ermeni arastirmalari 58 layout 1 - avİm · 2018-10-23 · mert Çam tarafından hazırlanan,...

ERMENİARAŞTIRMALARIDört Aylık Tarih, Politika ve Uluslararası İlişkiler Dergisi

Olaylar ve YorumlarÖmer E. LÜTEM

Çatışma Sürekliliği ve Çözülemeyen/ İnatçı Çatışma KavramıÇerçevesinde 1915 Olayları, Yeni Sorunlar ve Uzlaşma Ebru ÇOBAN ÖZTÜRK

Parlamento Kararlarının Alındığı Dönemde İngiliz Basını (1982-2007)Yıldız DEVECİ BOZKUŞ

Ermeni Basını ve Osmanlı Bankası Baskını (1896): Ceride-i Şarkiye ve İravunk Gazeteleri Arasındaki “Vazife-i Sadakat” ve “Vazife-i İhanet” TartışmasıHülya ERASLAN

Birinci Dünya Savaşı Anılarında Ermeni ÇeteleriDoğanay ERYILMAZ

KİTAP TAHLİLLERİ

sayı

201758

ERMENİ ARAŞTIRMALARIDört Aylık, Tarih, Politika ve Uluslararası İlişkiler Dergisi

2017, Sayı 58

YAYIN SAHİBİAli Kenan ERBULAN

EDİTÖRÖmer Engin LÜTEM

SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ Aslan Yavuz ŞİR

YAZI KURULUAlfabetik Sıra İle

DANIŞMA KURULUAlfabetik Sıra İle

Prof. Dr. Seçil KARAL AKGÜN

Yiğit ALPOGAN(E. Büyükelçi)

Prof. Dr. Hüseyin BAĞCI(Orta Doğu Teknik Üniversitesi)

Prof. Dr. Nedret KURAN BURÇOĞLU(Boğaziçi Üniversitesi)

Prof. Dr. Sadi ÇAYCI(Başkent Üniversitesi)

Prof. Dr. Kemal ÇİÇEK

Dr. Şükrü ELEKDAĞ(E. Büyükelçi)

Prof. Dr. Temuçin Faik ERTAN(Ankara Üniversitesi)

Dr. Erdal İLTER(Tarihçi)

Alev KILIÇ(E. Büyükelçi, AVİM Başkanı)

Ömer E. LÜTEM(E. Büyükelçi)

Prof. Dr. Nurşen MAZICI(Marmara Üniversitesi)

Prof. Dr. Hikmet ÖZDEMİR(Siyaset Bilimci)

Prof. Dr. Hüseyin PAZARCI

Prof. Dr. Mehmet SARAY

Dr. Bilal N. ŞİMŞİR(E. Büyükelçi)

Dr. Pulat TACAR(E. Büyükelçi)

Prof. Dr. Cemalettin TAŞKIRAN(Gazi Üniversitesi)

Çınar ALDEMİR(E. Büyükelçi)

Ertuğrul APAKAN(E. Büyükelçi)

Prof. Dr. Edward ERICKSON(Tarihçi)

Prof. Dr. Michael M. GUNTER(Tarihçi)

Prof. Dr. Enver KONUKÇU

Prof. Dr. Jean-Louis MATTEI(Tarihçi)

Prof. Dr. Justin MCCARTHY(Louisville Üniversitesi)

Dr. Ayten MUSTAFAYEVA(Azerbaycan İlimler Akademisi, İnsan Hakları Enstitüsü)

Jeremy SALT

Prof. Dr. Norman STONE

Prof. Dr. Ömer TURAN(Orta Doğu Teknik Üniversitesi)

Prof. Dr. Hakan YAVUZ(Utah Üniversitesi)

Ermeni Araştırmaları yılda üç kez yayımlanır. Yerel Süreli Yayın.

Ermeni Araştırmaları hakemli bir dergidir. Ermeni Araştırmaları dergisiTÜBİTAK ULAKBİM tarafından taranmaktadır. Gönderilen yazılar ilk olarakyazı kurulunca bilimsel anlatım ve yazım kuralları yönünden incelenir. Dahasonra uygun bulunan yazılar, alanında bilimsel çalışmaları ile tanınmış üç ayrıhakeme gönderilir. Hakemlerin kararları doğrultusunda yazı yayımlanır ya dayayımlanmaz. Hakemlerin gizli tutulan raporları derginin arşivlerinde beş yılsüre ile tutulur.

İmtiyaz SahibiAVRASYA BİR VAKFI (1993)

Yayın İdare Merkezi Terazi Yayıncılık Bas. Dağ. Dan. Eğt. Org. Mat. Kırt. Ltd. Şti.

Abidin Daver Sok. No. 12/B Daire 4 06550 Çankaya/ANKARATel: 0 (312) 438 50 23-24 • Faks: 0 (312) 438 50 26

www.avim.org.tr

Baskı Tarihi: 8 Aralık 2017

ISSN: 1303-068X

Sayfa Düzeni Ruhi ALAGÖZ

Baskı: Özyurt Matbaacılık

Büyük San. 1. Cad. Süzgün Sok. No: 7 İskitler / ANKARATel: +90 312 384 15 36 Belgegeçer: +90 312 384 15 37

Abone SorumlusuHülya ÖNALP

Terazi Yayıncılık Bas. Dağ. Dan. Eğt. Org. Mat. Kırt. Ltd. Şti.Süleyman Nazif Sok. No. 12/B Daire 4 06550 Çankaya/ANKARA

Tel: 0 (312) 438 50 23-24 • Faks: 0 (312) 438 50 26E-posta: [email protected]

Yurtiçi Abone Ücreti: 45 TLYurtdışı Abone Ücreti: 30 ?

Aşağıdaki banka/posta çeki hesap numaralarına ödeme yapabilirsiniz:Terazi Yayıncılık, Garanti Bankası-Çankaya/ANKARA Şubesi 181/6296007

Posta Çeki Hesabı: Ankara/Çankaya/Merkez 5859221IBAN No: TR960006200018100006296007

Aksi belirtilmediği sürece Ermeni Araştırmalarıʼnda yayımlanan yazılarda belirtilen olay ve fikirler sadece yazarına aittir. Yazı işleri müdürünü,

yayın sahibini veya editörünü bağlamaz.

Tüm hakları saklıdır. Önceden yazılı izin alınmaksızın hiçbir iletişim, kopyalama sistemi kullanılarak yeniden baskısı yapılamaz. Akademik ve

haber amaçlı kısa alıntılar bu kuralın dışındadır.

3Ermeni Araştırmaları2017, Sayı 58

İÇİNDEKİLER(CONTENTS)

SayfaYazarlar ........................................................................................................................................................5(Contributors)

Editörün Notu ...........................................................................................................................................9(Editorial Note)

MAKALELER...........................................................................................................................................11(ARTICLES)

Olaylar ve Yorumlar........................................................................................................................11(Facts and Comments)Ömer E. LÜTEM

Çatışma Sürekliliği ve Çözülemeyen/ İnatçı Çatışma KavramıÇerçevesinde 1915 Olayları, Yeni Sorunlar ve Uzlaşma...............................................27(1915 Events, New Issues and Reconciliation within the Framework ofPersistence of Conflict and the Concept of Intractable Conflict)Doç. Dr. Ebru ÇOBAN ÖZTÜRK

Parlamento Kararlarının Alındığı Dönemde İngiliz Basını (1982-2007) ..................51(British Press During Parliamentary Decisions on the Armenian Issue (1982-2007))Doç. Dr. Yıldız DEVECİ BOZKUŞ

Ermeni Basını ve Osmanlı Bankası Baskını (1896): Ceride-i Şarkiye ve İravunk Gazeteleri Arasındaki “Vazife-i Sadakat” ve “Vazife-i İhanet” Tartışması...........................................................115(Armenian Press and Ottoman Bank Raid (1896): Discussion on "Duty Of Loyalty" and "Duty of Betrayal" Between Ceride-i Şarkiye and Iravunk Newspapers)Hülya ERASLAN

Birinci Dünya Savaşı Anılarında Ermeni Çeteleri ...........................................................141(Armenian Gangs in World War I Memoirs)Arş. Gör. Dr. Doğanay ERYILMAZ

KİTAP TAHLİLLERİ ...........................................................................................................................159(BOOK REVIEWS)

Yoldaş Pançuni: Yoldaş Pançuniʼden Sosyalist Mektuplar.........................................159(Comrade Panchoonia (Enger Panchoonie): Socialist Letters from Comrade Panchoonia)Mehmet Mert ÇAM

İÇİN

DEK

İLER

4 Ermeni Araştırmaları2017, Sayı 58

Güney Kafkasya Kökenli Öğrencilerin Türkiyeʼye Gelmeden Önceki ve Geldikten Sonraki Türkiye Algılarının Değişimi ...............................................................171(The Perception of Southern Caucasian Students on Turkey Before and After Their Arrival in Turkey)Tutku DİLAVER

YAZIM KURALLARI ..........................................................................................................................177(STYLE SHEET)


Yazarlar

Emekli Büyükelçi, AVİM Onursal Başkanı. GalatasarayLisesi’nden ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler

Fakültesi’nden mezun oldu. Fransa, Almanya, İtalya veLibya’daki Türk misyonlarında çeşitli görevlerden sonra 1975yılında Köln Başkonsolosu oldu. 1979 yılında DışişleriBakanlığı Personel Genel Müdürü, 1981 yılında ise İstihbarat ve Araştırma GenelMüdürü olarak görev yaptı. 1983 yılında Sofya’ya Türkiye Büyükelçisi olarak atananLütem bu görevde altı yıl kaldı. 1989–1992 yılları arasında Dışişleri BakanlığındaMüsteşar Yardımcılığı yapan Lütem, 1992 –1995 yıllarında Vatikan nezdindeBüyükelçi ve 1995-1997 yıllarında ise UNESCO nezdinde Türkiye Daimi Temsilcisiolarak görev yaptı. Lütem Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin (ASAM)Ermeni Araştırmaları Enstitüsü (2001) ile İnsanlığa Karşı Suçlar AraştırmaEnstitüsünün (2006) kurucu başkanıdır. Lütem, 2009-2012 yıllarında Avrasyaİncelemeleri Merkezi (AVİM) başkanı olarak görev yapmıştır. Halen AVİMbünyesinde yayınlanmakta olan Ermeni Araştırmaları, Review of Armenian Studies veUluslararası Suçlar ve Tarih dergilerinin editörlüğünü yürütmektedir. Bu faaliyetlerinyanı sıra 2006–2007 eğitim-öğretim yılının birinci döneminden itibaren ODTÜ Tarihbölümünde Emergence and Evolution of the Armenian Question başlıklı yüksek lisansdersini vermektedir.

Ömer Engin LÜTEM

Yazar, ODTÜ, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararasıİlişkiler Bölümü’nde lisans Ankara Üniversitesi, Siyasal

Bilgiler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde ise yükseklisans ve doktora derecesini almıştır. Çeşitli proje ve görevlerleçok sayıda ülkede ve çatışma bölgesinde bulunmuştur. Şiddet vesoykırım, konularında teorik çalışmalar ile alan çalışmaları yapmaktadır. Muhtelifeserleri bulunan yazar halen Çankaya Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararasıİlişkiler Bölümü’nde öğretim üyesidir.

Doç. Dr. Ebru ÇOBAN ÖZTÜRK


Yıldız Deveci Bozkuş, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesibünyesinde Doçent Dr. unvanı ile görev yapmaktadır.

Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi’nin Fars Dili veEdebiyatı bölümündeki lisans eğitimini, 2003 yılında,tamamlamıştır. Fars Dili eğitiminin yanı sıra Ermenice üzerinede eğitim almıştır. Yüksek Lisansını, 2006 yılında, Ankara Üniversitesi Ermeni Dili veKültürü bölümünde tamamlamıştır. Doktora eğitimini, 2011 yılında aynı üniversiteninbünyesinde bulunan İnkılap Tarihi Enstitüsünde “Parlamento Kararları ÇerçevesindeSoykırım İddialarının Yabancı Basında Yeniden İnşası (1965-2007)” konulu tezi iletamamlamıştır. 2012 yılında doktora sonrası çalışmaları için, Los Angeles’da bulunanKaliforniya Üniversitesi Yakın Doğu Dilleri ve Kültürleri Bölümünün ErmeniÇalışmaları programına katılmıştır. 2004 yılında Avrasya Stratejik AraştırmalarMerkezi’nde uzman olarak çalışmaya başlamış, Ermeni Araştırmaları Dergisi’nin vebülteninin editörlüğünü üstlenmiştir. 2011 yılında Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesiİnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Ermeni Dili ve Edebiyatı bölümünde AnabilimDalı Başkanlığı görevine getirilmiştir ve bu görevine hala devam etmektedir. Ayrıcaaynı üniversitenin Doğu Dilleri ve Edebiyatı Bölümünde 2015 yılından itibaren bölümbaşkanı olarak görev almaktadır. Doçentlik unvanını 2015 yılında alan Deveci Bozkuş,Türkiye Tarihi alanında çalışmalar yapmaktadır. Siyasi Tarih, Ermeni Meselesi,Türkiye-Ermenistan İlişkileri, Osmanlı İmparatorluğu, Ermeniler, Dağlık KarabağSorunu, Ermeni Dilleri, Pontus Meselesi, Tarih Tezleri ile Yerel ve Yabancıkaynaklardaki Türk İmgeleri gibi pek çok konu Deveci Bozkuş’un çalışma alanlarıiçerinde yer almaktadır.

Doç. Dr. Yıldız DEVECİ BOZKUŞ

2002 yılında Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilikbölümünden mezun oldu. 2007 yılında Ankara Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim dalında yükseklisansını tamamladı. Agos (1996-2005) Türkçe-Ermenice BirGazetenin Tarihi isimli yüksek lisans tez çalışması aynı yıl kitaphaline getirildi. Bu çalışma 2009 Genç Sosyal Bilimciler Yarışması ödülüne layıkgörüldü. 2011-2012 yılları arasında YÖK doktora sırası araştırma bursu ile GeorgetownÜniversitesi’ne araştırmacı –öğrenci olarak gitti. 2016 yılında “Osmanlı BankasıBaskınının (1896) Osmanlı Ermeni Basınında Ele Alınışı” isimli doktora çalışmasınıtamamladı. Halen Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik bölümündeAraştırma Görevlisi Dr. olarak çalışmaktadır.

Hülya ERASLAN


2001 yılında Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-CoğrafyaFakültesi Batı Dilleri ve Edebiyatları Bölümü Fransız Dili ve

Edebiyatı Anabilim Dalından mezun oldu. 2011 yılında AnkaraÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ermeni Dili ve KültürüAnabilim Dalında yüksek lisans programını tamamladı.“Edebiyatta Birinci Dünya Savaşı/Fransız, Türk ve Ermeni Literatürlerinde BirinciDünya Savaşı Anıları” başlıklı doktora tezini 2015 yılında savundu. 2009 yılından buyana Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Kafkas Dilleri ve KültürleriBölümü Ermeni Dili ve Kültürü Anabilim Dalında görev yapmaktadır.

Arş. Gör. Dr. Doğanay ERYILMAZ


Dergimizin bu 58. sayısında beş makale ve iki kitap tahlili bulunmaktadır.

Her sayıda olduğu gibi ilk yazımız Olaylar ve Yorumlar olup ErmenistanDevlet Başkanı Serj Sarkisyan’ın Tüm Ermeniler Ermenistan-Diaspora AltıncıKonferansı ve daha sonra BM Genel Kurulu’nda yaptığı konuşmalar,Ermenistan’ın 1915 olaylarına dair iddialarının tanınması yönünde yeni stratejiarayışı, Ermenistan-diaspora ilişkilerinde yaşanan gelişmeler, Antelyasbaşpatrikliğinin Türkiye’den talepleri ve bu talepleri AİHM’ye taşımasısonrasındaki gelişmeler, Almanya’nın Ermeni iddialarına verdiği destekçerçevesinde yakın zamanda düzenlenen WATS toplantısı ve Namibyahükümeti ile Herero ve Nama kabilelerinin Almanya’ya yönelik soykırımıtanıma ve tazminat talepleri incelenmektedir.

Çatışma Sürekliliği ve Çözülemeyen/ İnatçı Çatışma KavramıÇerçevesinde 1915 Olayları, Yeni Sorunlar ve Uzlaşma başlıklı çalışmasındaEbru Çoban Öztürk, Türk ve Ermeni toplumları arasındaki ilişkilerin olumluseyri için sadece bilinen sorunlara değil, çözülemeyen/inatçı çatışma türündekiçatışmaların sosyopsikolojik altyapısına da odaklanmak ve çözümler üretmekgerektiğini öne sürmektedir.

Parlamento Kararlarının Alındığı Dönemde İngiliz Basını (1982-2007)başlıklı çalışmasında Yıldız Deveci Bozkuş, BYEGM arşivinde 1982-2007yıllarına dair İngiliz basınında Ermeni sorununa dair haberleri incelemekte,konuyla ilgili yer alan haberlerin hangi dönemlerde artış ve azalma gösterdiği,mevzubahis dalgalanmanın ortaya çıkmasında etkili olan gelişmeler ve buhaberlerin içeriklerine dair değerlendirmeler yapmaktadır.

Ermeni Basını ve Osmanlı Bankası Baskını (1896): Ceride-i Şarkiye veİravunk Gazeteleri Arasındaki “Vazife-i Sadakat” ve “Vazife-i İhanet”Tartışması başlıklı çalışmasında Hülya Eraslan 1896 yılında İstanbul’daTaşnak Ermeni Komitesi’nin gerçekleştirdiği Osmanlı Bankası baskınısırasında ve sonrasında yaşanan olayların, Ermeni basınının liberal kanadınıtemsil eden Ceride-i Şarkiye ile ihtilalci yayın organı İravunk’da ele alınışbiçimini incelemektedir. Eraslan, çalışmasında Ceride-i Şarkiye gazetesininolaylar karşısında önce suskun, sonra Ermenilere sükûnet tavsiye eden veOsmanlı yönetimine sadakatten yana bir politika izlediğini, İravunk gazetesinin

EDİTÖRÜN NOTU(EDITORIAL NOTE)

EDİT

ÖR

ÜN

NO

TU


ise Osmanlı hükümetini suçlayan bir yayın politikası izlediği tespitindebulunmaktadır.

Doğanay Eryılmaz, Birinci Dünya Savaşı Anılarında Ermeni Çeteleribaşlıklı çalışmasında Ermeni edebiyatında Birinci Dünya Savaşı’na dair anıkitaplarında Ermeni çete faaliyetlerinin nasıl işlendiğini incelemektedir.Eryılmaz, incelenen eserlerde Türk imgesinin yanı sıra, Ermeni çetelerinin veterör olaylarının olumlu gösterildiğini, bu durumun, Ermeni edebiyatındaBirinci Dünya Savaşı anlatılarının güdümlü edebiyat ürünleri olduğu vepropaganda amaçlı üretildiği görüşünü desteklediğini göstermektedir.

Bu sayımızda iki kitap tahlili de bulunmaktadır. Bunlardan birincisi MehmetMert Çam tarafından hazırlanan, Yervant Odyan’ın Yoldaş Pançuni: YoldaşPançuni’den Sosyalist Mektuplar başlıklı kitabının incelemesidir. İkincitahlil ise Tutku Dilaver tarafından hazırlanan, Yıldız Deveci Bozkuş ve EdaBekçi Arı’nın Güney Kafkasya Kökenli Öğrencilerin Türkiye’ye GelmedenÖnceki ve Geldikten Sonraki Türkiye Algılarının Değişimi başlıklı kitabınincelemesidir.

İyi okumalar dileği ve saygılarımızla,

Editör


MA

KA

LELE

R

OLAYLAR VE YORUMLAR(FACTS AND COMMENTS)

Ömer Engin LÜTEMBüyükelçi (Emekli)

Avrasya İncelemeleri Merkezi, Onursal Baş[email protected]

Öz: Bu çalışmada Ermenistan Devlet Başkanı Serj Sarkisyan’ın TümErmeniler Ermenistan-Diaspora Altıncı Konferansı ve daha sonra BMGenel Kurulu’nda yaptığı konuşmalar, Ermenistan’ın 1915 olaylarına dairiddialarının tanınması yönünde yeni strateji arayışı, Ermenistan-diasporailişkilerinde yaşanan gelişmeler, Antelyas Ermeni başpatrikliğininTürkiye’den talepleri ve bu talepleri AİHM’ye taşıması sonrasındakigelişmeler, Almanya’nın Ermeni iddialarına verdiği destek çerçevesindeyakın zamanda düzenlenen WATS toplantısı ve Namibya hükümeti ileHerero ve Nama kabilelerinin Almanya’ya yönelik soykırımı tanıma vetazminat talepleri incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler: Serj Sarkisyan, Tüm Ermeniler Ermenistan-DiasporaAltıncı Konferansı, Antelyas Başpatrikliği, Avrupa İnsan HaklarıMahkemesi, WATS, Namibya, Almanya

Abstract: This article will evaluate, first, Armenian President SerzhSarkissian’s two recent speeches: at the 6th Pan-Armenian Armenia-Diaspora Conference and UN General Assembly. Secondly the article willanalyze Armenia’s search for a new strategy towards the recognition ofArmenian 1915 allegations and their impact on Armenia-diasporarelations. Thirdly, a recent court decision by the European Court of HumanRights, which found Antelias Armenian patriarchate’s appeal for the returnof properties in Turkey inadmissable. Fourth, the tense condisiton of Turkeyand Germany relations are reflected in Germany’s support to Armenianallegations through a series of meetings, the most recent of those beingWATS, which will be analyzed in this article. Lastly, Namibia and twoNamibian tribes’ claims for recognition and compensation from Germany,for the crimes that Germany committed at the beginning of the 20th centuryNamibia lands will be evaluated.

Keywords: Serzh Sarkissian, 6th Pan-Armenian Armenia-DiasporaConference, Antelias Patriarchate, European Court of Human Rights,WATS, Namibia, Germany

12

1 “President attends 6th Pan-Armenian Armenia-Diaspora Conference,” Official Website of the Presidentof the Republic of Armenia, Eylül 18, 2017, http://www.president.am/en/press-release/item/2017/09/18/President-Serzh-Sargsyan-took-part-in-Armenia-Diaspora-Conference/.


Ömer Engin LÜTEM

Ermeni Araştırmaları2017, Sayı 58

Türkiye Ermenistan İlişkileri

Başkan Serj Sarkisyan Tüm Ermeniler Ermenistan-Diaspora AltıncıKonferansında 18 Eylül 2017 tarihinde yaptığı uzun bir konuşmada Türkiye-Ermenistan ilişkilerine değinmiştir.

Türkiye’nin 2009 tarihli Zürih Protokollerini uygulamayı reddettiğini,böylelikle hükümetinin bölge barışı ile ilgilenmediğini tekrar dünyayagösterdiğini belirten Sarkisyan protokolleri 2015 yılında Millet Meclisigündeminden çıkardığını ve bu durumu Birleşmiş Milletler Genel Kurulundada dile getirdiğini söylemiştir.1

Protokoller artık güncel bir sorun değildir. Bu durum karşısında BaşkanSarkisyan’ın bu konuyu ele alması vaktiyle Protokoller nedeniyle Diaspora’daçok eleştirilmiş olmasına ve bu eleştirilerin, kuşkusuz çok azalmış olmaklaberaber, halen de var olmasından ileri gelmektedir. Ermenistan-DiasporaAltıncı konferansında Protokollerin Diaspora temsilcileri tarafından ele almasıolasılığı karşında Sarkisyan’ın ön almaya çalıştığı görülmektedir.

Türkiye’ye ilişkin olarak Sarkisyan “soykırım “konusuna da değinmiştir.Türkiye’nin devamlı “soykırımını” reddetmesinin modern medeniyetdeğerlerine açıkça saygısızlık olduğunu, o nedenle uluslararası toplumun veDiaspora’nın bu konuda yeni bir strateji kabul etmeleri gerektiğini söylemiştir.Ayrıca dünyanın önde gelen birçok ülkesinin Ermeni “soykırımını” tanıdığınıve kınadığını belirten Sarkisyan bu ülkelerde yaşayan Ermenilerin zaferleriniilan edebileceklerini ve bu ülkelerle “yeni bir gündem” saptanması için işbirliğiyapabilecekleri ifade etmiştir.2

Son yıllarda Ermeni soykırım iddiaları konusunda, Uluslararası AdaletDivanı’nın soykırım fiilinin hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak şekildekanıtlanması gerektiği hakkındaki kararı (2007 Bosna Hersek Davası), Avrupaİnsan Hakları Mahkemesinin Perinçek Davası kararındaki 2015 olaylarınısoykırım olduğu hakkında tarihçiler arasında görüş birliği olduğunu kabuletmemesi ve ayrıca Yahudi Holokostu ile Ermeni soykırım iddialarınınbirbirinden farklı olduğunu belirtmesi, 1915 olaylarını soykırım olarak kabuletmeyen yabancı tarihçilerin sayısında görülen artış ve Tehcirin 100. yılında

13

Olaylar ve Yorumlar


beklenenden daha az sayıda ülke parlamentosunun soykırım iddialarını kabuletmesi, ancak bu ülke hükümetlerinden bazılarının, sonradan, parlamentokararlarını yumuşatan beyanlarda bulunmaları, Ermenilerin soykırımiddialarını geniş kabul görmesi politikasının başarılı olmadığını yeterincegöstermiş bulunmaktadır. Ayrıca Ermenilere göre bu ülkelerin soykırımiddialarını tanınmak ile yetinmemeleri ve Türkiye’nin de bu iddiaları kabuletmesine yardımcı olmaları (Türkiye’ye baskı yapmaları) da beklenmektedir.Ancak bu konuda hiçbir ülke girişimde bulunmamıştır.

Kısaca, Ermenistan’ın diğer ülkelerin yardımıyla, Türkiye’ye soykırımiddialarını kabul ettirme politikası başarısız olmuştur. Bunun en iyi kanıtı da,başkan Sarkisyan’ın bu konuda yukarıda değindiğimiz “yeni bir strateji” ve“yeni bir gündem” saptanması ifadeleridir.

Türkiye’nin soykırım iddialarını kabul etmesi Ermenilerce iki yönden önemarz etmektedir. Birincisi adaletin yerine getirilmesi formülü altında yüz yıldanberi Ermeni kiliseleri, siyasi partileri, dernekleri tarafından bir tür beyinyıkamaya maruz kalmış bulunan Ermeni toplumlarınca Türkiye ve Türklerekarşı duyulan ırkçı nefret gibi ilkel duyguların ifade edilmesidir. İkinci birneden ise nispeten yakın bir zamanda ortaya çıkmış olan Türkiye’den tazminatve belki de toprak istenmesi için bir dayanak bulunması gereğidir ki Türkiye“soykırımı” kabul ettiği takdirde bu en mükemmel bir şekilde sağlanmışolacaktır. Ancak böyle bir olasılık mevcut değildir.

Bu konuda son olarak değinmek istediğimiz husus yeni strateji ve gündemsaptanması işinin Diaspora Ermenilerinden beklenmekte olması ve bu konudaErmenistan’ın yapması gerekenlerden hiç bahsedilmemesidir. “Soykırım”konusunda Diaspora’nın başlıca rolü oynaması Ter-Petrosyan başkanlığıdöneminde (1991–1998) bulunmuş bir formüldür. Böylelikle o dönemde zatenbüyük sıkıntıları olan Ermenistan yeni bir yük altına girmemesi ayrıca Türkiyeiyi ilişkileri daha da bozulmaması sağlanmak istenmiştir. Ter-Petrosyanbaşkanlıktan 20 yıl önce ayrılmıştır; artık fikirleri pek geçerli değildir. Halen”soykırımın” konusunda Diaspora, Ermenistan’a göre daha aktif olmayısürdürmektedir.

Türkiye’nin soykırım iddialarını kabul etmesini mümkün olmadığına göre yenibir strateji ve gündem saptanmasını durumu değiştirmeyecektir. Sarkisyan bukonuda Diaspora’ya görev vermek suretiyle Ermenistan’ı ve kendisini ilerideortaya çıkması olası eleştiriler ve tartışmaların mümkün olduğu kadar dışındatutmayı amaçlamış olabilir.

14

3 “President partook in the session of the UN General Assembly,” Official Website of the President of theRepublic of Armenia, Eylül 20, 2017, http://www.president.am/en/press-release/item/2017/09/20/President-Serzh-Sargsyan-attended-UN-General-Assembly/.

4 Ermenistan Cumhuriyetinin 28 Mayıs 1918’de kurulmasına gönderme yapıldığı anlaşılmaktadır.

Ömer Engin LÜTEM


Başkan Sarkisyan Protokoller konusuna 19 Eylül 2017 tarihinde BirleşmişMilletler Genel Kurulunda yaptığı konuşmada da değinmiştir.3 Ermenistan’ınTürkiye ile ikili ilişkilerine normalleştirmek için Ermeni soykırımınıntanınmasını bir ön koşul olarak ileri sürmediğini ve Ermenistan’ın girişimiüzerine 2009 yılında iki ülke arasında Zürih Protokollerinin imzalandığını,ancak bu belgelerin tasdik edilmediğini, Türkiye’nin bu konuda mantığa aykırıönkoşullar ileri sürdüğünü söylemiştir. (Hatırlanacağı üzere TürkiyeProtokollerin onaylanmasını Karabağ Sorununda olumlu gelişmeler olmasınabağlamıştı.) Sarkisyan devamla, Türkiye’nin bu belgeleri bir tür rehin gibi

tutulup kendisine en uygun zamandaonaylamayı düşünüyorsa bunda yanıldığınıbelirttikten sonra Ermenistan’ın Protokolleri,olumlu bir gelişme getirmedikleri için,tamamen geçersiz olduğunu beyan edecekleri,2018 baharına4 bu protokoller olmadangirileceğini belirtmiştir. Ancak diğer yandanda iki devletin normal ilişkiler kurması vesürdürmesinin mevcut sorunların ele alınmasıbakımından gerekli olduğunu da değinmiştir.

Aslında 2009 protokollerin onaylanmaması vedolayısıyla uygulanmaması artık güncelliğinikaybetmiş bir konudur. Ermenistan,kamuoyundan gelen ve bu hususta basiretsizveya beceriksiz hareket edildiği yolundakieleştirileri karşılayabilmek üzere Protokolleri

Millet Meclisinin haftalık gündeminden çıkartmış, 2015 yılında ise Meclistengeri çekmiştir, ancak bu belgeleri reddettiğini açıklamamıştır.

Türkiye ise, normal prosedürü izleyerek Protokolleri T.B.M.M. DışişleriKomisyonuna göndermiştir. Bu işlem her milletvekili seçimden sonratekrarlanmıştır. Dışişleri Komisyonu bu belgeleri henüz görüşmemiştir.Komisyon kendi gündemini kendi tayin ettiğinden, bunda usul bakımından biraykırılık yoktur.

Sarkisyan’ın sözlerinden Ermenistan Cumhuriyetin 100. yılının ilânında önce,kendi kamuoyunda bir puan kazanmak üzere, Protokolleri “denonse” edeceği(geçersizliğini ilan edeceği) anlaşılmaktadır. Türkiye ise böyle bir usule

Sarkisyan’ın sözlerindenErmenistan Cumhuriyetin100. yılının ilânında önce,

kendi kamuoyunda birpuan kazanmak üzere,Protokolleri “denonse”

edeceği (geçersizliğini ilanedeceği) anlaşılmaktadır.

Türkiye ise böyle bir usulebaşvurmadığına göre

Ermenistan uluslararasıalanda uzlaşmaya önem

vermeyen bir ülkedurumuna düşmüş

olacaktır.

15

5 “Erdogan Says More Efforts Needed to Settle Karabagh Conflict,” PanArmenian, Eylül 20, 2017,

6 “Giro Manoyan Says Armenian President’s Statement on Zurich Protocols Was Right,” 168.am, Eylül20, 2017.

7 “Yerevan Signals Scrapping of Turkish-Armenian Accords,” RFE/RL, Eylül 20, 2017.

Olaylar ve Yorumlar


başvurmadığına göre Ermenistan uluslararası alanda uzlaşmaya önemvermeyen bir ülke durumuna düşmüş olacaktır.

Cumhurbaşkanı Erdoğan ise Birleşmiş Milletler Genel Kurulda Sarkisyan’danönce konuştuğu için kedisine hemen cevap verebilmesi mümkün olamamıştır.Buna karşılık Erdoğan konuşmasında Güney Kafkasya sorunlarına çok kısadahi olsa değinerek kanımızca önemli ifadelerde bulunmuştur. CumhurbaşkanıKarabağ, Abhazya ve Güney Osetya anlaşmazlıklarını çözümleyebilmek içindaha fazla çaba harcanması gerektiğini, bu gün ihmal edilen bir bunalımın yarınbölgesel ve hatta global bir anlaşmazlık haline dönüşebileceğini ifade etmiştir.5

Türkiye’nin Karabağ sorununun çözümü alanında çekincesiz bir şekildeAzerbaycan’ın yanında yer aldığı bilinen bir husustur. Abhazya ve GüneyOsetya sorunlarının çözümlenmesine aynı derecede önem vermesi, iyi ikiliilişkilere rağmen Rusya’nın Kırım’da, Ukrayna’da olduğu gibi Abhazya veGüney Osetya politikalarını Türkiye’nin tasvip etmemeye devam ettiğinin birifadesidir.

Protokoller konusuna geri dönecek olursak artık Türk kamuoyunda bubelgelere hemen hiç önem verilmediği görülmektedir. Bu durum Taşnaklarındahi dikkatini çekmiş olup bu partinin dış ilişkilerinden sorumlu Giro Manoyanbir konuşmasında Protokoller konusunda olumlu bir gelişme olacağınainanmadığını, bunun Türkiye’nin birçok iç ve dış sorunları olmasından vegündeminde Ermenistan’la ilişki kurmak gibi bir sorunu bulunmamasındanileri geldiğini söylemiştir.6

Ermeni tarafında ise Diaspora, “soykırımını” kabul etmediği sürece Türkiyeile her türlü anlaşma veya uzlaşmaya karşı olmuştur. Genelde bu kadar katı birtutumu olmayan Ermenistan kamuoyun da son zamanlara olumsuz kanılarıngüçlenmeye başladığı görülmektedir. Bir Amerikan kuruluşu olan “CaucasusReserch Resource Centers (CRRC)” tarafından 2015 yılında yapılan birkamuoyu yoklamasına göre, cevap verenlerin yaklaşık yarısı, Türkiye-Ermenistan sınırının açılmasını “Ermenistan’ın milli güvenliğine zararvereceği” cevabını vermişlerdir.7 Ayrıca %82’si de Türkiye’yegüvenilmeyeceğini ifade etmiştir. Bu tepkileri toplumsal paranoya olaraknitelendirmek mümkündür. Ancak, devamlı olarak Türklerin ve Türkiye’ninkaralandığı, aşağılandığı bir ortamda kamuoyunun başka türlü düşünmesi dezordur.

16


Ömer Engin LÜTEM


Ermenistan-Diaspora Konferansı

Ermenistan ile Diaspora’nın kurumsal bir temas içinde olmalarını, DiasporaErmenilerinin ileri gelenlerinin Ermenistan’ı yakından tanımalarını sağlamakiçin bir fırsat yaratmak, Diaspora Ermenilerinin Ermenistan’ın duruma veözellikle ekonomik güçlüklerine dikkatini çekmek ve mümkün olduğu kadarfazla yardım yapmalarını ikna etmeye çalışmak ve bir kısım DiasporaErmenilerinin insan hakları ve yolsuzluk gibi Ermenistan’da yaygın yasadışıdavranışlar için yönelttikleri eleştirileri, olanaklar ölçüsünde azaltmak gibinedenlerle kurulmuş olan ve tam adı “Tüm Ermeniler Ermenistan- DiasporaKonferansı (Pan-Armenian Armenia-Diaspora Conference) çevrilebilecek olankonferanslardan Altıncısı 18-20 Eylül 2017 tarihinde Erivan’da toplanmıştır.

Başkan Sarkisyan uzun açılış konuşmasında,8 özetle, Diaspora gençlerininkendilerine çok “etnili” dediklerine değinerek bu gençlerin milli kimlikleriningüçlendirilmesine yönelik yeni programlar geliştirilmesinin öneminivurgulamıştır. Ermenistan Devlet Başkanı bu sözleriyle Diaspora’nın en önemlimeselesi olan asimilasyona değinmiştir. Yabancı ülkelere göç eden Ermeniler,özellikle Hıristiyan toplumları içinde süratle erimektedir. Artık DiasporaErmenilerinde Ermeniceyi iyi bilen ve Ermeni örf ve adetlerinden haberdarolanların sayısı azdır. Bu “yabancılaşma” Ermenistan ile olan ilişkileriniolumsuz etkilemektedir. 1915 olaylarının soykırım olduğu, Ermeniler içinadaletin yerine getirilmesi gerektiği gibi yıllardan beri süre gelen söylemDiaspora Ermenilerinin “merkez” veya “anavatan” olarak gördükleriErmenistan’a ilgi duymalarının başlıca kaynağıdır. Başkan Sarkisyan budurumun farkında olmalı ki konuşmasında Diaspora temsilcilerinde Ermenikimliklerini muhafaza etmelerini aynı zamanda bulundukları ülkelerin iyivatandaşı olmalarını, asimilasyonu reddetmelerini, ancak o ülkelere en iyişekilde entegre olmalarını istemiştir.

Başkan Sarkisyan’ın konuşmasında üzerinde durduğu bir başka konuErmenistan’ın çok kaygı verici olarak nitelendirdiği Ermenistan nüfusundakiazalma olmuştur. Nüfusun 2040 yılında 4 milyona ulaşmasını hedef aldıklarınıbelirten Sarkisyan bu amaca doğumları arttırarak ulaşmanın güç olduğunu,bunun için gelecek 25 yılda ülkeye göç edilmesi gerektiğine işaret etmiştir.Sarkisyan bu sözleriyle Diaspora Ermenilerinin bir kısmının Ermenistan’ayerleşmesi gerektiğine işaret etmiştir. Ancak ekonomik durumuErmenistan’dan daha iyi olan ülkelerde oturan Ermenilerin Ermenistan’a göçetmelerini beklemek gerçekçi değildir. Bu tür bir göç, ancak yaşadıkları ülkenin

17

9 CWTHR, 20 Eylül 2017.

Olaylar ve Yorumlar


koşulları Ermenistan’a göre kötü ise mümkün olabilir. Oysa böyle bir ülkebulmak zordur. Suriye’den göç eden on bin kadar Ermeninin dahi Halep’tedurum normale döndükten Ermenistan’dan ayrılmakta olduğuna dair duyumlarvardır. Şu haliyle Ermenistan’daki nüfus azalması sorunu çözümsüz kalmayadevam edecek gibi görülmektedir. Bu durumun ilerideki yıllarda daha zayıfbir Ermenistan yaratacağı için bazı siyasi sonuçları olması dahi olasıdır.

Sarkisyan konuşmasında Diaspora Ermenilerini Ermenistan’a yatırım yapmayadavet etmiştir. Yatırım için birinci koşul kâr edileceğine dair bir inancın mevcutolmasıdır. İçinde bulunduğu ekonomikgüçlükler ve ayrıca Türkiye ve Azerbaycan’laolan ciddi sorunları nedeniyle HalenErmenistan yatırım için cazip bir ülkeolmaktan uzaktadır.

Sarkisyan konuşmasında ülkesinin Karabağsorunu hakkında bilinen politikasınıtekrarlamıştır. Ayrıca, “Türkiye-Ermenistanİlişkileri” bölümünde açıkladığımız gibiTürkiye ile imzalanmış 2009 yılı protokollerigeçersiz kılacaklarını belirtmiştir.

Konferans çalışmaları sonucunda, 20 Eylül2017 tarihinde bir Sonuç Bildirisi kabuletmiştir.9 Biz bu Bildirinin Türkiye ve Karabağbölümünü kısaca özetleyeceğiz.

Karabağ Sorunu konusunda bu bölgede demokrasinin gelişmesi ve Karabağ’ınuluslararası topluma tam entegrasyonu için, Karabağlıların kendi geleceğiniözgürce tayin etmek hakkını kullanması gerektiğinden bahsedilmektedir. Busözlerle, tüm çabalara rağmen, hiç bir ülke tarafından tanınmamış olan Karabağidaresinin, uluslararası topluma entegrasyon bahanesiyle, tanınması çabalarınınsüreceği anlaşılmaktadır.

Ayrıca Ermenistan, Karabağ ve Diaspora’nın günümüz ve gelecektekisorunlarının, Ermeni Devletinin, Ermeni Kilisesinin ve tüm Ermenikuruluşlarının ve örgütlerinin ortak çabalarıyla çözümlenebileceğibelirtilmektedir. Burada ilginç olan Ermeni kilisesine Ermeni devletine yakınbir yer verilmesidir. Günümüzde kiliseler manevi alanda bir güce sahipse de bugücün Ermenistan’ın karşılaştığı sorunların çözümü için bir çare olmadığıaçıktır. Aksine, Antelyas kilisesi gibi bir kurumun, Baş Patrik Aram I’ın aşırı

Günümüzde kiliselermanevi alanda bir güce

sahipse de bu gücünErmenistan’ın karşılaştığı

sorunların çözümü içinbir çare olmadığı açıktır.Aksine, Antelyas kilisesigibi bir kurumun, BaşPatrik Aram I’ın aşırıdavranışları nedeniyle

değil sorunlarınçözümüne yardımcı olmakbunları daha da çıkmaza

soktuğu bilinen birhusustur.

18

10 Aravot, 2 Ekim 2017.

11 Harut Sassounian, “Ronn Torossian Hired to do PR For Turkey; Is He Really an Armenian?,” CaliforniaCourier Online, Kasım 15, 2017.

12 Harut Sassounian, “Turkish PR Agent Ronn Torossian’s Father and Granparents Are Armenians,”California Courier Online, Kasım 23, 2017.

Ömer Engin LÜTEM


davranışları nedeniyle değil sorunların çözümüne yardımcı olmak bunları dahada çıkmaza soktuğu bilinen bir husustur.

Sonuç Bildirisinde Diaspora’nın en duyarlı olduğu, hatta kendini özleştirdiğisoykırım iddialarına yer verilmiştir. Buna göre Ermeni “soykırımının”uluslararasında tanınması ve kınanması ve ayrıca sonuçlarının ortadankaldırılması için daha birleştirilmiş ve eşgüdümlü bir politika izlenmelidir.Ancak bunun nasıl yapılacağı hakkında bir açıklık yoktur. Sadece “soykırım”hakkında farkındalığın arttırılması, tarihi belleğin muhafazası ve geleceknesillere aktarılmasına önem verilmesinden bahsedilmektedir. Bunun anlamı,şimdiye kdar olduğu gibi Türkiye ve Türkler hakkında beslenen kin ve nefretsöylemi ve buna dayalı politikaların devam ettirilmesine çalışılacağıdır.

