l!k fonksiyonlanm yeri-ne getiren kurumlar; «Para Vaklflann ve ccislami I§ Ortaklan» olmu§tur.

Bu iki kurumdan Lslami I§ Ortaklan ile modern islam ban-kalan a.rasmda gu~lu baglar bulunmaktadrr. 6zelllikle klasik isla-mi I§ Ortakllklar'mdaki cci'mal filii bi'r-raikan kavrarru yap1 itiba-riyla .modern islam bankalar1run iskeletini olu§turmaktad1r.

ikt:isat tarihinde en iyi bilinen ve en geni§ anlamda kullam-;. lan Islami l§ Ortakl1g1 turtintin ccmudaraba» oldugu bilinmekte-dir. Mudaraba ortakllg"I; mekan ag1smdan tum islam dtinyas1 ve Avrupa, zaman agiSmdan da eskiden glinfunuze kaaar uzanan bir uygulama olarak suregelmi§tir (16). /

Nitekim, Osmanh Mahkeme Sicilleri'nde yapilan ara§tlrma-iar bu ortakllkla!'ll} sadece ~lklh kitaplannda kalmaytp geni§ §e-

-130-

kilde uygulamaya konuldugunu gostermektedir. Osmanh :i:mpara-t~rlugu'nda, 17. yiizy:tl Bursa'suida, mahkeme-kaJltlannda :i:srail-ll · tarihcti Haim Gerber 32 adet mudaraba sozle§mesi tespit etmi§-tir. Gerber'e gore mudaraba, bu donemde Bursa'da· uygulanmak-ta olan sozle§me tiplerinden en onemlisi olmu§tur (17).

Qagmuzda, islam bankac1hgrm fikir plarunda ilk kez ortaya koyan, Pakistan'h dfi§iini.irlerdir. Bunlardan Mohammad Uzair, 1~55 Jlhnda ve Hindistan'daki «Bait un Nasr» adh kurulu§lann her iki.Si de, islam bankalanndan ·on-ce kurulan ve faizsiz ~ah§an ku~iik finansal organizasyonlardir (19).

islam bankaclli~ uygulamasma yonelik. ilk formel gm§Im Mlsrr'da ba§latllml§tlr. 1963 yillnda deneme mahiyetindeki ilk islam bankas1 (Tasarruf Bankas1), o donemin Suudi Arabi.stan Krah Faisal'm oncillugiinde Dr. Ahmad Al-Naggar · tarafmdan Misrr'm Myt Ghamr bOlgesinde, bir tekstil fabrikasrm finanse et-mek amaciyla kurulmu§tur.

1970 Mart'mda Cidde'de toplanan islam illkelerinin dl§ ~leri bakanlan; tiim islam iilkelerini, i:slami ilkeler \!er~evesinde ekonomik ~birligmi te§vik ve gti~lendirmeye, bilim ve killtfirel alanlarda kar§llikh yardrmla§maya davet etmi§lerdir.

Bunu izleyen toplant:tlardan ~ubat 1973'de Kahire'de birarar ya gelen Suudi Arabistan, Libya, Urdiin, Sudan, Fas, Yemen, iran, Afganistan, Pakistan, Endonezya, Malezya, Tiirkiye ve Ma-li temsilcilerinden olu§art bir komite, :tslami bir ekonomik siste-m1n geli§tirilmesi ve sermaye f~zlasmdan islam diinyasmm ya-rarlanmasi fikrini ongormti§tiir (20) . · Bu toplant1 ayru zamanda modern islam bankaclli~ temellerinin atllmas1 a~1Smdan b:U-yiik on em ta§Imaktadir. .

-131-..

1975 yllJ.nda Dubai'de kurulan Dubai islam Bankas1 (Dubai Islamic Bank), 1973'de Kahire'de toplanan komitenin tavsiye ka-rarlannm bir fuiinudfu. Tarl.ID., sanayi ve emlak gibi onemli faa-liyet alanlarrm finanse ede:r:t bu · bankaya, islam bankalannm ilk ornegi goziiyle ba.kllmaktadlr (21).

Yine 1975 yllinda kurllan islam Kalkmma Bankas1 (Islamic Development Bank), faizsiz ~a~an bir bankachr. Ancak bu ban-ka, roevduat kabul etmeyen tiluslararas1 bir kalklnma bankas1 oldugu i~in, islam bankacl11gma OI'I).ek· sayllmamaktadlr.

