Arabiarren eragina

Zazpigarren mendean zehar is-lama inperio bihurtu zen. Inperiohorretan, gogora gaitezen, berenezaugarri etnikoei zegokien kul-tura osoa eta itxia agertu zen. Halaere, kultura horretan kanpoko era-ginak handiak ziren. Musulmanekjudutarrak eta kristauak (hots, li-buruaren lagunak) onartu egin zi-tuzten goi-mailako lanpostuetan.Inperio musulmanak, bere-ganatutako lurraldeetan zeudenkorronte filosofiko (mistikoakbarne) eta sekta desberdinak no-labait batzea lortu zuen. Baina,hala eta guztiz ere, zenbait jarreraberezi at gelditu zen eta taifa-erreinuetan bere garapenerako giroegokia aurkitu zuen. Zaragoza,Cordoba, Malaga eta Sevillakoerregetxoek letragizon eta zien-tzigizonik onenak, beren jatorriaribegiratu gabe, bereganatzen saia-tzen ziren.

Egoera honen aurka ortodoxiaislamikoa fanatismoaren indarrezaltxatu egin zen eta zenbait prin-tzipek onartzen zituen sinesmenerlijiotsu okerren kontra egitekoSahara-ko basamortutik eta GoiAtlasetik almorabideak Marokorasartu ziren. Jende fanatiko honenjarrera gogorra zela eta, munduireki eta zabal hari atzerapenaekarri zion. Bestalde, erregetxomusulman penintsularrek guru-tzatuen arriskutik libratzeko al-morabide horiei dei egin zieten,

ERDI AROARENLEHENENGO PARTEKOZIENTZIAMENDEBALDEAN

L. Bandres Unanue

Bacon-en Eskutitzak izeneko liburuko irudia.

eta baita hauek joan ere. Gertaerahonen aurrean judutar asko etaaskok Ipar aldera jo zuen, etaizandako kontaktuen bitartezaberastutako kulturaren jabe iza-nik Frantzian, Alemanian etaItalian kokatu ziren.

inguru sozio-ekonomikoa kontu-tan hartu behar da. XI. mendeanaro berri bati hasiera eman zitzaion.Demografiaren hazkuntza zela eta,nekazaritza zabaldu egin zen,hiriak garatu egin ziren, guru-tzatuak hasi ziren eta kristau-lurral-

XII. mendearen er-di alderako, almora-bideen zibilizazioa de-sagertua zegoen. Be-ren ondorengoek, al-mohadeek hain zuzenere, erreforma politikonahiz erlijiosoa eginzuten, baina azkenik,aldatu nahi zuten lehe-nagoko giro irekiraegokitu ziren. Hori de-la eta, XII. mendeanaurrerapauso handiaeman zen, eta aurrera-pauso honen isladapengisa, egindako erai-kuntza izugarriakdauzkagu: Sevilla-koGiralda edo Rabat-ekoHassan-en mezkita,adibidez. Bestaldezientziak, filosofiak etaarteak ere garapenikaragarria lortu zuten.

Erdi Aroan Mende-baldeko jakintza-his-toriaren oinarria, gre-ko-arabiar jakindu-riaren asmilazioa da.Baina oinarri hori on-do ulertu ahal izateko,

dean elizak nonnahi egin zituzten.Hauen bitartez, eskolek egunetikegunera garrantzi handiagoaizango zuten.

Bestalde, IX. mendetik aurre-ra islamaren munduan jakintza-gaietan bereizketa bat sortu zen:alde batetik, ortodoxia erlijiosoa-rekin zerikusia zutenak, hots,zuzenbidea, historia, ohituren es-tudioa, hizkuntza, etab. eta bestealdetik, erlazio hori ez zutenak,hau da, natur zientziak eta ma-tematikak bereiztu ziren. Etahorrela, bigarren gai hauetan be-reziki, jarrera dogmatikoa desa-gertu zenez gero, garapen han-diari aukera eman zitzaion.