Bu konferans hakkında Ermeni kamuoyu ne düşünmektedir? Bir gazeteninyaptığı araştırmaya göre10 soru yöneltilenlerin % 7’si konferansın etkiliolduğunu, %36’sı özellikle etkili görmediğini, %40’ı gereksiz bir toplantıolduğunu, % 17’ise konferansı hiç duymadığını söylemiştir. KısacaKonferansın Ermenistan’da kayda değer bir etki yapmamış olduğuanlaşılmaktadır.

Bu arada Ermeni Diasporasının tek düze olmadığını, ülkeden ülkeye farkgösterdiği gibi, aynı ülke içinde de farklı tutumlar olduğuna kısaca değinmemizgerekmektedir. Bu durumun nedeni, ne kadar çaba gösterirse gösterilsin,asimilasyon olgusunun gitgide daha güçlenmesi ve Diaspora’ın önemli birbölümümün ağır ağır “Ermenilikten” uzaklaşmasıdır. Bu durumun son veçarpıcı bir örneği olarak New York’ta bir kamuoyu firması sahibi RonnTorossian’ın Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Washington ziyareti sırasındakorumalarına uygulanmaya kalkışılan bazı kovuşturmalar işlemleri içinTürkiye ile bir sözleşme yapması olmuştur. Diaspora’nın tanınmış köşeyazarlarından Harut Sassounian kendisini gerçek bir Ermeni olmamakla ithametmiştir.11 Torossian’ın buna cevabı kendisini hiçbir zaman Ermeni olarakgörmediği şeklinde olmuştur.12

Antelyas Başpatrikliğinin Emlak Talebi

Osmanlı İmparatorluğu döneminde Sis Şehrinde (Günümüz Kozan’ı) birErmeni Baş Patrikliği vardı. Bu kuruluş Birinci Dünya Savaşı boyunca işlevini

19

13 Harut Sassounian, “European Court Finds Catholicosate’s Suit Inadmissible; And Could Not BeAppealed,” Asbarez, Ekim 26, 2017.

Olaylar ve Yorumlar


sürdürdü. Sonra, 1921 yılında Fransız işgalinin sona ermesiyle beraber, Fransızaskeri makamlarının aksine görüş bildirmesine rağmen Sis’ten ayrıldı. Bu BaşPatriklik bir süre sonra Beyrut yakınlarındaki Antelias kentinde yenidenkuruldu.

Soğuk savaş yıllarında Diaspora Ermenilerinin Ermenistan’daki EcmiyazinBaş Patrikliğine bağlı olmasının bazı sakıncaları olabileceği düşüncesiyleA.B.D. ve müttefikleri Antelias Baş patrikliğine önem verdiler ve Diasporakiliselerinden bir kısmının bu Patrikliğe bağlanmasına çalıştılar ve bu iş için deTaşnak Partisinin yardımından yararlandılar. Sonunda Antelias Baş Patrikliği,Taşnakların etkisi altında genelde aşırı fikirleri, özellikle Türkiye karşıtlığınısavunan bir kuruluş haline geldi. Buna karşın Ecmiyazin Baş Patrikliği,Ermenistan aracılığı ile Sovyetlerin kontrolü altında olduğundan, Türkiye’yekarşı daha ılımlı bir yol izledi.

Halen Antelias’ın başında olan Baş Patrik Aram I Türkiye karşıtlığı ile tanınanbir kişidir. Bu tutumunu tehcirin 100. yılı etkinlikleri sırasında da göstermiştir.Bu yıl Ermenistan’da “soykırımın sonuçlarının ortadan kaldırılması” formülüaltında Türkiye’den tazminat ve bazı malların istenmesi eğilimi belirince AramI hemen harekete geçerek Sis’teki kilise ve manastır binalarının kendilerineverilmesini istemiştir. Bu arada Ermenistan’ın şimdiye kadar Türkiye’denresmen tazminat ve mal talebinde bulunmadığını belirtmemizde yarar vardır.

Bu amaçla 25 Nisan 2015 tarihinde Türkiye Anayasa mahkemesinde bir davaaçılmıştır. Ancak Anayasa Mahkemesi, iç hukuk yollarının tüketilmediğinibildirerek bu davayı kabul etmemiştir. Gerçekten de, normal koşullardadavaların mahkemelerde açılması gerekmektedir. Mahkemelerin kararı tatminedici bulunmazsa temyiz etmek ve en sonunda Anayasa Mahkemesine gitmekmümkündür.

Anayasa Mahkemesinin davayı reddetmesinden hemen sonra Aram I Avrupaİnsan Hakları Mahkemesinde 8 Aralık 2016 tarihinde dava açmıştır. Bu süreçiçinde yapılan beyanlardan bu dava aracılığı ile Türkiye aleyhinde olumsuz birhava yaratılmasına çalışıldığı görülmüştür.

Aram I 19 Ekim 2017 tarihinde yaptığı bir konuşmada Avrupa AnayasaMahkemesinin bu davayı reddettiğini bildirmiştir. (Aslında davanın daha önceMart 2017 ayında reddettiği ve fakat Baş Patrikliğin bunu kamuoyunabildirmediği sonucuna varılmaktadır.13) Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi,aynen Türkiye Anayasa Mahkemesi gibi, iç hukuk yolların tüketilmediği için

20

14 The Workshop on Armenian Turkish Scholarship.

Ömer Engin LÜTEM


davayı reddetmiştir Ayrıca bu karar temyiz de edilememektedir. Aram I’in bukonuda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesini şiddetle eleştirmiş 900 sayfalık birdilekçenin nasıl reddedilebildiğini sorgulamış ve bu Mahkemenin kararınıgözden geçirmesini istemiştir. Bu mümkün değildir. İnsan Hakları Mahkemesikendi kurallarına göre ve temyizi mümkün olmayan bir karar almıştır.

Bu arada kararın konunun esası olankilise ve diğer binaların iadesine ilişkinolmadığını sadece bu konuda Türkmevzuatına göre iç hukuk yollarıylailgili olduğunu belirtelim. Buna göre,Aram I veya Kilisesinin Türkmahkemelerine başvurarak iç hukukyollarını tüketmeye başlamasının vesonunda da Anayasa Mahkemesinegitmesinin, oradan ret cevabı alırsayeniden Avrupa İnsan HaklarıMahkemesine gitmesi mümkündür.Ancak bu çok zayıf bir olasılık olarakgörülmektedir. Zira bu davanınaçılmasının ana nedeninin, artık kaydadeğer Ermeni cemaatinin bulunmadığıKozan’daki kilise ve diğer binalarıalmak değil, bu konuyu kötüye

kullanarak Türkiye aleyhinde faaliyette bulunmak olduğu ortadadır. Fakat bugerçekleşmemiş, uluslararası hukuk kurallarının tam olarak uygulanması butür bir algı operasyonu engellemiştir.

Bu arada Doğu Perinçek’in Avrupa İn san Hakları Mahkemesindeki davayıkazanmasından sonra Aram I’in aynı mahkemede uğradığı hezimet, Ermenilerbakımından Türkiye’den yapılacağı söylenen taleplerin hukuksal alanda nederecede kabul edilebilirliği hakkında şimdiden bir fikir vermektedir.

Almanya’da Yapılan WATS Toplantısı

WATS toplantıları14 2000 yılından bu yana Ronald Suny, Fatma Müge Göcekve Kevork Bardakjian ile Michigan Üniversitesi’nden Gerard Libaridian’ınortaklığı ile düzenlenen, amacını 1915 olayları hakkında Ermeni ve Türkmilliyetçi söylemlerini aşarak, Türk ve Ermeni akademisyenleri “ne ve nasıl”

Aram I veya Kilisesinin Türkmahkemelerine başvurarak iç

hukuk yollarını tüketmeyebaşlamasının ve sonunda da

Anayasa Mahkemesinegitmesinin, oradan ret cevabıalırsa yeniden Avrupa İnsan

Hakları Mahkemesine gitmesimümkündür. Ancak bu çok zayıf

bir olasılık olarakgörülmektedir. Zira bu davanın

açılmasının ana nedeninin, artıkkayda değer Ermeni cemaatininbulunmadığı Kozan’daki kilise

ve diğer binaları almak değil, bukonuyu kötüye kullanarak

Türkiye aleyhinde faaliyettebulunmak olduğu ortadadır.

21

15 “WATS And The Triumph Of The Political Over The Scientific,” AVIM, Commentary No: 2017/64,Eylül 8, 2017.

16 “Further Questions On The Integrity Of Wats Organizers,” AVIM, Commentary No: 2017/71, Eylül 22,2017, http://avim.org.tr/en/Yorum/FURTHER-QUESTIONS-ON-THE-INTEGRITY-OF-WATS-ORGANIZERS.

Olaylar ve Yorumlar


sorularına cevap aramaya müsait özgür, akademik bir tartışma ortamıyaratılması olarak tanımlayan bir toplantılar dizisidir. Bu toplantılarınsonuncusu 14-17 Eylül tarihlerinde, adını dönemin ABD BüyükelçisiMorgenthau ve Ermeni Patrikhanesi’nden gelen asılsız bilgilerle Almanya veErmenistan adlı bir kitap yazan ve kitabında sunduğu bilgi ve belgelerin dahasonra ciddi tahrifat ve çarpıklıklarla dolu olduğu anlaşılan Johannes Lepsiusadlı Alman’dan alan Lepsiushaus enstitüsünde düzenlenmiştir.

Söz konusu toplantı ile ilgili tartışmalarda dikkat çeken noktalardan birisisembolik olarak Lepsius gibi birinin adına açılmış enstitüde düzenlenmiş olmasıiken, belki daha da önemlisi bu toplantının Türkiye-Almanya ilişkilerinde, AlmanFederal Meclisi’nde alınan 1915 olaylarına ilişkin karardan sonra patlak veren birkriz döneminde gerçekleştirilmiş olmasıdır. Almanya’nın iki ülke arasındakianlaşmazlıkların gölgesinde, WATS gibi yukarıda belirtilen hedefleriyle tamamençelişkili bir platformu kullanarak Türkiye’ye yönelik bir baskı aracına getirmeyeçalışmış olması dikkat çekicidir. Ancak belki daha da önemlisi söz konusutoplantının, akademik bir platform gibi sunuluyorken, aslında tam aksine, 1915olaylarına ilişkin akademik tartışmaların dışında Türkiye aleyhtarı siyasi birsöylemi teşvik eden bir toplantıya dönüşmesidir. Bu yönüyle WATS toplantılarıaslında Türk-Ermeni anlaşmazlığına, yeni akademik bulgular ve araştırmalaryoluyla, tarafsız bilimsel bir perspektiften ele alınmasından ziyade, tek bir tarafıngörüşlerinin diğer birçok görüş karşısında peşinen kabul ve teşvik edildiği siyasibir platform olma özelliği taşımaktadır.15 Toplantıya, düzenleyici kişi vekurumların dayatmaya çalıştığı tek taraflı görüşlere alternatif görüşlere sahipakademisyenlerin katılma ve tebliğ sunma talepleri de, yine akademik olmayan,“yer kalmamıştır” gibi gerekçelerle reddedilmiştir. Toplantı akademik birkonferans olma niteliği taşımadığından ve düzenleyicilerin de motivasyonlarıböyle olmadığından, bir süre sonra Türkiye kamuoyunda da konu gündemegelmiş ve tepki almış, başta toplantıya ilişkin programda düzenleyicileri arasındaresmi logosu ve adı yer alan Sabancı Üniversitesi de daha sonra bu toplantıyaüniversitenin herhangi bir katkısı olmadığına dair açıklama yapmıştır. Butoplantıda dikkat çeken noktalardan birisi de toplantı sonrası Kuzey AmerikaOrtadoğu Araştırmaları Derneği’nin (MESA) Türk yetkilileri ve YÖK’ü,toplantıya katılacağını bildiren akademisyenler üzerinde baskı kurduklarına dairbazı suçlamalar yöneltmiş, ancak daha sonra bu suçlamaların asılsız olduğuortaya çıkmış olsa da WATS düzenleyicilerinin bu hususlarda herhangi biraçıklama ile yanıt verememiş olmalarıdır.16 Konferansın akademik ve tarafsız

22

17 Albertina Nakale, “Namibia: PM Allays Fears Over Genocide Negotiations,” AllAfrica.com, Eylül 25,2017, http://allafrica.com/stories/201709250212.html.

18 Christiane Habermalz, “Viel Druck im Kessel bei Verhandlungen mit Namibia,” Deutschlandfunk, Eylül30, 2017 http://www.deutschlandfunk.de/voelkermord-an-herero-und-nama-viel-druck-im-kessel-bei.1773.de.html?dram:article_id=397153.

Ömer Engin LÜTEM


olma iddialarını geçersiz kılan bu süreç Türkiye-Almanya ilişkilerinde 1915olaylarının nasıl bir baskı aracı olarak kullanılmaya çalışıldığının dikkat çekicibir örneği olmuştur.

Namibya’nın Almanya’ya Yönelik Soykırımı Tanıma ve TazminatTalepleri

Yirminci yüzyılın başında, günümüz Namibya topraklarında yaşayan Herero veNama kabileleri, söz konusu tarihlerde yaşadıkları toprakları idare eden Almansömürge idaresine karşı isyan etmişlerdir. Alman sömürge yönetimi bu isyanıbastırmak için sistematik bir yok etme politikası izlemiştir. Herero ve Namakabilelerine karşı uygulanan yok etme politikası çok somut bir şekildekanıtlandırılmış ve bu tarihsel hakikat Namibya halkı tarafından ısrarlı biçimdetakip edilmiştir. Ancak Almanya’nın Herero ve Nama kabilelerine yöneliksistematik yok etme politikası, yakın zamana kadar Almanya ve diğer ülkelerdebilinmeyen veya tartışılmayan bir konu olarak kalmıştır. Soykırım tartışmalarıkonusunda parlamentolarından kararlar çıkarabilen ve yasalar kabul edebilenAlmanya ve diğer Avrupa ülkeleri, Almanya’nın 20’inci yüzyılın başlarındabugünkü Namibya topraklarından yaptıkları konusunda sessiz kalmıştır. Yakınzamanda bu durum değişmeye başlamış, nedeni tam olarak anlaşılamasa daAlmanya’nın Namibya’ya tazminat ödemesi ve özür dilemesi konusu sıklıklaişlenmeye başlamıştır. Bunun bir sonucu olarak Almanya hükümeti Namibyahükümeti ile bazı müzakerelere de başlamıştır.

Basında yer aşan haberlerden, bu müzakerelerin en sonuncusunun Eylül ayısonunda Berlin’de gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır. Namibya halkı aynızamanda Almanya’nın bu olayları soykırım olarak tanımasını, bu olaylarla ilgiliözür dilemesini ve tazminat ödemesini talep etmektedir.17 Ancak Almanhükümetinin bu konuda ne Alman kamuoyu ne de uluslararası toplumaherhangi bir açıklama yapmamış olduğu, dolayısıyla müzakereleri sessiz birşekilde sonuçlandırmaya çalıştığı görülmektedir. Nitekim, ilginç bir şekildeEylül ayındaki toplantıya dair Alman basınında tek bir kaynak dışında18

neredeyse hiç yer verilmemiş, bahsi geçen tek kaynakta ise Alman hükümetininbu müzakere süreci hakkında topluma hiçbir açıklama yapmak istemediğibelirtilmiştir. Alman hükümetinin hoşnutsuzluğuna rağmen toplantıyla ilgilibilgiler, Almanya’nın bu tavrını teşhir etme niyetindeki Namibya heyeti

23

19 Erdem Güneş, “Berlin’in Soykırım Pişkinliği,” Aydınlık, Ekim 2, 2017, https://www.aydinlik.com.tr/berlin-in-soykirim-piskinligi-dunya-ekim-2017-2.

20 Ndanki Kahiurika, “Talks smooth but no agreement – Ngavirue,” The Namibian, Ekim 3, 2017, https://www.namibian.com.na/59940/read/Talks-smooth-but-no-agreement-%E2%80%93-Ngavirue.

21 Alvine Kapitako, “Germany avails N$2 billion to Namibia,” New Era, Eylül 25, 2017, https://www.newera.com.na/2017/09/25/germany-avails-n2-billion-to-namibia/.

Olaylar ve Yorumlar


tarafından kamuoyuyla paylaşılmıştır.19 Buna göre Almanya’dan talep edildiğiiddia edilen tazminat miktarının 400 milyar Namibya Doları (yani 25 milyarAvro veya 30 Milyar Amerikan Doları) olduğu, Almanya’nın, bumüzakerelerde dile getirilen iddia ve taleplerin, ülkesinin Holokost sonrasıizlemiş olduğu “yüzleşme” politikasını sarsabileceğinden duyduğu korku ileNamibya’ya bir tazminat ödenmesi yerine yüksek meblağda kalkınmayardımları yaparak20 konuyu sessizcehalletmeye çalıştığı belirtilmektedir.Ayrıca Almanya’nın bugüne kadarNamibya’ya 800 milyon dolarkalkınma yardımı ile en çok yardımyapan ülke olduğunu söylemekte faydavardır. Yani Almanya, bu kalkınmayardımlarını, Namibya sebebi ilekendisine yöneltilecek yeni rahatsızedici nitelikteki suçlamaları örtebilmekiçin halihazırda bir sus payı olarakkullanmaya çalışmaktadır. Yine bunitelikte bir “teknik ve mali işbirliğiprojeleri ve programları” kapsamındaNamibya’ya 133,5 milyon Avrodeğerinde yardım yapılacağı bilgisiNamibya basınında yer almıştır.21

Almanya bu yardımları, hukuki birterimle açıklayacak olursak, “onarıcı adalet” yaklaşımının bir parçası olarakgörmekte, böylece yine hukuki açıdan hiçbir bağlayıcılık doğurmayacak birpolitika izlemeye çalışmaktadır. Nitekim Namibya hükümetinin Temmuz2016’da ilettiği tanıma, özür ve tazminat ile ilgili bir müzakere pozisyonbelgesine Almanya bugüne kadar esasa ilişkin hiçbir cevap vermemiştir.Anlaşılmaktadır ki Almanya bu olayları, Namibya’nın kendisinden talep ettiğigibi resmi bir şekilde soykırım olarak tanıma veya soykırım ödemeyi kabuletmeme niyeti taşımaktadır.

Bu noktada Namibya hükümeti ile Herero ve Nama temsilcilerininyaklaşımlarının da birbirinden farklı olduğunun söylenmesinde fayda vardır.

Bu noktada Namibya hükümetiile Herero ve Nama

temsilcilerinin yaklaşımlarının dabirbirinden farklı olduğununsöylenmesinde fayda vardır.

Namibya hükümeti Almanya ileyaşanan çıkmazı diplomatik bir

dille ilerleme kaydedilemedi tabiriile nitelendirirken, Nama veHerero kabile temsilcileri ise

Namibya hükümetinin adil birşekilde kendilerini temsil

edemediğini, gerekirseAlmanya’ya yönelik olarak yeni

bir tazminat sürecibaşlatabileceklerini

açıklamışlardır.

24

Ömer Engin LÜTEM


Namibya hükümeti Almanya ile yaşanan çıkmazı diplomatik bir dille ilerlemekaydedilemedi tabiri ile nitelendirirken, Nama ve Herero kabile temsilcileriise Namibya hükümetinin adil bir şekilde kendilerini temsil edemediğini,gerekirse Almanya’ya yönelik olarak yeni bir tazminat sürecibaşlatabileceklerini açıklamışlardır.

Almanya’nın Namibya’da yaptığı bu etnik temizlik ve günümüzde bu konu ileilgili yürütülen müzakereler sürecinde gösterdiği tartışmalı tavır, Almanya’nın,tartışmalı bir konu olan Ermeni iddialarını tanıma yönünde kendiparlamentolarında aldığı kadar ve Türkiye aleyhindeki propagandafaaliyetlerine verdiği desteğin samimiyetini, bu konuyu nasıl politize ederekTürkiye’ye karşı kullanmaya çalıştığının bir örneğini göstermesi açısındanbüyük önem taşımaktadır. Almanya Federal Meclisi, tartışmalı 1915 olayları veErmeni iddiaları hakkında siyasi kararlar almakta beis görmezken, Mart2016’da Meclis’e sunulan ve tarihi açıdan belgelendirilmiş 1904-1908olaylarının “Namibya Soykırımı” olarak tanınmasını öngören karar tasarısınıreddedebilmektedir. Almanya’nın bu husustaki yaklaşımını önümüzdeki dönemde yakından izlemeye devam edeceğiz.

25

Olaylar ve Yorumlar


KAYNAKÇA

“Erdogan Says More Efforts Needed to Settle Karabagh Conflict.”PanArmenian, Eylül 20, 2017.

“Further Questions On The Integrity Of Wats Organizers.” AVIM, CommentaryNo: 2017/71, Eylül 22, 2017, http://avim.org.tr/en/Yorum/FURTHER-QUESTIONS-ON-THE-INTEGRITY-OF-WATS-ORGANIZERS.

“Giro Manoyan Says Armenian President’s Statement on Zurich Protocols WasRight.” 168.am, Eylül 20, 2017.

“President attends 6th Pan-Armenian Armenia-Diaspora Conference.” OfficialWebsite of the President of the Republic of Armenia, Eylül 18, 2017.http://www.president.am/en/press-release/item/2017/09/18/President-Serzh-Sargsyan-took-part-in-Armenia-Diaspora-Conference/.

“President attends 6th Pan-Armenian Armenia-Diaspora Conference.” OfficialWebsite of the President of the Republic of Armenia, Eylül 18, 2017.http://www.president.am/en/press-release/item/2017/09/18/President-Serzh-Sargsyan-took-part-in-Armenia-Diaspora-Conference/.

“President partook in the session of the UN General Assembly.” OfficialWebsite of the President of the Republic of Armenia, Eylül 20, 2017.http://www.president.am/en/press-release/item/2017/09/20/President-Serzh-Sargsyan-attended-UN-General-Assembly/.

“WATS And The Triumph Of The Political Over The Scientific.” AVIM,Commentary No: 2017/64, Eylül 8, 2017. http://avim.org.tr/en/Yorum/WATS-AND-THE-TRIUMPH-OF-THE-POLITICAL-OVER-THE-SCIENTIFIC.

“Yerevan Signals Scrapping of Turkish-Armenian Accords.” RFE/RL, Eylül20, 2017.

Güneş, Erdem. “Berlin’in Soykırım Pişkinliği.” Aydınlık, Ekim 2, 2017.https://www.aydinlik.com.tr/berlin-in-soykirim-piskinligi-dunya-ekim-2017-2.

Habermalz, Christiane. “Viel Druck im Kessel bei Verhandlungen mitNamibia.” Deutschlandfunk, Eylül 30, 2017. http://www.deutschlandfunk.de/voelkermord-an-herero-und-nama-viel-druck-im-kessel-bei.1773.de.html?dram:article_id=397153.

26

Ömer Engin LÜTEM


Kahiurika, Ndanki. “Talks smooth but no agreement – Ngavirue.” TheNamibian, Ekim 3, 2017. https://www.namibian.com.na/59940/read/Talks-smooth-but-no-agreement-%E2%80%93-Ngavirue.

Kapitako, Alvine. “Germany avails N$2 billion to Namibia.” New Era, Eylül25, 2017. https://www.newera.com.na/2017/09/25/germany-avails-n2-billion-to-namibia/.

Nakale, Albertina. “Namibia: PM Allays Fears Over Genocide Negotiations.”AllAfrica.com, Eylül 25, 2017. http://allafrica.com/stories/201709250212.html.

Sassounian, Harut. “European Court Finds Catholicosate’s Suit Inadmissible;And Could Not Be Appealed.” Asbarez, Ekim 26, 2017.

Sassounian, Harut. “Ronn Torossian Hired to do PR For Turkey; Is He Reallyan Armenian?” California Courier Online, Kasım 15, 2017.

Sassounian, Harut. “Turkish PR Agent Ronn Torossian’s Father andGranparents Are Armenians.” California Courier Online, Kasım 23, 2017.


Öz: Türk ve Ermeni toplumlar arasında geçmişten gelen ve çözümekavuşturulamayan somut sorunlar mevcuttur. Bu sorunlar yıllar içerisindederinleşmiş ve iki toplum arasındaki ilişkileri olumsuz etkileyerek süreklilikarz eden bir çatışmaya dönüştürmüştür. Bu çatışma türü günümüzde fizikselşiddet içermemektedir fakat “çözülemeyen/ inatçı çatışmalar” (intractableconflicts) türüne dönüşmüş ve bu çatışmaların niteliklerini taşır halegelmiştir. Çalışmada iki toplum arasındaki ilişkiler bu çatışma türününnitelikleri çerçevesinde incelenecektir. Ayrıca bu çatışma türünde var olansosyopsikolojik altyapıya da yer verilecektir. Mevcut sosyopsikolojikaltyapı, var olan somut sorunlara ek yeni bir sorunlar kümesioluşturmuştur. Bu nedenle var olan çatışma türünü diğer çatışmatürlerinden ayırarak, çözülemeyen/ inatçı çatışma şeklinde incelemek,sorunu anlayabilmek ve çözümler üretebilmek için önem arz etmektedr. İkitoplum arasındaki ilişkilerin olumlu seyri için sadece bilinen sorunlaradeğil, çözülemeyen/ inatçı çatışma türündeki çatışmaların sosyopsikolojikaltyapısına da odaklanmak ve çözümler üretmek gerektiği anlatılmayaçalışılmaktadır. Sosyopsikolojik altyapının incelendiği çözülemeyen/ inatçıçatışmalar kavramı kullanılırken Daniel Bar-Tal’ın inceleme yöntemiuygulanacaktır.

Anahtar Kelimeler: Çatışma, çözülemeyen/ inatçı çatışma, 1915 olayları,uzlaşma

Abstract: Some concrete problems which remained unresolved betweenTurkish and Armenian societies have been prevailing right into present.These problems have been deepened through the years and have affected therelationship between the two societies negatively and for now have been

ÇATIŞMA SÜREKLİLİĞİ VE ÇÖZÜLEMEYEN/İNATÇI ÇATIŞMA KAVRAMI ÇERÇEVESİNDE

1915 OLAYLARI, YENİ SORUNLAR VE UZLAŞMA

(1915 EVENTS, NEW ISSUES AND RECONCILIATION WITHIN THE FRAMEWORK OF PERSISTENCE OF CONFLICT AND THE

CONCEPT OF INTRACTABLE CONFLICT)

Doç. Dr. Ebru ÇOBAN ÖZTÜRK Çankaya Üniversitesi,

Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü

28



transformed into a chronic conflict. Nevertheless, this type of conflict does notinvolve physical violence yet has been transformed into intractable conflictwith its all defining features. This study attempts to investigate the relationshipbetween the two societies around the concept of intractable conflict andsociopsychological foundations of it. The sociopsychological foundation of theTurkish-Armenian conflict has generated completely a new bundle of problems.In order for both societies to follow a positive line of relationship, a dueattention should be paid on not only the concrete problems but alsosociopsychological foundations of intractable conflicts and find solutionsaccordingly. The main framework is provided by Daniel Bar-Tal’s concept ofintractable conflict and method of analysis.

Keywords: Conflict, intractable conflict, 1915 events, reconciliation

29

1 Türk ve Ermeni kelimeleri üst kimlik vurgusu ile kullanılmaktadır. Her iki toplumu da homojengörüşlerle anmak eğilimi mevcut değildir. Tarafların kendi içinde çoğunlukla hemfikir olarak dilegetirdiği baskın görüşler çerçevesinde değerlendirilecektir. Bu nedenle kendi içerisinde heterojen niteliktaşıyan fakat bir taraf olarak anılabilen özellikler dikkate alınarak bu tarz bir kullanıma yer verilmiştir.

2 Çözüm/ resolution kelimesi somut siyasi ve iktisadi çözümleri içeren bir vurgu ile kullanılmaktadır.

3 Uzlaşma/ reconciliation kelimesi çatışmaların siyasi ve iktisadi çözüm aşamalarından sonra toplumsaliyileşme süreçlerini içeren, çözümlerin ve barışın kalıcı olmasını sağlayacak sosyopsikolojik önlemlerivurgulayacak şekilde kullanılmıştır.

Çatışma Sürekliliği ve Çözülemeyen/İnatçı Çatışma Kavramı Çerçevesinde 1915 Olayları, Yeni Sorunlar ve Uzlaşma


Giriş

1915’te yaşanan olaylar, iki komşu ülke Türkiye ve Ermenistan için halaetkisini hissettirmekte ve dostane ilişkiler geliştirmeyi engelleyen bir mirasolarak süreklilik arz etmektedir. İki ülke ve diaspora dahil olmak üzere ikitoplum arasındaki ilişkilerde sıcak çatışma ve fiziksel şiddet günümüzdemevcut değildir. Fakat sıcak çatışma olmasa da iki toplum arasındaki olaylarve sorunlar, çözülemeyen, üzerinde uzlaşılamayan ve süreklilik arz eden farklıbir çatışma türü olarak dünya tarihinde yerini almıştır. Ortak bir geçmişe sahipiki topluluk 1915 olayları ve Birinci Dünya Savaşı ile tamamen ayrışantoplumlara dönüşmüştür. Günümüzde iki farklı devlet olarak iletişim yokdenecek düzeyde seyretmektedir. İlişkiler, özellikle diasporanın 1915 olaylarınıgündemde tutmasıyla negatif ilişki şeklinde seyretmektedir. Farklı devletsınırları içerisinde sıcak çatışmanın yaşanmadığı bir dönemde olunsa da sıcakçatışma olasılığı içeren negatif ilişki ve çatışma devam etmektedir.

Çalışmada öncelikle, benzer örnekleri de bulunan çözülemeyen/ inatçıçatışmalar (intractable conflicts) açıklanacaktır. Ardından Türk-Ermeni1

ilişkilerinin çözülemeyen/ inatçı çatışma türüne dönüştüğü vurgulanacaktır. İkitoplum arasında sorun olarak kabul edilen noktalara ek olarak çatışmayısürdürmeye yol açan ve çözüm (resolution)2/ uzlaşma (reconciliation)3

süreçlerini engelleyen, yeni ve görülmesi daha güç olan sorunların var olduğuaçıklanmaya çalışılacaktır. İki toplum arasındaki ilişkilerin önce çözüm sonrauzlaşma sürecine getirilebilmesi için somut sorunların yanı sıra makaledevurgulanmaya çalışılan noktaların da dikkate alınması gerektiği anlatılacaktır.

İki toplum arasında temel birçok sorunun niceliği ve niteliği üzerineuzlaşılamamaktadır. Diğer coğrafyalarda kısmen benzer örneklerdüşünüldüğünde sorunları çözmeye ilişkin önerilebilecekler kısmen bellidir.Makalede vurgulanmaya çalışılan iki toplum arasındaki sorunlar ya da bunlarailişkin çözüm önerileri değildir. Çözüm önerilerinin dahi yapılamadığı veçözüm süreçleri başlasa bile bunların kalıcı olamayacağı ve uzlaşmasüreçlerinin başlayamayacağı anlatılmaktadır. Bunun sebebi olarak çatışmanınartık çözülemeyen/ inatçı çatışmaya dönüşmüş olması ve bu çatışma türündeki

30

4 John W. Burton, Resolving Deep-Rooted Conflict: A Handbook (Lanham, MD: University Press OfAmerica: 1987), John W. Burton, (ed.), Conflict: Human Needs Theory (Houndmills, Basingstoke,Hampshire: The Macmillan Press, 1990).

5 John W. Burton, Conflict: Resolution and Prevention (New York: St. Martin’s Press, 1990), 15.

6 Ibid.



sosyopsikolojik altyapının çözümü ve uzlaşmayı engelleyici bir sorunlarkümesi olduğu vurgulanmaktadır.

Çözülemeyen/ İnatçı Çatışmalar (Intractable Conflicts)

Çatışma (conflict) kelimesi çağrışım olarak fiziksel ve silahlı mücadeleyi aklagetirmekte ve silahlı mücadele içinde bulunmuş olan ve günümüzde halençözülememiş çok sayıda problemi bulunan gruplar arası sorunlu ilişkileri dekapsamaktadır. Bu şekilde düşünüldüğünde Orta Doğu, Kafkaslar veAfrika’dan çok sayıda örnek bulmak mümkündür. Bu tür çatışmalara çözümönerisi sunmak güç olmaktadır. Çünkü çatışma çözümlerinin gerekli olduğubölgelerde toprağa ve doğal kaynaklara ilişkin sorunlar ile dini ve/veya etnikçatışmalar gibi somut sorunlar bulunmaktadır. Aynı zamanda çok sayıda sorunubir arada barındırdığından çatışmanın çıkış ve süreklilik sebeplerininaçıklanması ve çözümlenmesi oldukça zordur. Fakat çözüm önerisi için, hemçatışmanın sebeplerinin hem de çatışmanın sürekliliğinin sebepleri üzerineçözümlemeler yapılması gerekmektedir.

Uzun süreli ve çözülmemiş çatışmaları tanımlamak üzere birçok yazarın farklıterimler kullandığını görmekteyiz. Örneğin, çatışma çözümleri üzerine çalışanJohn Burton, Arap-İsrail meselesi, Sri Lanka, Keşmir, Kıbrıs, İrlanda gibi bölgeve ülkeleri incelerken var olan çatışmaları “köklü/ yerleşik çatışmalar” (deep-rooted conflicts) olarak adlandırmaktadır.4 Çatışma çözümleri oluşturulurkende tüm bu olay incelemelerine genel yaklaşım, köklü/ yerleşik çatışma kavramıüzerinden geliştirilmektedir.

Burton’a göre, köklü/ yerleşik çatışmalar, iktidar ile çatışma, iktidarlar arasıçatışma ile toplumdaki kişiler ve gruplar arasındaki çatışmaları içermektedir.Bu çatışmalar, bireylerin davranışlarında, kabul edilemeyen, insanıntoleransının ve becerilerinin ötesinde bir değişiklik ve uyum hali talepetmektedir.5 Bu tür çatışmalarda somut sorunlar mevcuttur ancak çatışma varolan sorunların çok daha ötesine geçmiştir ve çözülemez algısı yerleşmiştir.Bu tür çatışmalar, uzlaşma sağlanamayan temel ihtiyaçlar üzerindegerçekleşmektedir. Çatışmalar, eşitsizliğin olduğu, kimlik ve katılım haklarınınengellendiği herhangi bir durumda ortaya çıkabilmektedir. Kültürel değerlerinkorunmaya çalışıldığı durumlarda ise en acımasız çatışmaların çıkabildiğigörülmektedir.6

31

7 Edward E. Azar, “The Analysis and Management of Protracted Social Conflict,” Vamık D. Volkan,Joseph V. Montville, Demetrios A. Julius, (eds.), The Psychodynamics of International Relationships:Unofficial Diplomacy at Work II (Lexington M.A.: Lexington Publishing, 1991), 93.

8 Ronald J. Fisher, Interactive Conflict Resolution (Syracuse, New York: Syracuse University Press,1997), 5.

9 Ibid.10 Ibid.11 Edward E. Azar, The Management of Protracted Social Conflict (Vermont: Dartmouth Publishing

Company, 1990), 7-12.


Çözülememiş çatışmalar üzerine geliştirilen bir başka kavram da “müzmin/uzatmalı” (protracted) çatışmadır. Edward Azar ile özdeşleşen bu kavramdaçoğunlukla devlet içi ve toplumlar arası çatışmalar ele alınsa da çok farklıtürlerde çatışmayı da kapsayabilmektedir. Temel insan ihtiyaçlarınınreddedilmesi, kimliğe ilişkin saldırılar, sosyal adaletsizlikler bu çatışmalarlaberaber anılmaktadır. Azar’a göre müzmin/ uzatmalı çatışma, toplumsal gruplararasında, güvenlik, tanınma, kabul edilme, siyasi kurumlara erişebilme veiktisadi katılım gibi temel ihtiyaçlar için sürdürülen uzun süreli ve sıklıklaşiddet içeren mücadelelerdir.7 Edward Azar, 1970’ler ve 1980’lerin sonunakadar çalışmalarında Lübnan, Sri Lanka,Filipinler, Kuzey İrlanda, Etiyopya, İsrail,Sudan, Kıbrıs, İran, Nijerya, Güney Afrikaörneklerini kullanmıştır. Günümüzde de bubölgelerde şiddet içeren veya içermeyenmüzmin/ uzatmalı çatışmaların sürdüğünedikkat çekmek gerekmektedir.

Edward Azar, müzmin/ uzatmalı çatışmakavramını kullanırken üzerinde en çokdurduğu konulardan birisi kimlik ve kimlikmeselesinin çatışmalardaki rolü olmuştur.Azar, kimlik meselesini temel analiz birimiolarak aldığını açık biçimde ifade etmemiştir. Fakat Ronald J. Fisher, Azar’ınçatışmalardaki temel analiz biriminin kimlik grubu (identity group) olduğunubelirtmektedir.8 Burada ifade edilen kimlik grupları, etnik, ırksal, dini, dilselşekilde tanımlanmakta ve bu yolla, sosyal ve siyasi anlamda zorunlu insanihtiyaçları ifade edilmektedir.9 Grup kimliği, güvenlik, tanınma ve adalet gibitemel ihtiyaçların sağlanmasıyla doğrudan bağlantılıdır. Örneğin kimlikgrupları, temel ihtiyaçlar olan güvenlik, tanınma, hakkaniyet ve siyasi katılımınreddedilmesi şeklinde baskı veya mağduriyet algılarsa çatışmaların ortayaçıkması kolaylaşmaktadır.10

Edward Azar’a göre müzmin/ uzatmalı çatışmaların dört temel sebebibulunmaktadır:11 Bunlardan ilki, toplumsal içeriktir (communal content). İçerik

Çatışmalar, eşitsizliğinolduğu, kimlik ve katılımhaklarının engellendiğiherhangi bir durumdaortaya çıkabilmektedir.

Kültürel değerlerinkorunmaya çalışıldığı

durumlarda ise enacımasız çatışmaların

çıkabildiği görülmektedir.


32

12 Ibid., 7.

13 Ibid., 7-10

14 Ibid., 9.

15 Ibid.

16 Ibid., 10-11.

17 Ibid., 10.

18 Ibid., 11.

19 Ibid., 11, 12.

20 Ibid., 6.



ile anlatılmak istenen, toplumda etnik, dini, dilsel veya kültürel farklılıklariçeren grupların bulunması ve bu grupların siyasileşmiş olmasıdır.12 İkincisebep, insan ihtiyaçlarıdır (human needs). Kimlik gruplarının temel ihtiyaçlaraulaşamaması önemli bir çatışma sebebidir.13 Azar aslında somut ihtiyaçlarındoğrudan çatışmaya yol açmadığını belirtmektedir.14 Temel ihtiyaçlarınbölüşümünü sağlayan sosyal ve iktisadi kurumlara, yani toplumun üstyapılarına bazı kimlik gruplarının erişimi yoksa çatışmanın ortaya çıkmaolasılığı artmaktadır. Kaynakların adil bölüşümünün engellenmesi veya bukaynakların bölüşümünü sağlayan kurumlara katılımın önlenmesi çatışmalarayol açabilmektedir.15

Üçüncü sebep hükümetlerin ve devletin rolüdür. Azar, devlet ve hükümetinbireyin ve grupların ihtiyaçlarının saptanmasında ya da bu ihtiyaçlaraulaşmasının engellenmesinde kritik bir rolü olduğunu vurgulamaktadır.16

Müzmin/ uzatmalı çatışmaların olduğu toplumlarda çoğunlukla devletlerinkarakteristik özelliğinin, bireyin ihtiyaçlarını karşılayamayan, yetersiz, sınırlı,kırılgan ve otoriter hükümetler tarafından yönetilmeleri olduğunubelirtmektedir.17 Bu duruma ek olarak hızlı nüfus artışı ve sınırlı kaynaklar iledevletin siyasi kapasitesi de önemli etkenler olarak sıralanmıştır.18 Dördüncüve son sebep ise uluslararası bağlantılardır. Azar, uluslararası bağlantıyı,uluslararası sistemdeki ekonomik bağlantı ve büyük devletlerle olan askeribağlantı şeklinde iki farklı bağlamda anlatmaktadır.19 Azar’a göre, müzmin/uzatmalı çatışmalar, eski dönemlerdeki çatışma türlerinden farklı anlamlaragelmektedir. Bu çatışma türünde iç ve dış kaynaklar ile iç ve dış aktörlerarasındaki ayrım bulanıklaşmıştır. Çok sayıda sebep ve çatışma dinamiği,değişen amaçlar, aktörler ve hedeflere yansımaktadır. Ayrıca bu çatışmalardabaşlangıç ve bitiş noktaları da belirsizdir.20

John Burton ve Edward Azar’ın çatışmalar için kullandığı kavramlardaki ortaknokta, her iki düşünürün de çatışmalar ile insan ihtiyaçları arasında bağlantıkurmasıdır. Bireylerin ve grupların kimlik, saygınlık, güvenlik, hakkaniyet vekarar alma süreçlerine katılım haklarının var olduğu ve bu haklarınreddedilemez haklar olarak kabul edildiği her iki düşünürce de vurgulanmıştır.

33

21 Louis Kriesberg, “Intractable Conflicts,” E. Weiner (der.), The Handbook of Interethnic Coexistence(New York: The Continuum Publishing, 1998), 332-342.

22 Ibid.

23 Ibid.

24 Ibid.

25 Ibid.

26 Louis Kriesberg, “Conclusion: Research and Policy Implications,” Louis Kriesberg, Terrell A. Northrup,Stuart J. Thorson (eds.), Intractable Conflicts and Their Transformation (Syracuse, New York: SyracuseUniversity Press, 1989), 214.

27 Ibid., 214-215.

28 Ibid., 215.


Bu haklara erişimlerinin engellenmesi veya hakların reddedilmesi çatışmalarıntemel sebeplerini oluşturmaktadır.