6te yandan, giiniimuzde 43 islam illkesinin uyesi oldugu is-lam Konferans1 Te§kilatl'run (Organization or Islamic Conferen-ce-OlD) ·islam bankaclligl sisteminiri geli§mesinde ve uygulanma.-smda biiyiik katkllan olmU§tur. ·

islam bankaclhgi hareketi fikir plarunda ilk kez PakiStan'da ortaya ~Ikmasma ragmen, uygulamaya ge~i§ brraz ge~ikmi§tir. 1979 yllmda Pakistan'da bankaclhk sistemini millile§tiren devlet ba§karu Ziya iil-Hak, illkedeki bankacl11k sisteminin faizsiz h!:!.le getirilmesi i~in bir bildiri yaymlarrm~tli. Faizsiz bir ekonominin kurulmasrm ama~layan olgiileri i~eren bu bildiri, Temmuz 1979 dan itibaren ~tkisini gostermi§tir. Tedrici olarak faizsiz sisteme ge~i§in haztrhklarml tamamlayari PakiStan, kesin ge~i§ igin 1985 ythru esas alml§ttr (22).

iBiam bankaclhgrmn tarihi geli§iminde dikkati geken on~mli bir nokta, bu bankalann Suudi Arabisti:m'da olduk

mi§tii. Al-Baraka Ti.irk ve Faisal Finans Kurumu'ndan ·alu§an bu i1d kurulU§ 1985 yilinda faaliyete ge~~tii. Bu kurulU§lara, 1989 ylhnda Kuveyt-Ti.irk Evkaf Finans Kurumu'nun kuruhna-slyla yeni bir tanesi daha ek.lenmi.§tir.

Ortadogu'da luzll bii ge~me seyri gosteren islam bankacill-gma, islam diinyasmdaki aermaye birik.iminden pay almak iste-yen MU.slfunan olmayan i.ilkelerde de rastlanmak.tadlr. 6zellikle Batlll baz1. i.ilkeler bu bankalara, kendi mali sistemlerinde yer vermek i~in birtaklm duzenlemeler yaprm§lardu:. Nitekim, bu ~all§malar sonucu kurulan LUksemburg islami Bankacllik Sistemi, Danimarka Uluslararas1 islam Bankas1, Bahamalar'da kurulan ve merkezi Isvi~re'de bulunan Dar Al-Mal Al-Islanu ve yine mer-kezi Bahamalar'da olan ve §Ubesi ingiltere'de bulunan islami Finans Evi (Al-Baraka Group'a ait) Batl11 Gistemle yan yana ya-§ayabilen islam bankalannm tipik orneklerini olu§turmak.tadrr.

2. iSLAM BANKALARININ COGRAFi DAGILIMI

MU.slfunan ve MU.sltiman olmayan Ulkelerdeki islam banka.-larmtn sayJSl · a§af;idaki tabloda gorillmektedir.

-133-

'I'ABLO: 1

Sll'a· No

1 2 3 4 5 6 · 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16 17 1.8 1.9 20 21 22 23 24

TOP LAM

:thke islam Banltalannm SaYISI

Bahreyn 3 Banglade§ 1 Mlsrr 3 Gine 1 Urdi.in ;3 Kuveyt 1 Malezya 1 Moritanya 1 Nijer 1 Katar 1 Senegal 1 Sudan 5 Birle§ik Arap Emirlikleri 1 iran 1 suudi Arabi.stan 1 Tun us 1 Tiirkiye 2 isvic;re 1 LUksemburg 1 Danimarka 1 Filipinler 1 ingiltere 2 Gi.iney Afrika 1 Bahamalar 1

36

Kaynak : Ausaf AHMAD, Development and Problems of Islamic Banks, Jeddah- Saudi Arabia, 1987, s. 11-12.

Tabloya gore, 17 isl~.m illkesinde 28 ve diger 7 illkede 8 olmak iizere 24 ulkede toplam 36 islam bankas1 vardlr. Banka saytsi itiba-riyle, ilk srrayt 5 banka ile Sudan alrrken, srralamayt Mlsrr, Urdi.in ve Bahreyn 3 banka ile takip etmektedir.