Itzulpenei eskerasko aberastu zenzientziaren lexikoa

Lehenago ere idatzi dugunez,zientziaren jarrera kosmopolitaagertzen duen Europako lehe-nengo puntua Toledo da. Bertanzientzia errealitate unibertsal,orokor eta guztiz humanistikobezala ulertzen zen, eta berazedozein erlijio, arraza edo hiz-kuntzatako gizasemeari zegokiolaere bai. Toledon arabiar, judutar,greko, gaztelau, aragoar, nafar,frantses, ingeles, aleman nahizeslaboak elkartzen ziren, denonartean jakinduria aurrera eramannahiz. XII. mendean Inglaterra-tik Europako mendebaldeko le-henengo naturalistarekin (Bath-eko Adelardorekin) Chester-ekoRoberto, Morley-ko Daniel etaSareshel-eko Alfredo joango dira.Lotaringia-tik (gaurko Lorenatik,alegia) bertan X eta XI. mendee-tan arabiar astrologiaz eta zien-tziaz interes handia zegoelarik,Tivoli-ko Platon, Cremona-koGerardo, Catania-ko Aritipo,Padua-ko Salio eta Breszia-koJoan izango dira. Hauekin ba-tera, Brujas-eko Errodolfo, Bate-ko Enrike, Caritia-ko Hermann,Anatolia-ko Jaime edo Sevilla-ko Juan eta Segovia-ko artxi-diakono zen Santallana-ko Hugoaurki ditzakegu.

Oxford-ekoikastetxeberria XIII.mendekoeskuizkribubaten arabera.

en Libri naturalisen aurkikuntzakontsidera dezakegu.

Beraz, Toledoko eskola ara-biar kulturaren eta Italian Hohens-tafen-eko Federiko II.aren gor-tean loratu zenaren arteko zubibezala har daiteke. Gorte hartanbere distira guztiaz Leonardo Fi-bonacci matematikaria aurkidezakegu. Fibonacci honi buruzez dago argibide askorik: Pisa-njaio zen 1170. urtearen inguruan.Bere aita pisatar errepublikakofuntzionaria zen eta Argelia-koitsasbaztarrean zegoen Bugia-raaduanaren arduradun bezalabidali zuten. Handik laster, beresemea ekar erazi zuen arabeenkalkulubideak ikas zitzan.Leonardo, kalkulubide horiekikasi ondoren, matematikarensakontasunean murgildu zen etainformazio zientifikoa jasotzekozenbait bidaia egin ondoren, bereaberrira itzuli zen. Hemen, Ho-

Beraz, Toledo Europa osokozientziaren habia bihurtu zen.Hala ere, bertan egindako itzul-penak gehienetan, eta salbuespe-nak salbuespen, literalegiak zi-ren eta beren akatsen zergatiasarritan arabezko eskuizkribuaoker irakurtzea zen eta ez ja-torrizko eskuizkribua ulertzenzaila izatea. Bestalde, arabiar hitztekniko zailak gutxi gora-beherazko transliterazio latinoa-ren bitartez adierazi ziren. Horre-la hiztegi zientifikoa hitz berrizaberastu zen. Zifra, algoritmo,algebra, zenit, nadir, etab., etab.iturri horretakoak dira. Bestalde,XII. mendearen hasieran itzuliziren liburuak pixka bat alabeha-rrez aukeratzen badira, matema-tika, astronomia eta astrologiaz-koak direla ikusiko dugu. Bainamila ehun eta berrogeitik aurrera,itzultzaileak batipat filosofiaz ar-duratuko dira. Mende honen bu-kaeran gailur bezala Aristoteles-

egokitzapenak egiteaz gain Alfont-sotar taulak gertatu zituzten.Hauek, zer esanik ez, XI. men-dean egindako Toledotar tauletanoinarritzen ziren eta 1252.eanidatziak izan eta hiru mendetanzehar eskuizkribuz erabiliak izanondoren 1483.ean editatu zirenlehen aldiz.

Ezaugarri orokorrak

Erdi Aroan zehar natur zien-tziez arduratu ziren gizonek ezzuten inongo laguntasunik aurkitu,ez gizartearen aldetik eta ez eliza-ren aldetik; gehienetan oztopoakbaizik. Bestalde, XIII. menderartezientzia eta jakindura monaste-gietan egon ziren gordeta. Mendebait gizartera irtengo dira, bainahala ere eragin erlijiosoa guztizgarrantzitsua zen. Horregatik, uni-bertsitatetan teologiaren izenean

kalkulatzeko ere, besteak beste.Fibonacci bereganaino heldutakojakindura matematikoa biltzen,ordenatzen eta era egitaratu etaerrazean adierazten saiatu zen be-reziki, eta baita ondo lortu ere.

Toledo, kultur gune izanzen Erdi Aroan

Federiko II.aren gortea beregailurrean zegoen bitartean, hauda, hamahirugarren mendearenlehenengo erdian Toledo-ko es-kolak beheraldi sakon bat ezagutuzuen. Baina, mendearen bigarrenerdian Alfontso X.a Jakintsuarekinberriro loratu egingo zen. Erregehonen inguruan kristauekin baterajudutar jakintsu-multzo bat elkar-tu zen eta Astronomiako jakindu-riaren liburuak izeneko lanetanaurki daitezkeen itzulpenak eta

XIII. mendean Unibertsitateak jaiotzea oso gertakizun handia izan zen.

henstanfen-eko Federiko II.arengortearekin harremanetan jarri etagorte harrigarri hartako izarrik han-dienetakoa izatera iritsi zen.