Çatışma kavramı üzerinde duran bir diğer düşünür Kriesberg ise çözülemeyen/inatçı çatışmalar (intractable conflicts) kavramını tercih etmektedir. Kriesberg,bu çatışma türlerinde dört önemli niteliğin bir arada olduğunu ve bu sebeptendolayı çözülemediğini belirtmektedir.21 Bunlardan ilki çatışmanın müzmin/uzatmalı çatışma niteliğinde olmasıdır. Çatışmanın uzun sürmesi ve en az birneslin çatışma gerçekliği ile büyümüş ve stresli koşullarda yaşayarakdüşmanlık hisleri geliştirmiş olması gerekmektedir.22 İkincisi, çatışmanıngeçmişte veya hâlihazırda azalan ve artan şekillerde fiziksel şiddet içermesibeklenmektedir. Fiziksel şiddetin tüm topluluğu etkilemesi ve o topluluğayönelik olduğunun açık olması gerekmektedir.23 Çatışmaya ilişkin bir diğernitelik, bu çatışma türünün çözülemeyeceği şeklinde bir algının yerleşmişolmasıdır. Çatışan taraflar arasında kazanan olmadığı için tarafların çatışmayısürdürmesi ya da çözüme yanaşmaması ve hatta gelecekte de süreceğidüşünülerek ileriye dönük önlemler alınması haliyle karşılaşılmaktadır.24

Kriesberg’ün belirttiği son çatışma niteliği ise çatışmanın şiddet içerendönemde olsun veya olmasın çok geniş çaplı bir maddi ve manevi yatırımgerektirmesidir. Maddi anlamda askeri, teknolojik, mali harcama ve yatırımlarkast edilmektedir. Manevi anlamda da tüm toplumun psikolojik olaraketkilenmesi, nefret hisleri ve stresle baş etmesi anlatılmaktadır.25

Kriesberg’e göre, çatışmanın çok uzun sürmesi önemli olduğu kadar, bu süreçiçerisinde dış müdahalenin gerekip gerekmediğinin sorulmaya başlamasını daçatışmaların türünü belirlemek için önem arz etmektedir.26 Ayrıca,çözülemeyen/ inatçı çatışmalar söz konusu olduğunda taraflardan hiçbiri kendi(temel) değerlerini değiştirmeye ya da uzlaştırmaya yanaşmamaktadır.27 Bututum aslında kimlik meselesi ile doğrudan bağlantılıdır. Bu tür çatışmalardabireyin kendi kimliğine veya kolektif kimliğine tehdit yöneltildiği algısımevcuttur.28 Bir diğer özellik de tarafların bu çatışmaya yatırım yapmaları ve


34

29 Ibid.

30 Ibid., 216.

31 Daniel Bar-Tal, “Societal Beliefs in Times of Intractable Conflicts: The Israeli Case,” InternationalJournal of Conflict Management, Sayı 9, 1998, 22-50.

32 Ibid. 33 Ibid.



aktivistler için bu halin bir yaşam biçimi haline gelmesi söz konusudur.29

Çünkü tarafların temel çıkarlarının tehdit edilmesi durumu mevcuttur.30

Çözülemeyen/ inatçı çatışmalar kavramını kullanan önemli akademisyenlerdenDaniel Bar-Tal, Kriesberg’ün sıraladığı dört temel çatışma özelliğini aynenkabul etmektedir. Bu niteliklere üç farklı madde daha ekleyerek kavramıgenişletmiş ve derinleştirmiştir. Bar Tal’a göre bu tür çatışmalarda dört özelliğeek, önemli özelliklerden birisi çatışmanın topluluk için topyekûn olmasıdır.Çatışma, topluluğun var olmasının ve hayatta kalabilmesinin “ayrılmaz birparçası olan” temel hedefler, ihtiyaçlar ve değerler olarak algılanmaktadır.31

Genellikle kültür, din, toprak anlaşmazlığı, devlet olabilme ve ekonomi gibiçok yönlü ve temel konuları içerebilmektedir. Çatışmaların diğer özelliği,çatışmadaki her bir olayın ve gelişmenin “sıfır toplamlı” bir oyun gibialgılanmasıdır. Bu durumda bir tarafın mutlak kazancı diğer tarafın mutlakkaybı olmaktadır.32 Son olarak Bar-Tal, bu tür çatışmaların, bireylerinhayatlarında merkezi bir konumda yer aldığını belirtmektedir. Çatışmadakitopluluğun bireyleri kendileri için veya topluluk için karar alırkendaimaçatışmayı dikkate almak durumunda kalmaktadırlar.33

Görüldüğü üzere çatışma söz konusu olduğunda, farklı terimler ve çatışmanitelikleri ön plana çıkabilmektedir. Farklı terimlerin tamamı çözülememiş olançatışma türlerini açıklayabilmek ve çatışma sebeplerini açıklayarak bir çözümüretebilmek amacıyla geliştirilmektedir. Herhangi bir çatışmanın neden birtürlü çözülemediğinin açıklanabilmesi, çözüm yolunda atılacak en önemli adımolmaktadır. Çatışmalarda genellikle çözülememiş somut sebepler yer almaktafakat toplumsal algıda her zaman somut sebeplerden daha fazlası bulunduğugözlenmektedir.

Çözülemeyen/ inatçı çatışmalara ilişkin söylenecek en önemli noktalardanbirisi çatışmanın sosyopsikolojik altyapısının çatışmaları başka bir şekledönüşmeye zorlamasıdır. Bu tür çatışmalarda zaten var olan somut ve çözümeulaşması zor çok sayıda sorun bulunmaktadır. Bu sorunlar çözülmeden uzunsüre devam ettiğinde ise oluşan sosyopsikolojik alt yapı sanki çatışmaların yenibir sebebiymiş gibi çözümü ve uzlaşmayı daha da güç hale getirmektedir.Daniel Bar-Tal, çözülemeyen/ inatçı çatışmalar söz konusu olduğunda, var

35

34 Daniel Bar-Tal, “Sociopsychological Foundations of Intractable Conflicts,” American BehavioralScientist, Sayı 50, 2007, 1435.

35 Ibid., 1436.

36 Ibid., 1436-1438.

37 Ibid., 1438.

38 Gavriel Salomon, “A Narrative-Based View of Coexistence Education,” Journal of Social Issues, Cilt60, Sayı 2, 2004, 275-276.


olan somut çatışma sebepleri dışında sosyopsikolojik bir alt yapısı olduğundanbahsetmektedir. Bar-Tal’a göre bu sosyopsikolojik alt yapı üç temel elementtenoluşmaktadır: Kolektif hafıza, çatışma etosu ve kolektif duygusal yönelim.34 Buüç temel alt yapı çözülemeyen/ inatçı çatışmalar için çok önemli yeni bir durumve yeni sorunlar kümesi yaratmaktadır. Bu tür çatışmalarda oluşansosyopsikolojik alt yapı, çatışmada çözüm ve uzlaşma süreçleriningerçekleştirilememesine yol açan yeni bir sebep olmaktadır. Çatışmalarınsomut sebepleri sıralanırken bu sosyopsikolojik altyapının da bir madde olarakeklenmesi gerekmektedir. Üstelik bu madde diğer sorunların yakonuşulmamasına ya çözüm önerileri getirilmemesine ya da çözüm sürecibaşlasa dahi sürdürülememesine yol açmaktadır.

Çözülemeyen/ inatçı çatışmalarınsosyopsikolojik altyapısındaki ilk nitelikkolektif hafızadır (collective memory).Kolektif hafızaya ilişkin toplumsal inançlarzaman içinde oluşmaktadır ve bir süre sonrageçmişte ne olduğunun dahi önemikalmayabilmektedir. Zira geçmişte olanlar,bugün için fonksiyonel anlamdakullanılmaktadır. Kolektif hafıza, resmikurumlar, resmi tarih ya da sosyal kurumlar vekuruluşlar aracılığıyla oluşturulmaktadır.Çatışmanın ortaya çıkış sebepleri ve şiddet olayları kolektif hafızadameşrulaştırılabilmektedir.35 Genellikle kendi tarafına ilişkin pozitif karşı tarafailişkin negatif bir algı söz konusu olmaktadır.36 Hatta karşı tarafın eylemlerininmeşruiyeti olmadığına ilişkin kanı güçlüdür ve tüm taraflar kendisinin mağdurolduğunu düşünebilmektedir.37

Çatışmalı grupların kolektif hafızalarında önemli bir özellik de karşıt gruplarıngeçmişe ilişkin bilgileri seçerek hatırlamasıdır. Bu seçici hatırlama sırasındatarafların, aynı olaya ilişkin bilgilerden ve somut durumlardan istediğini almasıdiğer bilgileri dışlaması durumu görülmektedir.38 Seçici kolektif hafıza aynıolayı tarafların bambaşka hatırlamasına ve aktarmasına yol açmaktadır. Aynızamanda seçici kolektif hafıza ile olayların kolay, hızlı ve siyah-beyaz

Kolektif hafıza, resmikurumlar, resmi tarih ya

da sosyal kurumlar vekuruluşlar aracılığıyla

oluşturulmaktadır.Çatışmanın ortaya çıkış

sebepleri ve şiddet olaylarıkolektif hafızada

meşrulaştırılabilmektedir.


36

39 Daniel Bar-Tal, “Sociopsychological Foundations of Intractable Conflicts,” op.cit., 1436.

40 İngilizcesi “ethos” olan bu kelime birey veya grubun inançları ve fikirleri anlamına gelmektedir.Değerler sistemine ve kültürel özelliklere de işaret etmektedir. http://dictionary.cambridge.org/dictionary/turkish/, Erişim Tarihi: 27.03.2017.


42 Ibid.43 Ibid.44 Ibid.45 Daniel Bar-Tal, Shared Beliefs in a Society: Social Psychological Analysis (Thousand Oaks, London,

New Delhi: Sage Publications, 2000), 5, 6, 7 ve 8. bölümler; Daniel Bar-Tal, “Societal Beliefs in Timesof Intractable Conflicts: The Israeli Case,” op.cit.




anlaşılması ve günümüzdeki devamlılığın anlamlandırılması da sağlanmışolmaktadır.39

Bar-Tal’a göre çatışmaya ilişkin sosyopsikolojik altyapının ikinci özelliği,çatışma etosudur (ethos of conflict).40 Çatışma etosu bir anlamda toplumunbugün için oluşturduğu bir anlatıdır.41 Süreklilik arz eden çatışmalarıngünümüzdeki algılanış şekli çatışma etosu ile gerçekleşmektedir. Bar-Tal’agöre çatışma etosu sosyal bilince işaret etmekte ve grup üyeleri arasında bağkurmakta ayrıca, bugünkü ve gelecekteki amaçlar arasında bağ kurarak sosyalhayata anlam kazandırmaktadır.42 Bar-Tal, çözülemeyen/ inatçı çatışmalar sözkonusu olduğunda tarafların belirli bir etos türü geliştirdiklerini ve bununçatışma etosu olarak adlandırıldığını belirtmektedir. Çatışma etosu çatışmayailişkin net bir resim sunmakta, çatışmanın amaçlarını ve gerekliliklerini, grubunkendisinin ve karşıt grubun imajının belirlenmesini sağlamaktadır.43 Çatışmaetosu sadece çatışmanın şiddet içeren dönemlerinde değil barış döneminde deoluşmaya devam etmekte ve kolektif hafızadaki anlatılarla dadesteklenmektedir.44

Bar-Tal, çözülemeyen/ inatçı/ yola gelmeyen çatışmaların çatışma etosunuoluşturan sekiz temel toplumsal kanıya yol açtığını belirtmektedir.45 Butoplumsal kanaatleri şu şekilde sıralamak mümkündür: kendi amaçlarının haklıolduğu kanısı, güvenlik hakkında toplumsal kanaatler, pozitif bir kolektifbenlik bilinci, kendi grubunun mağdur olduğu kanısı, karşıt grubunmeşruiyetini düşüren toplumsal kanaatler, milliyetçiliğe/ vatanseverliğe ilişkintoplumsal kanı, dış tehditlere karşı birlik olmak gerektiğine ilişkin toplumsalkanı, grubun nihai isteğinin barış olduğuna ilişkin toplumsal kanaat.

Bar-Tal sosyopsikolojik altyapının üçüncü özelliğinin kolektif duygu yönelimi(collective emotional orientation) olduğunu ifade etmiştir. Yazara göreçözülemeyen/ inatçı çatışmaların olduğu toplumlarda bazı kolektif duygusalyönelimler oluşmakta ve dominant bir seyirde olmaktadır.46 Bu duygu

37

47 Ibid., 1440.

48 Ibid., 1441.

49 Bakınız dipnot 1.


yönelimlerinden en önemlileri korku, nefret, kızgınlık, suçluluk ve gururduyma hisleridir. Çatışmaların fiziksel şiddet içermesi bu hislerin oluşmasındabüyük etkendir.

Sosyopsikolojik altyapı diğer somut sosyal ve siyasi sorunlar kadar önemlidir.Çatışmaların devamlılığına yol açmaktadır ve toplumlar arasındagerçekleşebilecek görüşme, çözüm, uzlaşma gibi süreçlerin tamamı içinzihinsel bir kapanma haline yol açabilmektedir. Sosyopsikolojik altyapının,çatışmaların yol açtığı sorunlara yardım eden fonksiyonel bir yönübulunmaktadır. İhtiyaçların giderilmesine, stresle baş edilmesine ve düşmanlabaş etmeye yaradığı durumlar mevcuttur.47 Hatta fiziksel şiddete başvurmakdâhil, etik olmayan davranışları meşrulaştırabilen bir aşamaya dagelebilmektedir.48 Türk-Ermeni ilişkilerinde de benzer bir sosyopsikolojikaltyapı görmek mümkündür. Sonraki bölümde çözülemeyen/ inatçı çatışmanitelikleri ve bu çatışmanın sosyopsikolojik altyapısı Türk-Ermeni ilişkilerineuygulanacaktır.

Türk-Ermeni49 İlişkilerinde Çözülemeyen/ İnatçı Çatışma Özellikleri

Çözülemeyen/ inatçı çatışmalar kavramı, niceliksel ve niteliksel olarak dünyaüzerinde çok sayıda çatışmaya uygulanabilmektedir. Bu çatışma türünün birçoközelliği Türk-Ermeni ilişkilerinde ve Ermeni meselesinin genelinde degörülmektedir. Ermeni meselesinin yüz yılı aşkın bir süredir iki toplumarasındaki tüm ilişkileri dondurması ve giderek negatif bir seyirde ilerlemesiçözülemeyen/ inatçı çatışma türünde değerlendirilmesi gerektiğinigöstermektedir. Türk ve Ermeni toplumlar arasındaki mevcut sorunlara,çözülemeyen/ inatçı çatışma niteliklerinin eklenmesi aynı zamanda yeni birsorunun yerleşmesi anlamına gelmektedir. Çözülemeyen/ inatçı çatışmalar içinkullanılan niteliklerin neredeyse tamamının, Türk-Ermeni uzlaşmazlığına veilişkiler ağına yerleşmiş olması çözüm sürecini engellemekte ve çözümgirişimlerini, süreçlerini, bu süreçlerin kalıcılığını ve gerçek uzlaşmayıimkânsız kılmaktadır.

Sorunların ve çatışmanın türünün belirlenmesi, iletişimi ve çözüme ilişkingirişimler başlatabilmek için çok gerekli bir süreçtir. Zira ilişkilerin pozitif birseyre dönüştürülmesi sadece tarihsel bulgularla yapılamayacaktır. Diğer tümçözülemeyen/ inatçı çatışma türlerinde olduğu gibi topyekûn çözüm arama ve


38

50 Louis Kriesberg, “Intractable Conflicts,” op.cit.51 Donald E. Miller ve Lorna Touryan Miller, “Memory and Identity across the Generations: A Case Study

of Armenian Survivors and Their Progeny,” Qualitative Sociology, Cilt 14, Sayı 1, 1991, 13-38.

52 Louis Kriesberg, “Intractable Conflicts,” op.cit.



strateji geliştirmek gerekecektir. Bu nedenle çatışmanın türünün tespiti deönem arz etmektedir. Çalışmanın geri kalanında Louis Kriesberg ve DanielBar-Tal tarafından geliştirilen çözülemeyen/ inatçı çatışmalar kavramınınözellikleri Ermeni meselesinde uygulanacaktır.

Çözülemeyen/ inatçı çatışmaların ilk özelliği müzmin (protracted) olmasıdır.Çatışmanın müzmin sayılabilmesi için Kriesberg’ün ifadesine göre, uzunsürmesi ve en az bir neslin çatışma gerçekliği ile büyümüş olmasıgerekmektedir. Ayrıca stresli koşullar dolayısıyla düşmanlık hisleri geliştirmişolması da beklenmektedir.50 Ermeni meselesinde iki toplum arasındakiilişkilerin yüz yılı aşkın süredir kesintiye uğraması, gerilimli seyretmesi vebirkaç nesil geçmiş olması yeterince uzun bir süreye işaret etmektedir. Üstelikuzun süre geçmiş olmasına rağmen üzerinde uzlaşma sağlanamayan 1915olayları, olaylar henüz yaşanmış gibi canlı tutulmaktadır. Özellikle diasporaErmenilerinde 1915 olayları nesilden nesile aktarılmakta ve Ermeni kimliğininen önemli parçası olarak tüm diaspora Ermenilerinde ortak bir kimlik işlevigörmektedir. Bu ortak kimliğin güçlü bir şekilde aktarılması sayesinde yeninesiller, olaylar çok yakın zamanda yaşanmışçasına stres dolu bir tarihselkimliği devralmaktadır.

Donald E. Miller ve Lorna Touryan Miller’in Ermeni diasporada yaptığı önemlibir araştırmada, Ermeni diaspora arasında, 1915 olayları ile bağlantılı olarakdepresif kişilik özellikleri çok yaygın görüldüğü ortaya çıkmıştır.51 Görüldüğüüzere çatışmanın müzmin çatışma kategorisinde sayılabilmesi için gerekli olankoşullar, yani uzun sürmesi, birkaç neslin bu çatışmanın varlığından haberdarolması ve stres yaratan koşullar bulunması hali mevcuttur.

Çözülemeyen/ inatçı çatışmaların ikinci özelliği şiddet olaylarının varolmasıdır.52 İki toplum arasında şiddet içeren iki önemli dönem mevcuttur.Bunlardan ilki çok sayıda kaybın yaşandığı 1915 olaylarıdır. Bu tarihten sonra,1975-1985 arasında ASALA (Armenian Secret Army for the Liberation ofArmenia) terör örgütünün eylemlerine tanık olunmuştur. ASALA’nın eylemlerisonucunda kırk altı kişi hayatını kaybetmiş, üç yüze yakın yaralı olmuştur.Saldırıya uğrayanların Türk yetkili makamlarından olması ve kamusalalanlarda diğer sivillerin de saldırılara maruz kalması nedeniyle etkisi büyükolmuştur. Bu tarihlerden sonra iki toplum arasında yoğun bir şiddet olayınarastlanmamaktadır. Ancak şiddet geçmişi derin etkiler bıraktığından yakın

39

53 Ibid.54 Ibid.

55 Türkiye’nin bu dönemki açılım politikası için bakınız: Mitat Çelikpala, “Türkiye ve Kafkasya:Reaksiyoner Dış Politikadan Proaktif Ritmik Diplomasiye Geçiş,” Uluslararası İlişkiler, Cilt 7, Sayı 25,Bahar 2010.

56 Daniel Bar-Tal, “Societal Beliefs in Times of Intractable Conflicts: The Israeli Case,” op.cit.


tarihte Hrant Dink’in ölümünde olduğu gibi bireysel saldırıların etkisi veyankısı büyük olmaktadır. Özellikle 1915 olaylarını çözülemeyen ve ilişkileridonduran niteliğini sürdürmektedir. Çözülemeyen/ inatçı çatışma türündeşiddet olaylarının hâlihazırda devam etmesi gibi bir koşul yoktur. Önemli olantoplumlar arasında şiddet geçmişinin var olması ve bu geçmişin etkileriningünümüzde yoğun bir şekilde hissedilmesidir. Bu durum, çözülemeyen/ inatçıçatışma türünün ikinci özelliğine karşılık gelmektedir.

Bu tür çatışmalardaki üçüncü özellik, çatışmanın çözülemez olduğuna ilişkingenel kanı ve algıdır.53 Taraflar arasında görüşmeler dahi başlamadığı gibiileriki yıllarda da süreceğine ilişkin yerleşik bir algı vardır. Hatta taraflar,çatışmanın sürekliliği algısıyla çözüm önerisi geliştirmek yerine çözümsüzlükiçerisinde ileriki yılların stratejileri üzerinde düşünmektedir. Özelliklediasporanın bir sonraki yılın kınama eylemleri veya metinleri üzerine çalışmasıbu duruma en önemli örnek olmaktadır.

Çözülemeyen/ inatçı çatışmaların dördüncü özelliği, çözüm için geniş çaplıyatırım gerektirmesidir.54 Türk-Ermeni ilişkilerinde herhangi bir görüşmenindahi başlayamaması aslında ufak girişimlerin yetmeyeceğinin ve geniş çaplıyatırımın gerekli olduğunun örtük şekilde bilindiğine işarettir. Ermeni meselesisöz konusu olduğunda sıklıkla dile getirilen şey, meselenin tarihçilerebırakılması gerektiğidir. Oysa çatışmaya ilişkin tarihsel çalışmalar çözüm veuzlaşma sürecinin sadece bir parçası olabilecektir. Bu tür çatışmalardauluslararası hukuk, sosyoloji, psikoloji ve siyaset bilimi gibi çok sayıda sosyalbilimden bir arada faydalanmak gerekmektedir. Ayrıca olası çözüm süreçleriakademik alt yapı gerektirdiği kadar siyasi, askeri, psikolojik, iktisadi vemedyaya ilişkin desteğe de ihtiyaç duyacaktır. Sadece siyasi girişimlerinyetmediği 2009 yılında Türkiye ve Ermenistan arasındaki siyasi diyaloğun55 nekadar hızlı başlayıp bittiğinden anlaşılabilmektedir.

Çözülemeyen/ inatçı çatışmaların beşinci özelliği, çatışmaya ilişkin total/topyekûn algıdır.56 Türk tarafı için bu algının varlığından söz etmek güçtür.Fakat Ermeni tarafı için ve özellikle diaspora için total/ topyekûn algı açıkbiçimde görünmektedir. Bu algıya göre çatışma, topluluğun var olabilmesi,hayatta kalabilmesi ve varlığını sürdürebilmesinin ayrılmaz bir parçasıdır.Temel toplumsal değerlerin ve kimliğin de merkezinde yer almaktadır. Ermeni


40

57 Bu konu üzerine yazılmış bir makale için bkz: Ebru Çoban-Öztürk, “Tarih, Travma ve Kimlik: ErmeniDiasporada Kimlik ve Kimliğin Yeni Nesillere Aktarımı,” Ermeni Araştırmaları, Sayı 52, 2015, 141-167.

58 Daniel Bar-Tal, “Societal Beliefs in Times of Intractable Conflicts: The Israeli Case,” op.cit.59 Ibid.

60 Ibid., s. 22; Razmik Panossian, The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars(New York: Columbia University Press, 2006), 242.



toplumun çatışmanın başlangıç noktası olan 1915 olaylarının canlı tutulması vekimliğinin ayrılmaz bir parçası olarak korunması, nesilden nesile aktarılması,toplumun yaşamsal varlığı için gerekli görüldüğünün bir kanıtıdır.57

Çözülemeyen/ inatçı çatışmaların altıncı özelliği, çatışma konularının “sıfırtoplamlı” kabul edilmesidir.58 Her iki tarafın birden kazanması mümküngörülmediği gibi bir tarafın kazanması diğer tarafın kaybetmesi anlamına

gelmektedir. Bu tür bir algıda uzlaşmazaten mümkün görülmemektedir. Çünkübir tarafın vereceği en ufak bir taviz karşıtarafın büyük bir kazancı gibigörüleceğinden, taraflardan hiçbiriuzlaşma adına farklı konularda karşılıklıtavizler vermeye yanaşmamaktadır.

Çözülemeyen/ inatçı çatışmaların sonözelliği çatışmanın toplumun bireyleriiçin merkezi bir konumda yer almasıdır.59

Yine Türk tarafı için bunu söylemekmümkün olmamaktadır. Fakat Ermenilerve özellikle diaspora için çatışmanın anaekseni olan 1915 olayları tüm bireylerinhayatlarında merkezi bir konumedinmektedir. Çünkü 1915 olaylarınınsoykırım olarak tanınması ve tüm

dünyaya duyurulması tüm Ermeniler için kimliklerinin ayrılmaz bir parçasıdır.Hatta gayet heterojen bir topluluk olan diaspora Ermenileri için 1915 olaylarıtopluluğu bir arada tutan bir tutkal işlevi görmektedir.60 Bireylerin, yaşadıklarıyer, arkadaşlık, evlilik gibi gündelik kararlarında da bu kimlik önemli bir yertutabilmektedir.

Görüldüğü üzere, çözülemeyen/ inatçı çatışma özelliklerinin neredeyse tamamıTürk-Ermeni ilişkilerine yerleşmiş durumdadır. Buna ek olarak çözülemeyen/inatçı çatışmanın sosyopsikolojik altyapısının da var olduğuna dikkat çekmekgerekmektedir. Daniel Bar-Tal, çözülemeyen/ inatçı çatışmaları incelerken

Çözülemeyen/ inatçıçatışmaların son özelliği

çatışmanın toplumun bireyleriiçin merkezi bir konumda yer

almasıdır. Yine Türk tarafı içinbunu söylemek mümkün

olmamaktadır. Fakat Ermenilerve özellikle diaspora için

çatışmanın ana ekseni olan1915 olayları tüm bireylerin

hayatlarında merkezi birkonum edinmektedir. Çünkü

1915 olaylarının soykırımolarak tanınması ve tüm

dünyaya duyurulması tümErmeniler için kimliklerinin

ayrılmaz bir parçasıdır.

41

61 Bu çalışmalardan bir örnek için bkz: Eran Halperin ve Daniel Bar-Tal, “Sociopsychological Barriers toPeace Making: An Emprical Examination within the Israeli Jewish Society,” Journal of Peace Research,Cilt 48, Sayı 5, Eylül 2011, 637-651.

62 Daniel Bar-Tal, “Sociopsychological Foundations of Intractable Conflicts,” op.cit., 1435-1440.

63 S. P. Pattie, ‘Armenians in Diaspora’, E. Herzig, M. Kurkchiyan, (der.), The Armenians Past and Presentin the Making of National Identity (London and New York: Routledge, 2005), 131.

64 Razmik Panossian, op.cit. ve Ebru Çoban-Öztürk, op.cit.65 Gavriel Salomon, op.cit.


Arap-İsrail çatışmasını temel almakta ve bu çatışmaya çözümler üretebilmekadına çalışmalarını şekillendirmektedir.61 İlginç olan, Bar-Tal’ınkategorizasyonunun ve açıklamalarının dünya üzerinde mevcut çözülemeyen/inatçı çatışma türlerinin neredeyse tamamına uygulanabilir olmasıdır. Ermenimeselesine ilişkin, fiziksel şiddete başvurmayan çatışma hali de buuygulamalarda yer bulabilmektedir. Bar-Tal bu çatışma türündekisosyopsikolojik altyapıyı, kolektif hafıza, çatışma etosu ve kolektif duygu

yönelimi olarak üç temel başlığa ayırmaktadır.62

İlk olarak, sosyopsikolojik alt yapıda Ermeniler ve özellikle diaspora içinkolektif hafızanın önemli bir role sahip olduğunu görmekteyiz. Türk tarafı içinde kolektif hafızanın yeri önemli olsa da bu hafızayı diasporada olduğu gibisürekli güncel tutma eğilimi yüksek değildir. Ermeniler açısından kolektifhafızanın ve özelinde de 1915 olaylarının hep canlı tutulmasının fonksiyonelanlamı büyüktür. Çünkü fazlasıyla heterojen ve çatışmalı63 bir geçmişe sahipolan diaspora için ortak bir kimlik oluşturan bir dönüm noktası olarakgörülmektedir.64 Ermeni diasporada siyasi, dini, dile ilişkin ve bölgeselfarklılıklar ilk gittikleri günden itibaren mevcuttur. Ermeni diaspora üyeleriyaşadıkları yerlerdeki anlaşmazlıkları gittikleri yerlere de taşımışlardır. Bunedenle 1915 olayları ve bu olayların soykırım olarak tanınması konusundakiortak talepleri birleştirici bir unsur olarak var olmaktadır. 1915 olaylarınınşiddet içeren yönleri elbette ki hem Ermeniler hem evrensel değerler adınanegatif anlamlar ve olaylarla doludur. Fakat Ermenilerin günümüzde deolaylarla bağlantısı kalmamış olan bir ülke ve toplumu, aynı algıyladeğerlendirmesinin de endişe verici bir tutum olduğunu kabul etmekgerekmektedir. Bar-Tal’ın ileri sürdüğü üzere kendisine ilişkin tamamen pozitifve karşı tarafa ilişkin tamamen negatif algılar her iki tarafta da mevcuttur veçatışmanın sürekliliğinde etkisi olduğu açıktır. Zira iletişimin önünü kapatanönemli engellerden biridir.

Buna ek olarak, tarafların çatışmada aynı olayı farklı şekillerde hatırlaması veolaya ilişkin farklı veriler sunması da kolektif hafıza da yaygın görülen birdurumdur.65 Seçici kolektif hafıza olarak anılan bu durumda olaylar taraflariçin tamamen farklı şekillerde ve kendi algılarına yardımcı olacak şekilde yer


42

66 Hayatını kaybedenlerin sayısının 800.000 ile 1.500.000 arasında olduğunu belirten bazı yazarlar:Rebecca Joyce Frey, Genocide and International Justice (New York: Infobase Publishing, 2009), 80;Donald E. Miller and Lorna Touryan Miller, Survivors: An Oral History of the Armenian Genocide(Berkeley: University of California Press, 1999), 44.

Hayatını kaybedenlerin sayısını bir milyon olarak belirten yazarlardan bazıları şöyledir: DonaldBloxham, The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism and the Destruction of OttomanArmenians (New York: Oxford University Press, 2005), 1; Richard L. Rubenstein, “Jihad and Genocide:The Case of the Armenians,” S. L. Jacobs, (der), Confronting Genocide: Judaism, Christianity, Islam,içinde (Lanham: Lexington Books, 2009), 132; Simon Payaslian, “The United States Response to theArmenian Genocide,” Richard G. Hovannisian, (der.), Looking Backward, Moving Forward:Confronting the Armenian Genocide (New Brunswick: Transaction Publishers, 2006), 62; Eric D.Weitz, A Century of Genocide: Utopias of Race and Nation, (Princeton and Oxford: Princeton UniversityPress, 2003), 5; Robert Melson, “Provocation or Nationalism: A Critical Inquiry into the ArmenianGenocide of 1915,” Richard G. Hovannisian, (der.), The Armenian Genocide in Perspective, içinde(New Brunswick : Transaction Publishers, 1986), 61-84. Uluslararası Soykırım Akademisyenleri Birliği(International Association of Genocide Scholars) yayımladığı bildiride ölenlerin sayısını bir milyondanfazla olarak belirtmiştir. Yair Auron, The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide (NewBrunswick: Transaction Publishers, 2003), Appendix B, 301.

Alvarez hayatını kaybedenlerin sayısının 600.000 ile 2.000.000 arasında olduğunu ifade etmektedir.Alex Alvarez, Governments, Citizens, and Genocide: A Comparative and Interdisciplinary Approach(Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 2001), 11.

Taner Akçam, Osmanlı belgelerini dikkate aldığını belirterek toplam sayının 800.000 civarında olduğunuileri sürmektedir. Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu: İttihat ve Terakki’den KurtuluşSavaşı’na (Ankara: İmge Kitabevi, 2002), 333 ve Taner Akçam, From Empire to Republic: TurkishNationalism and the Armenian Genocide (London: Zed Books, 2004), 199.

Kevorkian 1915 yılı sonunda yaklaşık 600.000 Ermeninin hayatını kaybettiğini, bu rakamın 1918’ekadar din değiştirmeye zorlama, çocukların para karşılığı veya karşılıksız Türk ve Kürt topluluklarınevlerine alınması ve göç edilen yerlerdeki ölümlerle beraber daha da arttığını iddia etmektedir. RaymondKevorkian, The Armenian Genocide: A Complete History (London and New York: I. B. Tauris, 2011),693.

İstanbul’da 1913 ve 1916 yılları arasında görev yapan Amerikan büyükelçisi H. Morgenthau, hayatınıkaybedenlerin sayısının 600.000 olduğunu belirtir, fakat ardından “belki bir milyona yaklaşmıştır”iddiasında bulunmaktadır. Henry Morgenthau, Ambassador Morgenthau’s Story (New York: Doubleday,Page & Company, 1918), 322.

67 Hayatını kaybedenlerin sayısını en çok 300.000 (genelde 200.000-300.000 arası) olarak gösterenyazarlardan bazıları şunlardır: Yusuf Halaçoğlu, Sürgünden Soykırıma Ermeni İddiaları, 9. Baskı(İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 2010), 75; Yavuz Ercan, Toplu Eserler I: Ermenilerle İlgiliAraştırmalar (Ankara: Turhan Kitabevi, 2006), 170; Kemal Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü 1915-1917 (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2012), 271; Hikmet Özdemir, Kemal Çiçek, Ömer Turan,Ramazan Çalık, Yusuf Halaçoğlu, Ermeniler: Sürgün ve Göç, 4. Baskı (Ankara: Türk Tarih KurumuBasımevi, 2010), 98-99.

68 Zürcher, hayatını kaybedenlerin sayısının net bir şekilde verilemeyeceğini ama göç edenler ve savaştanönce Osmanlı topraklarında yaşayanlar dikkate alıdığında akla en yakın gelen rakamın 600.000 ile800.000 arası bir değer olduğunu söylemektedir. Erik J. Zürcher, Turkey: A Modern History (Londonand New York: I. B. Tauris, 2004), 115.



almaktadır. Örneğin 1915 olaylarında hayatını kaybedenlerin sayısında taraflararasında çok ciddi farklılıklar mevcuttur. Olaylara Ermeniler tarafından bakanyazarlar, hayatının kaybedenlerin sayısını sekiz yüz bin ile iki milyon arasındadeğişen rakamlarda gösterirken,66 Türk tarafı bu rakamları en fazla üç yüz binile anmaktadır.67 Konu üzerine çalışan ve her iki taraftan da farklı rakamlargösteren bazı akademisyenler ise bu rakamın altı yüz bin ile sekiz yüz binarasında değiştiğini belirtmektedir.68

43

Hayatını kaybedenlerin sayısının 600.000 ile 650.000 arasında olduğunu belirten bazı yazarlar iseşöyledir: James Bryce ve Arnold Toynbee, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere Yönelik Muamele,1915-1916, Cilt 2, Çevirenler, Attila Tuygan ve Jülide Değirmenciler (İstanbul: Pencere Yayınları, 2006),496; Michael M. Gunter, Armenian History and the Question of Genocide (New York: PalgraveMacmillan, 2011), 17; Guenter Lewy, 1915 Osmanlı Ermenilerine Ne Oldu?: Çarpıtılan-DeğiştirilenTarih, Çeviren, Ceren Elitez (İstanbul: Timaş Yayınları, 2011), 372; Justin McCarthy, Muslims andMinorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire (New York and London:New York University Press, 1983), 130.

69 Daniel Bar-Tal, Shared Beliefs in a Society: Social Psychological Analysis, op.cit. ve Daniel Bar-Tal,“Societal Beliefs in Times of Intractable Conflicts: The Israeli Case,” op.cit.

70 Yusuf Halaçoğlu, Sürgünden Soykırıma Ermeni İddiaları,op.cit., 20; Guenter Lewy, op.cit., 157.

71 Hikmet Özdemir, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık, Yusuf Halaçoğlu, op.cit., 58.

72 Vahakn N. Dadrian, Ermeni Soykırımı Tarihi: Balkanlardan Anadolu ve Kafkasya’ya Etnik Çatışma,Çeviren, Ali Çakıroğlu (İstanbul: Belge Yayınları, 2008), 601-608.

73 Guenter Lewy, op.cit., 156-164, 189-192.


İkinci olarak, çatışmanın sosyopsikolojik altyapısında çatışma etosu yeralmaktadır. Geçmişte yaşanan olayların bugün için geçerli olan anlatılarıçatışma etosunu oluşturmaktadır. Çatışma etosu, yaşanmış çatışmanıngünümüzdeki algılanış biçimidir. Yine kolektif hafızada olduğu gibi çatışmaetosunda da geçmişte ne yaşandığından çok bugün nasıl algılandığı önemlidir.Çatışma etosu olayları günümüze uyarlayarak açıklamakta ve her iki grubun daimajı hakkında bilgi vermektedir. Bar-Tal’a göre çözülemeyen/ inatçıçatışmalardaki çatışma etosu, keskin çizgilerle çizilmiş toplumsal kanılara yolaçmaktadır.69 Çatışma etosunun Türk-Ermeni ilişkilerinde her iki toplum içindedeğişmez gibi görünen toplumsal kanılara yol açtığı aşikârdır. Her iki taraf da1915 olaylarına ilişkin kendisinin haklı olduğu konusunda emin bir görüntüçizmektedir. Üstelik tarafların ortak bir kanıya varmak üzere bir araya gelmesiçok zor görünmektedir. Olaylarda hayatının kaybedenler üzerine, olaylarınsoykırım olup olmadığı üzerine, zorunlu göç mü yoksa sevk ve iskân mı olduğuüzerine her iki taraf da birbirinin tersi iddialarda bulunmaktadır. Ayrıca taraflarkendi eylemlerinin güvenlik gerekçeleriyle yapıldığını kabul etmektedir.Örneğin göç, Osmanlı İmparatorluğu için Ermenilerin gerçekleştirdiğiisyanlardan70 ve katliamlardan71 dolayı güvenlik gerekçesi oluşturmuştur.Birçok Ermeni yazar ise Osmanlı’ya karşı yürütülen ayaklanmaların kendigüvenlikleri için bir misilleme olduğunu savunmaktadır.72 Her iki görüştenfarklı olarak Lewy, örneğin Van ayaklanmasında katliamların karşılıklıolduğunu belirtmiştir.73 1915 olaylarının ya da genel olarak savaşın tüm taraflariçin kayıplarla ve kötü anılarla dolu olduğu aşikârdır. Ancak her çözülemeyen/inatçı çatışmada olduğu gibi tarafların kendisine ilişkin pozitif bir algıya sahipolduğu ve diğer grubun ya da grupların sadece negatif yönleri üzerinde durduğuda görülmektedir. Buradan hareketle tarafların sadece kendi mağduriyetleriüzerinde yoğunlaştığını da belirtmek gerekmektedir.


44




Sosyopsikolojik altyapının üçüncü özelliği olan kolektif duygu yönelimininvarlığı yine Türk Ermeni ilişkilerinde açık bir şekilde var olmaktadır. Bar-Tal’agöre çözülemeyen/ inatçı çatışmalarda baskın kolektif duygularbulunmaktadır.74 Türk ve Ermeni toplumlar için genelleme yapmak kolayolmasa da karşılıklı kızgınlık ve zaman zaman nefret hisleri görülebilmektedir.Diasporada nefret dili doğal olarak daha kolay gözlemlenmektedir. Çünküdiaspora, 1915 olaylarını doğrudan yaşayan kişilerin ikinci veya üçüncü kuşakyakınlarından oluşmaktadır. Karşılıklı olarak bu hislerin varlığı, geçmişte kalanbir şiddet ilişkisini günümüzde de devam eden çözülemeyen/ inatçı çatışmayadönüşmesindeki önemli etkenlerden birisi olmuştur.

Çözülemeyen/ inatçı çatışmalar toplumsal kimliği etkileyen ve şekillendirençatışmalardır. Çatışmanın şiddeti arttıkça ya da süresi uzadıkça toplumsalaidiyet, güvenlik, dayanışma hisleri toplumsal kimlikte birlik algısıylapekişmektedir. Çatışma etosu ve kolektif hafızaya ilişkin anlamlar toplumsalkimlikte güçlü bir şekilde yer bulduğunda ise toplumsal kimlik çatışmanındevamını destekler konuma gelmektedir.

Çözülemeyen/ inatçı çatışmalardaki sosyopsikolojik altyapı toplumsalpaylaşımın yüksek olması ile daha da derinleşmektedir. Medya ya da kurumlarve kuruluşlarda benzer paylaşımların yapılması, meselenin sorgulanmayan önkabullere dönüşmesine yol açmaktadır. Türk-Ermeni ilişkilerinde her ikitoplumun da resmi tarihleri bu sosyopsikolojik altyapıyı yansıtmaktadır.Ermeni diasporada resmi tarih söz konusu olmasa da diaspora, düşüncekuruluşları, sivil toplum kuruluşları, okullar ve kiliseler aracılığıyla busosyopsikolojik altyapıyı tekrar tekrar aktarmaktadır. Özellikle aile, kimlikaktarımında çok ön plandadır. Çatışmanın sosyopsikolojik altyapısı bu aktarımsayesinde çatışma devam edermişçesine sürdürülmektedir. Çatışma konusuüzerinde yazan ve konuşan kişilerin de kendi kendilerine sansür uygulamaihtiyacı duyması bu sosyopsikolojik altyapının ne denli kökleşmiş olduğunugösterir niteliktedir.

Sonuç

Çalışmada geçmişten gelen sorunların günümüzde iki toplum arasında nasılçatışma sürekliliğine yol açtığı vurgulanmak istenmiştir. Çatışmanın fizikselşiddet boyutu olmasa bile devam ettiği ve çözülemeyen/ inatçı çatışma türünedönüştüğü vurgulanmıştır. Sorunların bu çatışma türüne dönüşmesiyle beraber

45

75 Daniel Bar-Tal, “Sociopsychological Foundations of Intractable Conflicts,” op.cit., 1446-1147.


iki toplum arasında artık yeni bir sorun türü daha eklenmiş olmaktadır, o daçatışmayı oluşturan sosyopsikolojik altyapıdır.

Çözülemeyen/ inatçı çatışmalarda zaman içinde oluşan toplumsal altyapınınçatışmayla baş edebilmek için fonksiyonel bir rolü mevcuttur. Fakat güngeçtikçe bu sosyopsikolojik altyapı, bilgi toplarken, ikili ilişkilerde, alınankararlarda bir prizmaya dönüşmekte, tüm kararların bu prizmadan geçerekfarklılaşmasına, etkilenmesine yol açabilmekte ve zihinsel bir kapanmaylasonuçlanabilmektedir.75 Böylece çatışma sırasında ve sonrasında oluşan busosyopsikolojik altyapı çatışmanın süreklilik kazanmasına ve çözümüretilememesine yol açan temel etkenlerden birisine dönüşmektedir.

Türk-Ermeni ilişkileri kısa vadede çözüm üretilemeyecek kadar yıpranmıştır.Mevcut sorunlar ve görüş farklılıkları üstesinden gelmek için yeterince zordur.Bir de ilişkilerin çözülemeyen/ inatçı çatışma türünde seyretmeye başlamasıylaberaber, iletişim kurmak, ikili ilişkiler geliştirmek son derece güç bir halegelmiştir. Çözüm üretmenin ya da uzlaşma sürecine geçebilmenin bu çatışmatürlerinde daha zor olduğu açıktır. Diasporayı da dikkate alarak iki toplumarasında pozitif ilişkiler kurabilmek ve barışçı çözümler üretebilmek içinçözülemeyen/ inatçı çatışma niteliklerini dikkate almak ve bu yöndekiçözümlere odaklanmak gerekmektedir.