-134-

3. tSLAMl JSANKAC~LIK KURUMLARINiN PROFlU

15. Malezya lsl:im 1983 M$500 M!lyon US$79 . Malezya Federal Hlli:u. Banli:ast Mil yon metl: l 30

B01gesel Dini Kur.t5o

16. u"suslararast is1lm 1982 US$13.2 Ozel Hisstdarlar:120 Bangladei Huk •• 151·

BankasJ, Dakka, Baglades Mil yon lDB, KfH, DIB vd .. 149 17. Faysal lsllim 1983 US$20 Milyon DMI"ntn ba.Ah

Bankass, Gine kuruluslart 18. Faysalls1am · 1983 US$20 Milyon DMI 'n1n ba.Ait

Bankasl. Nijer turulus1art 19. Faysal Islam 1983 US$20 Mityon DMI'nsn ba.Ait

Bankass, Senegal kuru1uslart 20. Dar-A1-Ma1-Al 1981 US$1000 US$310

Islam! Cenevre, Jsvlcre · Milyon Milyon 21. lslam~Finans Evi, 1978 US$1 00 Milyon US$26.070.450

(Evrensel Holding) LtH:semburg

n . UluslarartSJ Islam 1983 D.Kr.50 M.IIS'on D.Kr.)O Milyon Banl:asJ. Danimarka

23. Ktbns Islam Bani;.. 1982 us$ 1 Mltyon US$ I Ml lyon Ozel Hlssedarlar ve Kuzey KtbftS Turk Cum~. diAerleri

:H. lslaml Finans Evi. 1981 £.Stg.51 0.000 Ulus1araras1 lsta.mi lngiltPrl' Bankacth1: Sist.~ 100

~5. llluslararasJ 1983 £. I 0 Mil yon · £5 Mllyon Al-Baral:a Ldt.lngiltere

26. Iran Islam Banl:aSJ, 1979 US$ 115 Milyon All Haydar Kani, Tahran Seyid Mohammed

Bihe$ti: l 60 27. Islam! Yatmm Evi 1982 JD 't Milyon JD 4 Milyon

Amman. Ordl.in 2S. Be it Et Tamwil 1984 US$ 50 Milyon US$ 25 Milyon Al-Baraka: ~80

Saudi, Taunsai, Tunus Tunus Merl:.Bank:%20 29. U~dun finans Ev.i, 1981 JD 6 Milyon JD 5.6 Milyon

Amman, Urdtin 30. Sudan Islam Bankas1 1983 Sud.t:.20Milyon Suc1.£..18.7Milyon

Harrum, Sudan· 31. Islam Kooperatif 1983 £ 200 Milyon £. 3.7 Milyon

Kalttnma Banl:as!,Sudan 3~ . AI-Baral.:a Turk 1984 TL 10 Mi lyar TL 10 Milyar AJ-Baraka Yattnm:%.50

Oze.l finans Kurumu. Hak Yattrtm:: 10 Istanbul. Turkiye !siam .Kalktnd1rma Bank ..

33. Faysal fioans 19M TL 5 Mllyar TL 5 Mllyar DMl : 151 Turkiye Turk Ortaklar:X I 0

3~ - AI-Baral.:a Islam ·1985 UM 500 Milyon . Al-Baraka Grubu:i50 llanL:asJ. Morltanya Moritanyalt I~ Ad: HO '

Mo[jt~.Mer.f!an:1! Q

-· Kayna~: A usaf AHMAD, Development and Problems of Islamtc~anks, Jeddah-

Saud i Arabia. 1987 .s. l 07-1 08. · Tablo 2'de gosterilen lsh\mi bankacthk kurumJartndan gerek sermaye gerekse

~ube say1s1 a-;1s1ndan en onde geleni. mer.kezi lsvi-;re'nin Cenevre kentinde olan r milyar dolar kayitll sermaye ile Dar A1-MA1 AJ-lslami(DMJ) dir. DMI. bir holdingdir. Bu

- - 136 --

bOlding. ~e~iUi ulkelerdeki IslAm bankalarmm kurulu~unda, kurucu ortak rolunu oyna.mJ~ttr. DiBer taraftan, 500 milyon dolar byttlt sermaye ile kurulan Mtsll' Faysal lsltm Bankas1 ve 500 milyon Matezya dotart kayttlt sermaye ile kurulan Malezya Islam Bankast, onemli Islam bankalart arasmda yer a.lmakt.a.dU'.

4. ISLAM BANK.A~ARININ PAZAR PAYLARI

1980-1986 yillan arasmda islam bankalarmm, aqdarmda TOr.kiye'nin de bulundu~u to.lam 9 Ol.kedeld pazar paylart a$a&tdaki tabloda gorOlme.ktedir.