Matematikari honen bi lanikoparoenak Liber abbaci eta Prac-tica geometricae izenekoak dira.Hauekin batera beren Flos, Liberquadratorum eta Teodoro mai-suari eskutitza dauzkagu. Tran-tsizio-aro guztietan gertatu ohi denbezala, bere lana ez zen guztizberria; bere aurreko greko eta ara-biarrek aurkitutakoa bait dakar.Liber abacci izenekoaren bitartezarabiarrek erabiltzen zituzten zen-bakien idazkera, hots, indiar zifre-takoa sartu zuen Mendebaldera.Horrekin batera, zatikiak, leheneta bigarren graduko ekuazioakebazteko algebra, etab. dakar.Practica geometricale liburuanpoligonoen eta zirkuluaren azale-rak kalkulatzeko aurkibideakematen ditu. Baita bolumenak

Toledo Europa osoko zientziaren habia izan zen

naturaren ikaspide enpirikoakdebekatuak izan ziren eta naturariburuzko jakinduria erlijioaren bi-tartez adieraz zitekeela pentsatzenzuten. Hala ere, XI. eta XII. men-deetan zehar ekialdeko zientzia,hots, kimika eta alkimia, astro-nomia eta astrologia, teknika etamagia, medikuntza eta filosofia,etab., etab. sartu ziren Europara.Baina, sarrerako urte haietan al-derdi zientifikoa eta espekulatiboahein handi batean nahastu egitenziren. Unibertsitateek etorri behar-ko dute beren galbahetatik iraganondoren benetako zientzia pixka-naka-pixkanaka eta tantaka-tan-

taka isurtzeko. Bide horretan osogarrantzi handikoa zen autoritateenarteko konfrontazioa. Astrono-mian, adibidez, Eudoxio-ren esferahomozentrikoetan oinarritutakoAristoteles-en kosmologiarenaurrean, Ptolomeoren eszentrikoeneta epizikloen teoria kontrajartzenzen, eta azkenik XIII. mendeanAristoteles-en autoritateanurradura bat ireki zen, Verdun-eko Bernardoren eta Middleton-eko Errikardoren lanen bitartezPtolomeoren teoria garaile aterazelarik.

Mende honetan entziklopediaberriak idatzi ziren (besteak beste,

Inglaterrako Bartolomerena, Can-timpre-ko Tomasena edo Beau-vais-eko Bizentena) eta nahiz etaegileen adimen eta ezaguerarenmaila oso ona izan ez, zubi bezalaberen garrantzia izan zuten;unibertsitatearen munduanbereziki.

XIII. mendearen hasieran Ox-ford-en hasi zen natur zientziarenlehenengo zentrua. Roberto Gro-sseteste-ren bultzadaren bidez eginzen. Grosseteste Suffolk-ekoa zeneta Oxford-en eta Paris-en ikasiondoren Inglaterrara ituzli zenbertan Oxford-en irakasteko.Unibertsitateko kantzelari izatera

sendotzen. Bertan, oinarri mate-matiko eta filosofikoetan fun-tsatuz, metodo berri induktibo etaesperimentalari hasiera eman zi-tzaion. XIII. mendean zehar,Oxford-ek izugarrizko garrantzialortu zuen. Han Roger Bacon (+1294) aurkituko dugu bere distiraguztiaz. Berak hau esan zuen:Arrazonamenduak ez du ezeregiaztatzen; esperientziari dago-kio dena. Horregatik lehenengozientzigizon modernotzat izan daonartua.

Roger Bacon frantziskotar eginzen eta bere ondasun guztiazientziaren aldarean erre zuen.Horregatik eta egiten zituen es-perimentuengatik Oxford-en zeu-den beste ikasleengandik isekaketa farrak jaso behar izan zituen.Horrez gain, ordenak giltzaperatuegin zuen. Guzti horregatik bereInglaterratik alde eginez, kulturaarabiar, judutar eta kristauanahasten ziren Frantziara joan zen.Han, matematikan, astrologian,Bibliaren kritikan, eta linguistikanoinarritutako zientziaren ideia pil-pilean zegoen eta bestalde hemenere plazaratu zen teologiak zeukannaturaren ikerketaren beharrarenideia. Bacon-ek mundua aldatukozuen eta kristautasuna garbitukozuen zientzia orokorra amestuzuen.