46



Kaynakça

Akçam, Taner. İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu: İttihat ve Terakki’denKurtuluş Savaşı’na (Ankara: İmge Kitabevi, 2002).

Akçam, Taner. From Empire to Republic: Turkish Nationalism and theArmenian Genocide (London: Zed Books, 2004).

Alvarez, Alex. Governments, Citizens, and Genocide: A Comparative andInterdisciplinary Approach (Bloomington and Indianapolis: IndianaUniversity Press, 2001).

Azar, Edward E. The Management of Protracted Social Conflict (Vermont:Dartmouth Publishing Company, 1990).

Azar, Edward E. “The Analysis and Management of Protracted SocialConflict.” Vamık D. Volkan, Joseph V. Montville, Demetrios A. Julius,(eds.), The Psychodynamics of International Relationships: UnofficialDiplomacy at Work II (Lexington M.A.: Lexington Publishing, 1991).

Auron, Yair. The Banality of Denial: Israel and the Armenian Genocide (NewBrunswick: Transaction Publishers, 2003).

Bar-Tal, Daniel. “Societal Beliefs in Times of Intractable Conflicts: The IsraeliCase.” International Journal of Conflict Management, Sayı 9, 1998.

Bar-Tal, Daniel. Shared Beliefs in a Society: Social Psychological Analysis(Thousand Oaks, London, New Delhi: Sage Publications, 2000).

Bar-Tal, Daniel. “Sociopsychological Foundations of Intractable Conflicts”,American Behavioral Scientist, Sayı 50, 2007.

Bloxham, Donald. The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalismand the Destruction of Ottoman Armenians (New York: Oxford UniversityPress, 2005).

Bryce, James ve Arnold Toynbee. Osmanlı İmparatorluğu’nda ErmenilereYönelik Muamele, 1915-1916, Cilt 2, Çevirenler, Attila Tuygan ve JülideDeğirmenciler (İstanbul: Pencere Yayınları, 2006).

Burton, John W. Resolving Deep-Rooted Conflict: A Handbook (Lanham, MD:University Press Of America: 1987).


Burton, John W. (der.), Conflict: Human Needs Theory (Houndmills,Basingstoke, Hampshire: The Macmillan Press, 1990).

Burton, John W. Conflict: Resolution and Prevention (New York: St. Martin’sPress, 1990).

Çelikpala, Mitat. “Türkiye ve Kafkasya: Reaksiyoner Dış Politikadan ProaktifRitmik Diplomasiye Geçiş.” Uluslararası İlişkiler, Cilt 7, Sayı 25, Bahar2010.

Çiçek, Kemal. Ermenilerin Zorunlu Göçü 1915-1917 (Ankara: Türk TarihKurumu Basımevi, 2012).

Çoban-Öztürk, Ebru. “Tarih, Travma ve Kimlik: Ermeni Diasporada Kimlikve Kimliğin Yeni Nesillere Aktarımı.” Ermeni Araştırmaları, Sayı 52, 2015.

Dadrian, Vahakn N. Ermeni Soykırımı Tarihi: Balkanlardan Anadolu veKafkasya’ya Etnik Çatışma, Çeviren, Ali Çakıroğlu (İstanbul: BelgeYayınları, 2008).

Ercan, Yavuz. Toplu Eserler I: Ermenilerle İlgili Araştırmalar (Ankara: TurhanKitabevi, 2006).

Fisher, Ronald J. Interactive Conflict Resolution (Syracuse, New York:Syracuse University Press, 1997).

Frey, Rebecca Joyce. Genocide and International Justice (New York: InfobasePublishing, 2009).

Gunter, Michael M. Armenian History and the Question of Genocide (NewYork: Palgrave Macmillan, 2011).

Halaçoğlu, Yusuf. Sürgünden Soykırıma Ermeni İddiaları, 9. Baskı (İstanbul:Babıali Kültür Yayıncılığı, 2010).

Halperin, Eran ve Daniel Bar-Tal. “Sociopsychological Barriers to PeaceMaking: An Emprical Examination within the Israeli Jewish Society.”Journal of Peace Research, Cilt 48, Sayı 5, Eylül 2011, 637-651.

Kevorkian,Raymond. The Armenian Genocide: A Complete History (Londonand New York: I. B. Tauris, 2011).


48



Kriesberg, Louis, “Intractable Conflicts”, E. Weiner, (der.), The Handbook ofInterethnic Coexistence (New York: The Continuum Publishing, 1998).

Kriesberg, Louis, “Conclusion: Research and Policy Implications”, LouisKriesberg, Terrell A. Northrup, Stuart J. Thorson, (der.), IntractableConflicts and Their Transformation (Syracuse, New York: SyracuseUniversity Press, 1989).

Lewy, Guenter, 1915 Osmanlı Ermenilerine Ne Oldu?: Çarpıtılan-DeğiştirilenTarih, Çeviren, Ceren Elitez (İstanbul: Timaş Yayınları, 2011).

McCarthy, Justin, Muslims and Minorities: The Population of OttomanAnatolia and the End of the Empire (New York and London: New YorkUniversity Press, 1983).

Melson, Robert, “Provocation or Nationalism: A Critical Inquiry into theArmenian Genocide of 1915” Richard G. Hovannisian, (der.), TheArmenian Genocide in Perspective, içinde (New Brunswick: TransactionPublishers, 1986).

Miller, Donald E. ve Lorna Touryan Miller, “Memory and Identity across theGenerations: A Case Study of Armenian Survivors and Their Progeny”,Qualitative Sociology, Cilt 14, Sayı 1, 1991.

Miller, Donald E. ve L. Touryan Miller, Survivors: An Oral History of theArmenian Genocide (Berkeley: University of California Press, 1999).

Morgenthau, Henry, Ambassador Morgenthau’s Story (New York: Doubleday,Page & Company, 1918).

Özdemir, Hikmet, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık, YusufHalaçoğlu, Ermeniler: Sürgün ve Göç, 4. Baskı (Ankara: Türk TarihKurumu Basımevi, 2010).

Panossian, Razmik, The Armenians: From Kings and Priests to Merchants andCommissars(New York: Columbia University Press, 2006).

Pattie, Susan P., ‘Armenians in Diaspora’, Edmund Herzig, MarinaKurkchiyan, (der.), The Armenians Past and Present in the Making ofNational Identity (London and New York: Routledge, 2005).


Payaslian, Simon, “The United States Response to the Armenian Genocide”,Richard G. Hovannisian, (der.), Looking Backward, Moving Forward:Confronting the Armenian Genocide (New Brunswick: TransactionPublishers, 2006).

Rubenstein, Richard L., “Jihad and Genocide: The Case of the Armenians”,Steven Leonard Jacobs, (der), Confronting Genocide: Judaism, Christianity,Islam, içinde (Lanham: Lexington Books, 2009).

Salomon, Gavriel, “A Narrative-Based View of Coexistence Education”,Journal of Social Issues, Cilt 60, Sayı 2, 2004.

Weitz, Eric D., A Century of Genocide: Utopias of Race and Nation (Princetonand Oxford: Princeton University Press, 2003).

Zürcher, Erik Jan, Turkey: A Modern History (London and New York: I. B.Tauris, 2004).



Öz: Ermeni sorunu konusunda Parlamento kararlarıyla ilgili haberler veözellikle İngiliz basınındaki yansımaları, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinintemel parametreleri açısından önemlidir. Basın geçmişte olduğu gibigünümüzde de ülkelerin bazı sorunlar karşısındaki tutum ve politikalarınıgöstermesi ve ilgili ülkelerin soruna nasıl yaklaştıkları hakkında fikirvermesi açısından önem arz etmektedir. Ayrıca uzun vadede soykırımiddialarını kabul eden ülkelerin sayılarının artış veya azalma göstermesininTürkiye-Ermenistan ilişkilerine yansımaları da oldukça dikkat çekicidir. Buçerçevede bu çalışma kapsamında BYEGM arşivinde 1982-2007 yıllarınadair İngiliz basınında Ermeni sorununa dair haberler incelenecektir.Buradan hareketle söz konusu ülke basınında konuyla ilgili yer alanhaberlerin hangi dönemlerde artış ve azalma gösterdiği, mevzubahisdalgalanmanın ortaya çıkmasında etkili olan gelişmeler ve bu haberleriniçeriklerine dair birtakım değerlendirmelerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Ermeni Sorunu, BYEGM, İngiliz Basını, Reuter, TheTimes, The Observer.

Abstract: News publications and articles about parliamentary decisionswith regard to the Armenian issue and their reflections in the British mediaare important in terms of the basic parameters of Turkey-Armenia relations.Thus, media as a whole is critical in displaying the reactions and policiesof states on particular issues and how they perceive these issues. Moreoever,it is important how an increase of decrease in the rate of parliamantarydecisions that acknowledge the Armenian genocide allegations would affectTurkey-Armenia relations in the long-term. In that context, this article

PARLAMENTO KARARLARININ ALINDIĞI DÖNEMDE

İNGİLİZ BASINI (1982-2007)*(BRITISH PRESS DURING PARLIAMENTARY DECISIONS

ON THE ARMENIAN ISSUE (1982-2007))

Doç. Dr. Yıldız DEVECİ BOZKUŞAnkara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi,

İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi,Ermeni Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı

[email protected]

* Bu çalışma Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde hazırlanan ve 2011 yılında kabuledilen Parlamento Kararları Çerçevesinde Soykırım İddialarının Yabancı Basında Yeniden İnşaası(1965-2007) konulu doktora tezinden üretilmiştir.

52



evaluates the publications in the British press on Armenian issue in DirectorateGeneral of Press and Information of the Republic of Turkey Office of the PMarchives between 1982-2007. The article explores why, how and when thepublications on Armenian issue show increase or decrease, the factors thatinfluence such trends and the content of these publications in the press

Keywords: Armenian issue, Directorate General of Press and Information ofthe Republic of Turkey Office of the PM, British press, Reuter, The Times, TheObserver

53

1 Almanya, İtalya ve Japonya’dan oluşan Mihver Devletleri karşısında, İngiltere ve Fransa bir sürebekleyerek Milletler Cemiyeti’nin silahsızlanma kararına bağlı kaldılar. Almanya ve İtalya’nın hızlasilahlanması karşısında, aralarında anlaşarak Müttefik Devletler birliğini oluşturdular. Hitler,ülkesinde kazandığı siyasal ve ekonomik başarılardan güç alarak, Avrupa devletlerinden istekleriniartırdı. Versailes Antlaşması’nı tanımadığını ilan etti. Polonya’dan Danzig limanını geri almak içinhazırlıklara bağladı. Sovyetler Birliği ile bir saldırmazlık antlaşması imzaladı. Sonra Polonya’ya savaşaçtı.(1 Eylül 1939). Polonya’ya daha önceden yardım yapacakları konusunda bir antlaşma yapanİngiltere ve Fransa’da Almanya’ya karşı savaşa girdiler. Böylece İkinci Dünya Savaşı başlamış oldu.Fatma Güngören, SSCB Dışişleri Bakanlığı Almanya Dışişleri Bakanlığı Belgeleri, İkinci DünyaSavaşı’nda Türkiye Üzerine Gizli Pazarlıklar (1939-1944), (İstanbul: Örgün Yayınevi, 2003), 253.

2 Büyük Savaş II. Dünya Savaşı Tarihi, Çev: Fikret Arıt, (İstanbul: Milliyet Yayınları, 1974), 9-10,Ayrıca bkz. Kazım Karabekir, CHP Grup Tartışmaları Ankara’da Savaş Rüzgârları II. Dünya Savaşı,(İstanbul: Emre Yayınları, 5. Baskı, İstanbul, 2000).

3 “Soğuk Savaş” terimi ilk defa 1947’de Bernard Mannes Baruch (1870-1965) tarafından kullanılmıştır.

Parlamento Kararlarının Alındığı Dönemde İngiliz Basını (1982-2007)


Giriş:

II. Dünya Savaşı’nın ardından SSCB’nin Orta, Doğu ve GüneydoğuAvrupa’daki etkisini arttırma yönündeki çalışmalarının hız kazanması baştaABD ve Avrupa’nın Batı kesimlerinde büyük endişeye neden olmuştur. İkikutuplu dünya düzeninde Doğu Bloku “komünizm.” Batı Bloku ise“kapitalizm-liberalizm-demokrasi” ile simgelenmekte ve bu iki ideolojiarasındaki büyük mücadele de Soğuk Savaş’ı yansıtmaktadır. II. DünyaSavaşında Almanya ve İtalya mihveri, yani Roma-Berlin ittifakınıoluşturmuşlar ve Japonya’nın da bu ittifaka katılması ile dünya adeta ikiyebölünmüştür.1 Bazı araştırmacılar ise II. Dünya Savaşı’nın dünya barışının vedengesinin kurulması için, I. Dünya Savaşı’ndan daha fazla yardımcıolmadığını öne sürmektedirler. Bu çerçevede II. Dünya Savaşınının komünistgenişlemesi için sağladığı büyük imkânla Sovyetler Birliği’ni dünyanın ikincibüyük gücü olarak ortaya çıkardığı iddia edilmekte ve komünizm ideolojisinindünyaya yayılması konusundaki kararlı çalışmaların Soğuk Savaşıdoğurduğunu ifade etmektedirler.2

Savaş sonrasında iki “süper” devletin çevresinde kümelenecek siyasetodaklanmaları ile beliren iki kutuplu dünyayı ifade eden “Soğuk Savaş”ın3

etkisi 1945-1991 yıları arasında özellikle siyaset, psikoloji, ekonomi, bilim veteknoloji alanlarında kendini hissettirmiştir. Birinci Dünya Savaşı’nın sonundayeni dünya düzenine yön veren İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya, 1918’demerkezi imparatorluklar karşısında zafer kazandılar. Ancak 1918 tarihli WilsonPrensipleri’nin hayata geçirilmesi, iki dünya savaşları sürecinde DoğuAvrupa’da, Ortadoğu, Afrika ve Asya’da uygulanırken birçok problemi deberaberinde getirecekti: “Britanya, Fransa, İtalya ve Japon imparatorlukları,1918’de Merkezi güçler karşısında zafer kazandıkları ve Wilson’un 1919’dayeni bir dünya düzeni konusundaki görüşlerini engelledikleri için, bumilliyetçilik kımıldanışları ancak seçici bir tutumla teşvik edildi. Avrupalı

54

4 Paul Kennedy, Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, 16. Yüzyıldan Günümüze Ekonomik Değişim veAskeri Çatışmalar, Çev: Birtane Karanakçı, (İstanbul: Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, 10. Baskı,2005) 465-466. Paul Kennedy, Sander ve Hobsbawm’dan farklı olarak Soğuk Savaşı “son bin beş yüzyıl içinde kıyaslanabilir nitelikte hiçbir şey olmadığı ve savaştan sonraki global güç dengesini savaşöncesininkinden tümüyle farklı” olarak yorumlayarak şöyle demiştir; “Aslında olan şuydu, 20. yüzyılgüç politikalarındaki önemli yeni bir başka eğilimle etkileşim içine giriyordu-dünyanın politik açıdanbölünmesi ile. 1900 dolaylarında egemen olan sosyal Darwinci ve emperyalist hava içinde, tümgücün, sayıları giderek azalan dünya başkentlerinde yığılmakta olduğunu düşünmek kolaydı. Ama Batıemperyalizminin kendini bilmezliği ve hırsı, kendi kendisini yok edecek tohumları da içinde taşıyordu;Cecil Rhodes’un ya da Pan-Slavların ya da Avusturya-Macaristan askeri yetkililerinin abartılı mil-liyetçiliği, Boerler, Polonyalılar, Finliler arasında tepkilere yol açmıştı; Almanya ve İtalya’da birliksağlanmasını ya da Müttefiklerin 1914’te Belçika’ya yardım kararını haklı çıkarmak için yayılan,ulusların kendi kaderlerini kendilerinin belirlemesine ilişkin görüşler, durmak nedir bilmeden, doğuyave güneye doğru, Mısır’a, Hindistan’a Çinhindi’ne sızdı”. Kennedy, Büyük Güçlerin Yükseliş veÇöküşleri, 16. Yüzyıldan Günümüze Ekonomik Değişim ve Askeri Çatışmalar, 426.

5 Eric Hobsbawm, Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılıklar Çağı, Çev: Yavuz Alogan, (İstanbul: EverestYayınları, 2006), 302.

6 Stephen J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980, Çev: Savaş Aktur, (Ankara: Dost KitabeviYayınları, 2002), 309-312. Stephen J. Lee’nin de dikkat çektiği gibi, Soğuk Savaş Almanya’ya karşıverilen mücadelenin son aşamasında ortaya çıktıysa da, yüzyılın ikinci on yılına denk geri gidenkökenlere sahipti ve savaşta “askeri güvenliğe dair kaygılar” önemli yer tutmaktaydı.



oldukları ve böylece “uygarlaşmış” sayıldıkları için doğu Avrupa halklarınakendi kaderlerini belirleme hakkını vermek iyi bir şeydi; ama bu ilkeleri,emperyalist güçlerin topraklarını genişlettikleri ve bağımsızlık hareketlerinibastırdıkları Ortadoğu’ya, Afrika’ya ya da Asya’ya yaymak iyi bir şeydeğildi.”4

Kimi araştırmacılar Soğuk Savaş’ın aslında iki güçlü ülkenin kutuplaşmasıneticesinde ortaya çıktığını düşünmektedir. Eric Hobsbawm da bu yazarlararasında yer almakta ve ABD ile SSCB’nin oluşturduğu kamplaşmanın SoğukSavaş’ın temel sebepleri arasında yer aldığına işaret etmektedir. Hobsbawmbu dönemi, İkinci Dünya Savaşı’ndan çıkan iki süper gücün “Soğuk Savaş”denilen bir mücadele içinde sürekli karşı karşıya gelmesi olarak tanımlar.5

Stephen J. Lee ise birçok araştırmacıdan farklı olarak Soğuk Savaş’ın aslındatemelinde nükleer silahlanma olduğuna vurgu yapar; “Soğuk Savaş, savunmapaktları olarak nükleer silahlarla donanmış ve koruma alanları çerçevesindeörgütlenmiş iki güç bloğunun karşı karşıya gelmesini tanımlamak üzerekullanılan bir terimdir.”6

Sovyet Bloğu ülkeleri ile Batılı güçler arasında 1945’den 1990’lı yıllara kadardevam etmiş olan uluslararası siyasi ve askeri gerginlik sürecinde Soykırımiddialarında da bir söylem değişikliği yaşanmıştır. I. Dünya Savaşı sonundauluslararası hukuki antlaşmalarla sona erdirilen Ermeni sorunu (Kars, LozanAntlaşmaları gibi), Soğuk savaşın ardından yeni bir söylem adı altındauluslararası kamuoyunda sorun olarak yeniden gündemde yer almıştır. İlkolarak soykırım iddialarının 50. yılı etkinlikleri çerçevesinde konu yeniden

55

7 2007 yılının ardından Bolivya, Çek Cumhuriyeti, Avusturya, Brezilya, Suriye, Bulgaristan,Lüksemburg, Paraguay, Almanya tarafından da benzer kararlar alınmıştır.

8 Martin Walker, Basının Gücü, Çev: Gülden Şen, (İstanbul: Milliyet Yayınları, 1999), 39-77, GazeteninResmi Web Sitesi: http://www.thetimes.co.uk/tto/news, http://en.wikipedia.org/wiki/The_Times,G.T.10.08.2010.



gündeme getirilmiştir. 50. yıl etkinliklerinin ardından 1965 yılında ilk kezUruguay’ın soykırımı resmen kabul etmesinin ardından 2007 yılına kadar 19ülke parlamentosunda soykırım iddiaları resmen kabul edilmiştir. Bu ülkelerUruguay – 1965, 2004, 2005, Kıbrıs Rum Yönetimi – 1982, Arjantin – 1993,2003, 2004, 2005, Rusya – 1995, 2005, Kanada – 1996, 2000, 2004, Yunanistan– 1996, Lübnan – 1997, 2000, Belçika – 1998, İtalya – 2000, Vatikan – 2000,Fransa – 2001, İsviçre – 2003, Slovakya – 2004, Hollanda – 2004, Polonya –2005, Almanya – 2005, Venezuela – 2005, Litvanya – 2005, Şili_2007tarihlidir.7

1982-2007 Yılları Arasında İngiliz Basını

Ermeni soykırımı iddialarının resmi olarak kabul edilmediği ülkelerden biriİngiltere’dir. Bu nedenle İngiltere’nin geçmişten itibaren soruna yaklaşımıönemli bir fark yaratmaktadır. Fransa ve Almanya tarafından soykırımiddialarının resmen kabul edildiği ve ABD’de ise çok sayıda Eyalette bu yöndekararların alındığı göz önüne alındığında, İngiltere’nin yaklaşımının diğerAvrupa devletlerinden farklı olduğu görülür.

BYEGM (Basın, Yayın, Enformasyon Genel Müdürlüğü) arşivinde 1982-2007tarihleri arasında 15 basın yayın organı incelenmiştir. Bunlar The Economist,BBC, Reuters, Financial Times, The Independent, The Guardian, The Observer,The Times, Londra Radyosu, International Herald Tribune, The SundayTelegraph, The Daily Telegraph, Open Democracy, The Sunday Times ve Jane’sInformation Group’dur. Ermeni iddialarıyla ilgili olarak söz konusu yayınlardatoplam 309 haber tespit edilmiştir.

İngiliz basınındaki yayın organlarından The Times, ilk kez 1875 yılında TheDaily Universal Register adıyla günlük olarak Britanya’da yayın hayatınabaşlamıştır. Amacı, Amerika Bağımsızlık Savaşı sırasında korsanların elinedüşen gemiler yüzünden mahvolan sigortacı John Walter’in durumunayardımcı olmaktı. Gazete kendini şöyle tanımlıyordu: “Gününün belgesi, hertür bilginin sadık defteri; herhangi bir konuya saplanıp kalmamalı; aksine, herdamağa yönelik bir şeyler içermelidir.”8 The Times’ın editörlüğünü 1785–1803yılları arasında John Walter, 1803–1812 yıllarında John Walter II, 1812–1816döneminde John Stoddart, 1817–1841 yıllarında Thomas Barnes yapmıştır.

56

9 http://us.macmillan.com/author/jamesharding

10 Gazetenin Resmi Web Sitesi: http://www.guardian.co.uk

11 Gazetenin Resmi Sitesi: http://www.independent.co.uk , G.T. 10.08.2010.

12 Gazetenin Resmi Web Sitesi: http://www.ft.com/home/uk, G.T.10.08.2010.

13 Gazetenin Resmi Web Sitesi: http://www.economist.com, G.T.10.08.2010.



Daha sonra uzun bir dönem editörlük görevini 1841–1877 arasında JohnDelane, 1877–1884’te Thomas Chenery ve 1884–1912’te ise George EarleBuckle yürütmüştür. 2007 yılından itibaren gazetenin editörlüğü JamesHarding tarafından yürütülmektedir.9

Guardian Media Group bünyesinde yayın yapan The Guardian, ilk kez 1821yılında John Edward Taylor yönetiminde yayın hayatına başlayan gazeteninadı 1959 yılına kadar The Manchester Guardian adı ile bilinmekteydi. 1964yılından itibaren Londra merkezli yayına devam eden gazete bazı anketsonuçlarına göre politik açıdan özellikle sol kanada yakın okurlarca takipedilmekte ve gazetedeki makalelerin çoğunluğunun liberal ile sol kanat arasıdeğişen politik bakış açılarını taşıdığı öne sürülmektedir.10 Türkçe karşılığıBağımsız olan The Independent gazetesinden de İngiliz basını çerçevesindeyararlanılmıştır. Sol bir çizgiyi izleyen gazete 1986 yılında Andreas WhittamSmith, Stephen Glover ve Matthew Symonds tarafından kurulmuş, BirleşikKrallık’da günlük olarak yayımlanmakta ve en geniş sirkülasyona sahip ulusalgazetedir.11

İngiliz basınında günlük gazetelerin dışında yararlanılan bir diğer kaynak daekonomi gazeteleridir. Bu çerçevede Financial Times (FT)’da da Ermenimeselesiyle ilgili haberler yayınlanmıştır. Uluslararası İngiliz iş gazetesi olanFinancial Times, Londra’da günlük olarak yayımlanmakta ve periyodik olarak24 yerde basılmaktadır. Financial Times’ın ana rakibi New York’ta basılanWall Street Journal gazetesidir. James Sheridan ve kardeşi tarafından 1888yılında kurulan Financial Times, uzun yıllar bu alanda en iyi olan diğer dörtgazeteyle yarışmış ve sonunda 1945 yılında Financial News’in kurulmasıylabunlar son bulmuştur. FT, iş ve mali haberleri yayınlamakta uzmanlaşmış vealanında en iyisi olmayı başarmış bir gazetedir. Gazete ayrıca Londra MenkulDeğerler Borsası (London Stock Exchange) ve dünya pazarlarında kullanılantek mali gazete olma özelliğini de bulundurmaktadır.12

Ekonomi gazeteleri bağlamında incelenen bir diğer gazete de TheEconomist’dir. Londra merkezli gazete “The Economist Newspaper Ltd.”insahibi olduğu haftalık haber, uluslararası ilişkiler ve ekonomi dergisidir. 1843yılında James Wilson tarafından kurulmuştur. The Economist kendisini birgazete olarak tanımlasa da dergi formatında basılan bir yayındır.13

57

14 Gazetenin Resmi Web Sitesi: http://observer.guardian.co.uk, G.T.10.08.2010.

15 Haber Ajansının Resmi Web Sitesi: http://www.reuters.com, http://en.wikipedia.org/wiki/Reuters , G.T. 10.08.2010.

16 BBC Resmi Web Sitesi: http://www.bbc.co.uk, http://www.bbc.co.uk/historyofthebbc, G.T.10.08.2010.

17 “Osmanlı Arşivleri Açılacak,” Reuter, 3 Ocak 1989, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 1-2.



Çalışma kapsamında günlük gazetelerin yanısıra The Guardian Weekly gibihaftalık yayınlanan İngiliz gazetelerinden de yararlanılmıştır. Türkçe karşılığıGözlemci olan The Observer, ilk kez W.S. Bourne tarafından 1791’de yayınhayatına başlamıştır. İngiltere’de Pazar günleri yayımlanmakta olan gazeteliberal/sosyal demokrat bir çizgidedir.14

İngiliz basınında bazı haber ajanslarından da yararlanılmıştır. Dünya çapındagazetelere ve uydu yayınlarına yolladığı haber raporları ile tanınan Reutersönemli bir İngiliz haber ajansıdır. Buna rağmen haber raporlarından elde ettiğigelir, toplam gelirinin sadece %10’unu oluşturmaktadır. Şirket temeldeborsalardan finansal bilgiler ve ticari ürünlerin bilgilerini tedarik etmeyeodaklanmıştır. 1850 yılında Paul Julius Reuter tarafından Almanya’nın Aachenkentinde kurulmuştur.15

Gazete ve dergilerin dışında radyo ve televizyon yayınlarından dayararlanılmıştır. Özellikle BBC ve Londra Radyosu’nda Ermeni meselesiyleilgili oldukça fazla habere yer verilmektedir. İngiltere’de devlet desteğiyleçalışan ve kısa adı BBC olan British Broadcasting Corporation’un kurucusuJohn Reith’dır. 1930’lu yıllarda John Logie Baird önderliğinde radyoyayınından ilk televizyon yayınına başlanmıştır. 1940’lı yıllarda ise II. DünyaSavaşı’nın patlak vermesiyle BBC radyosunun haberleri dinleyici sayısındaciddi bir artışın yaşanmasına neden olmuştur. Bu dönem BBC yayınlarınınobjektif ve bağımsız oluşu dünya gazetecilik tarih için de bir kırılma noktasıoluşturmuştur. 1950’li ve 1960’lı yıllarla birlikte BBC televizyonu giderekdaha fazla radyonun yerini almaya başlamıştır. 1990 yılında dijital yayınageçen BBC, 2000’li yıllarda ise giderek globalleşen bir yayın kuruluşu halinegelmiştir.16

Ermeni iddialarıyla ilgili olarak BYEGM arşivinde İngiliz basınına dair3 Ocak-30 Aralık 1989 yılına ait 52 haber yer almıştır. “Osmanlı ArşivleriAçılacak” başlıklı ilk haberde dönemin Dışişleri Bakanı Mesut Yılmaz’ınErmeni iddialarının kapsamlı bir araştırmasının yapılabilmesi için arşivlerinaraştırmacıların hizmetine açılacağı konu edinilmiştir.17 Aynı konuyla ilgiliolarak Reuter’da yayınlanan haberde de Türkiye’nin arşivleri açarak

58

18 “Türkiye, Osmanlı Arşivlerini Açmakla Ermeni Soykırımı İddialarını Çürütmeyi Ümit Ediyor,”Reuter, 3 Ocak 1989, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 2-3.

19 “Türkiye, Osmanlı Arşivlerini Açıyor,” The Guardian, 3 Ocak 1989, 4-5, “Osmanlı ArşiviTarihçilere Açılıyor,” Londra Radyosu, 3 Ocak 1989, 6, “Türkiye, Osmanlı Arşivlerininİncelenmesine İzin Veriyor,” BBC, 3 Ocak 1989, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 6-8.

20 “Osmanlı Arşivleri Konusunda Kuyumcuyan ve Soysal İle Yapılan Mülakat,” BBC, 3 Ocak 1989,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 8-10.

21 “Osmanlı Arşivlerinin Açılmasına Yabancı Tarihçilerin Tepkileri,” Londra Radyosu, 3 Ocak 1989,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 12-14.



soykırım iddialarını çürütmeyi amaçladığı dile getirilmiştir.18 TheGuardian’de aynı konuya “Osmanlının aleyhindeki katliam suçlamalarındankurtulma çabası” ifadeleriyle yer vermiştir. Benzer içerikli haberler LondraRadyosu ve BBC’de de yer almıştır.19 Osmanlı arşivlerinin açılması sözkonusu dönemde İngiliz basınında oldukça yankı bulmuş ve bu konuda bazımülakatlara yer verilmiştir. Örneğin, Ermeni Ekonomist Arman Kuyumcuyanile arşivlerin açılması konulu uzun bir röportaj gerçekleştirilmiştir.

Kuyumcuyan arşivlerin açılmasının tekbaşına yeterli olamayacağı, açılan arşivlerdede araştırmacıların tamamen Türk tezlerinisavunan belgeleri bulabilecekleri, Ermenisoykırımının 1890’dan başlayıp 1920’liyıllara kadar devam ettiğine dikkat çekmiştir.Konuyla ilgili Mümtaz Soysal iseröportajında ortaya çıkan katliamların aslında19.yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkanmilliyetçilik akımı ve I. Dünya Savaşı’nınşartları nedeniyle meydana geldiğini, 1915Olayları’nın Nazi Almanya’sının Yahudilereuyguladığı soykırım ile aynı kefeyekonmaması gerektiğine vurgu yapmıştır.20

Aynı konuya Londra Radyosu’nda da yer verilmiş ve Mesut Yılmaz’ın arşivlerinaçılmasıyla ilgili haberine geniş yer verilerek konuyla ilgili yabancı tarihçileringörüşüne de değinilmektedir. Konuyla ilgili Washington’daki TürkiyeAraştırmaları Enstitüsü Müdürü Dr. Heath Lowry’nin gelişmeyi cesaret vericiolarak değerlendirdiği, ancak Genelkurmay Başkanlığı arşivinin de açılmasıgerektiğine vurgu yaparken, Türkiye uzmanı Andrew Mango ise ortaya çıkacakyeni belgelerin özellikle Ermeni tezine yakın tarihçilerin ilgisini çekeceğininaltını çizmiştir.21 Arşivlerin açılması hususunun Londra Radyosu’nda geniş yeraldığı, bazı bilim adamlarının bütün belgelerin kullanıma açılıp açılmayacağıylailgili endişelerinin bulunduğunu, arşivlerin sadece konuyla ilgili araştırma yapan

Osmanlı arşivlerininaçılması söz konusu

dönemde İngiliz basınındaoldukça yankı bulmuş ve

bu konuda bazımülakatlara yer

verilmiştir. Örneğin,Ermeni Ekonomist ArmanKuyumcuyan ile arşivlerinaçılması konulu uzun bir

röportajgerçekleştirilmiştir.

59

22 “Arşiv Tartışmalarının Sonuçlanacağı Umuluyor,” Londra Radyosu, 4 Ocak 1989, “OsmanlıArşivlerinin Açılması Kararına Tepkiler,” Londra Radyosu, 4 Ocak 1989, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 16-18.

23 “Türk Hükümeti, ABD’deki Ermeni Toplumunu Suçladı,” Londra Radyosu, 6 Ocak 1989, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 29.

24 “Arşivler, Osmanlı Mirasının İhtişamını Yansıtıyor,” Reuter, 11 Ocak 1989, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 30-32.

25 “Osmanlı Arşivleri,” BBC, 24 Ocak 1989, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 38-40.

26 “Türkiye, 100 Milyon Kadar Belgeyi İçeren Osmanlı Arşivini Açtı,” Reuter, 12 Mayıs 1989, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 53.

27 “Türkler, Ermeni Arşivlerini Kısmen Açıyor,” The Guardian, 17 Mayıs 1989, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 57-58.

28 “ABD İle Türkiye Arasında Soğuk Rüzgarlar,” Londra Radyosu, 11 Ekim 1989, 70-71, “ErmeniTasarısı, Türkiye-ABD İlişkilerinde Yeni Bir Gerginliğe Yol Açtı,” Londra Radyosu, 11 Ekim 1989,“Türkiye, Ermeni Tasarısı Konusunda ABD’yi Uyardı,” Reuter, 11 Ekim 1989, BYEGM Yayınları,Dış Basında Ermeniler, Ankara, 70-73.



tarihçilere açılmasının tepki aldığı ifade edilmiştir.22 Londra Radyosu’nda bu kezTürk Hükümeti’nin ABD’de yaşayan Ermenileri Sovyet ErmenistanCumhuriyeti’ndeki deprem dolayısıyla bu felaketin yarattığı sempatidenyararlanmaya çalışmakla suçladığı konu edinilmiştir.23

Reuter de, açılacak olan arşivin Ermeni sorunuyla ilgili çalışacakaraştırmacılara büyük bir kaynak sağlayacak nitelikte olduğuna dikkatçekmiştir.24 BBC ise arşivlerin açılması kararının tarihçiler arasındamemnuniyetle karşılandığını dile getirmiştir.25 1989 yılının Mayıs ayınagelindiğinde, Reuter haber ajansında bu kez 100 milyon belgeyi içeren arşivinkullanıcıların hizmetine açıldığı konulu bir haber yayınlanmıştır.26 TheGuardian’ın Türkiye’nin kullanıma açtığı Osmanlı arşivlerinin aslında konuylailgili tüm belgeleri kapsamadığını, yine de Türkiye’nin diğer ülkeler ileilişkilerini etkileyebilecek belgeleri ortaya koyması bakımından dikkate değerolduğunu, fakat belgeleri kullanma izninin sınırlı sayıdaki kişilere verilmesinieleştirdiğini söylemek mümkündür.27 Bu yönüyle gerek İngiliz gerekse ABDbasını Türkiye’nin arşivlerini açmasını olumlu karşılayarak, Türkiye’yidestekleyen haberler yayınlamışlardır.

Londra Radyosu’nda ayrıca, ABD’de 24 Nisan’ın 1915-1923 yıllarındaOsmanlı İmparatorluğu ile Ermeniler arasında yaşanan olayların resmenanılacağı gün olarak kabul edilmesi için ABD Kongresi’nde yürütülençalışmaların Türkiye-ABD ilişkilerini olumsuz etkileyeceği ve Türkiye’ninkonuyla ilgili olarak ABD’yi uyardığı dile getirilmiştir.28 ABD Kongresi’nesunulan tasarıyla ilgili olarak Cumhurbaşkanı Kenan Evren’in Başkan GeorgeBush’a bir mektup gönderdiği ve iki ülke ilişkilerinin tasarıdan olumsuz

60

29 “Evren, Bush’a Gönderdiği Mektupta, Ermeni Yanlısı Kararın Kongre’de Onaylanmasının Önlenmesi-ni İstedi,” Reuter, 13 Ekim 1989, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 76-77.

30 “Ermeni Tasarısı İle İlgili Murat Sungar’la Yapılan Söyleşi,” Londra Radyosu, 13 Ekim 1989,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 79-80.

31 “Ermeni Karar Tasarısı, ABD Senatosu Adalet Komisyonu’nda Kabul Edildi,” Reuter, 18 Ekim 1989,84, “Türkiye, Ermeni Tasarısının Durdurulması İçin ABD Yönetimi’nin Etkili Tutum İzlemesiniİstedi,” Reuter, 18 Ekim 1989, 84-85, “Türkiye, Karşı Kampanya Başlattı,” Reuter, 18 Ekim 1989,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 87-88.

32 “Ermeni Karar Tasarısı Kabul Edildi,” Londra Radyosu, 18 Ekim 1989, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 94.

33 “ABD Dışişleri Bakanlığı, Ermeni Tasarısına Karşı Çıkıyor,” Londra Radyosu, 19 Ekim 1989, 98,“Ermeni Tasarısının Senato Adalet Komisyonu’ndan Geçmesi Türk-Amerikan İlişkilerinde GerginliğeYol Açtı,” Londra Radyosu, 19 Ekim 1989, 98-99, “Türkiye, Ermeni Tasarısı Konusundaki AmerikanYönetiminin Tavrını Nasıl Değerlendiriyor,” Londra Radyosu, 19 Ekim 1989, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 100-101.



etkileneceği ifade edilmiştir.29 Tasarıyla ilgili Dışişleri Bakanlığı sözcüsü MuratSungar ile yapılan söyleşide benzer şekilde tasarının iki ülke ilişkilerine etkisive tasarının onaylanmasının Ermeni terörizmini doğrudan destekleyeceğikonuları üzerinde durulmuştur.30

İngilizlerin Ermeni Sorunu’na olan ilgisi sadece Türkler ve Ermenilerle sınırlıkalmamış, ABD’de Ermenilerle ilgili olarak görüşülen kararlarlara da İngilizbasınında geniş yer verilmiştir. Aslında bu tutum sadece ABD basını ile değildiğer ülke basınlarında da izlendiğini Ermeni meselesiyle ilgili önemli birgelişme karşısında neredeyse tüm dünya basınının kimi uzun kimi kısa olmaküzere konuya dair haberlere yer verdiğini söylemek mümkündür.

ABD Senatosu’na sunulan kararın Adalet Komisyonu’nda kabul edildiği,Türkiye’nin konuyla ilgili ABD yönetimine baskı uyguladığı ve Türkiye’nintasarıya karşı bir kampanya başlattığı haberleri yer almıştır.31 LondraRadyosu’nda bu kez tasarının ABD Senatosu tarafından kabul edildiği ancakkararın Türkiye ile ilişkilere etkisi konusunda çekinceleri olduğu dilegetirilmiştir.32 Reuter, ABD Kongresi’nin Türkiye’yi hayal kırıklığınauğrattığını, kongrenin ise önemli bir NATO müttefiki olan Türkiye’ningücenmemesini ümit ettiklerini konu edinmiştir. ABD Dışişleri Bakanlığı’nınTürkiye ile ilişkiler nedeniyle tasarıya karşı çıktığı ve tasarının iki ülkeilişkilerinde gerginliğe neden olduğu belirtilmiştir. Tasarının kabuledilmesinin ardından Türkiye’nin ABD yönetiminin bu tavrını nasıldeğerlendirdiğine dair gazeteci Nur Batur’la gerçekleştirilen söyleşiye de yerverilmiştir. Batur, ABD Başkanı ve Dışişleri Bakanlığı’nın tasarıya karşıolmasına rağmen onaylanmasının Bush yönetiminin geç hareketegeçmesinden kaynaklandığını ifade etmiştir.33 ABD Senatosu’nun kararıylailgili olarak Türkiye’nin Bush yönetimini suçladığı, tasarının onaylanmasınıABD’deki Yahudi lobisinin engellediği, öte yandan İsrail Başbakanı İzhak

61

34 “Türkiye, Bush Yönetimini, Ermeni Tasarısı Konusunda Aktif Bir Şekilde Gayret GöstermemekleSuçluyor,” Londra Radyosu, 22 Ekim 1989, 108-109, “Ermeni Tasarısına, Türkiye’nin TepkisiArdından, Yahudi Lobisinin Engel Olmaya Çalıştığı Anlaşıldı,” Londra Radyosu, 22 Ekim 1989, 110-111, “Şamir, Ermeni Tasarısına Karşı Durmayacağını Söyledi,” Reuter, 23 Ekim 1989, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 111-112.

35 “Ermeniler Konusunda İsrail’in Yaptığı Gaf,” The Guardian, 25 Ekim 1989, 112-113, “Türkiye,Amerikan Üslerine Yaptırımlar Getiriyor,” The Guardian, 26 Ekim 1989, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 113-114.

36 “Türkiye’nin İleri Sürdüğü Önlemler, Amerikan Yönetimini Endişelendirdi,” Londra Radyosu, 26Ekim 1989, 120-121, “Türkiye, Geçici Önlemler Alacağını Bildirdi,” Reuter, 27 Ekim 1989, 122-123,“Türkiye, Bush Yönetiminin Ermeni Tasarısına Karşı Aktif Olmasını İstedi,” Reuter, 27 Ekim 1989,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 123-124.

37 “Washington, Kısıtlamaların Kaldırılmasını İstedi,” Londra Radyosu, 27 Ekim 1989, 124,“Türkiye’nin ABD İle Savunma ve Ekonomik İşbirliği Antlaşmasını Yeniden Gözden GeçireceğiBildiriliyor,” Londra Radyosu, 29 Ekim 1989, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara,127.