1280 12SI 1282 1283 t2a"~ 1285 1286 Bahreyn 1.03 1.12 2.86 3.45 ·7.'1'1 16.19 15.92 ., Banglade:~ ... = "' Q.j7 1.52 3-22 3.20 M.w.r_ J.61 1-51 6.14 8.63 2.3i 12.76· (2,8} Urdii[! 1.20 B5 3.2~ 5.10 6.82 7.72 8.60 t;uve~r po 8.21 2~-~2 17.33 17-13 17.~, 18.03 Katar - "' = 6.71 7.28 ·~~ -~7 Sudan 6.86 10.87 15.00 13.34 12.68 7.74 - 7.08 IU[ki~~ ' O.j1 0,71 ~ .. BAE {1 .32) 1.28 1.35 2.03 2.35 3.06 3.27

Kaynak: Tercuman . 4 Ekim 1989. s:7.

' ·

5. BAll iSLAM BANKALARINDA FiNANSAL F AALiYETLER VE JPONLARKN SfiKROREL DAGIL!MK . ).1. FiNANSAL FAALiYETLER Bazt islam bankalanrun finansal faaliyetleri a$agtdaki tabloda

59Sterilmi~tir. fabto 4

~·ankarun Adt ·t .. OrdOo Islam ·

Ban!cast

.,

2. Bangtades ls tam Banl:ast .

3. Tadamon Islam Bankas1. Sudan

4. Faysatlstam Bankas1, Mtsli

.5. Katar Islam Banlo:ast

Finansal Faaliyet Sa~lanan Fon Yth TOrleri Miktan 1984 Mudaraba Faaliyellerl J.D. 182.429

Mu~aral:a Faaliyetleri 4.478.5!)0 Murabaha Faallyetterl . 4).389.322 Klralama Direkt Yat1nm 9.336.304 Ona!c Girisim 3.375.000 Diger Finansal Faaliyetler • 251.848 ToplaJJl 63.013.103

1984 Mudaraba Faaliyetlerl Mu$araka Faaliyeiteri B.T.l06.580.000 Murabaha Faaliyetleri - 299.080.000 Kiralama Direkt Yat1nm Onak giri$im DiQer Finansal Faaiiyetler • 52.130.000 Top lam 457.790.000

1984 Mud arab a Faal iyetleri S:£. 500:000 Mu$araka Faal iyetleri !3.900.000 Murabaha Faaliyelleri 23.QOO.OOO Kiralama Direkt Y~t1nm Ortalc Giri$im Diller Finansla Faalivetler Toplam · 37.'100.000

.1984 ;.:udaraba faaliyetleri US$ 993.000.000 Mu~araka Faaliyetleri Murabaha Faaliyetleri Kiratama Direkt Yatmm 95.500.000 Ortak Girislm Djger floaosal Faal!yet!er Toplam 1.088.500.000

1984 Mudaraba Faaliyetleri Musaraka faaliyetleri Q.R. 994.000 Murahaba Faaliyelleri 44.176.000 Kiralama Direlct Yatlflm Ortak Girisim DiQer finaosal Faaliyet!er Toplam 45.170.000

Yl.izde Olarak Dagtltmt

0.28 7.10

72.03

14.81 5.35 0.39

99.96

23.28 65.33

11.38 99.99

1.33 37.16 61.49

99.9/s 91 .22

8.77

'JY.99

2.20 97.70

99.90

Kaynak:Ausaf AHMAD, DeveJop.me.oliUtd ProbJems of !s1mmic BlAnks, jeddah-Saudi Arabia, 1987. ss.90-95. ·

-138 -

. . . . I f ·. . .Mtstr Faysal lslam BankasJ dt~mda, 1984 yilinda. faaliyetlerden ; t· sagJanan topta.m fon miktan dikkate almdt~mda, en bOyOk pay1 murabaha

raaliyetleri almaktadtr. Bunu. mu~araka faaliyetleri takip etmektedir. Mudaraba i$lemi is:. kapsama alman Islam bankalan arasmda Mtstr Faysal Islam Bankas1 haricmde cok az ba$Vurulan bir faaliyet toro olmu$tur.

. · 5:2.· FONLARIN SErTOREL DAGI.LIMI Ball islam bankalarmda fonlarm sektoreJ daihlJmt a$agtdaki tabloda

gprulmektedir.