Oxford-ek eraginhandia izan zuen ErdiAroan

Bacon-en eraginak, Elizarenegitura politikoan berea izan zuen.Ekialdean sartzen ari zirenfrantziskotar misiolarien beharrakzirela eta, garai hartan ezagutzenzen mundua ikertzearen ideiabururatu zitzaion Aita Santuari etaBacon-ek marraztu zuen mundukomapa hura. Mapa hartanEspainiaren eta Indiaren artekoitsasbidea agertzen da eta Colon-ek bere aurkikuntzak egin aurretikkontsultatu egin zuen. Zorionez,Bacon-ek Clemente IV. Aita

Santuaren babesa eta laguntza izanzuen eta bere aginduz Bacon-enlanek ez zuten ordena hierarkikoastun eta geldoari jarraitu beharrik.

Roger Bacon-en lanak AitaSantuari egindako bere Eskutitzakizenekoan daude. Beren bitartezElizaren berritzea, zientziarengarbiketa eta, denen gainetik,teologiaren askapena lortu nahizen. Bere eritziz, zientziarenhelburua kristauei beren fedearenaldeko buru-lanabesak ematea zen.Alde horretatik begiratuta, gauregun dialektika bezala ezagutzendenaren aurreadierazlea da.Indarkeriaren aurkakoa zenez,gurutzadatara joan ziren soldadufanatiko haien jarrera gogorkritikatu zuen.

Roger Bacon-ek munduaz zuenikuspegia guztiz interesgarria daeta bere frantziskotar izpiritutikdatorkiola esan daiteke: naturaJainkoaren planaren tresna bainoez da eta Jainkoak berak plan horinola burutzen duen munduarenhistorian ikus daiteke. Horregatikberak astrologiari ematen ziongarrantzia, zeren bere bitartezprofezien munduan sar baitzitekeen. Berez, XII. menderakojudutar eta arabiar astrologiaMendebaldeko Europan zeharerabat zabalduta zegoen.Astrologoek erlijio guztienhoroskopoak eginak zituzten,kristauarena barne. Baina Bacon–en asmoa bestelakoa zen. Berakastroen bitartez islamaren bukaeraigerri nahi zuen, egutegiari berri-kuntza bat emateko. Beraz, nor-mala denez bere lanean espeku-lazio batzuk ere aurki daitezke.Hala ere, benetako zientzigizona(eta ez nolabaitekoa gainera) izanzela esan behar dugu.

Baina ikertzen ari garen aldihonetan Mendebaldeko EuropanZientziarekin erlazio hertsi-hertsiaduen fenomeno berri bat gertatuzen; hau da, Unibertsitateen so-rrera. Fenomeno hau behar denbezala azaltzeko eta aztertzeko,beste baterako utziko dugu.

iritsi eta gero, Lincoln-ekoapezpiku izendatua izan zen.Grosseteste-ren eritziz, espazioa-ren hirudimentsiotasuna argiareneta bere akzio-legeen funtzioa da.Natur kausalitate guztien oinarriaargi-energia izango litzateke, etaberaz, edozein adierazpen natura-len funtsean optikaren legeak edu-ki behar ditugu; kosmosa argi-printzipioaren berezko garapenabaino ez da eta dagozkion legeakgeometriaren eredu errazen bi-tartez adieraz daitezke. Hori delaeta, Grossetestek, nahiz Bacon bereikasleak geroago Galileok bezala,matematikak (eta geometriakbereziki) filosofia naturalarenoinarrizko printzipioak bere bai-tan daramatzala pentsatzen zuten.Grossetestek egiaztatze-metodobat erabiltzen zuen eta nolabaitbide deduktiboari hasiera emanziola onar daiteke. Fenomeno ba-ten kausa naturalei behatu ondo-ren, logikaren kontrakoak edoegindako behaketa berrien aurkazeudenak arbuiatzen zituen, on-dorio batera helduz. Dedukzio bi-de honetan batzuek saiakuntz me-todoaren sorrera ikusi nahi izandute, baina gaur egun metodo horriematen diogun esangurarenarabera hau esateak gehiegizkoadirudi. Hala ere, Grosseteste-renmeriturik handiena ez da hori;eskola bati hasiera ematea baizik,Oxford-ekoari alegia. Eskolahorretako Bacon, Peckham, DunsScoto eta Ockham-eko Gilermok,besteak beste, oso eragin handiaizan zuten garai hartako Europakozientziaren alorrean.

Gauzak bere onera eramatekoeta hobeki ulertzeko, mundu har-tan izpiritu grekoaren eraginakontutan hartu behar da. Izpirituhonen arabera, ikertzaileek goi-espekulazioetaz arduratu beharzuten eta esperimentuek beharzuten eskulana (gaur egun deduk-tiboa esango genukeena alegia)erabat mesprezagarria zen etahorregatik artisauei zegokien etaez goi-ikertzaileei. Jarrera hauindarrean zegoen XII. mendeaneta Oxford-en hasi zen aldakuntza