Şamir’in ise tasarıya karşı durmayacakları yönünde açıklamada bulunduğuifade edilmiştir.34

Yahudi lobisinin Ermeni iddialarıyla ilgili tasarıyı engelleme yönünde çabasarf ettiklerini, açıklamalarının İsrail yönetimini zor durumda bıraktığını,Yahudi lobisinin bu tutumunda soykırımın sadece kendi toplumlarına has birolay olarak görmelerinin ve Türkiye ile ilişkilerinin önemli olduğuna işaretedilmiştir. ABD Senatosu’ndaki tasarının beraberinde ABD’ye yönelik birtakım yaptırımları da ortaya çıkardığı ve bunların İncirlikteki keşif uçuşlarısayısının azaltılması, Amerikan F-16 uçaklarının Konya’da eğitim uçuşlarınındurdurulması, İncirlik hava üssündeki askeri uçak sayısının azaltılması olduğuiddia edilmiştir.35 Türkiye’nin ABD’ye yönelik yaptırımları gündemegetirmesiyle beraber ABD yönetiminin endişelerinin artmaya başladığını, ABDDışişleri Bakanlığı, Beyaz Saray ve NATO’nun Türkiye’nin Ermeni tasarısınakarşı aldığı kararları üzüntü ile karşıladıkları ifade edilmiştir.36 Türkiye’ninABD’ye yönelik yaptırımları karşısında ABD yönetiminin ise kısıtlamalarınkaldırılması yönünde Türk hükümetine çağrıda bulunurken Türkiye ise ABDile Savunma ve Ekonomik işbirliği konularındaki antlaşmalarını yenidengözden geçireceğini açıklamıştır.37

Londra Radyosu’nda yapılan bir yayında tasarıyla ilgili siyasetçiler vetarihçiler arasında bazı görüş farklılıklarının bulunduğu ifade edilmiştir. Bubağlamda konuyla ilgili olarak Andrew Mango, Nilüfer Yalçın, RichardHovanisyan, Büyükelçi İsmail Soysal, Christopher Ropper, Metin Toker veJustin McCarthy’nin görüşlerine yer verilmiştir. McCarthy, tasarının Ermenimilliyetçilerinin görüşünü yansıttığını, Hovvanisyan ise 1915 Olayları’nıntehcir olarak tanımlanamayacağını, konuyla ilgili tartışmaların soykırımınvarlığı ya da yokluğu olmaması gerektiği, önemli olan soykırımın

62

38 “Ermeni Soykırımına İlişkin Tasarıya Karşı, Siyasetçilerde Olduğu Gibi, tarihçiler Arasında da GörüşFarklılıkları Var,” Londra Radyosu, 29 Ekim 1989, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 127-133.

39 “Dole, Ermeni Tasarısına Karşı Lobicilik Yapan Yahudileri Eleştirdi,” Reuter, 4 Kasım 1989, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 139-140.

40 “Türkiye, Ermeni Tasarısı Konusunda ABD’yi Bir Kez Daha Uyardı,” Reuter, 19 Kasım 1989, 153-154, “Aksu, Kürt Asileri, Ermeni Gerillalar İle İşbirliği Yapmakla Suçladı,” Reuter, 28 Kasım 1989,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 156.

41 “Türk-Amerikan İlişkilerinde Yeni Bir Gerginlik,” Londra Radyosu, 1 Aralık 1989, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 157.

42 “Türkiye’deki Çarpışmalarda Etnik Ermeniler Öldürüldü,” The Independent, 5 Aralık 1989, “Türkiye,Ermenilerle Kürtlerin Güç Birliği Yaptıklarını Öne Sürdü,” Reuter, 6 Aralık 1989, 159-160,“Türkiye’nin PKK İle ASALA’nın Birlikte Hareket Ettiği Şeklindeki Açıklamaları Batılı Diplomatlarıİkna Edemedi,” Londra Radyosu, 7 Aralık 1989, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara,160-162.



nedenlerinin ve sonuçlarının incelenmesi olduğu yönünde beyanattabulunmuştur.38

Tasarıya karşı girişimlerde bulunan Yahudi lobisinin ABDSenatosu Cumhuriyetçi Lideri Robert Dole tarafından eleştirildiğini,bu girişimin arkasında aslında İsrail Elçiliğinin bulunduğunu iddia etmiştir.39

Tasarıyla ilgili Türkiye’nin ABD’yi yeniden uyardığı, öte yandanTürk yetkililer tarafından PKK ve Ermeniler arasında bir bağlantı olduğuyönünde açıklamada da bulunulmuştur.40 Londra Radyosu’ndaTürk Hükümeti’nin Kongre’deki tasarıyı durdurmak için aldığı tedbirlerinTürk-Amerikan ilişkilerinde yeni bir gerginliğe neden olduğu da konuedinilmiştir.41

The Independent gazetesinde PKK ile Ermeniler arasında bir bağ olduğuyönünde haberlerin yer aldığı, ancak Batılı diplomatların bunun gerçekliğininsorgulanması gerektiğini ifade ettikleri belirtilmiştir.42 1989 yılına ait sonhaber, yine Londra Radyosu’nda yayınlanmıştır. Sovyet Ermenistan’ının,Türkiye-Sovyetler Birliği sınırının geçersiz olduğunu belirtip, Türkiye’dentoprak talebinde bulunmasının ardından, Türkiye’nin ciddi tepki gösterdiği,konuyla ilgili Ankara’daki bir Sovyet yetkilisinin Türkiye’ye güvenceverirken, öte yandan Azerbaycan konusunda ise Türkiye’yi uyardığıbelirtilmiştir. Konuyla ilgili olarak Sovyet yetkilisi kendilerinin Türkiye’denherhangi bir toprak taleplerinin bulunamayacağı yönündeki resmiaçıklamasının metnini burada vermekte yarar vardır:

“Çeşitli cumhuriyetler, bazen anayasamız ve yasalarımıza aykırıkararlar alabiliyorlar. Yeni kurulan Anayasa Komisyonu, bu türçelişkileri düzeltmeye çalışıyor. Ancak şunu açıkça söyleyebilirim ki,SSCB’nin, Türkiye’den toprak talebi yoktur ve gelecekte deolmayacaktır. Ermenistan, Sovyetler Birliği içinde bulunduğu sürece,

63

43 “Sovyet Yetkili, Türkiye’ye Güvence Verdi,” Londra Radyosu, 26 Aralık 1989, BYEGM Yayınları,Dış Basında Ermeniler, Ankara, 166-167.

44 “Yılmaz-Baker Görüşmesinde Ermeni Karar Tasarısı Ele Alındı,” Londra Radyosu, 13 Şubat 1990, 1-2, “Ermeni Tasarısı Hakkında Gazeteci Turan Yavuz İle Yapılan Mülakat,” Londra Radyosu, 18 Şubat1990, 2-4, “Ermeni Karar Tasarısının Görüşülmesine Başlanacak,” Londra Radyosu, 2 Şubat 1990, 7-8, “ABD Senatosu, Ermeni Soykırımı Tasarısını Görüşmeye Başladı,” Londra Radyosu, 21 Şubat1990, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 9.



Türkiye’ye karşı toprak talebi olamaz. Sovyet sınırları ile ilgilikonularda ağırlık Sovyet yüksek organlarına aittir.”43

Tablo 1

1989 yılında İngiliz basınında özellikle Ocak, Ekim ve Aralık aylarında ciddibir artış görülmektedir. Aslında normal şartlarda bu dönem basınındagünümüzde olduğu gibi Nisan ve Mayıs aylarında bir artışın olması gerekirdiancak bu aylarda neredeyse konuya dair hiç haberin yayınlanmamış olması ikihususa işaret etmektedir. Birincisi 1989 yılında halen Ermenistan’ın SovyetCumhuriyeti olması, ikincisi ise 1980’li yıllarda konunun henüz diasporatarafından etkin bir biçimde çeşitli ülke gündemine taşınmamış olunmasıylabağlantılandırılabilir.

1990’da yılında Dışişleri Bakanı Mesut Yılmaz ile ABD Dışişleri Bakanıarasında tasarıyla ilgili gerçekleştirilen görüşmeye yer verilmiştir. Yine LondraRadyosu’nda tasarının Washington’da nasıl karşılandığıyla ilgili bir röportajyayınlanmıştır. ABD’de tasarının görüşülmesiyle birlikte Türk diplomatlarınınilgili Senatörlere tasarının reddedilmesi yönünde mektuplar gönderdiği vetasarının iki ülke ilişkilerine olan etkisi üzerinde durulmuştur.44 CumhuriyetçiAzınlık lideri Robert Dole’ün ABD Senatosunda görüşülen tasarının kabul

64



edilmesi çağrısında bulunduğu, ABD’li Senatör Sam Nunn’un ise tasarınınTürk-Amerikan ilişkilerine zarar vereceğine işaret ettiği, yine tasarının lehindeve aleyhinde olan senatörlerle bir oylama yapılacağı belirtilmiştir.45

Tasarıyla ilgili Yunan lobisinin Ermeni tarafını tutarken, İsrail lobisinin iseTürkiye’den yana bir tutum sergilediğini, yine ABD’deki birçok ihracat vegüvenlik sektöründeki firmaların Türkiye ile ilişkileri göz önündebulundurarak tasarı aleyhinde görüş beyan ettikleri belirtilmiştir. Türkiye’nintasarıyla mücadele konusunda kararlı olduğunun da belirtildiği LondraRadyosunda ayrıca ABD’de tasarının oylanması için gereken çoğunluğunsağlanamaması ve durdurulmasının Türkiye’de memnuniyetle karşılandığı,ancak Robert Dole’ün bu konudaki mücadelesini devam ettireceği deaçıklanmıştır.46

Tablo 2

45 “Dole, Ermeni Tasarısının Kabul Edilmesi Çağrısında Bulundu,” Reuter, 21 Şubat 1990, 14-15,“Türkiye-ABD İlişkileri Zedelenebilir,” Reuter, 22 Şubat 1990, 21, “ABD Senatosu’nda UsulOylaması,” Londra Radyousu, 22 Şubat 1990, 22-23, “ABD Senatosu, Ermeni Karar Tasarısını GeriÇevirdi,” Reuter, 22 Şubat 1990, 27-29, “Türkiye, Tasarının Geri Çevrilmesi Konusunda İhtiyatlı,”Reuter, 23 Şubat 1990, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 37-38.

46 “Türkiye, Ermeni Tasarısı İle Mücadeleye Kararlı,” Londra Radyosu, 23 Şubat 1990, 42-43, “Türkiye,Ermeni Tasarısı İle Mücadeleye Kararlı,” Londra Radyosu, 23 Şubat 1990, 43-44, “Karar TasarısıTürkiye’ye Rahat Nefes Aldırdı,” Londra Radyosu, 24 Şubat 1990, 46-47, “Senato’daki OylamanınSonucu, Türkiye’yi Memnun Etti,” Londra Radyosu, 24 Şubat 1990, 47, “Ermeni Tasarısı İle İlgiliİkinci Oylamada Yine Sonuç Alınamadı,” Londra Radyosu, 28 Şubat 1990, 52, “ABD Senatosu, ErmeniTasarısını Yine Durdurdu,” Reuter, 28 Şubat 1990, 53, “Türkiye, ABD Aleyhtarı Tedbirleri GözdenGeçirecek,” Reuter, 28 Şubat 1990, 55-56, “Ankara, Karadan Memnun,” Londra Radyosu, 28 Şubat1990, 60-61, “Türkiye, ABD’ye Karşı Uyguladığı Bir Dizi Yaptırımı Kaldırdı,” Londra Radyosu, 1Mart 1990, 65-66, “Ermeni Tasarısı, Türkiye’nin Dış Politika Gündeminde,” Londra Radyosu, 4 Mart1990, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 74.

65

47 “ABD Temsilciler Meclisi’nde Ermeni Soykırımı Üzerine Tartışmalar,” BBC, 15 Eylül 2000, 6,“Başbakan Ecevit, Soykırım Tasarısının Kabul Edilmesini Sert Bir Biçimde Eleştirdi,” Reuter, 23Eylül 2000, 6-7, “ABD Temsilciler Meclisi Alt Komitesince Kabul Edilen Ermeni Soykırımı KararTasarısı ve Bu Konudaki Gelişmelerle İlgili Olarak Tarihçi Mete Tuncay’la Yapılan Bir Söyleşi,” BBC,25 Eylül 2000, 7-8, “Ermeni Tasarısı: Türkiye’de Duygusal Çalkantı,” Reuter, 25 Eylül 2000,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 9-10.

48 “Clinton Yönetim, ‘Ermeni Soykırımı’ Tasarısına Muhalefetini Sürdürüyor,” BBC, 26 Eylül 2000, 6-7, “ABD Yönetimi, Türkiye’ye Yönelik Suçlamalara Karşı Çıktı,” Reuter, 26 Eylül 2000, 7, “ABDDışişleri Bakanlığı, Ermeni Soykırımı İle İlgili Tasarısının Temsilciler Meclisi Alt Komitesi’nde KabulEdilmesini Eleştirdi,” BBC, 26 Eylül 2000, 7-8, “Ermenistan, ABD Temsilciler Meclisi AltKomitesi’nin, Soykırım İddialarına İlişkin Kararını Memnunlukla Karşıladı,” Reuter, 26 Eylül 2000,8, “Türk Genelkurmay Başkanı, Ermeni Karar Tasarısı Hakkında ABD’yi Eleştirdi,” Reuter, 27 Eylül2000, 8-9, “Türkler, Ermeni Tasarısını Protesto Etti,” International Herald Tribune, 27 Eylül 2000, 9,“Türkiye, Ermeni Soykırım Tasarısının Kabul Edilmesinden Dolayı Kızgın,” BBC News, 27 Eylül2000, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 9-10.



1990 yılında, 1989’dan farklı bir tablo ortaya çıkmaktadır. Bu kez Şubat-Martaylarında Ermeni meselesiyle ilgili haberlerde ciddi bir artış olduğugözlenmektedir. Bu aylarda, ABD Senatosu’nda görüşülen tasarılar haberlerinsayısının artmasında etkili olmuştur. Yine burada da Nisan ve Mayıs aylarındakonuyla ilgili herhangi bir haberin yayınlanmamış olması dikkat çekicidir.

ABD Meclisi’nde görüşülen karar 2000 yılı basınında da yer almış ve tasarınınTürk-ABD ilişkilerine etkisi ele alınmıştır. Reuter’da ise tasarıyla ilgili olarakBaşbakan Ecevit’in ABD’ye yönelik sert bir açıklamada bulunduğu vetasarının iki ülke ilişkilerini olumsuz etkileyeceğine işaret edilmiştir. Yinetasarıyla ilgili olarak tarihçi Mete Tuncay ile bir röportaj gerçekleştirildiği veTuncay’ın Osmanlı arşivlerinde 1915 Olayları’nı soykırım olarak kanıtlayacakherhangi bir belgenin çıkacağına ihtimal vermediği görülmektedir. Tuncay’ınayrıca, ABD Temsilciler Meclisi’nde bu yönde bir kararın görüşülmesinin deyanlış olduğunu ve konunun tarihi bir mesele olduğunu dolayısıylasiyasetçilerin bu konuda karar vermemesi gerektiği dile getirilmiştir. ABDSenatosu’nda görüşülen tasarıya ABD medyasında fazla ilgi gösterilmezkenTürk basınında bunun aksine sert başlıkların atıldığı, Türk diplomatlarınkonuyu talihsiz bir gelişme olarak değerlendirdiği ifade edilmiştir. Ayrıcatasarıyla ilgili olarak Türkiye’nin müttefiki ABD’yi cezalandırma yöntemininde pek doğru bir karar olmadığı yönünde bir yoruma yer verilmiştir.47

BBC kaynaklı olarak, Clinton yönetiminin ABD Temsilciler Meclisi’ndekitasarıyı engellemeye çalıştığı, ABD yönetiminin de tasarıya karşı çıktığı,Ermenistan yönetiminin ise tasarıyla ilgili gelişmelerden memnun olduğu öteyandan Genel Kurmay Başkanlığının konuyla ilgili olarak ABD’yi eleştirdiğiifade edilmiştir.48 Temsilciler Meclisi’ndeki tasarının oylanması yüzündenABD meclisinde siyasiler arasında gerginlik yaşandığı, konunun ABDTemsilciler Meclisi Uluslararası İlişkiler ve İnsan Hakları Alt Komitesi’nde degörüşülmeye başlandığı ve komitenin tasarıyı görüşmeyi ertelediği,

66

49 “ABD Temsilciler Meclisi’ndeki Ermeni Karar Tasarısının Oylanması Yüzünden Siyaset Arenası TozDuman,” Reuter, 28 Eylül 2000, 10-11, “Ermeni Soykırım Tasarısı, Uluslar arası İlişkiler KomitesiGündeminde,” BBC, 28 Eylül 2000, 11-12, “Temsilciler Meclisi Uluslar arası İlişkiler Komitesi,Ermeni Soykırımı İddialarıyla İlgili Oylamayı Erteledi,” Reuter, 29 Eylül 2000, 12-13, “ErmeniSoykırımı Tasarısıyla İlgili Oylama Ertelendi,” BBC, 29 Eylül 2000, 13-15, “Türkiye ABD’yi, ErmeniTasarısı Konusunda Uyardı,” Reuter, 30 Eylül 2000, 15, “Türkiye Parlamentosu, ABD’deki SoykırımTasarısını Topa Tuttu,” Reuter, 2 Ekim 2000, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 15-16.

50 “Türk Milletvekilleri, Ermeni Soykırım Suçlamaları Konusunda ABD’yi Uyardı,” Reuter, 5 Ekim2000i 18-19, “Türkiye’nin İncirlik Konusunda Washington’a Uyarıda Bulunması, AmerikanYönetimince Nasıl Karşılanıyor,” BBC, 5 Ekim 2000, 19, “Türkiye, Ermeni Soykırımı SuçlamasıKonusunda ABD’yi Uyardı,” Reuter, 5 Ekim 2000, 20-21, “Ermeni Soykırımı Karar TasarısınınYansımaları,” BBC, 6 Ekim 2000, 21-24, “Türkiye, Irak Karşıtı İttifaktan Ayrılma TehdidindeBulundu,” The Times, 6 Ekim 2000, 24, “Türkiye, Irak’a Karşı Yaptırımları Yumuşatma HareketineKatılıyor,” “Ermenistan Dışişleri Bakanı Oskanyan: Tam Düzelmeye Başlamışken İlişkilerinAmerika’daki Ermeni Tasarısı Yüzünden Bozulması Yazık Olur,” BBC, 10 Ekim 2000, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 25-26.



Türkiye’nin tasarıyla ilgili ABD’yi uyardığı ve TBMM’nin tasarıyla ilgiliolarak ABD’yi kınayan bir önerge kabul ettiği de belirtilmiştir.49

İngiliz basınında, ABD’de Ermeni iddialarıyla ilgili gelişmelerde yakındantakip edilmektedir. Bu yönüyle İngiliz basınının konuya müdahil olmaktanziyade izleyici olmayı tercih ettiği söylenebilir.

İngiliz basınında ayrıca Uluslararası İlişkiler Komitesi’nin Türkiyealeyhindeki tasarıyı kabul ettiği, tasarının doğuracağı sonuçlar, Türkiye’nintasarıyla ilgili gösterdiği tepkiler, Türk milletvekillerinin ABD’ye yönelikuyarıları da konu edinilmiştir. Yine Türk milletvekillerinin ABD TemsilcilerMeclisi’ndeki gelişmelerle ilgili olarak ABD’yi uyardığı, ABD yönetimininise tasarının iki ülke ilişkilerini olumsuz etkileyeceğini düşündüğünü,Türkiye’nin ABD’nin tasarıyı kabul etmesi halinde Saddam Hüseyin’e karşıoluşturulan ittifaktan ayrılacağını, Irak’ta ABD’yi desteklemeyeceğini,tasarının Türkiye-Ermenistan ilişkilerini de olumsuz etkilediği dilegetirilmiştir.50

2000’li yıllardan itibaren ABD Senatosu’nda sıkça gündeme gelmeyebaşlayan Ermeni karar tasarılarının düzenli olarak İngiliz basınında dayayınlanmakta ve tasarının iki ülke ilişkileri üzerindeki olası etkilerideğerlendirilmektedir.

İngiliz basınında 1915 Olayları dolayısıyla sadece Türklerin değil ABD veİsrailli Yahudi liderlerin, Avrupa Yahudilerinin acılarının eşsiz olduğunu ifadeederek suça ortak oldukları da dile getirilmiştir. Ermeni tasarısının bu kezFransız Senatosu’nda gündeme gelerek kabul edildiği, Türkiye’nin ise bukararı sert bir dille eleştirdiği de konu edinilerek ilk defa 1915 Olayları’nıneleştirel bir bakış açısıyla ele alındığına yer verilmiştir. BBC kaynaklı haberde

67

51 “Ermenileri Hatırlamaları İçin Kime İzin Veriliyor? Bize Değil,” The Observer, 6 Kasım 2000, 17,“Ermeni Soykırımı Şimdi de Fransa Senatosu’nda,” BBC, 8 Kasım 2000, 17-18, “Türkiye, Fransa’nınErmeni Soykırımını Tanıma Kararını Sert Bir Dille Eleştirdi,” Reuter, 8 Kasım 2000, 18, “Fransa,Ermeni Soykırım İddialarını Resmen Tanıdı,” BBC, 8 Kasım 2000, 18-20, “Osmanlı Döneminin SonYıllarında Öldürülen Ermeniler Soykırıma Mı Kurban Gittiler, Yoksa Hükümet Güçleriyle MücadeleEderken Mi Hayatlarının Yitirdiler,” BBC, 10 Kasım 2000, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 20-21.

52 “Ermeni Soykırım İddiaları Avrupa Parlamentosu Gündemine Getiriliyor,” BBC, 14 Kasım 2000, 14,“Avrupa Parlamentosu, Türkleri Soykırım Uygulamakla Suçluyor,” Reuter, 15 Kasım 2000, 14-15,“Avrupa Parlamentosu’nda Ele Alınan Türkiye Raporuna, Ermeni Soykırımının Tanınmasını TalepEden Değişiklik Önergesi Eklenerek Kabul Edildi,” BBC, 15 Kasım 2000, 15, “Türkler Avrupa’dakiErmeni Soykırım Oylaması Konusunda Öfkeli,” Reuter, 16 Kasım 2000, 16.



Osmanlı İmparatorluğu döneminde Ermenilerin soykırıma mı uğradığı yoksahükümet güçleriyle mücadele ederken mi hayatlarını kaybettikleri söz konusudönemin İngiltere hükümeti tarafından görevlendirilen iki tarihçi ArnoldToynbee ve James Bornson’un yazdığı Mavi Kitap üzerinden sorgulanmıştır.51

BBC kaynaklı bir diğer haberde de Ermeni iddialarının Avrupa Parlamentosugündemine taşınmaya başlandığı, AP’nin Türkiye’den soykırım iddialarınıkabul etmeden AB’ye üye olmaması gerektiği, Türkiye’nin ise bu karara sonderece sert tepkiler gösterdiği dile getirilmiştir.52

Tablo 3

68

53 “Azerbaycan Haber Ajansı: Bush’un, Ermenilere Hitaben Yaptığı konuşma, Azeri-TürkDiplomasisinin Bir Zaferidir,” Financial Times, 27 Nisan 2001, 10, “Gizli Türk Arşivleri Soykırımİddialarını Destekleyebilir,” The Times, 1 Mayıs 2001, 10-11, “ABD’de Soykırım Anıtı KonusundaTürk ve Ermeniler Savaşıyor,” Independent, 21 Mayıs 2001, 11-12, “Türklerin ve ErmenilerinGerçeklere İhtiyacı Var,” International Herald Tribune, 1 Haziran 2001, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 12-13.

54 “Sürgündeki Ermeniler Ürkütücü Sırları İçin Neden Fransızları Suçluyorlar,” The Independent, 4Haziran 2001, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 13-14.

55 “Amerikalı Ermenilerin Duygusal Hac Ziyareti,” Reuter, 8 Haziran 2001, “BM, Soykırım AleyhindekiDünya Anlaşmasının Yazarını Onurlandırdı,” Reuter, 14 Haziran 2001, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 15-16.



2000 yılı haber grafiğinde -1989 yılı haber grafiğiyle benzer şekilde- dahaziyade Eylül-Ekim–Kasım aylarında bir yoğunluk yaşandığı ancak Nisan-Mayıs aylarında ise konuyla ilgili herhangi bir haberin yayınlanmadığıgörülmektedir. Eylül-Ekim-Kasım aylarında basında yer alan haberlerebakıldığında ise, ABD Senatosu’nun Ermeni Sorunu’yla ilgili görüştüğükararlar ve Türkiye’nin AB’ye üyelik meselesinin etkili olduğuanlaşılmaktadır.

İngiliz basınında Başkan Bush’un 24 Nisan’da yaptığı açıklamada soykırımkelimesini kullanmamasının Türkiye ve Azerbaycan tarafından memnuniyetlekarşılandığına yer verilmiştir. Türkiye’nin kullanıcıların hizmetinesunulmayan gizli arşivlerinde soykırım iddialarını destekleyen belgelerinolabileceği de iddia edilirken, ABD’de 1915 Olayları sırasında hayatınıkaybeden Ermenilere ithafen bir anıtın dikilmek istendiği, Türkiye’nin bunaitiraz ettiği, konuyla ilgili ABD’de büyük bir mücadelenin devam etmekteolduğu belirtilmiştir. International Herald Tribune’da Philip Mardsenimzasıyla yayınlanan bir yazıda ise Türklerin ve Ermenilerin aralarındakisorunu çözebilmeleri için gerçeklere ihtiyacı olduğu, konunun bağımsızaraştırmacılar tarafından derinlemesine araştırılması gerektiği dilegetirilmiştir.53

The Independent’da Robert Fisk imzasıyla, 1918’de İskenderun Sancağı’ndaTürklerle Ermeniler arasında yaşanan çekişmeler konu edinilmiştir. Buradayaşayan Ermenilerin göçünde Türkiye kadar Fransa’nın da suçlu olduğu,çünkü Türkiye’nin Almanya’nın yanında yer almasından çekinen Fransa’nınbu endişe dolayısıyla bölgeyi Türklere teslim ettiği öne sürülmüştür.54 Basındaayrıca Türkiye’ye hac ziyareti için gelen bir grup Amerikalı Ermeninin ziyaretsırasında bazı konuşmalar yaptıkları, konuşmanın ana temasını 1915’tehayatını kaybeden Ermenilerin olduğu ve BM’nin ilk defa “soykırım”sözcüğünü kullanan Raphael Lemkin’e yönelik övgüde bulunan bir kararaldığı ifade edilmiştir.55

69

56 “Türkler, Akademisyenleri ‘Soykırım’ Arşivlerini İncelemeye Davet Ediyor,” Reuter, 21 Nisan 2002,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 6-7.

57 “Ermenistan Cumhurbaşkanı: Ermeniler 1915’de Ölenlerin İntikamını Almaya Çalışmıyor,” Reuter,25 Nisan 2002, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 14-15, BYEGM Arşivinde 5Mayıs-16 Haziran 2002 tarihleri arasında Ermeni meselesine dair arşiv belgesi olmadığı tespitedilmiştir.



Tablo 4

2001 yılına gelindiğinde bu kez Ermeni soykırımı iddialarıyla doğru orantılıolarak Nisan-Mayıs ve Haziran aylarında giderek artış gösteren bir grafikortaya çıkmaktadır. Bunda, özellikle 24 Nisan anma etkinlikleri çerçevesindeyapılan beyanatların ve haberlerin etkili olmuştur.

BYEGM arşivinde 2002 yılına gelindiğinde, 25 Mart-23 Nisan tarihlerindenitibaren arşiv belgesinin bulunduğu, konuyla ilgili bir adet haber olduğu veburada da Türkiye’nin konuyla ilgili arşivlerini kullanıcıların hizmetinesunduğu, bilim adamlarının konuyu incelemek üzere Türkiye’ye davet edildiğiifade edilmiştir.56

İngiliz basınında Ermenistan’da 1915 Olayları’nda ölen Ermenilerin anısınaetkinlikler düzenlendiği ancak Ermenistan Devlet Başkanı’nın Türkiye’yeyönelik herhangi bir intikam beslemediği yönündeki beyanatlarıyayınlanmıştır.57

70

58 “Ermenistan’a Saygı,” The Guardian, 14 Nisan 2003, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 6-7.



Tablo 5

2002 yılında -2001 yılıyla benzer şekilde- sadece Nisan ayında Ermeniiddialarıyla ilgili bir artış olmuştur. Bu da 24 Nisan’ın Ermeni soykırımınıanma günü etkinlikleri çerçevesinde yayınlanan haberlerin bu ay içerisindeartış göstermesiyle doğru orantılıdır.

2003’te The Guardian kaynaklı bir haberde Türkiye aleyhinde bir filmingösterime girdiği, söz konusu filmin daha önce yazılmış bir kitaptan sinemayauyarlandığı, film aracılığıyla soykırım iddialarının tartışmaya açıldığı dilebelirtilmiştir.58

71

59 “24 Nisan Yaklaşırken ABD’deki Ermeni lobisi Hareketleniyor,” BBC, 23 Mart 2005, 18-19,“Türkiye, Soykırım İddialarıyla Mücadelede ABD’li Tarihçinin Desteğini Aldı,” Reuters, 24 Mart2005, 19-20, “AKP Hükümeti, Amerika’nın Israrlı İncirlik Talebi Karşısında Yumuşuyor mu?,” BBC,25 Mart 2005, 20-21, “Dini Şehitler İçin Ağlanırken Masumlar Katlediliyor,” The Independent, 26Mart 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 22.

60 “Türkiye’nin Yeni Ceza Kanunu Liberal Bir Görünümde,” Financial Times, 30 Mart 2005, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 14-15.



Tablo 6

2003 yılı haber grafiği, 2001 ve 2002 yıllar ile benzer özelikler taşımaktadır.Sadece 24 Nisan, haberlerin sayısında bir artış yaşanmasına neden olmuştur.

24 Nisan etkinlikleri beraberinde Ermeni lobisinin eylemlerinin hızkazanmasında etkili olmaktadır. Türkiye’nin Ermeni iddialarıyla mücadelekonusunda ABD’li ünlü tarihçi Prof. Dr. Justin McCarthy’nin desteğinialdığını, AKP Hükümetinin Ermeni meselesi dolayısıyla ABD’ye uygulamayıdüşündüğü yaptırımlardan vazgeçme sinyalleri vermeye başladığını veTürkiye aleyhindeki Robert Fisk imzalı yazıda 1915 Olayları’nın dünyanındiğer yerlerinde gerçekleştirilen İnsanlığa Karşı Suçlar ile eşdeğer olduğuiddia edilmiştir.59

2005’te İngiliz basınında yayınlanan bir diğer yazı da Vincent Bolandimzalıdır. Boland, Türkiye’nin AB’ye üyelik yolunda birtakım reformlargerçekleştirdiğini, bunlar arasında en önemlisinin de yeni ceza kanunununolduğu belirtmiştir.60

72

61 “AB Görüşmeleri Yaklaşırken Türkler Milliyetçiliğe Döndü,” Reuters, 7 Nisan 2005, 7-8, “ErmeniGazeteci Avrupa Parlamentosunda Konuşacak,” BBC, 8 Nisan 2005, 8-9, “Korkunç GeçmişleYüzleşmeye Başlarken,” The Economist, 8 Nisan 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 9-10.

62 “Ermeni Sorunu Meclis Genel Kurulu’nun Gündemi’nde,” BBC, 13 Nisan 2005, 47-48, “ErmeniSoykırımı İddiaları TBMM Gündeminde,” BBC, 14 Nisan 2005, 48-49, “Yunanistanlı Ermeniler,Türkiye’nin AB Zihniyetine Kuşkuyla Bakıyor,” Reuters, 14 Nisan 2005, 50, “Yunanistanlı Ermeniler,Türkiye’nin AB Zihniyetine Kuşkuyla Bakıyor,” Reuters, 14 Nisan 2005, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 51.

63 “Ermeni Soykırımı Tasarısının ABD Kongresine Sunulması Bekleniyor,” BBC, 20 Nisan 2005, 90-91, “Amerikan kongresi’nde Ermenilerin Gövde Gösterisi… Türkiye, Soykırımı Tanımaya Çağrıldı,”BBC, 21 Nisan 2005, 91-92, “Ermenilerin Ulusal Acısı Türkiye’nin AB Üyeliğini TehlikeyeSokuyor,” Reuters, 21 Nisan 2005, 92-93, “Türkiye, İncirlik Kararnamesini Bir Yıl Uzattı AncakWashington Tatmin Olmadı,” BBC, 22 Nisan 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 93-95.



İngiliz basınında Türkiye’nin AB’ye tam üyelik yolundaki görüşmelerininbaşlamasıyla birlikte ülkede milliyetçiliğin giderek artış göstermeyebaşladığını ve Ermeni iddialarıyla ilgili olarak Dink’in AvrupaParlamentosunda bir konuşma yapacağı konu edinilerek bu konuşmayla ilgilikendisiyle bir röportaj gerçekleştirildiği belirtilmiştir. Dink’in mülakatındaTürk-Ermeni ilişkilerinin iyileştirilmesi için AB’ye düşen görevin ne olduğuüzerinde durmak istediği dile getirilmiştir. The Economist’de yayınlanan birbaşka makalede, 1915 Olayları sırasında Ermenilerin katledilmesinde Türklerkadar Kürtlerin de suçlu olduğu iddia edilmiştir. Doğu’da halen Ermenikimliğini saklayan, Müslümanlaştırılmış Ermenilerin yaşadığı, Türkiye’deAB’ye üyelik yolunda gerçekleştirilen reformların sevindirici olmakla beraberhalen güçlü milliyetçi bir kesimin varlığının endişe verici olduğunadeğinilmiştir. Türkiye’de ifade özgürlüğü konusunda halen ciddi sıkıntılarınolduğuna, bazı yazarların açıklamaları nedeniyle ölüm tehditleri aldıklarına,küçük de olsa sevindirici gelişmelerin de yaşanmakta olduğuna işaretedilmiştir.61

Türk ve Ermenilerden oluşan bir komisyonun kurulması önerisininErmenistan tarafından gerçekçi görülmediği ve Yunanistan Ermenilerinin deTürkiye’nin AB’ye tam üyelik yolunda attığı adımları gerçekçi bulmadığıbasına yansıyan haberler arasındadır.62

Birçok ülkede olduğu gibi İngiltere’de de 24 Nisan etkinlikleri öncesindeABD başkanı Bush’un “soykırım” kelimesini kullanıp kullanmayacağı konusuciddi bir merak konusu olmuştur.63 İngiliz basınında Türkiye Ermenilerinin24 Nisan’ı iki ülke arasındaki sorunların çözümü için dua ederek geçirecekleri,Türkiye’de artık 1915 Olaylarının aydınlar tarafından rahatlıklatartışılabildiği, bu konuda Türkiye’nin Londra Büyükelçisi Akın Alptuna ileErmenistan’ın Londra Büyükelçisi Dr. Vahe Gabrielyan’ın BBC’de katıldıkları

73

64 “Türkiye Ermenileri Uzlaşma için Dua Ediyor,” Reuters, 22 Nisan 2005, 95-96, “Ermeni Soykırımİddiaları,” BBC World, 22 Nisan 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 96.

65 “Türkiye Soykırım ‘Aldatmacasına’ Meydan Okuyor,” Financial Times, 22 Nisan 2005, 97-98,“Ermeniler, 1915 ‘Soykırımı” konusunda Türkiye’ye Baskıları Artırması İçin Gözlerin BaşkanBush’a Çevirdiler,” The Guardian, 23 Nisan 2005, 100-101, “Türkler ve Ermeniler,” The Guardian,23 Nisan 2005, 101-102, “ ‘Ermeni Soykırım Günü 24 Nisan’ İlanı,” The Sunday Telegraph, 24Nisan 2005, 102, “ABD Başkanı Bush, Ermenileri Anma Gününde ‘Soykırım’ SözcüğünüKullanmadı,” BBC, 25 Nisan 2005, 102-103, “Ermeniler Türkiye’den 90 Yıl Önceki SoykırımıTanımasını İstiyorlar,” The Independent, 25 Nisan 2005, 103, “Ermeniler Soykırımın Unutulmasınaİzin Vermiyorlar,” The Daily Telegraph, 25 Nisan 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 104-105.



bir programda 1915 Olayları’yla ilgili tartıştıkları ve Alptuna’nın “Bizimtarihimizle ilgili bir sorunumuz yok. Sorun Ermenilerin” ifadelerini kullandığıda görülmektedir.64

The Times’da anma etkinlikleri çerçevesinde Erivan’da büyük bir töreningerçekleştirileceği, öte yandan Türkiye’nin AB’ye katılmadan önce soykırımiddialarını mutlaka tanıması gerektiği, Ermenistan’la diplomatik ilişki kurmasıve sınırlarını açması gerektiği yönünde baskı uygulanması gerektiği bilgisivardır. Financial Times’da Vincent Boland imzasıyla yayınlanan makalede,Türk milletvekillerinin İngiltere parlamentosuna gönderilmek üzerehazırladıkları mektupta İngiliz tarihçi Arnold Toynbee’nin hazırlamış olduğuOsmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere Uygulanan Muamele 1915-1916başlıklı eserin gerçekleri yansıtmadığı, yalanlara, önyargılı söylentilere vegerçeklikten uzak düşüncelere dayanan bir propaganda eseri olduğuna işaretedilmiştir. Dan Bilefsky’nin kaleme aldığı makalede ise Fransa’daki anayasareferandumu konu edinilerek, burada yaşayan Ermenilerin Türkiye’nin AB’yeüyeliğini olumsuz etkilemesi için anayasaya hayır dediklerine işaret edilmiştir.The Guardian’da ise Ermenilerin 1915 olaylarıyla ilgili olarak BaşkanBush’un Türkiye’ye baskı uygulamasını bekledikleri konu edinilmiştir. YineTürkiye’nin Ermenistan’a yönelik 1915 Olaylarını incelemek üzere birkomisyon kurulması önerisinin de sevindirici bir gelişme olduğu, 24 Nisan’lailgili olarak Rafi Manukyan adında bir Ermeninin “Ermeni Soykırım Günü24 Nisan” ilanı verdiği haberi de basında öne çıkan haberler arasında yeralmıştır. BBC’de yayınlanan haberde Başkan Bush’un 24 Nisan’la ilgiliyaptığı konuşmada soykırım sözcüğünü kullanmadığı, The Independent’daErmenistan’daki 24 Nisan anma törenlerine katılımın son derece fazla olduğu,birçok Avrupa ülkesinin soykırımı kabul ettiği, diğerlerinin tanımaya yönelikciddi çalışmalar yürütmekte olduğu ifade edilmiştir.65

İngiliz basınında İsrail Ermenileri de konu edinilmiş ve burada yaşayanErmenilerin soykırım iddialarını tanıması için İsrail’e baskı uyguladıkları,tüm Yahudilerin Türkiye lehinde olan İsrail’in resmi tezine katılmadığı,konuyla ilgili Prof. Yair Auron’un bir kitap kaleme aldığı ve eserinde İsrail

74

66 “İsrail’deki Ermeniler Bir Başka ‘Soykırımı’ Andılar,” The Independent, 26 Nisan 2005, 37-38, 37-38,“Türkiye Polonya’nın Ermeni Soykırımını Tanımasını Protesto Etti,” Reuters, 27 Nisan 2005, 38,“Ermenistan: Önce Sınır Açılsın,” BBC, 28 Nisan 2005, 38-39, “Okuyucu Mektupları… ‘Türkiye veErmenistan,” The Economist, 29 Nisan 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 38-40.

67 “Schröder Türkiye’de,” BBC, 4 Mayıs 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 7-8.

68 “Macaristan Başbakanı Tayyip Erdoğan’ı Bekliyor,” BBC, 12 Mayıs 2005, 7, “Avrupa Konseyi LiderlerZirvesinde Gözler Türkiye-Azerbaycan-Ermenistan Üçgeninde,” BBC, 16 Mayıs 2005, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 7-8.



yönetimini eleştirdiği belirtilmiştir. Reuter kaynaklı bir sonraki haberde,Türkiye’nin Polonya Ulusal Meclisi’nin 1915 Olayları’yla ilgili olarakTürkiye aleyhinde almış olduğu kararı kınadığı, BBC’de ise Ermenistan ileTürkiye arasındaki sorunların çözümü konusunda her iki tarafın tutumundaherhangi bir değişiklik olmadığı öne sürülmüştür. The Economist’in okuyucumektupları bölümüne bir Yahudinin gönderdiği mektuba da yer verilerekburada Ermenilerle Yahudilerin yaşadığı acıların karşılaştırılmasından duyulanrahatsızlık dile getirilmiştir.66

Almanya Başbakanı Gerhard Schröder’inTürkiye ziyareti sırasında iki ülkenin1915 Olayları’yla ilgili arşivlerininkullanıcıların hizmetine sunulmasınınolumlu bir gelişme olduğuna işaretedilmiştir.67 Yine Başbakan Erdoğan’ınMacaristan ziyareti ve ziyaretin iki ülkeilişkilerine etkisi ile Macaristan’ınTürkiye’nin AB üyeliğine olumlubaktığı, son dönemlerde Ermeniiddialarıyla ilgili olarak Türkiye Polonyaarasında yaşanan gerginlik nedeniyleAnkara’nın Macaristan’a ayrı bir önemverdiğine de dikkat çekilmiştir. Sonhaberde, Avrupa Konseyi liderlerzirvesinde Türkiye-Azerbaycan-

Ermenistan arasında yaşanan gelişmelerin de ele alındığı görülmektedir.68

Ermeni sorunuyla ilgili İstanbul’da gerçekleştirilmesi düşünülen ancak dahasonra ertelenen konferans da İngiliz basınında yankılanmıştır. Konferansınson anda iptal edilmesinin Türkiye’nin AB’ye üyelik şansını azalttığı, ABD’deErmeni soykırımı iddialarıyla ilgili bir tasarının Temsilciler Meclisi’nesunulduğu, Alman Parlamentosu’nun 1915 Olayları’yla ilgili olarak ilk kez

Ermeni sorunuyla ilgiliİstanbul’da gerçekleştirilmesidüşünülen ancak daha sonraertelenen konferans da İngiliz

basınında yankılanmıştır.Konferansın son anda iptal

edilmesinin Türkiye’nin AB’yeüyelik şansını azalttığı, ABD’deErmeni soykırımı iddialarıylailgili bir tasarının TemsilcilerMeclisi’ne sunulduğu, Alman

Parlamentosu’nun 1915Olayları’yla ilgili olarak ilk kez

Türkiye’yi kınayan bir kararaldığı öne sürülmüştür.

75

69 “Tartışma Yaratan Ermeni konferansı Ertelendi,” BBC, 25 Mayıs 2005, 35-36, “Türkiye, ‘Hainlerin’Soykırım Tartışmasının Önünü Kesti,” Financial Times, 9 Haziran 2005, 36-37, “ABD’de ErmeniSoykırımı Tasarısı Temsilciler Meclisi’ne Sunuldu,” BBC, 16 Haziran 2005, 37-38, “AlmanParlamentosu 1915 Ermeni Katliamını Kınadı,” Reuters, 16 Haziran 2005, 38-39, “Türkiye Başbakanı,Alman Parlamentosunun Aldığı Kararla İlgili Olarak Schröder’e Çıkıştı,” Reuters, 18 Haziran 2005, 39-40, “Soykırımın Türkçesi,” The Times, 18 Haziran 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 40-41.

70 “Türkiye-Ermenistan Sınırının Açılması Konusundaki Tasarı Amerikan Kongresine Sunuldu,” BBC, 4Temmuz 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 21.