Iablo .5·, Finanse Edilen Fon Dagilim

~nkanm Adt Ytl Faaliyet TOrJeri Mil< tan (%) · 1. Ordiin Islam 1984 Tanm J.D. 226.763

I 6.818.343 0.53 .

•

1-

. Bankast lmalat. 39.79 Kii~iik Oh;ekli Sanayi 423.957 . UIO Gayrimenkul/ ln$aat 10.934.114 ~.').87 Ticaret 13.857.198 32.79

. TopJam 42.260.375 99.98 2. Katar Islam 1984 Tanm

Bankast lmalat -Ku~Ok Olcekli Sanayi Gayrimenkulllnsaat Q.R. 4.130.000 9.35 Ticaret 40.040.000 90.64 Top lam 44.170.000 99.99

3. Banglades Islam Tanm B.T. 3.500.000 0.83 Bani: as: I malA! . I 06.580.000 26.10

Ki.ir;Ok Oltekli Sanayi Gayrimenkul/ lrisaat Ticaret . 299.080.000 73.07 Top lam 409.260.000 100.00 .

l:.avnak: A usaf AHMAD, Development and Problems of Islamic: Banks, Jeddah-. · Saudi Arabia. 1987. ss. 96-97 · · ·

.,Tabloya gcire 1984 yilinda, UrdOn Islam Bankast foolann bOyOk bir ktsmtru imalat, ticaret ve gayrimenkul/in$aat alanJarma tahsil etmi$tir. Aym yll, Katar lslam Bankast da fonlcmn tamammt ticaret ve .gayri ·menku11in$aat sahalanna aynlmi$tlr. Banglade$ Islam Bankast ise 1984 ytlmda toplam fonlan He en yuksek duzeyde, ticaret ve imalat sektorlerini finanse etmi$tir.

SONUC VE DEGERLENDiRNm

islam. bankacilig1, islam.i ilkelere bagh olarak faizsiz ~all§an bankaclllk anlamma gelmektedir.

islami ekonomik sistemcle faiz unsuruna yer verilmedigi i~in, fai.Zle mevduat kabul eden ve kredi v~ren bir bankaclhk sistemi islam hukuku ilkelerine aykln gorillm~tur. Ancak, ekonomik §artlardaki degi§iklikler ve petrol gelirlerinden olu§an birikimi degerlendirme fikri; islarnm, faizi yasaklayan ilkeleriyle bagda-§!lbilecek bir sistemin kurulmas1 geregini ortaya glkarnu§trr. i§te, islam bankaciligmm bir finans sistemi olarak dogu§unun temelin-de bOyle bir araYI§ yatmaktadJ.r.

Bu ttir bankaclllk ile, faiz kurumuna dayanan klasik bankar clllk sistemi yarunda, faizsiz gah§an bir finansman ~ekanizmas1 olu§turulmu§ ve bu sisteme islam illkelerinin yarusrra, Ortadogu-daki sermaye birikiminden pay almak :hsteyen Batili baZl ill.keler de mevcut sisternlerinde yer vermi§lerdir. ·

· 1980'li yillardan itibaien biiylik bir geli§me kaydeden ve 24 illkede faaliyet gosteren 36 islam bankas1, iaiz kurann dl§mda ka.J.Iilak suretiyle klasik bankac1hk hizmetlerini de yerine· getir-mektedir. ·

Faaliyetlerinde kendine has finansal modelleri kullanan bu finans kurulU§larmm Tiirkiye'deki ve Dunyadaki uygulamal~·~na yonelik onernli hususlan a§a~daki noktalar etrafmda topla-mak miimkiindfu.

1. Tiirkiye'de 1980 .yili· som·as1 izlenen dl§a agllma politikala ... rmm bir geregi olarak, 1983 giin ve 83/ 7506 sayili Bakanlar Ku-rulu Karan ile «Ozel Finans Kurumlannrun kurulmasma izin ve-rilmi§tir. Yasal dtizenlemeleri takiben Al-Baraka Tiirk ve Faisal Finans'tan OlU§an iki ozel finans kurumu 1985 Ylh i~inde faaliye-te ge~mi§tir. Bu iki kuruma 1989 yillnda kurulan Kuveyt-Tfu:k Evkaf Finas Kurumu ile bir yenisi daha katllnn§trr.