71 “Ermeni Konferansı Mahkeme Kararıyla Durduruldu,” BBC, 23 Eylül 2005, “Türk Hükümeti ErmeniKonferansı’nın Durdurulması Yönünde Alınan Mahkeme Kararını Kınadı,” Reuters, 23 Eylül 2005,“Türk Akademisyenler Ermeni Meselesine Çözüm Bulmaya Çalışıyor,” Financial Times, 23 Eylül 2005,“Ermeni Konferansını Durduran Mahkemeyi Türkiye ve AB Eleştiriyor,” Reuters, 23 Eylül 2005, “TürkMilliyetçiler Ermeni Konferansının Yapıldığı Bilgi Üniversitesi Önünde Gösteri Yapıyor,” Reuters, 24Eylül 2005, “AB, Mahkemenin Konferansı Yasaklamasının Ardından Türkiye’ye Sert Çıktı,” TheIndependent, 24 Eylül 2005, “Türk Basını, Ermeni Konferansını Protestolara Rağmen Alkışlıyor,”Reuters, 25 Eylül 2005, “Ermeni Konferansının Türkiye’ye Yararı Ne?,” BBC, 26 Eylül 2005, “SoykırımKonferansına Türklerin Protestosu,” The Guardian, 26 Eylül 2005, “AB Parlamentosu: Türkiye‘Soykırımı’ Tanımak Zorunda,” Reuters, 28 Eylül 2005, “Size İyi dileklerde Bulunsak Bile,” TheEconomist, 7 Ekim 2005, “Türk Editör, ‘Devleti Aşağılamaktan’ Suçlu Bulundu,” Financial Times, 8Ekim 2005, “Türkiye’deki ‘Soykırım’ Yazarına AB Desteği,” The Daily Telegraph, 10 Ekim 2005,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 26-39.



Türkiye’yi kınayan bir karar aldığı öne sürülmüştür.69 Kararın Türkiye’detepkiyle karşılandığı, Başbakan’ın konuyla ilgili olarak Alman meslektaşıSchröder’i eleştirdiği ve son olarak Türkiye’nin AB’ye katılabilmesi içingeçmişiyle yüzleşmesi gerektiği konuları ele alınmıştır.70

İngiliz basınına İstanbul’da düzenlenecek olan Ermeni konferansının iptali ilehükümetin iptal kararının kınandığı, Türk akademisyenlerin sorunu çözmeyeçalıştığı ve konferansı iptal eden mahkemenin Türkiye ve AB tarafındaneleştirildiği yansımıştır. Ayrıca bir grup milliyetçinin konferansıngerçekleştirileceği üniversite önünde gösteriler düzenlemesinin AB tarafındansert bir dille eleştirildiği de iddia edilmiştir. Türk basınında bazı kesimlerinkonferansı olumlu karşıladığı ve konferansı tarihle barışmak olarakyorumladığı da konu edinilmiştir. Öte yandan, konferansın Türkiye’ye ne türfaydalarının olacağı yönünde İngiliz basınında birtakım haberlerinyayınlandığı ve bu girişimin demokratikleşme yolunda atılan önemli bir adımolarak yorumlandığı görülmüştür. Konferansın bir bakıma Türkiye’deki bazıtabuları yıktığı belirtilmiştir. AB Parlamentosu, Türkiye’nin ‘soykırımı’tanımadan AB’ye üye olamayacağı yönünde bir karar aldığı konulu bir haberyayınlanırken, diğer yandan Türkiye’deki ve Ermenistan’daki Ermenilerin ise1915 Olayları’na rağmen Türkiye’nin AB’ye üye olmasını istedikleri vedestekledikleri dile getirilmiştir. Son üç haberde, yine Hrant Dink ve OrhanPamuk davaları ele alınmıştır.71

İngiliz basınında “Hristiyan Soykırımı” başlığıyla yayınlanan bir haberde iseDr. Makro Atilla Hoare tarafından The Independent gazetesine bir okuyucu

76

72 “Hristiyan Soykırımı,” The Independent, 10 Ekim 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 38.

73 “İngiltere’de ‘Mavi Kitap’ Kampanyası,” BBC, 13 Ekim 2005, “Ermeniler Soykırım İçin Ödenecek 17Milyon Doları Paylaşacak,” The Independent, 14 Ekim 2005, “Yazar ‘Soykırım’ İddiasını Reddediyor,”The Guardian, 17 Ekim 2005, “Türk Yazar Orhan Pamuk, Ermeni Katliamı Hakkındaki İfadelerininArkasında Duruyor,” Reuters, 22 Ekim 2005, “Pamuk: Sözlerimin Arkasında Duruyorum. Dahası,Bunları Dile Getirme Hakkımın Arkasında Duruyorum,” The Observer, 23 Ekim 2005, “Orhan Pamukİddialarını Yineledi,” BBC, 24 Ekim 2005, “Erdoğan: Tarihimiz Soykırım Tarihi Değil,” BBC, 28 Ekim2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 16-23.



mektubu gelmiştir. Mektupta AB’nin sürekli olarak Türkiye’den soykırımıtanımasını istemesi son derece başarılı bir yöntemle şöyle eleştirmiştir: “2Ekim’de “Türkiye Davası” başlığıyla yayımlanan başyazınız, Türkiye’nin1915 Ermeni soykırımını tanımasının, AB üyeliği davasına yardım edeceğiniöne sürüyor. Oysa Avrupa’nın Hıristiyan uluslarından, kendi AB üyeliklerininbedeli olarak Müslümanlara karşı giriştikleri tarihi suçları tanımalarıistenmemişti. Mazeret olmasa dahi Ermeni soykırımı, Rusya ve Balkanlar’dakiHıristiyan uluslar tarafından Avrupa’nın Osmanlı Müslümanlarına karşıgiriştiği on yıllarca süren etnik temizliğe Türklerin verdiği cevaptı veMüslüman nüfusunun büyük bölümünün Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistanve Karadağ’dan kovulduğu ya da öldürüldüğü 1912-1913 yıllarında, doruğaulaşmıştı. Hıristiyan Ermeni kurbanlara özel ilgi göstermek ve soykırımkurbanı Müslümanları gözardı etmek, Hıristiyan Avrupa’daki yaygın “İslamfobisini” ortaya koymaktadır.”72

1916 yılında James Bryce ve Arnold Toynbee tarafından kaleme alınanOsmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilere Yönelik Muamele 1915-1916 adıylabilinen ‘Mavi Kitap’la ilgili olarak Türkiye ile İngiltere arasında birtakımgörüşmelerin başladığı basına yansımıştır. Türkiye’nin ‘Mavi Kitap’ınpropaganda amacıyla kaleme alındığını belirttiği, öte yandan tarihçi AraSarafyan’ın ise bunun aksini iddia ettiği ele alınmıştır. Yine 1915 yılındahayatını kaybeden Ermenilerin yakınlarına Fransız sigorta şirketi AXA’nıntazminat ödeyeceği, verilecek tazminatın hayatını kaybeden Ermenilerinyakınları arasında bölüştürüleceği haberleri yayınlanmıştır. Yine Pamukdavasıyla ilgili bir diğer haber ise Pamuk’un açıklamalarında ‘soykırım’ifadesini kullanmadığı ve ifadelerinin yanlış anlaşıldığı konuludur. Pamuk’lailgili olarak, yazarın yaptığı açıklamanın ifade özgürlüğü kapsamında elealınması gerektiği dile getirilerek söylediklerinin arkasında durduğu ifadeedilmiştir.73

Orhan Pamuk’un tartışma yaratan “Türkiye’nin I. Dünya Savaşı SırasındaErmenileri ve 1980’lerde Kürtleri öldürdü” yönündeki açıklamalarınınarkasında durduğu dile getirilerek, Pamuk’un söz konusu açıklamalarınedeniyle yargı önüne çıkacak olmasının son derece yanlış olduğunun altı

77

74 “Türk Yazar İddialarını Yineledi,” BBC, 29 Kasım 2005, “Türklerin Ceza Kanunu’ndaki Hatası,” TheDaily Telegraph, 17 Aralık 2005, “Ormanın Sırları,” The Guardian, 20 Aralık 2005, BYEGM Yayınları,Dış Basında Ermeniler, Ankara, 8-10.



çizilmiştir. Yine fotoğraf sanatçısı Ori Gersht’in Londra’da ‘Orman’ isimli birsergi açtığı ve burada Yahudi soykırımını konu edindiği, sergi kataloguna girişyazısı yazan Jeremy Millar’ın ise Hitlerin “Ermenilerin yok edilişini kimhatırlıyor” sözlerine yer vererek Orhan Pamuk’un Ermenilerle ilgiliifadelerine yer verilmiştir.74

Tablo 7

2005 yılında, daha önceki yıllardan farklı olarak sadece Nisan-Mayısaylarında değil neredeyse bir sene boyunca konuyla ilgili haberler mevcuttur.Bu yönüyle aslında 2005 yılında meydana gelen olayların tüm yıl boyuncabasında yer alması söz konusudur. Pamuk davası, İstanbul’da iptal edilen“İmparatorluğun Son Döneminde Ermeniler” konferansı ve 301yargılanmalarının 2005’e damgasını vuran konular olduğundan, sene boyuncaİngiliz basınında da geniş yankı bulmuştur.

İngiliz basınında Agos gazetesi genel yayın yönetmeni Hrant Dink’in“Türklüğe Hakaret Eden ve Aşağılayan” bir makale yazdığı gerekçesiyleaçılan davadan dolayı çok kırgın olduğu ancak Türkiye’nin geleceğikonusunda oldukça umutlu olduğu aynı zamanda mevcut hükümetin önceki

78

75 “Hrant Dink Türkiye’de Bir Ermeni Kimliği Şekillendiriyor,” Open Democracy, 20 Şubat 2006,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 16-18.

76 “ABD Büyükelçisinin Ermeni Soykırımı Hakkındaki Sözleri İhtilafa Neden Oldu,” The Independent,23 Mart 2006, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 33.

77 “Şerrin Sessiz Tanıkları,” The Independent, 8 Mayıs 2006, “ ‘Ermeni Soykırımı’ Yayımlandı,” BBC,18 Mayıs 2006, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 7-8.

78 “İlan,” The Times, 24 Nisan 2006, “Bush, Bu Yıl Da Soykırım Sözcüğünü Kullanmadı,” BBC, 25 Mart2006, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 21-22.

79 “Ermeniler Katliama Uğradı, Ancak Bu Gerçekten Bir Soykırım Mıydı?,” The Independent, 27 Mayıs2006, “Büyükbabam Yaşasaydı, Soykırım Yapıldığı Yolundaki İddiaları Kesinlikle Doğrulardı,” TheIndependent, 27 Mayıs 2006, “Soğukkanlı Bir Soykırım,” The Independent, 1 Haziran 2006, “TarihinGölgesinde Tartışmalı Bir Şehir: Ani,” The Economist, 16 Haziran 2006, “Türkiye ve Ermenistan: BölenBağlar,” The Economist, 16 Haziran 2006, “Türkiye’deki ‘Görünmez’ Ermenilerin Korkuları,” BBCNews, 23 Haziran 2006, “İfade Özgürlüğü Konusunda Türkiye Üzerindeki Baskı Artıyor,” Reuters, 13Temmuz 2006, “Türk Avukat, Milliyetçiliği İfade Özgürlüğünün Önüne Koyuyor,” Reuters, 19 Temmuz2006, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 17-24.



hükümetlere oranla Doğu ile Batıyı birleştirme konusunda daha fazlapotansiyelinin bulunduğunu ifade ettiği belirtilmiştir.75 ABD’nin Erivanbüyükelçisi John Evans’ın 1915 Olayları’nı soykırım olarak niteledikten sonraABD’ye geri çağrılabileceği ve yerine başka bir büyükelçinin atanacağıkonuları basına yansımıştır.76

ABD’nin Ermenistan nezdindeki Büyükelçisi John Evans’ın 1915 Olayları’nısoykırım olarak tanımlaması ve ABD Dışişleri Bakanlığı’nın uyarısı üzerinegörüşlerinin şahsi olduğunu açıklaması, Fisk tarafından, Bush’un başkanseçilmeden önce ve sonra Türkiye ile ilişkileri gözönünde bulundurarak fikirdeğiştirmesine benzetilmiştir. Amerika’nın önemli haber kuruluşlarından olanPBS kanalının “Ermeni soykırımı” adlı bir belgesel yayınlandığı, kanalın ilkeliyayıncılık gereği konuyla ilgili Türk görüşlerine de yer vermek istediği ancakbu tutumun Ermeni dernekleri tarafından rahatsızlıkla karşılandığıgörülmektedir.77 İngiliz basınında “İlan” başlıklı bir haberde, Rafi Manukyantarafından The Times gazetesine Ermeni iddialarını konu edinen bir ilana yerverildiği, ABD Başkanı Bush’un bu yılki 24 Nisan anma töreninde desoykırım sözcüğünü kullanmadığı dile getirilmiştir.78

1915 Olayları’nın soykırım olarak kabul edilip edilemeyeceği, bazı İngilizgazetelerinin ise 1915 Olayları’nın tartışmasız bir soykırım olduğunudüşündüğünü söylemek mümkündür. Basında ayrıca iki ülke arasındaki sınırınbir an önce açılması gerektiği ve yerel halkın beklentilerinin de bu yöndeolduğu, Türkiye’de yaşayan Ermenilerin çoğunlukla 1915 olaylarıyla ilgilifikir beyan etmekten kaçındıkları ve ifade özgürlüğü konusunda Türkiye’yeyönelik baskıların giderek artmakta olduğu konularına yer verilmiştir.79

Elif Şafak’ın “Türklüğe Hakaret” suçlamasıyla yargılanması, söz konusudavalar nedeniyle Türkiye’de ifade özgürlüğünün bulunmadığı, AB

79

80 “İstanbul’da Bir Yazar Mahkemeye Çıkacağı Günü Bekliyor,” The Guardian, 25 Temmuz 2006,“Türkiye ve İfade Özgürlüğü… Uçuşan Hakaretler,” The Economist, 28 Temmuz 2006, “ABMilletvekilleri Türk Reformlarındaki Yavaşlamayı Eleştirdiler,” Reuters, 5 Eylül 2006, “AP’denTürkiye’ye Uyarılar… Avrupa Parlamentosu Dış İlişkiler Komisyonu Raporunda Türkiye’ye Üyelikİçin Soykırımı Tanıma Şartı,” BBC, 5 Eylül 2006, “AB, Türkiye İle Üyelik Müzakerelerini Canlı Tutmakİçin Kıbrıs Konusunu Erteliyor,” 6 Eylül 2006, “Elif Şafak: Mahkeme, Kurgu Romanın RolünüSınayacak,” “Kadın Saati… Elif Şafak,” BBC Radio 4, 13 Eylül 2006, BYEGM Yayınları, Dış BasındaErmeniler, Ankara, 50-55.

81 “Kitaplarda Bir Hafta… Elif Şafak,” The Independent, 15 Eylül 2006, “Türkiye İfade ÖzgürlüğüMücadelesindeki Yazarı Yargılıyor,” The Sunday Times, 18 Eylül 2006, “Kitabındaki Karakterlerin‘Suçlarından’ Yargılanan Yazar,” The Times, 19 Eylül 2006, “Türkiye’nin İnsan Hakları Sicili YazarınDavasıyla Teste Tutuluyor,” Reuters, 20 Eylül 2006, “Türklüğe Hakaretten Dolayı Bir Türk YazarMahkeme Önünde,” The Guardian, 21 Eylül 2006, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara,56-62.

82 “Türk Yazar Hakkındaki Davadan Beraat Etti… Erdoğan, Yasa Değişikliğini Ele Almaya HazırOlduğunun İşaretini Verdi,” Reuters, 21 Eylül 2006, “Türkiye Yasanın Kaldırılması ÇağrılarınaDirenirken, Bir Yazar Yargılanıyor,” Financial Times, 21 Eylül 2006, “Türklüğe Hakaretten HakkındaDava Açılan Romancı Beraat Etti,” The Independent, 22 Eylül 2006, “Türk Medyası, 301. MaddeninKaldırılması Çağrısı Yaptı,” Reuters, 22 Eylül 2006, “Türkiye’nin Ceza Kanunu,” Financial Times,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 23 Eylül 2006, 61-66.



milletvekillerinin reformların yavaşladığı gerekçesiyle Türkiye’yi eleştirdiğive Avrupa Parlamentosu’nun AB’ye üyelik için Türkiye’nin soykırımıtanımasının ön şart olmasını talep ettiği de üzerinde durulan hususlar arasındayer almıştır.80 Elif Şafak’ın romanını konu alan haberlerde, İngiliz basınınınyazardan yana bir tutum sergilemiştir. Şafak’ın romanından dolayı kendisinedava açıldığı, ancak yazarın romanının karakterlerinin kurgu olduğugerekçesiyle kendisinin yargılanamayacağı dile getirilmiştir. Yine Şafakdavasının ifade özgürlüğüne darbe vurduğu, yazarın suçlanarak aslındaTürkiye’de sanatın kontrol altına alınmaya çalışıldığını ve bunun ifadeözgürlüğüne zarar verdiği belirtilmiştir.81

Elif Şafak’ın davadan beraat etmesi ve yazarın yargılandığı 301.maddeninkaldırılması yönünde Türkiye’de bazı girişimlerin başlatılması ile301.maddeden başka yazarların da yargılandığı hususlarına atıftabulunulmuştur. 301.maddenin kaldırılması konusunda AB’nin Türkiye’yebaskı uyguladığı, hükümetin ise tek başına maddeyi kaldırmak konusundaendişelendiği ve muhalefetin de desteğini almayı istediği iddia edilmiştir.İngiliz basını Elif Şafak davasını yakından takip ederek yazarın yargılanmasüreciyle ilgili tüm haberlere yer vermiştir. Bu bağlamda, Şafak’ın beraatettiği, ancak yine de bu maddenin Türkiye’nin yurtdışındaki imajına zararverdiği dile getirilmiştir. 301. maddenin kaldırılmasıyla ilgili olarak Türkbasınında da kaldırılması yönünde haberlerin yayınlandığı ve bu maddeninkaldırılmadığı sürece ve ifade özgürlüğü bağlamında büyük adımlar atılmadığısürece AB’ye üye olamayacağına da sıklıkla değinilmiştir.82 Bu yönüyle ElifŞafak ve Hrant Dink davası ile Ermeni konferansı konusunda ABD ve Avrupabasını ile İngiliz basını arasında bir paralellik olduğunu ve bu tür davalarının

80

83 “Ermenilerin Kayıp Öksüzleri Arayışı,” BBC, 2 Ağustos 2005, 12-13, “Tarih Can Yakınca,” TheEconomist, 6 Ağustos 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 13-14.

84 “Orhan Pamuk Mahkumiyetle Karşı Karşıya,” BBC, 2 Eylül 2005, 8, “Kitaplarla Geçen Hafta,”Independent, 16 Eylül 2005, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 9.

85 “Yargılanan Adalet,” The Guardian, 25 Eylül 2006, “Avrupa Parlamentosu Genel Kurulu Bugün TürkiyeRaporunu Görüşecek,” BBC, 26 Eylül 2006, “General, Ordunun Politikada Rolü Olmasında Israrlı,”Guardian, 27 Eylül 2006, “AB Parlamentosu Türkiye Hakkındaki Kritik Raporu Kabul Etti,” Reuters,27 Eylül 2006, “AB: Türkiye Geçmişiyle Yüzleşmeli,” Daily Telegraph, 28 Eylül 2006, “Türkiye,Hollanda’daki İhraç Kararlarını Eleştirdi,” Reuters, 29 Eylül 2006, BYEGM Yayınları, Dış BasındaErmeniler, Ankara, 67-73.



Türkiye’nin AB’ye üyelik yolundaki girişimlerini olumsuz etkileyeceğineişaret edildiğini söylemek mümkündür.

1915 Olayları sırasında hayatını kaybeden Ermenilerin yanısıra binlerceErmeni çocuğunun öksüz kaldığı, bu konuyla ilgili Agos’a gelen email vemektupların bulunduğu, bugün bile halen birçok Ermeninin geçmişini,geçmişteki ailesini ve aile bireylerini aradığı konu edinilmiştir. Bir sonrakihaber ise The Economist kaynaklıdır. Türkiye’de bir grup akademisyeninErmeni iddialarıyla ilgili olarak konuşmaya başladığı, bunun cesaret vericibir gelişme olduğu ifade edilmiştir.83 Independent’da da Orhan Pamuk’unyargılanması, davanın Türkiye’nin AB üyeliğini olumsuz etkileyeceği, benzerbir konuyla ilgili olarak Elif Şafak’ın da yargılanabileceği dile getirilmiştir.84

The Guardian’da yine Elif Şafak davası konu edinilmiştir. Türkiye’de ifadeözgürlüğü bulunmadığı, Avrupa Parlamentosu Genel Kurulu’nda da aynıkonunun gündeme geldiği, Türkiye’nin AB’ye katılmak istiyorsareformlarının hızlandırması gerektiği ve Türkiye’nin geçmişiyle yüzleşmesigerektiği dile getirilmiştir.85

İngiliz basınında Türkiye’nin soykırım iddiaları konusunda hazırladığı tasarınedeniyle Fransa’yı uyardığı ve Türkiye aleyhinde bir karar alınması halindekendisinin Cezayir’deki sömürgeci geçmişinin hatırlatılacağına da işaretedilmiştir. Fransa’daki tasarıyla ilgili çalışmalar nedeniyle Türkiye’nin Fransave Kanada’daki büyükelçilerini geri çağırdığı, konuyla ilgili Türkiye’ninbirtakım endişelerinin bulunduğu, tasarının Fransa Meclisi’nde görüşülmeyebaşlandığını ve Fransız hükümetinin Ermeni soykırımı yasasınıdesteklemeyeceğini açıkladığı bilgilerine yer verilmiştir. Konuyla ilgili sonhaber ise “Saçmalıyorsunuz Sayın Büyükelçi” başlığıyla The Independent’dayer almış ve Türkiye’nin İngiltere büyükelçisi Akın Alptuna’nın gazeteninyazarı Robert Fisk’e gönderdiği mektup konu edinilmiştir. Fisk, soykırımiddialarının Türkiye’de bir grup ‘dürüst Türk’ bilim adamı tarafından dilegetirilmeye başlandığı ve bunun demokratikleşme adına olumlu bir gelişmeolduğu, ancak Türkiye’nin halen resmi olarak soykırımı kabul etmediği, oysa

81

86 “Mahkeme, Editörün Temyiz Başvurusunu Reddetti,” BBC, 2 Mayıs 2006, “Türkiye, Ermeni SoykrımıKonusunda Fransa’yı Uyardı,” Reuters, 3 Mayıs 2006, “Türkiye İki Elçisini Geri Çağırdı,” FinancialTimes, 9 Mayıs 2006, “Ermeni Konulu Fransız Yasa Tasarısı Türkiye’yi Endişeleniyor,” The FinancialTimes, 18 Mayıs 2006, “Soykırım Yasa Teklifi Fransa Meclisinde,” BBC, 18 Mayıs 2006, “FransızHükümeti Ermeni Soykırımı Yasasını Desteklemeyeceğini Açıkladı,” Reuters, 18 Mayıs 2006,“Saçmalıyorsunuz Sayın Büyükelçi,” The Independent, 20 Mayıs 2006, BYEGM Yayınları, Dış BasındaErmeniler, Ankara, 27-32.

87 “Türk Milletvekilleri Ermeni ‘Soykırımı’ Yasasına Karşı Fransa’yı Uyardılar,” Reuters, 4 Ekim 2006,“Türkiye Ermeni Soykırımı Yasa Tasarısı konusunda Fransa’ya Baskı Yapıyor,” Reuters, 6 Ekim 2006,“Sarkozy Fransa’da Ermeni Soykırımı Konusunda Yapılacak Oylamadan Kaçınmak İçin Üç Şart ÖneSürdü,” Reuters, 9 Ekim 2006, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 47-48.

88 “Türkiye Başbakanından Fransız Sömürgeciliğine Sert Eleştiri,” Reuters, 10 Ekim 2006, “Olli Rehn,Fransa’nın Ermeni Soykırımı Oylamasına İlişkin Uyarıda Bulundu,” Reuters, 10 Ekim 2006, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 49-50.

89 “Ermeni Editör: Fransa’daki Soykırım Yasasına Karşı Gelebilirim,” Reuters, 10 Ekim 2006, “Türkiye,Fransa’yı Ermeni Soykırım Tasarısı Konusunda Uyardı,” Guardian, 11 Ekim 2006, “Türkiye’yiHorlamak Batı İçin Tehlikeli Bir Oyun,” Financial Times, 11 Ekim 2006, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 51-54.



söz konusu dönemle ilgili her geçen gün yeni diplomatik arşivlerin ortayaçıktığı ifade edilmiştir.86

Fransız yasa tasarısına karşı Türk milletvekillerinin göstermiş olduğu tepkiyleilgili haberler de yayınlanmış ve Fransa Cumhurbaşkanı Sarkozy’ninülkesinde soykırımla ilgili yapılacak oylamayı engellemek için Türkiye’ye üçön şart koştuğu belirtilmiştir. Bunların, Ermenistan ve Türkiye arasında birkomisyon kurulması, Türkiye’nin Ermenistan sınırını açması ve Türkiye’nin301’i kaldırması olduğu belirtilmiştir.87 Fransız Meclisi’nin kabul etmişolduğu tasarının Başbakan Erdoğan tarafından oy kaygısıyla alınmış bir kararolarak yorumlandığı ve şiddetle kınandığı, AB’nin genişlemeden sorumlukomisyon üyesi Olli Rehn’in de tasarıya karşı çıktığı ve bunun Türkiye-ABilişkilerine olumsuz etkisi olacağını dile getirdiği görülmektedir.88 Fransa’nınsoykırımın inkârını suç sayan yasayla ilgili haberler arasında dikkat çekici birdiğer başlık, Hrant Dink’in de söz konusu yasaya karşı çıktığı konuludur. Dinksöz konusu yasanın Ermeni meselesini istismar ettiğini ve gerekirse kendisininFransa’ya giderek bu yasayı ihlal edebileceğini dile getirmiştir. Tasarıyla ilgilisık sık Türkiye’nin Fransa’ya yönelik uyarılarda bulunduğuna dair genişhaberlerin de yer aldığı İngiliz basınında, Denis Macshane imzasıylayayınlanan makalede, AB’nin sürekli dolaylı olarak Türkiye’yi Avrupa’nınbir parçası olarak görmek istemediğini ima etmiştir. 1915 Olayları’ndanTürkiye Cumhuriyeti’nin sorumlu tutulamayacağı, Türkiye’nin AB’yeüyeliğine neredeyse her ay farklı bir engel çıkarıldığını ve Türkiye’nin buşekilde “hor görülmesi” halinde kendisine yem müttefikler bulma konusundahiç de zorlanmayacağını belirten bir makale yayınlanmıştır.89

Fransa’daki bazı siyasilerin Türkiye’nin soykırımı tanıması gerektiğini,Fransız iş adamlarının bunun tam tersi olarak tasarının oylanmasının yan

82

90 “Royal: Türkiye Ermeni Soykırımını Tanımalı,” Reuters, 11 Ekim 2006, “Fransız İşadamları ErmeniSoykırımı Yasa Tasarısı Oylamasının Yan Etkilerinden Endişeleniyorlar,” Reuters, 11 Ekim 2006,“Fransız Hükümeti, Ermeni Tasarısına Mesafeli Yaklaşıyor,” Reuters, 12 Ekim 2006, BYEGM Yayınları,Dış Basında Ermeniler, Ankara, 52-56.

91 “Fransız Parlamentosu’nun Ermeni Soykırımının İnkarını Suç sayan Tasarıyı Kabul Etmesine İlişkinTepkiler,” Reuters, 12 Ekim 2006, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 56-57.

92 “Fransa Soykırım Tasarısı, Türkiye’nin AB Çabasına Zarar Verebilir,” Reuters, 12 Ekim 2006, “ErmeniSoykırımı Oylamasının Arkasında Fransa’nın Türkiye’nin AB Üyeliği Korkusu Yatıyor,” Reuters, 12Ekim 2006, “Türkiye’nin AB Treni Paris’te Vakitsiz Bir Mayına Çarptı…Türkiye-Fransa İlişkilerininZarar Görmesi Bekleniyor,” Reuters, 12 Ekim 2006, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara,57-59.



etkilerinden endişe ettikleri, Fransız Hükümeti’nin ise tasarıya mesafeliyaklaştığı ifade edilmiştir.90 Tasarının kabul edilmesiyle ilgili çeşitlikesimlerin tepkisine yer veren Reuters’da, Fransız siyasetçilerin soykırımınkabul edilmesinin Türkiye’nin AB’ye katılımının ön şartı olması istedikleriifade edilirken, konuyla ilgili akademisyen, yazar, araştırmacı ve siyasetçiolmak üzere Türk ve Fransa’dan farklı kişilerin görüşlerine yer verildiğigörülmektedir. Nitekim, Uluslararası Stratejik İlişkiler Enstitüsü’ndenOrtadoğu Uzmanı Didier Billion, Fransa’nın öncelikle kendi sömürgeciliktarihiyle ilgilenmesi gerektiğini belirtirken, Danske Bank’tan Lars Christensenise tasarının Türkiye’yi agresifleştireceği, AB’ye üyeliğini zayıflatacağınavurgu yapmıştır. Fortsi Ekonomik Araştırmalar direktörü, Haluk Bürümcekçiise Türkiye’nin Fransa’ya yönelik daha sert yaptırımlarda bulunmasıgerektiğini, Sabancı Üniversitesi’nden William Hale de tasarınınkanunlaşması halinde bile yürürlüğe giremeyeceğini dile getirmiştir.91

Tasarının Türkiye-AB ilişkilerini olumsuz etkileyeceği haberlerinin yanısıraFransa’nın tasarıyı kabul etmesinin altındaki nedenlere dair haberler de İngilizbasınında yer almıştır. Reuters, Fransa’nın söz konusu tasarıyı kabul etmenedeninin aslında Türkiye’nin AB’ye üye olmasını istememesine bağlayarak,tasarının onaylanmasını “Türkiye’nin AB Treni Paris’te Vakitsiz Bir MayınaÇarptı…” başlığıyla yayınlamıştır.92

Tasarının birçok uluslararası kuruluş tarafından eleştirildiği daha öncebelirtilmişti. Bunlardan biri olan AB, tasarının Türkiye-Ermenistan arasındayürütülmekte olan diyalog çabalarına darbe vuracağı öte yandan tasarınınsiyasi boyutunun yanısıra ekonomik boyutunun da sıkıntı yaratacağı ifadeedilmiştir. Tasarının Fransa Ulusal Meclisi’nden geçmesinin ardındanCumhurbaşkanı Abdullah Gül “Fransa bu ayıpla yaşayacaktır” ifadesinikullanırken, Financial Times ise “Türkiye AB Konusunda Darbe Yedi”manşetini atmıştır. Bir yandan yazar Orhan Pamuk’a Nobel Edebiyat ödülüverilirken öte yandan soykırım iddialarını inkâr etmenin suç sayıldığı yasanınFransa’da onaylanmasının kendi içinde çelişki arz ettiği belirtilmiştir. Yazarınaldığı ödülün bir bakıma siyasi olduğu ve Pamuk’un ülkesini Ermeni ve Kürt

83

93 “AB, Fransa’daki Ermeni Tasarısıyla İlgili Endişelerini Dile Getirdi,” Reuters, 13 Ekim 2006,“Tartışmalı Karar Fransa Kamuoyunun Gündeminde Ne Ölçüde Yer Buluyor,” BBC, 13 Ekim 2006,“Türkiye AB konusunda Darbe Yedi,” Financial Times, 13 Ekim 2006, “Türk Yazara Verilen Ödül veİfade Özgürlüğüne Vurulan darbe,” Financial Times, “İfade Özgürlüğüne Tehdit,” Financial Times, 13Ekim 2006, “Türkiye Fransa’ya Karşı Misilleme Önlemler Üzerinde Çalışıyor,” Reuters, 13 Ekim 2006,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 60-65.

94 “Fransa Ermeni Soykırımını İnkar Edenleri Hapse Atacak,” The Daily Telegraph, 13 Ekim 2006, “BuCahilce Hareket Sadece Bölünme Alevlerini Körükleyecek,” The Guardian, 13 Ekim 2006,“Türkiye’ye Karşı İnkar Yasası,” Financial Times, 14 Ekim 2006, “Türkiye Fransız MallarınaBoykotu Engellemeye Çalışıyor,” Financial Times, 14 Ekim 2006, BYEGM Yayınları, Dış BasındaErmeniler, Ankara, 65-70.

95 “Sanık Sandalyesinden Soykırımı İhbar Edeceğim,” The Independent, 15 Ekim 2006, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 70-71.



meselesiyle ilgili olarak eleştirme cüretinde bulunduğu için ödüle layıkgörüldüğüne işaret edilmiştir. Financial Times, benzer şekilde tasarıyı “İfadeÖzgürlüğüne Tehdit” manşetiyle ele alırken, konuyla ilgili olarak Reuters iseTürkiye’nin Fransa’ya misilleme yapma hazırlıkları yaptığını belirtmiştir.93

İngiliz basınında şimdiye kadar Fransa’nın kabul ettiği tasarının Türkiye-ABile Türk-Fransız ilişkilerini olumsuz etkileyeceği yönünde haberleryayınlanırken bu kez The Daily Telegraph’da tasarının Türkiye-Ermenistanilişkilerinin iyileştirilmesi yolunda yürütülen diyalog çabalarına da darbevuracağı ifade edilmiştir. Yine aynı yayın organında tasarının Türkiye’dekiİslamcı Milliyetçilerin elini güçlendireceği ve tasarının sırf Türkiye’yi köşeyesıkıştırma amacıyla kabul edilmiş olunsa da aslında Fransa’yı zor durumdabıraktığı dile getirilmektedir. Bilindiği üzere tasarının onaylanmasının ardındanTürkiye’de Fransız mallarının boykot edilmeye başlanmıştı, bu konuya da yerveren İngiliz basınında Vincent Boland-Martin imzasıyla yayınlanan haberde,Türk yetkililerin boykotun Türkiye’nin de ekonomik yapısına zarar vereceğigerekçesiyle engellenmeye çalışıldığı konu edinilmiştir.94

Robert Fisk’in bir haberinde, Fransa Cumhurbaşkanı Chirac ve İçişleri BakanıSarkozy’nin, Türkiye’nin AB’ye üye olmadan soykırımı tanıması gerektiğiyönündeki ön şartının memnuniyet verici olduğunu ve benzer bir girişiminAB’den de gelmesi gerektiğini belirterek, soykırımın inkârının suç sayılmasınıöngören tasarının kabul edilmesini ise ifade özgürlüğünü kısıtladığıgerekçesiyle eleştirmişti. Fisk ayrıca, Fransa’da soykırımın inkârının suçsayılmasıyla benzer şekilde Türkiye’de de soykırımın olduğunu dile getirmenin301 nedeniyle suç sayıldığını ancak kendisinin bu kurala uymayacağını şöyleifade etmiştir: “…Kişisel olarak Türkiye’deki Holocaust inkarcılarının bizedokunmaya cesaret edip edemeyecekleri konusunda şüpheliyim. Ancak eğerdenerlerse, Türk yayıncılarımla birlikte, modern Türk devletinin kurucusuMustafa Kemal Atatürk’ün bile suçlu olduğu bir soykırımı ihbar etmek içinsanık sandalyesinde oturmak benim için şeref olacaktır…”95

84

96 “İfade Özgürlüğü Düşmanları Her Yerde,” Observer, 16 Ekim 2006, BYEGM Yayınları, Dış BasındaErmeniler, Ankara, 28-29.

97 “Türk Akademisyen, Fransız Ödülünü Reddetti,” Reuters, 16 Ekim 2006, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 29.

98 “Yunanistan, İlerleme Raporu Öncesinde, Türkiye İle Müzakere Başlıklarının Görüşülmesine KarşıÇıkıyor,” Reuters, 16 Ekim 2006, “Türkiye Avrupa’nın Kapısında 20 Yıl Daha Bekleyebilir,” The Times,16 Ekim 2006, “Fransız Yasasına Karşı Ankara Tavrını Netleştirmek İstiyor,” BBC, 17 Ekim 2006, “ABTürkiye’yi İfade Özgürlüğünün Öncelik Olması Gerektiği Yönünde Uyardı,” Financial Times, 17 Ekim2006, “Ganimet Elden Gidiyor,” The Independent, 17 Ekim 2006, “Türkiye-AB İlişkileri,” BBC Radio4, 17 Ekim 2006, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 29-35.

99 “Şimdi Avrupa İçin Tabu Yaratma Değil Yıkma Zamanıdır,” The Guardian, 19 Ekim 2006, “TürkTelevizyonlarına Fransız Filmlerini Göstermeme Çağrısı,” Reuters, 19 Ekim 2006, “Kretschmer,Türkiye’yi İfade Özgürlüğü Konusunda Harekete Geçmeye Çağırdı,” Reuters, 20 Ekim 2006, “ABD:Fransa’nın Ermeni Soykırımı Yasa Tasarısının Bir Mantığı Yok,” Reuters, 20 Ekim 2006, “AzeriCumhurbaşkanı: ermeni Soykırımı Bir Hayal,” Reuters, 27 Ekim 2006, BYEGM Yayınları, Dış BasındaErmeniler, Ankara, 36-38.



Fransa’nın Türkiye’nin Ermeni olaylarını soykırım olarak kabul etmedenAB’ye üye olmaması gerektiği yönündeki tavrının ifade özgürlüğünükısıtladığı dile getirilmiştir.96 Fransa’nın I. Dünya Savaşı sırasında gerçekleşen1915 Olayları’nın soykırım olarak tanınmasının inkar edilmesinin suç halinegetirilmesine yönelik tasarısı nedeniyle Türk akademisyen Erdoğan Teziç’inFransız ödülünü reddettiği belirtilmiştir.97 Bir sonraki haberde de yine Fransızparlamentosunun kabul etmiş olduğu tasarının Türkiye’de milliyetçiliğikörükleyeceği bu kez Yunanistan Dışişleri Bakanı tarafından dile getirildiğigörülmektedir. Türkiye’nin AB’ye üyeliğiyle ilgili haberlerin de yer aldığıİngiliz basınında soykırım iddiaları konusunda Fransa’nın almış olduğukararın Türkiye’nin üyelik yolunda attığı adımları olumsuz etkilemekteodluğu, Türkiye’nin Fransa’nın soykırım kararının ardından yasayla ilgiliFransa’ya nasıl bir tepki göstermesi gerektiğine dair çalışmalar yürüttüğü dilegetirilmiştir. Ayrıca AB’nin Türkiye’yi üyelik yolunda attığı adımlarıhızlandırması ve ifade özgürlüğünü arttırması konusunda uyardığı ifadeedilmektedir.98

The Guardian’da “Şimdi Avrupa İçin Tabu Yaratma Değil Yıkma Zamanıdır”başlığıyla yayınlanan yazıda Fransa Ulusal Meclisi’nin soykırımın inkârınısuç sayan yasa tasarının ifade özgürlüğünü kısıtladığı ve hiç kimsenin tarihiolayları yasalaştırmaması gerektiği belirtilmiştir. Yine Fransız UlusalMeclisi’nin aldığı yasaya tepki olarak Türkiye’nin Fransız filmlerinintelevizyonlarda yayınlatmama kararı aldıkları, AB’nin Türkiye temsilcisiHans-Joerg Kretschmer’in Türkiye’yi ifade özgürlüğü konusunda uyardığı,tasarının ABD tarafından da eleştirildiği ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlhamAliyev’in de tasarıya tepki gösterdiği ifade edilmiştir.99

85

100 “Türk ve Ermeni İşadamları Sınırın Açılmasından Yana,” Reuters, 16 Ocak 2007, “Stallone SiyasiAçıdan Hassas Bir Konuda Tavrını Belli Edecek,” The Independent, 18 Ocak 2007, BYEGM Yayınları,Dış Basında Ermeniler, Ankara, 41-43.



Tablo 8

2006 yılı haber grafiğinde ise ilginç bir biçimde Nisan-Mayıs aylarındakihaber sayısının az, Eylül-Ekim aylarında ise bir patlama yaşandığıgörülmektedir. Özellikle Eylül-Ekim aylarında Fransa’da soykırım iddialarınıinkâr edenlerin cezalandırılmasına yönelik yasanın etkili olduğu ve tüm ülkebasınlarında yankı bulduğu anlaşılmaktadır.

Uzun süredir kapalı olan Türkiye-Ermenistan sınırının açılması için iki ülkeiş adamlarının çalışmalar yürüttüğü, sınırın açılmasının iki ülke ekonomisinekatkı sağlayacağı ifade edilmiştir. Avusturyalı yazar Franz Werfel’in MusaDağı’ında 40 Gün adlı eserinin başrollerini ünlü aktör Sylvester Stallonetarafından oynanacağı bir filme dönüştürüleceği, konuyla ilgili bazı Türkgrupları tarafından Stallone’ye filmi çekmemesi için protesto mektuplarıgönderildiği belirtilmiştir.100 Yahudi soykırımının inkârının suç sayılmasıyönünde bir yasa tasarısının hazırlandığı ancak bu tasarının onaylanmasınınifade özgürlüğünü kısıtlayacağı ifade edilirken, Türkiye’nin AB ile katılımmüzakerelerinde yaşadığı çıkmazın ülkede yabancı düşmanlığınıkörüklediğini, Hrant Dink cinayetinin de bu nedenle işlendiği iddia edilmiştir.Ayrıca Türkiye’de Ermeni trajedisinin gündeme getirme ya da konuya eleştirel

86

101 “Yahudi Soykırımının İnkarı Büyük Bir Hata Olur,” The Guardian, 18 Ocak 2007, “İstanbul’da Ölüm,”Financial Times, 25 Ocak 2007, “Hrant Nasıl Onurlandırılır,” The Economist, 26 Ocak 2007, “DinkCinayeti ABD Kongresinde,” BBC, “Hrant Dink Suikastı ve Soykırım Mirası,” Open Democracy, 25Ocak 2007, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 424-28.

102 “AB Kapsamlı Bir ‘Soykırımı İnkar’ Yasası Planlıyor,” The Daily Telegraph, 2 Şubat 2007, “DışişleriBakanı Abdullah Gül, Bir Hafta Sürecek ABD Ziyaretine Başlıyor,” BBC, 5 Şubat 2007, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 29-30.



bir yaklaşım sergileyen yazar ve akademisyenlerin 301.madde kullanılaraksusturulmaya çalışıldığı ve Türkiye’nin ifade özgürlüğünün önündeki enbüyük engelin 301 olduğu dile getirilmiştir. Benzer şekilde The Economistdergisi de Dink cinayetinin ardından 301.maddesinde değişiklik yapılması yada yasanın kaldırılması gerektiği ve cinayetin ardından yüz binlerce insanınsokaklara dökülmesinin Türkiye için umut verici bir değişimi simgelediğibelirtilmektedir. Dünya basınında büyük bir yankı uyandıran Dink cinayetiyleilgili ABD Kongresi’nde bir tasarının görüşüldüğü ve cinayetin kınanarak301’inde kaldırılması önerisinde bulunulduğu dile getirilmiştir. Dink

cinayetinin bir bakıma Türkiye’nin geçmişiyleyüzleşmesi için bir fırsat da olduğununbelirtildiği Open Democracy adlı internetsayfasında Türkiye’de artık konuyla ilgili ikifarklı görüşün hakim olduğu iddiaedilmektedir.101

İngiliz basınında AB dönem başkanı Almanyatarafından soykırımın inkârını suç sayan biryasa tasarısının hazırlanmakta olduğu ancaktasarının ifade özgürlüğünü kısıtlayacağıgerekçesi ile büyük bir tartışma yarattığıkonulu bir haber yayınlanmıştır. BBC’nin 5Şubat tarihli yayınında, dönemin DışişleriBakanı Abdullah Gül’in ABD’ye bir haftalıkbir ziyarette bulunduğu ve ziyaret sırasında

hangi konuların ele alınacağına dair gazeteci yazar Yasemin Çongar ilegerçekleştirilen bir röportaja yer verilmiştir. Burada özetle DışişleriBakanı’nın ABD’de PKK, sınır ötesi operasyon ve Temsilciler Meclisi’ndegörüşülmekte olan Ermeni tasarısıyla ilgili konuların ele alınacağıbelirtilmiştir.102

Ermeni Sorunu ve Irak’taki gelişmeler nedeniyle Türkiye-ABD ilişkilerindesıkıntılar yaşanabileceğini, ABD Kongresi’ne sunulan tasarı ve Irak’ta birreferandum yapılması konusuna sıcak bakması dolayısıyla Türkiye’deAmerikan düşmanlığının artmasından endişe edildiğine vurgu yapılmaktadır.Dink suikastının ardından Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde yeni bir dönemin

Ermeni Sorunu veIrak’taki gelişmeler

nedeniyle Türkiye-ABDilişkilerinde sıkıntılar

yaşanabileceğini, ABDKongresi’ne sunulantasarı ve Irak’ta bir

referandum yapılmasıkonusuna sıcak bakması

dolayısıyla Türkiye’deAmerikan düşmanlığının

artmasından endişeedildiğine vurguyapılmaktadır.

87

103 “Irak ve Ermeni ‘Soykırımı’ ile İlgili Gelişmelerden dolayı ABD-Türkiye İlişkileri Daha DaKötüleşebilir,” The Financial Times, 9 Şubat 2007, “Türk Ordusu Ermenistan İle Ilımlı İlişkiArayışında,” Jane’s Information Group, 14 Şubat 2007, “ABD Soykırım Yasası Türkleri Kızdırıyor,”Guardian, 16 Şubat 2007, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 39-40.

104 “Türkiye ve Ermeniler… Soykırım Savaşları,” The Economist, 16 Şubat 2007, “Ermenistan, Türkiyeİle Diplomatik İlişki Kurmaya ve Geçmişi Ele Almaya Hazır,” Reuters, 19 Şubat 2007, “ErmenistanParlamentosu Çifte Vatandaşlığı Yasalaştıran Bir Tasarıyı Kabul Etti,” 21 Şubat 2007, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 41-43.

105 “Hrant Dink ve Türkiye’deki Ermeniler,” Open Democracy, 28 Ocak 2007, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 43-46.

106 “Türkiye’nin Ermeni İkilemi,” BBC, 28 Şubat 2007, “Dink Cinayeti ABD Senatosunda,” BBC, 6 Mart2007, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 46-47.



yaşanmaya başlandığına da işaret eden İngiliz basınında yakın bir dönemdeTürkiye-Ermenistan sınırının açılabileceğine işaret edilmiştir.103 ABDKongresi’ne sunulan Ermeni yasa tasarısı Economist dergisinde de yer almışve tasarının iki ülke ilişkilerini olumsuz etkileyeceği ve Ermenistanyönetiminin 1915 Olayları’nı incelemek üzere ortak bir komisyon kurulmasıönerisine sıcak baktığı konulu haberlere yer verilmiştir. İngiliz basınındaayrıca, Ermenistan Parlamentosu’nun kabul etmiş olduğu çifte vatandaşlıkyasasının kabulüne de değinilerek yasanın Ermenistan kamuoyunu ikiyeböldüğü bazı kesimlerce yasanın Ermenistan’ın komşularıyla ilişkilerinibozacağı iddia edilirken bazı kesimler tarafından ise ülkenin kaderinin ülkedışında yaşayan kişilere bırakılacağı gerekçesiyle karşı çıkıldığı ifadeedilmiştir.104

Open Democracy adlı internet sayfasında “Hrant Dink ve Türkiye’dekiErmeniler” başlığı altında, Dink’in İstanbul’daki Ermenilerin sıkıntılarınındile getirilmesinde önemli rol oynadığı, bu yönüyle Ermeni toplumununsembolü haline geldiği, öte yandan Türk kamuoyunda Ermenilerle ilgilimevcut olumsuz algının kırılması içinde büyük çaba sarf ettiğini ve Dink’inölümüyle birlikte Türkiye’de büyük bir değişimin yaşanmaya başladığıüzerinde durulmuştur.105 BBC’nin 27 Şubat 2007 tarihli yayınında Bruce Clarkimzasıyla yayınlanan haberde Türkiye’de Ermeni meselesinin 90 yıl içindebüyük bir değişim ve gelişim evresi geçirdiğini belirterek bunu “savunmadakalma, yargı ve infaz, milliyetçi duygular ve yeni bir devlet” başlığı altındadeğerlendirmiş ve 1915 Olayları’ndan Türkiye Cumhuriyeti’nin sorumlututulamayacağına değinilmiştir. Son haberde, Dink cinayetinin ABDSenatosu’nda gündeme geldiği ve senatonun cinayeti kınayan bir tasarıonayladığı konu edinilmiştir.106

İngiliz basınında Los Angeles Times’ın muhabiri Mark Arax’ın soykırımiddialarıyla ilgili hazırlamış olduğu bir haber nedeniyle görevinden ayrılmakzorunda kaldığı, NABUCCO projesi için Türkiye’nin Fransız şirketleri yerine

88

107 “İnternet Yorumcularının Kazandığına Şüphe Yok,” The Independent, 22 Temmuz 2007, “TürkiyeNabucco İçin RWE’yi Destekliyor,” Reuters, 2 Ağustos 2007, BYEGM Yayınları, Dış BasındaErmeniler, Ankara, 11-12.

108 “Cesaret, Gözyaşları ve Yıkılan Hayaller,” The Independent, 4 Ağustos 2007, BYEGM Yayınları, DışBasında Ermeniler, Ankara, 12-13.

109 “Konuşulması Cesaret İsteyen Tarih,” The Times, 2 Ağustos 2007, BYEGM Yayınları, Dış BasındaErmeniler, Ankara, 13-14.

110 “Savaş Yüzünden Parçalanan Bölge Sürgündeki Ermenilerle Kalkınıyor,” Reuters, 27 Ağustos 2007,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 14-15.



Alman enerji şirketini tercih ettiği bunda Fransa’nın soykırım iddialarınadestek vermesinin etkili olduğu ifade edilmiştir.107 Robert Fisk imzasıylayayınlanan bir yorumda soykırım iddiaları konusunda Batılı devletlerinbasınında Ermenistan yanlısı haberler yayınlanırken, Ermeni basının bukonuya gerekli özeni göstermediği, Ermenistan’da basının yeterince özgürolmadığı şöyle ifade edilmiştir:

“…Ermenistan’ın üzüntü verici bir biçimde yeniden seçilen BaşbakanıSerj Sarkisyan, “tarafsız” muhalefete izin verirken, gerçek siyasitartışmalara müsaade etmiyor. Ciddi muhaliflerin partileri ve gazetelerikapatılabiliyor. Sarkisyan geçenlerde yerel basına, “ekonominindemokrasiden daha önemli olduğunu” söyledi. Özgür Ermenistan’ınyolsuzluğa bulaşmış ilk cumhurbaşkanı Petrosyan’ın da geri dönmeyiplanladığı söylentilerini duymak pek şaşırtıcı değil sanırım. Sarkisyan,bir ara Amerikan Liberty Radyosunun Özgür Avrupa istasyonunu bileErmenistan’dan uzaklaştırmaya çalışmıştı. Gerçi bu pek deantidemokratik bir girişim olmazdı…”108

The Times gazetesinde “Konuşulması Cesaret İsteyen Tarih” başlığıyla, TanerAkçam’ın Ermeni meselesiyle ilgili Türkiye aleyhinde hazırlamış olduğukitabı nedeniyle Türk basınındaki bazı kesimler tarafından vatan haini olarakilan edildiği iddia edilmiştir. Dink’in bu nedenle akademik hayatınıyurtdışında devam ettirmek zorunda kaldığı, öte yandan Hrant Dink’in deAkçam ile aynı görüşleri paylaştığı ancak ülkeyi terk etmediği için hayatınıkaybettiği dolayısıyla Türkiye’de bazı konularda fikir beyan etmenin pek dekolay olmadığı yönünde bir imada bulunulmuştur.109

Soykırım iddialarının yanısıra Karabağ’la ilgili haberlerin de yer aldığı İngilizbasınında Dağlık Karabağ’da yaşanan ekonomik problemlerin diasporaErmenilerinin ekonomik desteğiyle büyük ölçüde halledildiği ve bölgeninErmeniler için önemli olduğu şöyle ifade edilmiştir: “Ermeni diasporasıaçısından bölgenin güçlü bir çekiciliği var çünkü birçokları bölgeyi, etrafınıMüslüman komşuların çevrelediği küçük, tarihi Hristiyan bir milletin ayaktakalma çabasının bir parçası olarak görüyorlar.”110

89

111 “Unutulan Holokost,” The Independent, 31 Ağustos 2007, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler,Ankara, 15-18.

112 “Unutulan Soykırım,” Daily Mail, 4 Eylül 2007, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara,18-21.



The Independent gazetesinin Extra ekinde, Robert Fisk imzalı “UnutulanHolokost” başlıklı bir yazı yayınlanmıştır. Yazıda I. Dünya Savaşı sırasındaTürkiye tarafından 1.5 milyon Ermeninin öldürüldüğü, bunun 20.yüzyılın enkanlı ve en tartışmalı bölümlerinden biri olduğu ve Almanların Nazilereuyguladığı holokost ile eşdeğer olduğu iddia edilmiştir. Ayrıca Fisk’in Erivan’ıziyaret ederek “modern tarihin ilk soykırımına ait olup şimdiye değinyayınlanmamış görüntülerini ortaya çıkardığı” ifade edilmiştir. Fisk’inErivan’daki soykırım müzesinde daha önce yayınlanmamış tehcirfotoğraflarını bulduğu, Nazi Almanyasının Yahudilere yaptığı zulüm iletehcirin benzerlik gösterdiği, tehcirin aslında Ermenileri yok etmeye yönelikbir girişim olduğu, soykırım eyleminin Türk tarihçi Taner Akçam tarafındanda kanıtlandığı ve Ermenilerin yok edilmesinde Kürtlerin de önemli roloynadığı makalede yer alan iddialar arasında yer almıştır. Ayrıca Ermenilerinsavaş yıllarında Batılı devletlere destek verdikleri gerekçesiyle tehcire tabitutuldukları, tehcir sırasında Ermenilerin Türkler tarafından vahşiceöldürüldüğü, söz konusu katliamların o dönemde Osmanlı’nın müttefiki olanAlman askerleri tarafından da belgelendiği, bazı Alman subaylarınınülkelerine döndüklerinde katliam fotoğraflarını sattığına dair bilgiler debulunduğu iddia edilmiştir.111

İngiliz basınında benzer içerikli bir makale, Daily Mail gazetesinde “UnutulanSoykırım” başlığıyla yer almıştır. Zoe Brenman imzalı yazıda yine tehcirin20. yüzyılın ilk soykırımı olarak görüldüğü, Ermenilerin Türkler tarafındansistemli bir şekilde yok edildiği, söz konusu dönemde Churchill tarafındanyaşananların “soykırım” olarak tanımlandığı iddia edilmiştir. Hitlerin deErmenilerin yaşadığı trajediden ilham aldığı, savaş muhabiri Robert Fisk’inkatliama dair yeni belge ve fotoğrafları ortaya çıkardığı, “Ermeni soykırımı ileYahudi holokostu” arasında büyük benzerliklerin bulunduğu ve tehciryıllarında sayısız savaş suçlarının işlendiği yönünde bilgilere de makalededeğinilmiştir. İngiliz hükümetinin konuyla ilgili olarak katliamınsorumlularının cezalandırılması için dönemin yetkililerine baskı uyguladığı,1919 yılında savaş suçları mahkemesi kurulduğu ancak bir sonucavarılamadığı, bugüne kadar 21 ülke tarafından 1915 Olayları’nın soykırımolarak kabul edildiği ve Türkiye’nin soykırım iddialarını kabul etmedenAB’ye üye edilmemesi gerektiği belirtilmiştir.112 Bu yönüyle İngiliz basınındadiğer ülke basınlarıyla ortak hareket ettiği ve soykırım iddialarının kabulünüAB’ye üyelik için bir ön şart olarak gördüğü anlaşılmaktadır.

90

113 “Anavatan Yok,” Financial Times, 8 Eylül 2007, “Dink Cinayeti Duruşmasına Protestolar DamgasınıVurdu,” Reuters, 1 Ekim 2007, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 22-23.

114 “Türkiye ve Ermenistan… Soykırım Çılgınlığı,” The Economist, 5 Ekim 2007, BYEGM Yayınları,Dış Basında Ermeniler, Ankara, 37-38.

115 “Üç Milletvekili Ermeni Soykırımı Tasarısı İçin Washington’da,” BBC, 8 Ekim 2007, “Türkiye ErmeniSoykırımı Tasarısı Yüzünden ABD’ye Desteği Kesebilir,” Reuters, 8 Ekim 2007, “Kongre, YasaTasarısının Ankara’da Yaratacağı Tepki Konusunda Uyarıldı,” Financial Times, 8 Ekim 2007, TürkiyeCumhurbaşkanı Ermeni Soykırımı Tasarısı Konusunda Başkan Bush’u Uyardı,” Reuters, 9 Ekim 2007,“Türkiye İçin Önemli Gün,” BBC, 10 Ekim 2007, “Bush ve Rice Ermeni Soykırımı TasarısınınReddedilmesini İstedi,” Reuters, 10 Ekim 2007, “ABD Meclis Komitesi Ermeni Soykırımı TasarısınıOnayladı,” Reuters, 11 Ekim 2007, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 38-43.

116 “Türkiye: Ermeni Yasa Tasarısı ABD İle İlişkilere Zarar Verecek,” Reuters, 11 Ekim 2007, “Ermeni‘Soykırımı’ Oylaması Bush’u Hiçe Saydı,” Financial Times, 11 Ekim 2007, “Bush İle Kongre, Ermeni‘Soykırımının’ Statüsünü Tartışıyor,” The Independent, 11 Ekim 2007, “ABD’nin Ermeni ‘Soykırımı’Oylamasından Sonra Türkiye Büyükelçisini Geri Çağırdı,” The Independent, 12 Ekim 2007, BYEGMYayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 43-47.



İngiliz basınında “Anavatan Yok” başlığıyla Nouritza Matosyan başlığıylayayınlanan haberde ise Elif Şafak’ın “Baba ve Piç” adlı romanı konuedinilmiştir. Eserden övgüyle bahsedilen makalede, Orhan Pamuk ve ElifŞafak gibi yazarların “Türklüğü aşağıladığı gerekçesiyle” ölüm tehditlerialdığı konu edinilmiştir. Yine Hrant Dink cinayetinin duruşması sırasındagerçekleştirilen gösterilere de yer verildiği görülmektedir.113 İngiliz basınındaele alınan konulara bakıldığında Dink, Şafak ve ülke parlamentolarındagörüşülen kararlar, 1915 Olayları’ndan daha fazla gündeme taşınmıştır. Buanlamda, İngiliz kamuoyu da Türkiye ile kararların alındığı ülkeler arasındayarattığı krizle yakından ilgilenmektedir.

İngiliz basınında ABD Kongresi’nde görüşülen tasarının Türk-Amerikanilişkilerinin yanısıra Türk-Ermeni ilişkilerine de zarar verebileceği şöyle ifadeedilmiştir: “…ABD Kongresi şimdi, 1 milyona yakın Osmanlı Ermenisinin1915’te uğradığı toplu katliamı soykırım olarak adlandıran bir yasa tasarısınıkabul ederek, iki toplum arasındaki bu hassas süreci yerle bir edebilir.”Türkiye’de ABD hakkındaki mevcut olumlu algının giderek azaldığı, bunakarşın ABD düşmanlığının artmakta olduğu ve ABD’nin söz konusu kararınınoy kaygısı taşıdığı dile da getirilmiştir.114 Aslında bu durum birçok ülke içinsöz konusu olmakla beraber çoğunlukla gündeme taşınmayan bir husustur.Nitekim Fransa ve Almanya gibi büyük devletlerin kararlarının kabulünde desiyasi çıkarlar ön planda olmuştur.

Kararlar nedeniyle Türkiye’nin ABD’ye verdiği desteği keseceği, ABDKongresinin görüştüğü tasarıyla ilgili olarak Türkiye tarafından uyarıldığı vetasarıyla ilgili olarak Başkan Bush ve Dışişleri Bakanı Rice’ın tasarınınreddedilmesini istediği de İngiliz basınında konu edinilmiştir.115 Yine tasarınınonaylanmasının Türkiye-ABD ilişkilerini olumsuz etkileyeceği, KomiteninBaşkan Bush’un uyarılarını dikkate almadığı, konunun Başkan Bush ileKongre üyeleri arasında görüş ayrılığına neden olduğu ve oylamanın ardındanTürkiye’nin Büyükelçisini geri çağırdığı konularına da yer verilmiştir.116 ABD

91

117 “Tarihin Ağırlığı,” The Independent, 12 Ekim 2007, “Zaten Zor Durumu Daha Da Kötüleştirmek,”The Guardian, 12 Ekim 2007, “Türkiye Soykırım Oylaması Sıkıntısında ABD Büyükelçisini GeriÇağırdı,” The Guardian, 12 Ekim 2007, “Adalet Mi Yoksa Tavır Mı?,” 12 Ekim 2007, “TürkiyeBaşbakanı: ABD İle İlişkiler Tehlikede,” Reuters, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara,48-49.

118 “Tarihin Unutmayı Yeğlediği Terör,” The Independent, 14 Ekim 2007, BYEGM Yayınları, Dış BasındaErmeniler, Ankara, 52-53.

119 “Rice Türkiye’den Kuzey Irak Konusunda Soğukkanlı Olunmasını İstedi,” Reuters, 14 Ekim 2007,“Türkiye Genelkurmay Başkanı: Türk-ABD İlişkileri Risk Altında,” Reuters, 15 Ekim 2007, “ABDTemsilciler Meclisi Başkanı Pelosi, Ermeni Soykırımı Yasa Tasarısını Oylama Kararlılığını Yineledi,”BBC, 15 Ekim 2007, “Ermeni Soykırımı Karar Tasarısı Yoluna Devam Ediyor,” Reuters, 15 Ekim2007, “Çatışmaya Giden Yolda Türkiye ve ABD,” Financial Times, 15 Ekim 2007, “Türkiye-ABDİlişkileri Tehdit Altında,” Financial Times, 15 Ekim 2007, “ABD, Türk Saldırısını DurdurmayaÇalışıyor,” The Observer, 15 Ekim 2007, BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, 53-74.



Parlamentosu’nda görüşülmekte olan tasarının onaylanması halinde ABD’ninyerel politikalarının ve Irak ikmal hattının da tehlikeye gireceği de İngilizbasınında konu edinilmiştir.117 “Tarihin Unutmayı Yeğlediği Terör” başlığıylayayınlanan bir haberde Ermenilerin Türkler tarafından öldürüldüğü son dereceabartılı ifadelerle şöyle ele alınmıştır; “…Erkekler, infaz mangaları tarafındanidam edildi ya da köylerinin dışında baltalarla doğrandı. Kadın ve çocuklarsusuzluktan, hastalıktan ya da yorgunluktan veya çetelerin tecavüzü yüzündenölmeleri için çöle sürüldü. Bugünkü Suriye sınırları içinde yer alanHurgada’nın eteklerinde benim keşfettiğim toplu mezarın birinde, çoğu dişlerimükemmel durumda olan gençlerden oluşan binlerce insanın iskeleti vardı.Oradaki kıyımdan kaçan ve yamaçtaki toplu mezarı gösteren 100 yaşındaErmeni bir kadınla bile karşılaştım…”118 Yine ABD Kongresinde görüşülentasarının doğrudan Washington’un Türkiye üzerindeki etkisinizayıflatabileceği, tasarının onaylanması konusunda Temsilciler MeclisiBaşkanı Nancy Pelosi’nin kararlı olduğu, tasarının Türkiye ve ABD’yi karşıkarşıya getirdiği, ABD’nin Türkiye’nin Irak saldırısını durdurma yönündeçaba sarf ettiği ve konuyla ilgili Türkiye’ye ziyarette bulundukları haberleriyayınlanmıştır.119

92



Tablo 9

2007 yılı Nisan-Mayıs aylarında herhangi bir hareketliliğin yaşanmadığı,Ocak-Şubat ve Temmuz-Ağustos-Eylül-Ekim aylarında ise ciddi bir artışkaydedildiği görülmektedir. Bu da söz konusu tarihlerde ABD TemsilcilerMeclisi ve Senato’da görüşülen tasarıların ve Fransa’daki soykırımın inkârınısuç sayan yasanın haberlerin artışındı etkilediğini ortaya koymaktadır.

Sonuç:

Sonuç olarak 1982-2007 yılları arasında büyük bir çoğunluğu İngiliz haberajansları ve İngiliz radyo yayınlarına dayanan İngiliz basınındaki haberleriniçeriği şöyle özetlenebilir; Elif Şafak davası İngiliz basınında geniş yerkaplamış, bu tür davaların Türkiye’de sıkça gündeme geldiği ve aslında ifadeözgürlüğünü kısıtlamaya yönelik bir girişim olduğu dile getirilmiştir. AyrıcaElif Şafak’ın yargılanması ve beraat etmesinin Türkiye’de milliyetçiliğikörüklediği, Türkiye’nin AB yolundaki reformlarını yavaşlattığı da iddiaedilmiştir.

İngiliz basınında 301’in uluslararası kuruluşlar aracılığıyla baskı uygulanarakkaldırılması gerektiği ve Hrant Dink’in de 301 nedeniyle hayatını kaybettiğive kendisinin de bu maddeye karşı olduğuna işaret edilmiştir. Ayrıca ABD

93



Senatosu’na sunulan tasarının Türkiye-ABD ilişkilerini olumsuz etkilediği,ABD’nin bölgesel çıkarlarını gözönünde bulundurarak Türkiye aleyhinde birkarar alamayacağı ve Türkiye’nin konuyla ilgili olarak ABD’yi uyardığıkonularına değinilerek, aslında tasarının bir bakıma Türkiye’den çok ABD’yide zor duruma sokacağına değinilmiştir. Ayrıca Fransa’nın kabul etmiş olduğusoykırımın inkârını suç sayan yasanın Türk-Fransız ilişkilerini olumsuzetkilediği ve kararın bir grup Fransız bilimadamı ve araştırmacıları tarafındanda eleştirildiği belirtilmiştir. Burada Fransa’nın söz konusu kararı karşısındaİngiltere’nin de kararı onaylamadığı ve bunun ifade özgürlüğüne darbeindirdiği yönünde açıklamada bulunduğununda hatırlatılmasında yarar vardır.

İngiliz basını Türkiye’nin arşivlerini açmasını sorunun çözümünde önemli biradım olarak görmekte ve meselenin Türkiye’nin siyasi ilişkilerini önemliölçüde etkilediğini düşünmektedir. İngiliz basınının, Yahudi lobisinin Ermeniiddialarıyla ilgili yürüttüğü çalışmaları ise yanlı olarak değerlendirdiğigörülmektedir.

İngiliz basınında yer alan haberlerin genelinde objektif bir tutum sergilenmeyeçalışıldığı gözlemlenmektedir. İngiliz basınının konuyla ilgili gelişmelerigünbegün takip ettiği de görülmektedir. Öte yandan, doğrudan konuyamüdahil olmaktansa daha ziyade konuyla ilgili diğer ülke basınlarında yeralan haberlere ağırlık verildiği ve doğrudan bir yargıda bulunulmadığı dagörülmektedir.

İngiliz basınında, diğer ülkelerden farklı olarak, Ermeni meselesiyle ilgiligelişmeler söz konusu olduğunda, hem Türk karşıtı hem de Türkiye’yi kısmende olsa destekleyen Justin McCarthy, Rober Fisk, Heath Lowry, Hrant Dink,Mete Tuncay, Taner Akçam vb. yazar ve aydınların görüşlerine de yerverildiğinin belirtilmesinde yarar vardır.

94



KAYNAKÇA

Kitaplar:

Büyük Savaş II. Dünya Savaşı Tarihi. Çev: Fikret Arıt. İstanbul: MilliyetYayınları, 1974.

Deveci Bozkuş, Yıldız. Parlamento Kararları Çerçevesinde Soykırımİddialarının Yabancı Basında Yeniden İnşaası (1965-2007). Ankara:Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmış DoktoraTezi, 2011.

Güngören, Fatma. SSCB Dışişleri Bakanlığı Almanya Dışişleri BakanlığıBelgeleri, İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye Üzerine Gizli Pazarlıklar(1939-1944). İstanbul: Örgün Yayınevi, 2003.

Hobsbawm, Eric. Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılıklar Çağı. Çev: YavuzAlogan, İstanbul: Everest Yayınları, 2006.

Karabekir, Kazım. CHP Grup Tartışmaları Ankara’da Savaş Rüzgârları II.Dünya Savaşı, (İstanbul: Emre Yayınları, 5. Baskı, 2000).

Kennedy, Paul. Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, 16. YüzyıldanGünümüze Ekonomik Değişim ve Askeri Çatışmalar. Çev: BirtaneKaranakçı. İstanbul: Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, 10. Baskı, 2005.

J. Lee, Stephen. Avrupa Tarihinden Kesitler 1789-1980. Çev: Savaş Aktur,Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2002.

Walker, Martin. Basının Gücü, Çev: Gülden Şen. İstanbul: Milliyet Yayınları,1999.

Gazeteler ve Web Siteleri:

• The Times: http://www.thetimes.co.uk/tto/news, E.T.10.08.2010.

• http://en.wikipedia.org/wiki/The_Times, E.T.10.08.2010.

• http://us.macmillan.com/author/jamesharding

• The Guardian: http://www.guardian.co.uk

• Independent: http://www.independent.co.uk, E.T. 10.08.2010.

95



• Financial Times: http://www.ft.com/home/uk, E.T.10.08.2010.

• Economist: http://www.economist.com, E.T.10.08.2010.

• Observer: http://observer.guardian.co.uk, E.T.10.08.2010.

• Reuters: http://www.reuters.com, E.T.10.08.2010.

• http://en.wikipedia.org/wiki/Reuters , E.T. 10.08.2010.

• BBC: http://www.bbc.co.uk, E.T. 10.08.2010.

• BBC: http://www.bbc.co.uk/historyofthebbc, E.T.10.08.2010.

“Arşiv Tartışmalarının Sonuçlanacağı Umuluyor.” Londra Radyosu, 4 Ocak1989.

“Arşivler, Osmanlı Mirasının İhtişamını Yansıtıyor.” Reuter, 11 Ocak 1989.

“ABD İle Türkiye Arasında Soğuk Rüzgarlar.” Londra Radyosu, 11 Ekim1989.

“ABD Dışişleri Bakanlığı, Ermeni Tasarısına Karşı Çıkıyor.” LondraRadyosu, 19 Ekim 1989.

“Aksu, Kürt Asileri, Ermeni Gerillalar İle İşbirliği Yapmakla Suçladı.” Reuter,28 Kasım 1989.

“ABD Senatosu, Ermeni Soykırımı Tasarısını Görüşmeye Başladı.” LondraRadyosu, 21 Şubat 1990.

“ABD Senatosu’nda Usul Oylaması.” Londra Radyousu, 22 Şubat 1990.

“ABD Senatosu, Ermeni Karar Tasarısını Geri Çevirdi.” Reuter, 22 Şubat1990.

“Ankara, Karardan Memnun.” Londra Radyosu, 28 Şubat 1990.

“ABD Temsilciler Meclisi’nde Ermeni Soykırımı Üzerine Tartışmalar.” BBC,15 Eylül 2000.

“ABD Dışişleri Bakanlığı, Ermeni Soykırımı İle İlgili Tasarısının TemsilcilerMeclisi Alt Komitesi’nde Kabul Edilmesini Eleştirdi.” BBC, 26 Eylül2000.

96



“ABD, Türk Saldırısını Durdurmaya Çalışıyor.” The Observer, 15 Ekim2007.

“ABD Temsilciler Meclisi’ndeki Ermeni Karar Tasarısının OylanmasıYüzünden Siyaset Arenası Toz Duman.” Reuter, 28 Eylül 2000.

“Ermeni Soykırım Tasarısı, Uluslar arası İlişkiler Komitesi Gündeminde.”BBC, 28 Eylül 2000.

“ABD Temsilciler Meclisi Alt Komitesince Kabul Edilen Ermeni SoykırımıKarar Tasarısı ve Bu Konudaki Gelişmelerle İlgili Olarak Tarihçi MeteTuncay’la Yapılan Bir Söyleşi.” BBC, 25 Eylül 2000.

“ABD Senatosu, Ermeni Tasarısını Yine Durdurdu.” Reuter, 28 Şubat 1990.

“ABD Yönetimi, Türkiye’ye Yönelik Suçlamalara Karşı Çıktı.” Reuter, 26Eylül 2000.

“Avrupa Parlamentosu, Türkleri Soykırım Uygulamakla Suçluyor.” Reuter,15 Kasım 2000.

“Avrupa Parlamentosu’nda Ele Alınan Türkiye Raporuna, ErmeniSoykırımının Tanınmasını Talep Eden Değişiklik Önergesi EklenerekKabul Edildi.” BBC, 15 Kasım 2000.

“Azerbaycan Haber Ajansı: Bush’un, Ermenilere Hitaben Yaptığı konuşma,Azeri-Türk Diplomasisinin Bir Zaferidir.” Financial Times, 27 Nisan 2001.

“ABD’de Soykırım Anıtı Konusunda Türk ve Ermeniler Savaşıyor.”Independent, 21 Mayıs 2001.

“Amerikalı Ermenilerin Duygusal Hac Ziyareti.” Reuter, 8 Haziran 2001.

“AB Görüşmeleri Yaklaşırken Türkler Milliyetçiliğe Döndü.” Reuters, 7 Nisan2005.

“AKP Hükümeti, Amerika’nın Israrlı İncirlik Talebi Karşısında Yumuşuyormu?.” BBC, 25 Mart 2005.

“ABD Başkanı Bush, Ermenileri Anma Gününde ‘Soykırım’ SözcüğünüKullanmadı.” BBC, 25 Nisan 2005.

“Amerikan kongresi’nde Ermenilerin Gövde Gösterisi… Türkiye, SoykırımıTanımaya Çağrıldı.” BBC, 21 Nisan 2005.

97



“ABD Temsilciler Meclisi Başkanı Pelosi, Ermeni Soykırımı Yasa TasarısınıOylama Kararlılığını Yineledi.” BBC, 15 Ekim 2007.

“Adalet Mi Yoksa Tavır Mı?.” 12 Ekim 2007.

“ABD’nin Ermeni ‘Soykırımı’ Oylamasından Sonra Türkiye BüyükelçisiniGeri Çağırdı.” The Independent, 12 Ekim 2007.

“ABD Meclis Komitesi Ermeni Soykırımı Tasarısını Onayladı.” Reuters, 11Ekim 2007.

“Anavatan Yok.” Financial Times, 8 Eylül 2007.

“ABD Soykırım Yasası Türkleri Kızdırıyor.” Guardian, 16 Şubat 2007.

“AB Kapsamlı Bir ‘Soykırımı İnkar’ Yasası Planlıyor.” The Daily Telegraph,2 Şubat 2007.

“ABD: Fransa’nın Ermeni Soykırımı Yasa Tasarısının Bir Mantığı Yok.”Reuters, 20 Ekim 2006.

“Azeri Cumhurbaşkanı: ermeni Soykırımı Bir Hayal.” Reuters, 27 Ekim 2006.

“AB Türkiye’yi İfade Özgürlüğünün Öncelik Olması Gerektiği YönündeUyardı.” Financial Times, 17 Ekim 2006.

“AB, Fransa’daki Ermeni Tasarısıyla İlgili Endişelerini Dile Getirdi.” Reuters,13 Ekim 2006.

“AB Parlamentosu Türkiye Hakkındaki Kritik Raporu Kabul Etti.” Reuters,27 Eylül 2006.

“AB: Türkiye Geçmişiyle Yüzleşmeli.” Daily Telegraph, 28 Eylül 2006.

“Avrupa Parlamentosu Genel Kurulu Bugün Türkiye Raporunu Görüşecek.”BBC, 26 Eylül 2006.

“AB Milletvekilleri Türk Reformlarındaki Yavaşlamayı Eleştirdiler.” Reuters,5 Eylül 2006.

“AP’den Türkiye’ye Uyarılar… Avrupa Parlamentosu Dış İlişkilerKomisyonu Raporunda Türkiye’ye Üyelik İçin Soykırımı Tanıma Şartı.”BBC, 5 Eylül 2006.

98



“AB, Türkiye İle Üyelik Müzakerelerini Canlı Tutmak İçin Kıbrıs KonusunuErteliyor.” 6 Eylül 2006.

“ABD Büyükelçisinin Ermeni Soykırımı Hakkındaki Sözleri İhtilafa NedenOldu.” The Independent, 23 Mart 2006.

“AB Parlamentosu: Türkiye ‘Soykırımı’ Tanımak Zorunda.” Reuters, 28 Eylül2005.

“AB, Mahkemenin Konferansı Yasaklamasının Ardından Türkiye’ye SertÇıktı.” The Independent, 24 Eylül 2005.

“Avrupa Konseyi Liderler Zirvesinde Gözler Türkiye-Azerbaycan-ErmenistanÜçgeninde.” BBC, 16 Mayıs 2005.

“ABD’de Ermeni Soykırımı Tasarısı Temsilciler Meclisi’ne Sunuldu.” BBC,16 Haziran 2005.

“Alman Parlamentosu 1915 Ermeni Katliamını Kınadı.” Reuters, 16 Haziran2005, s.38-39, “Türkiye Başbakanı, Alman Parlamentosunun AldığıKararla İlgili Olarak Schröder’e Çıkıştı.” Reuters, 18 Haziran 2005, s.39-40, “Soykırımın Türkçesi.” The Times, 18 Haziran 2005.

“Bu Cahilce Hareket Sadece Bölünme Alevlerini Körükleyecek.” TheGuardian, 13 Ekim 2006.

“Başbakan Ecevit, Soykırım Tasarısının Kabul Edilmesini Sert Bir BiçimdeEleştirdi.” Reuter, 23 Eylül 2000.

“BM, Soykırım Aleyhindeki Dünya Anlaşmasının Yazarını Onurlandırdı.”Reuter, 14 Haziran 2001.

“Bush İle Kongre, Ermeni ‘Soykırımının’ Statüsünü Tartışıyor.” TheIndependent, 11 Ekim 2007.

“Bush ve Rice Ermeni Soykırımı Tasarısının Reddedilmesini İstedi.” Reuters,10 Ekim 2007.

“Büyükbabam Yaşasaydı, Soykırım Yapıldığı Yolundaki İddiaları KesinlikleDoğrulardı.” The Independent, 27 Mayıs 2006.

“Clinton Yönetim, ‘Ermeni Soykırımı’ Tasarısına Muhalefetini Sürdürüyor.”BBC, 26 Eylül 2000.

99



“Cesaret, Gözyaşları ve Yıkılan Hayaller.” The Independent, 4 Ağustos 2007.

“Çatışmaya Giden Yolda Türkiye ve ABD.” Financial Times, 15 Ekim 2007.

“Dole, Ermeni Tasarısına Karşı Lobicilik Yapan Yahudileri Eleştirdi.” Reuter,4 Kasım 1989.

“Dole, Ermeni Tasarısının Kabul Edilmesi Çağrısında Bulundu.” Reuter, 21Şubat 1990.

“Dini Şehitler İçin Ağlanırken Masumlar Katlediliyor.” The Independent, 26Mart 2005.

“Dink Cinayeti Duruşmasına Protestolar Damgasını Vurdu.” Reuters, 1 Ekim2007.

“Dink Cinayeti ABD Kongresinde.” BBC, “Hrant Dink Suikastı ve SoykırımMirası.” Open Democracy, 25 Ocak 2007.

“Dışişleri Bakanı Abdullah Gül, Bir Hafta Sürecek ABD Ziyaretine Başlıyor.”BBC, 5 Şubat 2007.

“Ermeni Tasarısı, Türkiye-ABD İlişkilerinde Yeni Bir Gerginliğe Yol Açtı.”Londra Radyosu, 11 Ekim 1989.

“Evren, Bush’a Gönderdiği Mektupta, Ermeni Yanlısı Kararın Kongre’deOnaylanmasının Önlenmesini İstedi.” Reuter, 13 Ekim 1989.

“Ermeni Tasarısı İle İlgili Murat Sungar’la Yapılan Söyleşi.” Londra Radyosu,13 Ekim 1989.

“Ermeni Karar Tasarısı, ABD Senatosu Adalet Komisyonu’nda KabulEdildi.” Reuter, 18 Ekim 1989.

“Ermeni Karar Tasarısı Kabul Edildi.” Londra Radyosu, 18 Ekim 1989.

“Ermeni Tasarısının Senato Adalet Komisyonu’ndan Geçmesi Türk-Amerikan İlişkilerinde Gerginliğe Yol Açtı.” Londra Radyosu, 19 Ekim1989.

“Ermeni Tasarısına, Türkiye’nin Tepkisi Ardından, Yahudi Lobisinin EngelOlmaya Çalıştığı Anlaşıldı.” Londra Radyosu, 22 Ekim 1989.

100



“Ermeniler Konusunda İsrail’in Yaptığı Gaf.” The Guardian, 25 Ekim 1989.

“Ermeni Soykırımına İlişkin Tasarıya Karşı, Siyasetçilerde Olduğu Gibi,tarihçiler Arasında da Görüş Farklılıkları Var.” Londra Radyosu, 29 Ekim1989.

“Ermeni Tasarısı Hakkında Gazeteci Turan Yavuz İle Yapılan Mülakat.”Londra Radyosu, 18 Şubat 1990.

“Ermeni Karar Tasarısının Görüşülmesine Başlanacak.” Londra Radyosu, 2Şubat 1990.

“Ermeni Tasarısı İle İlgili İkinci Oylamada Yine Sonuç Alınamadı.” LondraRadyosu, 28 Şubat 1990.

“Ermeni Tasarısı, Türkiye’nin Dış Politika Gündeminde.” Londra Radyosu, 4Mart 1990.

“Ermeni Tasarısı: Türkiye’de Duygusal Çalkantı.” Reuter, 25 Eylül 2000.

“Ermenistan, ABD Temsilciler Meclisi Alt Komitesi’nin, Soykırım İddialarınaİlişkin Kararını Memnunlukla Karşıladı.” Reuter, 26 Eylül 2000.

“Ermeni Soykırımı Karar Tasarısının Yansımaları.” BBC, 6 Ekim 2000.

“Ermenistan Dışişleri Bakanı Oskanyan: Tam Düzelmeye Başlamışkenİlişkilerin Amerika’daki Ermeni Tasarısı Yüzünden Bozulması YazıkOlur.” BBC, 10 Ekim 2000.

“Ermenileri Hatırlamaları İçin Kime İzin Veriliyor? Bize Değil.” TheObserver, 6 Kasım 2000.

“Ermeni Soykırımı Tasarısıyla İlgili Oylama Ertelendi.” BBC, 29 Eylül 2000.

“Ermeni Soykırımı Şimdi de Fransa Senatosu’nda.” BBC, 8 Kasım 2000.

“Ermenistan Cumhurbaşkanı: Ermeniler 1915’de Ölenlerin İntikamını AlmayaÇalışmıyor.” Reuter, 25 Nisan 2002.

“Ermenistan’a Saygı.” The Guardian, 14 Nisan 2003.

“Ermeni Soykırım İddiaları Avrupa Parlamentosu Gündemine Getiriliyor.”BBC, 14 Kasım 2000.

101



“Ermeni Gazeteci Avrupa Parlamentosunda Konuşacak.” BBC, 8 Nisan 2005.

“Ermeni Sorunu Meclis Genel Kurulu’nun Gündemi’nde.” BBC, 13 Nisan2005.

“Ermeni Soykırımı İddiaları TBMM Gündeminde.” BBC, 14 Nisan 2005.

“Ermeni Soykırım İddiaları.” BBC World, 22 Nisan 2005.

“Ermenilerin Ulusal Acısı Türkiye’nin AB Üyeliğini Tehlikeye Sokuyor.”Reuters, 21 Nisan 2005.

“Ermeni Soykırımı Tasarısının ABD Kongresine Sunulması Bekleniyor.”BBC, 20 Nisan 2005.

“Ermeni Soykırımı Karar Tasarısı Yoluna Devam Ediyor.” Reuters, 15 Ekim2007.

“Ermeniler, 1915 ‘Soykırımı” konusunda Türkiye’ye Baskıları Artırması İçinGözlerin Başkan Bush’a Çevirdiler.” The Guardian, 23 Nisan 2005.

“Ermeni Soykırım Günü 24 Nisan’ İlanı.” The Sunday Telegraph, 24 Nisan2005.

“Ermeniler Türkiye’den 90 Yıl Önceki Soykırımı Tanımasını İstiyorlar.” TheIndependent, 25 Nisan 2005.

“Ermeniler Soykırımın Unutulmasına İzin Vermiyorlar.” The Daily Telegraph,25 Nisan 2005.

“Ermenistan: Önce Sınır Açılsın.” BBC, 28 Nisan 2005.

“Ermeni Konferansı Mahkeme Kararıyla Durduruldu.” BBC, 23 Eylül 2005.

“Ermeni Konferansını Durduran Mahkemeyi Türkiye ve AB Eleştiriyor.”Reuters, 23 Eylül 2005.

“Ermeni Konferansının Türkiye’ye Yararı Ne?.” BBC, 26 Eylül 2005.

“Ermeniler Soykırım İçin Ödenecek 17 Milyon Doları Paylaşacak.” TheIndependent, 14 Ekim 2005.