2. Getililen bu yeni sistemill ardmdaki temel beklenti; ozel-likle petrol ihr~ eden Ortadogu illkelerinde biriken fonlarm, fa· izsiz §8kilde ve kar-zarar ortakll~ esasma gore illkemize ~ekilmesidir. Bunun yarusrra, Tiirk toplumu i~inde klasik bankacilik .sis-teminden uzakla§an ekonomik potansiyelin soz. konusu sistemle atll durumdan kurtanlarak ekonomiye kanalize edilmesi ve do-layislyla illke kalkmmasma destek saglanmas1 hedeflenltli§tir.

-141-

Nitekim, Tiirkiye'de faaliyette bulunan 3 ozel finans kuru-munun 15 §Ubesi ile 5 yillik sure iginde topladlklan 650 milyar lirarun iizerindeki fonlann btiyiik bir klslDllllil, ekonomide hare-ketsiz (pasif) fonlar oldugu bilinmektedir (24). Fakat yine de bu kurwnlarm illkemizdeki pazar paylan ,% 1'i dahi bulmamBktad.lr. Bu durumda soz . konusu kurumlann gergek ba§arLSl, geleneksel banka pazarmdan pay almaktan gok, ch§ fonlan ~ekebilme potan-siyelinde yatmaktachr.

3. 1988 ylh sonu itibariyle Tiirkiye'ye giren i:s~am sermayesi, toplam olarak 89.4 milyar lirachr. Bunun % 55'ine sahip olan Suudi Arabistan, Libya ve iran'm sermaye tutan 49 milyar lira-nm tizerindedir. Yine aym yllda illkemizdeki 348 firmanm top-lam sermayesi iQinde islam sermayesinin pa.YJ. ise, % 52.07 orar nmdadlr. Aynca, 1977-1988 y1llan arasmda islam Kalku:tma Ban-kast'ndan 66 proje igin saglanan kredi miktan da 972 milyon do-lara ula§~trr (25). Tiirkiye'de islam sermayesi, agrrllkh olarak

. tica.ret alanmda · faaliyet gostermektedir. Ancak soz konusu ser-mayenin son ylllarda bankaclhk alamna da uzandlg1 gozlenmek-tedir. Ortadogu kokeP~i bankalann yaru.srra, 1985 YJ.lmdan itiba-ren faaliyete gegen ozel finans kurumlan ve bunlarm bagll ol-dugu grup bankalar; Tiirkiye ile · Ortadogu illkeleri arasmda~ ti-cari ili§kilere yEmi bir boyut getirmekle birlikte, islam dtinyaslilln yatmm ve ~ hacrnini de finansal ag1dan te§vike gah§maktadlr-lar.

4. islam bankalan, son zamanlarda Avrupa sermaye piyasala-rmda gtiglti olan · hisse senetterine yat1rrm yaparak, faaliyetleri- · ni diinya gapmda yaygmla§tlrma gabas1 igine girmi§ bulunmak- · tadlrlar. Konu ile ilgili ara§trrmalar yapan iki Ingiliz ekonomist-in gorti§ti; bu bankalann yakm bir gelecekte Bat1 sermaye pi-yasasmdan daha etkili olacaklan ve alternatif sistemlerini ~abul ett~ecekleri yoniindedir (26). Ancak soz konusu bankalar ulus-lararasi piyasalarda baz1 sorunlarla kar§lla§maktadrrlar. islam bankalanmn mii§terilerinin gogunlugunu olu§turan Arap yatl-nmcllann daha gok klsa vadeli hesaplar agmas1, bu bimkalarm uzun vadeli projelere girmesini engellemektedir. Aynca, faizsiz sis-temin, Bat1 sermaye piyasalan ile girilecek ili§kilerde getirdigi zor-luklar da onemli bir sorun olmaktadrr. Bu nedenle islam banka-lannm alternatif bir uluslararas1 bankacll1k piyasas1 olU§turma-Sl klsa vadede gtic; goriiruhektedir.

5. islam bankalanmn uygulamalannda dikkati . geken onem-li bir nokta da, bu kurumlann finansal faa4yet ttirleri iginde en

-142-

. gok murabaha i§lemine yer vermi.§ olmaland.J.r . . ·· Tab!o 4'den de .gorillecegi gibi, 1984 ylbnda sec;;ilmi§ .5 islam bankasmdan sadece ;Fais~ islam Bankas1 (Mlsrr), murabaha i§lemine hi~ ba§vurma-IIll§tiT. Diger dort banka bu i§leme, faaliyetlerinde agrrhkh ola-rak yer vermi§tir_. Oyle ki; bunlardan Katar islam Bankasi'run finansal faaliyetlerinin _% 97.70'ini murabaha olu§turmaktadrr. Halbuki bu bankalardan belirli kar oranlan (murabaha) ile ga-h§mak yerine, §irketle§me (mll§araka) ve direkt iiretime gegme (mudaraba) gibi kar-zarar ortakhgma dayah faaliyetlere girme-

. si beklenmektedir. Fakat daha once de belirtildigi gibi bu banka-larda a~llan hesaplarm daha gok klsa vadeli olmas1, uzun vadeli ve ciddi yatlnmlara girilmesini engellemektedir. Bu yiizden islam bankalan, uzun vadeli ve ~ok karll ama riski yiiksek yatmmlara girmek yerine; pararun klsa vadede ·geri donecegi, riski dii.§Uk ya-tinmlar yapmayr ( enflasyon ve belirsizlik ortanuru da dikkate ·alarak) on planda tutmaktadrrlar.

6. islam bankalan, islanun ekonomik ilkelerine gore kuru-lan, ancak dini nitelik ta§rmayan kurulti§lar olarak finansal sis-tern i~inde yer almaktadrrlar. Giinfuniizde ortaya c;;Ikan geli§me-ler, bu kurumlarm ekonomik ag1dan degerlendirilmesi geregini ortaya koymu§tur. Nitek..iin, Dar Al-Mal Al-islami grubunun yo-netim kurulu ba§karu Prens Mohammad Al-Faisal konuyla ilgili ~yle bir aclklamada bulunmll§tur (27).

((Herkes bizim dini bir kurulll§ oldugumuzu ileri siiri.iyor, oy-le oldugumuzu yayryor. Halbuki biz dar anlanuyla dini bir kuru-lu§ degil.iz. Biz muamelat kurumuyuz. Biz genel islam felsefesi ~er~evesinde .c;;all§Iyoruz, ama bir yardnnc1 kurulu§ veya din adamlanrun yiiriittiigii bir ticarethane degiiiz. Biz i§ adanuyrz ve yapti.gumz da ticaret ... n

islam.i ilkeler ~erc;;evesinde islam toplumlanrun ihtiyac;;larma cevap vennek tizere geli§tirilen islam bankaclligr (28) ; fa~den kac;;an tasarruflann degerlendirilmesi, bir rekabet ortanu yarat-masl ve her §eyden once getirdigi c;;ah§ma yontemleri · ac;;JSmdan gelecekte klasik barikaclliga alternatif olabilecek yeni bir f_inans sistemidir.

-143 -

DiPNOTLAR

1. Nazif G'ORDOGAN, «Islamic Banldng in Turkey», Banking, Middle East _Business, September 1987, p. 12.

2. llhan ULUDAG, «Yeni Bir Altematif Finans Sistemi-Faizsiz Bankaclhk», Marmara Universitesi iktisadi ve ldari Bilimler Fakiiltesi Dergisi, Cilt : 3, Sa)'l : 3, 1986, s. 39.

3. Ahmad Al-NAGGAR, «Islamic Banks and Deve!opment Strategies», Is-lamic Banking Economic Research Centre, !stanbul Bankas1, May. 1982, istanbul, Turkey, p. 7. ·

4. Mohammad ARIFF,· «Monetary and Fiscal Economics of Islam». King Abdulaziz University, J eddah, Saudi Arabia, 1982, p. 1_87.

5. ~lllan ULUDAG, A.g.m. s. 40. 6. Oztin AKGu

KAYNAKLAll

AKGti~, Oztin. «100 soruda Tiirkiye'de Bankacihk», Ger~ek Yaymevi, Arahk 1987, lstanbul.

AKIN, Cihangir. uFaizsiz Ban.kaclhk ve Kalkmma», Kaylhan Yaymevi ,Ma~ YJS 1986.

AL-FAISAL AL-SAUD, Mohammad. ccislam Ekonomi AnlaYJ~mm Bugiine Uy-gunlugunu GOster~,, Zaman (Fehmi KORU ile yapllan si:iyle~i).

AL-NAGGAR, Ahmad. «>

Marmara tiniversitesi iktisadi ve !dari Bilirnler Faki.iltesi, Dergisi, Cilt: 3, SaYJ: 3, 1986.

YALCINTA$,, Nevzat. «islam BankaJan»; 6.·U982.

l45-