“Erdoğan: Tarihimiz Soykırım Tarihi Değil.” BBC, 28 Ekim 2005.

102



“ ‘Ermeni Soykırımı’ Yayımlandı.” BBC, 18 Mayıs 2006.

“Ermeniler Katliama Uğradı, Ancak Bu Gerçekten Bir Soykırım Mıydı?.” TheIndependent, 27 Mayıs 2006.

“Ermenilerin Kayıp Öksüzleri Arayışı.” BBC, 2 Ağustos 2005.

“Ermeni Konulu Fransız Yasa Tasarısı Türkiye’yi Endişeleniyor.” TheFinancial Times, 18 Mayıs 2006.

“Ermeni Editör: Fransa’daki Soykırım Yasasına Karşı Gelebilirim.” Reuters,10 Ekim 2006.

“Ermeni Soykırımı Oylamasının Arkasında Fransa’nın Türkiye’nin ABÜyeliği Korkusu Yatıyor.” Reuters, 12 Ekim 2006.

“Ermenistan, Türkiye İle Diplomatik İlişki Kurmaya ve Geçmişi Ele AlmayaHazır.” Reuters, 19 Şubat 2007.

“Ermenistan Parlamentosu Çifte Vatandaşlığı Yasalaştıran Bir Tasarıyı KabulEtti.” 21 Şubat 2007.

“Ermeni ‘Soykırımı’ Oylaması Bush’u Hiçe Saydı.” Financial Times, 11 Ekim2007.

“Elif Şafak: Mahkeme, Kurgu Romanın Rolünü Sınayacak.” “Kadın Saati…Elif Şafak.” BBC Radio 4, 13 Eylül 2006.

“Fransa, Ermeni Soykırım İddialarını Resmen Tanıdı.” BBC, 8 Kasım 2000.

“Fransız Hükümeti Ermeni Soykırımı Yasasını Desteklemeyeceğini Açıkladı.”Reuters, 18 Mayıs 2006.

“Fransız İşadamları Ermeni Soykırımı Yasa Tasarısı Oylamasının YanEtkilerinden Endişeleniyorlar.” Reuters, 11 Ekim 2006.

“Fransız Hükümeti, Ermeni Tasarısına Mesafeli Yaklaşıyor.” Reuters, 12 Ekim2006.

“Fransız Parlamentosu’nun Ermeni Soykırımının İnkarını Suç sayan TasarıyıKabul Etmesine İlişkin Tepkiler.” Reuters, 12 Ekim 2006.

103



“Fransa Soykırım Tasarısı, Türkiye’nin AB Çabasına Zarar Verebilir.” Reuters,12 Ekim 2006.

“Fransa Ermeni Soykırımını İnkar Edenleri Hapse Atacak.” The DailyTelegraph, 13 Ekim 2006.

“Fransız Yasasına Karşı Ankara Tavrını Netleştirmek İstiyor.” BBC, 17 Ekim2006.

“Gizli Türk Arşivleri Soykırım İddialarını Destekleyebilir.” The Times, 1Mayıs 2001.

“General, Ordunun Politikada Rolü Olmasında Israrlı.” Guardian, 27 Eylül2006.

“Ganimet Elden Gidiyor.” The Independent, 17 Ekim 2006.

“Hrant Dink ve Türkiye’deki Ermeniler.” Open Democracy, 28 Ocak 2007.

“Hristiyan Soykırımı.” The Independent, 10 Ekim 2005.

“Hrant Dink Türkiye’de Bir Ermeni Kimliği Şekillendiriyor.” OpenDemocracy, 20 Şubat 2006.

“Hrant Nasıl Onurlandırılır.” The Economist, 26 Ocak 2007.

“Irak ve Ermeni ‘Soykırımı’ ile İlgili Gelişmelerden dolayı ABD-Türkiyeİlişkileri Daha Da Kötüleşebilir.” The Financial Times, 9 Şubat 2007.

“İfade Özgürlüğü Düşmanları Her Yerde.” Observer, 16 Ekim 2006.

“İfade Özgürlüğüne Tehdit.” Financial Times, 13 Ekim 2006.

“İsrail’deki Ermeniler Bir Başka ‘Soykırımı’ Andılar.” The Independent, 26Nisan 2005.

“İngiltere’de ‘Mavi Kitap’ Kampanyası.” BBC, 13 Ekim 2005.

“İlan.” The Times, 24 Nisan 2006, “Bush, Bu Yıl Da Soykırım SözcüğünüKullanmadı.” BBC, 25 Mart 2006.

“İfade Özgürlüğü Konusunda Türkiye Üzerindeki Baskı Artıyor.” Reuters, 13Temmuz 2006.

104



“İstanbul’da Bir Yazar Mahkemeye Çıkacağı Günü Bekliyor.” The Guardian,25 Temmuz 2006.

“İstanbul’da Ölüm.” Financial Times, 25 Ocak 2007.

“İnternet Yorumcularının Kazandığına Şüphe Yok.” The Independent, 22Temmuz 2007.

“Kongre, Yasa Tasarısının Ankara’da Yaratacağı Tepki Konusunda Uyarıldı.”Financial Times, 8 Ekim 2007.

“Konuşulması Cesaret İsteyen Tarih.” The Times, 2 Ağustos 2007.

“Kitaplarda Bir Hafta… Elif Şafak.” The Independent, 15 Eylül 2006.

“Kitabındaki Karakterlerin ‘Suçlarından’ Yargılanan Yazar.” The Times, 19Eylül 2006.

“Kitaplarla Geçen Hafta.” Independent, 16 Eylül 2005.

“Karar Tasarısı Türkiye’ye Rahat Nefes Aldırdı.” Londra Radyosu, 24 Şubat1990.

“Korkunç Geçmişle Yüzleşmeye Başlarken.” The Economist, 8 Nisan 2005.

“Kretschmer, Türkiye’yi İfade Özgürlüğü Konusunda Harekete GeçmeyeÇağırdı.” Reuters, 20 Ekim 2006.

“Macaristan Başbakanı Tayyip Erdoğan’ı Bekliyor.” BBC, 12 Mayıs 2005.

“Mahkeme, Editörün Temyiz Başvurusunu Reddetti.” BBC, 2 Mayıs 2006,

“Osmanlı Arşivleri Açılacak.” Reuter, 3 Ocak 1989.

“Osmanlı Arşivi Tarihçilere Açılıyor.” Londra Radyosu, 3 Ocak 1989.

“Osmanlı Arşivleri Konusunda Kuyumcuyan ve Soysal İle Yapılan Mülakat.”BBC, 3 Ocak 1989.

“Osmanlı Arşivlerinin Açılmasına Yabancı Tarihçilerin Tepkileri.” LondraRadyosu, 3 Ocak 1989.

105



“Osmanlı Arşivlerinin Açılması Kararına Tepkiler.” Londra Radyosu, 4 Ocak1989.

“Osmanlı Arşivleri.” BBC, 24 Ocak 1989.

“Osmanlı Döneminin Son Yıllarında Öldürülen Ermeniler Soykırıma MıKurban Gittiler, Yoksa Hükümet Güçleriyle Mücadele Ederken MiHayatlarının Yitirdiler.” BBC, 10 Kasım 2000.

“Okuyucu Mektupları… ‘Türkiye ve Ermenistan.” The Economist, 29 Nisan2005.

“Orhan Pamuk İddialarını Yineledi.” BBC, 24 Ekim 2005.

“Ormanın Sırları.” The Guardian, 20 Aralık 2005.

“Orhan Pamuk Mahkumiyetle Karşı Karşıya.” BBC, 2 Eylül 2005.

“Olli Rehn, Fransa’nın Ermeni Soykırımı Oylamasına İlişkin UyarıdaBulundu.” Reuters, 10 Ekim 2006.

“Pamuk: Sözlerimin Arkasında Duruyorum. Dahası, Bunları Dile GetirmeHakkımın Arkasında Duruyorum.” The Observer, 23 Ekim 2005.

“Rice Türkiye’den Kuzey Irak Konusunda Soğukkanlı Olunmasını İstedi.”Reuters, 14 Ekim 2007.

“Royal: Türkiye Ermeni Soykırımını Tanımalı.” Reuters, 11 Ekim 2006.

“Sanık Sandalyesinden Soykırımı İhbar Edeceğim.” The Independent, 15Ekim 2006.

“Sovyet Yetkili, Türkiye’ye Güvence Verdi.” Londra Radyosu, 26 Aralık1989.

“Senato’daki Oylamanın Sonucu, Türkiye’yi Memnun Etti.” Londra Radyosu,24 Şubat 1990.

“Sürgündeki Ermeniler Ürkütücü Sırları İçin Neden Fransızları Suçluyorlar.”The Independent, 4 Haziran 2001.

“Savaş Yüzünden Parçalanan Bölge Sürgündeki Ermenilerle Kalkınıyor.”Reuters, 27 Ağustos 2007.

106



“Schröder Türkiye’de.” BBC, 4 Mayıs 2005.

“Soykırım Konferansına Türklerin Protestosu.” The Guardian, 26 Eylül 2005.

“Size İyi dileklerde Bulunsak Bile.” The Economist, 7 Ekim 2005.

“Soğukkanlı Bir Soykırım.” The Independent, 1 Haziran 2006.

“Soykırım Yasa Teklifi Fransa Meclisinde.” BBC, 18 Mayıs 2006.

“Saçmalıyorsunuz Sayın Büyükelçi.” The Independent, 20 Mayıs 2006.

“Sarkozy Fransa’da Ermeni Soykırımı Konusunda Yapılacak OylamadanKaçınmak İçin Üç Şart Öne Sürdü.” Reuters, 9 Ekim 2006.

“Stallone Siyasi Açıdan Hassas Bir Konuda Tavrını Belli Edecek.” TheIndependent, 18 Ocak 2007.

“Şerrin Sessiz Tanıkları.” The Independent, 8 Mayıs 2006.

“Şamir, Ermeni Tasarısına Karşı Durmayacağını Söyledi.” Reuter, 23 Ekim1989.

“Şimdi Avrupa İçin Tabu Yaratma Değil Yıkma Zamanıdır.” The Guardian, 19Ekim 2006.

“Türkiye Soykırım Oylaması Sıkıntısında ABD Büyükelçisini Geri Çağırdı.”The Guardian, 12 Ekim 2007.

“Tarihin Ağırlığı.” The Independent, 12 Ekim 2007.

“Türkiye ve Ermenistan… Soykırım Çılgınlığı.” The Economist, 5 Ekim 2007,BYEGM Yayınları, Dış Basında Ermeniler, Ankara, s.37-38.

“Türkiye ve Ermeniler… Soykırım Savaşları.” The Economist, 16 Şubat 2007.

“Türk ve Ermeni İşadamları Sınırın Açılmasından Yana.” Reuters, 16 Ocak2007.

“Türkiye-AB İlişkileri.” BBC Radio 4, 17 Ekim 2006.

“Türkiye Avrupa’nın Kapısında 20 Yıl Daha Bekleyebilir.” The Times, 16Ekim 2006.

107



“Türk Akademisyen, Fransız Ödülünü Reddetti.” Reuters, 16 Ekim 2006.

“Türkiye’ye Karşı İnkar Yasası.” Financial Times, 14 Ekim 2006.

“Türkiye Fransız Mallarına Boykotu Engellemeye Çalışıyor.” FinancialTimes, 14 Ekim 2006.

“Türkiye Fransa’ya Karşı Misilleme Önlemler Üzerinde Çalışıyor.” Reuters,13 Ekim 2006.

“Tartışmalı Karar Fransa Kamuoyunun Gündeminde Ne Ölçüde Yer Buluyor.”BBC, 13 Ekim 2006.

“Türkiye AB konusunda Darbe Yedi.” Financial Times, 13 Ekim 2006.

“Türk Yazara Verilen Ödül ve İfade Özgürlüğüne Vurulan darbe.” FinancialTimes, 13 Ekim 2006.

“Türkiye’nin AB Treni Paris’te Vakitsiz Bir Mayına Çarptı…Türkiye-Fransaİlişkilerinin Zarar Görmesi Bekleniyor.” Reuters, 12 Ekim 2006.

“Türkiye, Fransa’yı Ermeni Soykırım Tasarısı Konusunda Uyardı.” Guardian,11 Ekim 2006.

“Türkiye’yi Horlamak Batı İçin Tehlikeli Bir Oyun.” Financial Times, 11Ekim 2006.

“Türkiye Başbakanından Fransız Sömürgeciliğine Sert Eleştiri.” Reuters, 10Ekim 2006.

“Türk Milletvekilleri Ermeni ‘Soykırımı’ Yasasına Karşı Fransa’yı Uyardılar.”Reuters, 4 Ekim 2006.

“Türkiye Ermeni Soykırımı Yasa Tasarısı konusunda Fransa’ya BaskıYapıyor.” Reuters, 6 Ekim 2006.

“Türkiye, Ermeni Soykrımı Konusunda Fransa’yı Uyardı.” Reuters, 3 Mayıs2006.

“Türkiye İki Elçisini Geri Çağırdı.” Financial Times, 9 Mayıs 2006.

“Türkiye, Hollanda’daki İhraç Kararlarını Eleştirdi.” Reuters, 29 Eylül 2006.

108



“Türkiye’nin Ceza Kanunu.” Financial Times, 23 Eylül 2006.

“Tarih Can Yakınca.” The Economist, 6 Ağustos 2005.

“Türkiye’nin İnsan Hakları Sicili Yazarın Davasıyla Teste Tutuluyor.” Reuters,20 Eylül 2006.

“Türklüğe Hakaretten Dolayı Bir Türk Yazar Mahkeme Önünde.” TheGuardian, 21 Eylül 2006.

“Türk Yazar Hakkındaki Davadan Beraat Etti… Erdoğan, Yasa DeğişikliğiniEle Almaya Hazır Olduğunun İşaretini Verdi.” Reuters, 21 Eylül 2006.

“Türkiye Yasanın Kaldırılması Çağrılarına Direnirken, Bir YazarYargılanıyor.” Financial Times, 21 Eylül 2006.

“Türklüğe Hakaretten Hakkında Dava Açılan Romancı Beraat Etti.” TheIndependent, 22 Eylül 2006.

“Türk Medyası, 301. Maddenin Kaldırılması Çağrısı Yaptı.” Reuters, 22 Eylül2006.

“Türkiye İfade Özgürlüğü Mücadelesindeki Yazarı Yargılıyor.” The SundayTimes, 18 Eylül 2006.

“Türkiye ve İfade Özgürlüğü… Uçuşan Hakaretler.” The Economist, 28Temmuz 2006.

“Türk Avukat, Milliyetçiliği İfade Özgürlüğünün Önüne Koyuyor.” Reuters,19 Temmuz 2006.

“Tarihin Gölgesinde Tartışmalı Bir Şehir: Ani.” The Economist, 16 Haziran2006.

“Türkiye ve Ermenistan: Bölen Bağlar.” The Economist, 16 Haziran 2006.

“Türkiye’deki ‘Görünmez’ Ermenilerin Korkuları.” BBC News, 23 Haziran2006.

“Türk Yazar İddialarını Yineledi.” BBC, 29 Kasım 2005.

“Türklerin Ceza Kanunu’ndaki Hatası.” The Daily Telegraph, 17 Aralık 2005.

109



“Türk Yazar Orhan Pamuk, Ermeni Katliamı Hakkındaki İfadelerininArkasında Duruyor.” Reuters, 22 Ekim 2005.

“Türk Editör, ‘Devleti Aşağılamaktan’ Suçlu Bulundu.” Financial Times, 8Ekim 2005.

“Türkiye’deki ‘Soykırım’ Yazarına AB Desteği.” The Daily Telegraph, 10Ekim 2005.

“Türk Basını, Ermeni Konferansını Protestolara Rağmen Alkışlıyor.” Reuters,25 Eylül 2005.

“Türk Milliyetçiler Ermeni Konferansının Yapıldığı Bilgi Üniversitesi ÖnündeGösteri Yapıyor.” Reuters, 24 Eylül 2005.

“Türk Akademisyenler Ermeni Meselesine Çözüm Bulmaya Çalışıyor.”Financial Times, 23 Eylül 2005.

“Türk Hükümeti Ermeni Konferansı’nın Durdurulması Yönünde AlınanMahkeme Kararını Kınadı.” Reuters, 23 Eylül 2005.

“Türkiye-Ermenistan Sınırının Açılması Konusundaki Tasarı AmerikanKongresine Sunuldu.” BBC, 4 Temmuz 2005.

“Tartışma Yaratan Ermeni konferansı Ertelendi.” BBC, 25 Mayıs 2005.

“Türkiye, ‘Hainlerin’ Soykırım Tartışmasının Önünü Kesti.” Financial Times,9 Haziran 2005.

“Türkiye Polonya’nın Ermeni Soykırımını Tanımasını Protesto Etti.” Reuters,27 Nisan 2005.

“Türk Televizyonlarına Fransız Filmlerini Göstermeme Çağrısı.” Reuters, 19Ekim 2006.

“Türk Ordusu Ermenistan İle Ilımlı İlişki Arayışında.” Jane’s InformationGroup, 14 Şubat 2007.

“Türkiye Nabucco İçin RWE’yi Destekliyor.” Reuters, 2 Ağustos 2007.

“Türkiye’nin Ermeni İkilemi.” BBC, 28 Şubat 2007, “Dink Cinayeti ABDSenatosunda.” BBC, 6 Mart 2007.

110



“Türk-Amerikan İlişkilerinde Yeni Bir Gerginlik.” Londra Radyosu, 1 Aralık1989.

“Türkiye’deki Çarpışmalarda Etnik Ermeniler Öldürüldü.” The Independent,5 Aralık 1989.

“Türkiye, Ermenilerle Kürtlerin Güç Birliği Yaptıklarını Öne Sürdü.” Reuter,6 Aralık 1989.

“Türkiye’nin PKK İle ASALA’nın Birlikte Hareket Ettiği ŞeklindekiAçıklamaları Batılı Diplomatları İkna Edemedi.” Londra Radyosu, 7Aralık 1989.

“Türkiye, Osmanlı Arşivlerini Açmakla Ermeni Soykırımı İddialarınıÇürütmeyi Ümit Ediyor.” Reuter, 3 Ocak 1989.

“Türkiye, Osmanlı Arşivlerini Açıyor.” The Guardian, 3 Ocak 1989.

“Türkiye, Osmanlı Arşivlerinin İncelenmesine İzin Veriyor.” BBC, 3 Ocak1989.

“Türk Hükümeti, ABD’deki Ermeni Toplumunu Suçladı.” Londra Radyosu,6 Ocak 1989.

“Türkiye, 100 Milyon Kadar Belgeyi İçeren Osmanlı Arşivini Açtı.” Reuter,12 Mayıs 1989.

“Türkler, Ermeni Arşivlerini Kısmen Açıyor.” The Guardian, 17 Mayıs 1989.

“Türkiye, Ermeni Tasarısı Konusunda ABD’yi Uyardı.” Reuter, 11 Ekim1989.

“Türkiye, Ermeni Tasarısının Durdurulması İçin ABD Yönetimi’nin EtkiliTutum İzlemesini İstedi.” Reuter, 18 Ekim 1989.

“Türkiye, Karşı Kampanya Başlattı.” Reuter, 18 Ekim 1989.

“Türkiye, Ermeni Tasarısı Konusundaki Amerikan Yönetiminin Tavrını NasılDeğerlendiriyor.” Londra Radyosu, 19 Ekim 1989.

“Türkiye, Bush Yönetimini, Ermeni Tasarısı Konusunda Aktif Bir ŞekildeGayret Göstermemekle Suçluyor.” Londra Radyosu, 22 Ekim 1989.

111



“Türkiye’nin ABD İle Savunma ve Ekonomik İşbirliği Antlaşmasını YenidenGözden Geçireceği Bildiriliyor.” Londra Radyosu, 29 Ekim 1989.

“Türkiye, Amerikan Üslerine Yaptırımlar Getiriyor.” The Guardian, 26 Ekim1989.

“Türkiye’nin İleri Sürdüğü Önlemler, Amerikan Yönetimini Endişelendirdi.”Londra Radyosu, 26 Ekim 1989.

“Türkiye, Geçici Önlemler Alacağını Bildirdi.” Reuter, 27 Ekim 1989.

“Türkiye, Bush Yönetiminin Ermeni Tasarısına Karşı Aktif Olmasını İstedi.”Reuter, 27 Ekim 1989.

“Türkiye, Ermeni Tasarısı Konusunda ABD’yi Bir Kez Daha Uyardı.” Reuter,19 Kasım 1989.

“Türkiye-ABD İlişkileri Zedelenebilir.” Reuter, 22 Şubat 1990.

“Türkiye, Tasarının Geri Çevrilmesi Konusunda İhtiyatlı.” Reuter, 23 Şubat1990.

“Türkiye, Ermeni Tasarısı İle Mücadeleye Kararlı.” Londra Radyosu, 23 Şubat1990.

“Türkiye, Ermeni Tasarısı İle Mücadeleye Kararlı.” Londra Radyosu, 23 Şubat1990.

“Türkiye, ABD Aleyhtarı Tedbirleri Gözden Geçirecek.” Reuter, 28 Şubat1990.

“Türkiye, ABD’ye Karşı Uyguladığı Bir Dizi Yaptırımı Kaldırdı.” LondraRadyosu, 1 Mart 1990.

“Türk Genelkurmay Başkanı, Ermeni Karar Tasarısı Hakkında ABD’yiEleştirdi.” Reuter, 27 Eylül 2000.

“Türkler, Ermeni Tasarısını Protesto Etti.” International Herald Tribune, 27Eylül 2000.

“Türkiye, Ermeni Soykırım Tasarısının Kabul Edilmesinden Dolayı Kızgın.”BBC News, 27 Eylül 2000.

112



“Temsilciler Meclisi Uluslar arası İlişkiler Komitesi, Ermeni Soykırımıİddialarıyla İlgili Oylamayı Erteledi.” Reuter, 29 Eylül 2000.

“Türkiye ABD’yi, Ermeni Tasarısı Konusunda Uyardı.” Reuter, 30 Eylül2000.

“Türkiye Parlamentosu, ABD’deki Soykırım Tasarısını Topa Tuttu.” Reuter,2 Ekim 2000.

“Türk Milletvekilleri, Ermeni Soykırım Suçlamaları Konusunda ABD’yiUyardı.” Reuter, 5 Ekim 2000.

“Türkiye’nin İncirlik Konusunda Washington’a Uyarıda Bulunması,Amerikan Yönetimince Nasıl Karşılanıyor.” BBC, 5 Ekim 2000.

“Türkiye, Ermeni Soykırımı Suçlaması Konusunda ABD’yi Uyardı.” Reuter,5 Ekim 2000.

“Türkiye, Irak Karşıtı İttifaktan Ayrılma Tehdidinde Bulundu.” The Times, 6Ekim 2000.

“Türkiye, Irak’a Karşı Yaptırımları Yumuşatma Hareketine Katılıyor.” BBC,10 Ekim 2000.

“Türkiye, Fransa’nın Ermeni Soykırımını Tanıma Kararını Sert Bir DilleEleştirdi.” Reuter, 8 Kasım 2000.

“Türklerin ve Ermenilerin Gerçeklere İhtiyacı Var.” International HeraldTribune, 1 Haziran 2001.

“Türkler Avrupa’daki Ermeni Soykırım Oylaması Konusunda Öfkeli.” Reuter,16 Kasım 2000.

“Türkler, Akademisyenleri ‘Soykırım’ Arşivlerini İncelemeye Davet Ediyor.”Reuter, 21 Nisan 2002.

“Türkiye, Soykırım İddialarıyla Mücadelede ABD’li Tarihçinin DesteğiniAldı.” Reuters, 24 Mart 2005.

“Türkiye’nin Yeni Ceza Kanunu Liberal Bir Görünümde.” Financial Times,30 Mart 2005.

113



“Türkiye, İncirlik Kararnamesini Bir Yıl Uzattı Ancak Washington TatminOlmadı.” BBC, 22 Nisan 2005.

“Türkiye Ermenileri Uzlaşma için Dua Ediyor.” Reuters, 22 Nisan 2005.

“Türkiye Soykırım ‘Aldatmacasına’ Meydan Okuyor.” Financial Times, 22Nisan 2005.

“Türkler ve Ermeniler.” The Guardian, 23 Nisan 2005.

“Türkiye-ABD İlişkileri Tehdit Altında.” Financial Times, 15 Ekim 2007.

“Türkiye Genelkurmay Başkanı: Türk-ABD İlişkileri Risk Altında.” Reuters,15 Ekim 2007.

“Türkiye Başbakanı: ABD İle İlişkiler Tehlikede.” Reuters.

“Tarihin Unutmayı Yeğlediği Terör.” The Independent, 14 Ekim 2007.

“Türkiye: Ermeni Yasa Tasarısı ABD İle İlişkilere Zarar Verecek.” Reuters, 11Ekim 2007.

“Türkiye Cumhurbaşkanı Ermeni Soykırımı Tasarısı Konusunda BaşkanBush’u Uyardı.” Reuters, 9 Ekim 2007.

“Türkiye İçin Önemli Gün.” BBC, 10 Ekim 2007.

“Türkiye Ermeni Soykırımı Tasarısı Yüzünden ABD’ye Desteği Kesebilir.”Reuters, 8 Ekim 2007.

“Unutulan Holokost.” The Independent, 31 Ağustos 2007.

“Unutulan Soykırım.” Daily Mail, 4 Eylül 2007.

“Üç Milletvekili Ermeni Soykırımı Tasarısı İçin Washington’da.” BBC, 8Ekim 2007.

“Yargılanan Adalet.” The Guardian, 25 Eylül 2006.

“Yahudi Soykırımının İnkarı Büyük Bir Hata Olur.” The Guardian, 18 Ocak2007.

“Yazar ‘Soykırım’ İddiasını Reddediyor.” The Guardian, 17 Ekim 2005.

114



“Yılmaz-Baker Görüşmesinde Ermeni Karar Tasarısı Ele Alındı.” LondraRadyosu, 13 Şubat 1990.

“Yunanistanlı Ermeniler, Türkiye’nin AB Zihniyetine Kuşkuyla Bakıyor.”Reuters, 14 Nisan 2005.

“Yunanistanlı Ermeniler, Türkiye’nin AB Zihniyetine Kuşkuyla Bakıyor.”Reuters, 14 Nisan 2005.

“Yunanistan, İlerleme Raporu Öncesinde, Türkiye İle Müzakere BaşlıklarınınGörüşülmesine Karşı Çıkıyor.” Reuters, 16 Ekim 2006.

“Washington, Kısıtlamaların Kaldırılmasını İstedi.” Londra Radyosu, 27 Ekim1989.

“Zaten Zor Durumu Daha Da Kötüleştirmek.” The Guardian, 12 Ekim 2007.

“24 Nisan Yaklaşırken ABD’deki Ermeni lobisi Hareketleniyor.” BBC, 23Mart 2005.

115

* Bu makale, yazarın 2016 yılında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü GazetecilikAnabilim Dalında savunmuş olduğu “Osmanlı Bankası Baskınının (1896) Osmanlı ErmeniBasınında Ele Alınışı” konulu doktora tezinden üretilmiştir.


Öz: Bu yazının konusu 1896 yılında İstanbul’da Taşnak ErmeniKomitesi’nin gerçekleştirdiği Osmanlı Bankası baskını sırasında vesonrasında yaşanan olayların, Ermeni basınının liberal kanadını temsileden Ceride-i Şarkiye ile ihtilalci yayın organı İravunk’da ele alınışbiçimini incelemektir. Baskını düzenleyen Taşnak Ermeni Komitesi, şehrinen ünlü binası ve mali merkezi Osmanlı Bankasını ele geçirerek Ermenisorununa hem Avrupa devletlerinin hem de kendi cemaatinin dikkatiniçekmeyi amaçlamıştı. Ermeni komitesi bu eylem sayesinde tehdit ettiğiAvrupa devletlerini Ermeni sorununun çözümünde aktif bir rol oynamakiçin harekete geçirecek, çok parçalı İstanbul Ermeni cemaatini de yürütülenmücadele karşısında heyecanlandırıp, ayaklandıracak ve bağımsızErmenistan’ı kurma çabasında komitecilerin yanında yer almalarınısağlayacaktı. Kapitalist piyasayı düzenleyen, Osmanlı devlet maliyesiniyöneten bankayı işgal girişimi Ermeni komitacıların bekledikleri sonuçlarıyaratmasa da etkili olmuş; Avrupa kamuoyunun gündemini yoğun birbiçimde meşgul etmiş, insani sonuçları açısından da binlerce cana malolmuştur. Yaşanan olaylardan doğrudan etkilenen gruplardan birisi de hiçkuşkusuz Osmanlı Ermeni cemaatidir. Özellikle İstanbul’da yaşayanErmenilerin olaylardan sonra kendilerine nasıl bir yol haritası çizecekleridönemin Ermeni basınının da temel kaygısı olmuştur. Ceride-i Şarkiyeolaylar karşısında önce suskun, sonra Ermenilere sükûnet tavsiye eden

ERMENİ BASINI VE OSMANLI BANKASIBASKINI (1896): CERİDE-İ ŞARKİYE VEİRAVUNK GAZETELERİ ARASINDAKİ

“VAZİFE-İ SADAKAT” VE “VAZİFE-İ İHANET” TARTIŞMASI*

(ARMENIAN PRESS AND OTTOMAN BANK RAID (1896): DISCUSSION ON "DUTY OF LOYALTY" AND "DUTY OF BETRAYAL"

BETWEEN CERIDE-I ŞARKIYE AND IRAVUNK NEWSPAPERS)

Hülya ERASLANAraştırma Görevlisi Doktor,

Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü [email protected]

116

Hülya ERASLAN


Osmanlı yönetimine sadakatten yana bir politika izlerken İravunk, Varna’dayayınlanmanın sağladığı güvence ile Osmanlı hükümetini suçlayan bir yayınpolitikası izleyecektir.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı Bankası Baskını (1896), Osmanlı Ermeni Basını,Ceride-i Şarkiye, İravunk, Ermeni Sorunu

Abstract: The aim of the study is to investigate the way in which eventsoccurred during and after the Ottoman Bank raid under the leadership of theDashnak Armenian Committee in Istanbul in 1896 in the newspaper Ceride-iŞarkiye, which represents the liberal wing of the Armenian press, and in thenewspaper İravunk, which is a revolutionary media organ. By invading themost famous building and financial center of the city, Taşnak ArmenianCommittee, the conductor of the attack, aimed at drawing the attention of bothEuropean countries and their own community to internationalized Armenianquestion. By means of this action, Armenian Committee was going to stimulatethe European countries, who was threaten by this committee, to play an activerole in resolving the Armenian question, excite and provoke the multipartiteİstanbul Armenian community for the conducted struggle and make thecommittee members support the struggle of founding the independent Armenia.This invasion attempt against the bank regulating the capitalist market andadministrating the Ottoman state finance didn’t create the result expected bythe Armenian Committee members. However, it took effect; it occupied theagenda of European Union densely and in terms of humanistic results, it costthousands of lives. One of the groups directly influenced by the events is theOttoman Armenian community undoubtedly. Particularly, how the Armenianswho lived in Istanbul will draw a road map to themselves after the eventsbecame the main concern of the Armenian press in that period. WhereasCeride-i Şarkiye first followed a silent policy and then recommendedArmenians to stay calm and loyal to the Ottoman government, İravunk adopteda policy that accusing the Ottoman government thanks to the assurance of thepublication of Varna.

Keywords: The raid of the Ottoman Bank (1896), Ottoman Armenian Press,Ceride-i Şarkiye, İravunk, Armenian Question.

117

1 “Doğu sorunu” ya da “Şark meselesi” olarak bilinen sorun ilk defa 1815 Viyana Kongresi’nde Rusdelegeleri tarafından kullanılmaya ve siyasi içerik kazanmaya başlamıştır. 19. yüzyılın ilk yarısındaOsmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünün korunması, aynı yüzyılın ikinci yarısında TürklerinAvrupa’daki topraklarının paylaşılması, 20. yüzyılda da imparatorluğun bütün topraklarının paylaşılmasıanlamında kullanılmıştır. “Doğu sorunu”nun başlangıç tarihi açısından tarihçiler arasında tam bir görüşbirliği bulunmamaktadır. Bu konuyu, İslam’ın doğuşuna kadar götürenler olduğu gibi Türkler’ inAvrupa’ya yayılışını, sorunun başlangıcı olarak görenler de vardır. Ama bu sorunla son yüzyıl anlayışıiçinde, emperyalist devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’nu iktisadi ve siyasal nüfuz ve hükmü altınaalmak veya sebepler yaratarak parçalamak ve Osmanlı yönetiminde yaşayan çeşitli uluslarınegemenliklerini sağlamak istemelerinden doğan tarihi sorunların tümü birden anlaşılmaktadır. Kı YoungLee, Ermeni Sorunun Doğuşu (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998), 57-58.

2 Literatürde “Ermeni sorunu” olarak geçen kavramın 19. yüzyıldan önce de var olduğu tartışmaları içinbakınız: Birsen Karaca, “Ermeni Kültüründeki Üç Tabudan Birisi: Ermeni Dili,” içinde ErmeniAraştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, Cilt 3 (Ankara: ASAM, 2003), 137-142.

3 93 Harbi olarak bilinen ve Osmanlı’nın Ruslara karşı yenildiği bu savaşın sonunda önce AyestefanosAntlaşması imzalanır. Bu antlaşma maddelerinden hoşnut kalmayan başta İngiltere olmak üzere diğerAvrupa devletleri antlaşmayı yenileme kararı alır.

4 Millet-i sadıka, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermenilerin devlete olan bağlılığından dolayı verilmiş birtanımdır. Osmanlı Devleti’nin çok uluslu yapısı, İslam hukukuna uygun olarak, etnik kökenleri dikkatealınmadan, sadece mensup oldukları din veya mezhep esasına göre gruplandırılmışlardır. Bu nedenleOsmanlı halkı Türk, Rum, Bulgar ve Arap olarak değil, Müslüman, Ortodoks, Katolik ve Yahudi olarakisimlendirilmiş ve bu grupların her birine Fatih Sultan Mehmet’ den itibaren Arapça din ya da mezhepanlamına gelen “millet” adı verilmiştir. İslam milleti, Rum milleti, Yahudi milleti, Ermeni milletişeklinde örnek verilebilir. Gülnihal Bozkurt, “Türk Hukuk Tarihinde Azınlıklar,” Ankara ÜniversitesiHukuk Fakültesi Dergisi, 43(14) (1993): 51.

5 18. yüzyıldan 1861’e kadar “Avrupalı Büyük Güçler” “Avrupa Beşlisi’ydi: İngiltere, Fransa, Avusturya,Prusya ve Rusya. Daha sonra bu yapıya, birleşik krallık haline gelen İtalya 1871’de katıldı. Aynı yılBirleşik İmparatorluk Almanya’sı da Prusya’nın yerini aldı. Roderic H. Davison, Osmanlı Türk Tarihi(1774-1923), çev. Mehmet Moralı (İstanbul: Alkım, 2003).

6 Salahi Sonyel, Osmanlı Ermenileri Büyük Güçlerin Diplomasi Kurbanları (İstanbul: Remzi Kitapevi,2009).

Ermeni Basını ve Osmanlı Bankası Baskını (1896): Ceride-i Şarkiye ve İravunkGazeteleri Arasındaki “Vazife-i Sadakat” ve “Vazife-i İhanet” Tartışması


Giriş

En yalın anlatımıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun paylaşım sorunu olaraktanımlanan “Doğu sorunu”1 kavramına, 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren“Ermeni sorunu”2 da dâhil edilmiştir. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndansonra imzalanan Berlin Antlaşması3 ile Ermeni sorunu, Osmanlıİmparatorluğu’nun Avrupa devletleriyle olan ilişkisinde öncelikli gündemmaddelerinden biri haline gelmiştir.

Yüzyılın başında Sırp isyanı ile başlayan milliyetçi/ayrılıkçı hareketlere,yüzyılın sonuna doğru Osmanlı Ermenileri de katılmıştır. Osmanlı’nın “millet-i sadıka”4 olarak gördüğü Ermeni tebaası için gerekli görülen reformlarınyapılmasını isteyen “Avrupalı büyük güçler”,5 Ermeni sorunu üzerindenOsmanlı’nın içişlerine müdahaleyi meşru kılacak bir zemin yaratma çabasınagirişmişlerdir.6 Tanzimat ve Islahat fermanlarında gayrimüslim halka veözelinde Ermeni cemaatine söz verilen reformların gerçekleşmediğibahanesiyle sorun, Ermeni dinî liderlerin çabalarıyla uluslararası alanataşınmıştır.

118

7 Teokratik bir devlet anlayışına sahip Osmanlı’da Müslüman ile gayrimüslim toplumlar arasındaTanzimat Fermanı öncesi ciddi hukuki statü farkları vardı. Müslüman ahaliye İslam ve örfi hukukkuralları uygulanırken gayrimüslimlere özel hukuk alanında parçası oldukları topluluğun din ve sosyalyaşamına ilişkin kurallara; kamu hukuku alanında da İslam hukukunun gayrimüslim ahali için geçerliolan kurallara tabi tutuluyorlardı. Sosyal yaşamda gayrimüslim gruplara önemli kısıtlamalar getirilmişti:Evleri Müslüman ahalinin evlerinden renk ve yükseklik bakımından farklıydı ve Müslümanların ibadetyeri olan camilere bitişik oturamıyorlardı. Giydikleri kıyafetlere fermanlarla kısıtlamalar getirilmişti.Elbiselerinin renkleri ve kumaşları kurallarla belirlenmişti. İzinsiz binek hayvanına binmeleri ve silahtaşımaları yasaktı. Askerlik hizmetine katılmadıkları için cizye adı verilen bir vergi ödüyorlardı.Mahkeme önündeki şahitliklerinin yetersizliği, kamusal alanda görev alamamaları o dönemin kısıtlayıcıhükümleri olarak karşımıza çıkar. Her milletin başında devletçe onaylanmış kendi cemaatince sevilenbir dinî lider bulunurdu. Mensubu oldukları ahalinin çıkarlarını korur, topluluğun malları ile ilgilenir,eğitim işlerini yönetir, hukuksal işlerini de çözer, dinî mali ve hukuki işlerin giderlerini karşılamak içincemaatinden vergi toplarlardı. Bozkurt, “Türk,” 51.

8 Stanford Shaw ve Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (İstanbul: E Yayınları,2010), 93.

9 Bozkurt, “Türk,” 49-59.

10 Kemal Karpat, Osmanlı Modernleşmesi Toplum, Kurumsal Değişim ve Nüfus (İstanbul: Timaş, 2014),101-102.

11 Karpat, Osmanlı Modernleşmesi, 93.

Hülya ERASLAN


19. yüzyılın en önemli gelişmesi Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasimodernleşmesini sağlamak için uygulamaya koyduğu reformlardır. TanzimatFermanı ile müslim/gayrimüslim ayrışması son bulmuş,7 yasa önünde herkeseşit sayılmış, tüm tebaaya eşit hak, mal, onur ve yaşam güvencesi sağlanmıştır.8

Tanzimat dönemi öncesi geçerli olan kurallar, Gülhane’de okunan TanzimatFermanı ile değişmiştir. Dinî temelli millet sistemi yerine Osmanlı vatandaşıkavramı konmuştur. Hukuki statü farkları ortadan kalkmış, tek hukuksisteminin tüm Osmanlı vatandaşlarına uygulanması kararı alınmıştır.9 Kısacası

1839 tarihli Tanzimat Fermanı, gayrimüslimler veMüslümanları aynı kabul eden “eşitlik ilkesini”benimsemiştir. 1856 yılındaki Islahat Fermanı ise,Avrupalı güçlerin koruması altında olan Hristiyantebaaya ayrıcalıklı bir statü yaratmıştır denebilir.Özellikle Tanzimat Fermanı’nın eşitlik ilkesiHristiyanları merkezileşmenin yarattığı idarietkilerden korumuştur. Bu sayede Hristiyan tebaakendi kültürel ve dinî özelliklerinikoruyabilmiştir. Aynı zamanda bu işin ekonomikboyutu da önemlidir. Hristiyanlar, Avrupa ilekurulan finansal ilişkiden en kârlı çıkan grup

olmuştur.10 1839 ve 1856 yıllarındaki fermanlar aracılığıyla Avrupa’nınkanatları altında olan Hristiyan tebaa içinden kapitalist ekonominin hüryasalarına tabi olan toplumsal gruplar ön plana çıkmıştır. Etnik ve dinîduyguları canlanan gayrimüslimler ekonomik alanda da güç kazanmışlardır.Bu durum uluslaşma yolundaki fikirlerin gelişmesini hızlandırmıştır.11

Tanzimat Fermanı veIslahat Fermanı’nın

yaratmış olduğu olumluhava ve modernleşmepratikleriyle birlikteErmeni cemaatininiçindeki gelenekselilişki biçimleri de

kırılmaya uğramıştır.

119

12 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından kurulan İstanbul Ermeni Patrikliği 1922 yılında kapanarak,Kudüs’e taşınmıştır.

13 Koptaş’tan aktaran Vartan Artinian. Vartan Artinian, Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu1839-1863 (İstanbul: Aras, 2004), 12.

14 Kanuni Sultan Süleyman, 1554 yılındaki Revan ve Nahcivan Seferleri’nde Van’da sarraflık vetüccarlıkla uğraşan Ermenileri İstanbul’a getirtmiştir. Kısa sürede büyük servetlere sahip olan bu kişilerhem imparatorluğun hem de Ermeni cemaati içinde iktidar sahibi olmuşlardır. Başlangıçta ErmenicePrens anlamına gelen “İşhan” kelimesi ile anılan bu aristokrat sınıf 18. yüzyıldan itibaren “Emir”kelimesi anlamına gelen “Amira” unvanı ile anılır olmuştur. Saro Dadyan, Osmanlı’da ErmeniAristokrasisi (İstanbul: Everest Yayınları, 2011), 85-86.

15 Dadyan, Osmanlı’da Ermeni, 85-86.

16 Akşin Somel, “Osmanlı Ermeni Kültür Modernleşmesi Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi,” Tarihve Toplum: Yeni Yaklaşımlar, 5 (2007): 71-92.

17 Koptaş’tan aktaran Vartan Artinian. Artinian, Osmanlı Devleti’nde, 12.

18 Agop Hacikyan, ve diğerleri, The Heritage of Armenian Literature Vol 3, (Detroit: Wayne StateUniversity, 2005), 50.


Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı’nın yaratmış olduğu olumlu hava vemodernleşme pratikleriyle birlikte Ermeni cemaatinin içindeki geleneksel ilişkibiçimleri de kırılmaya uğramıştır. Osmanlı Ermeni toplumunda en önemlimertebe, İstanbul Ermeni Patrikliği’dir.12 Hem ruhani hem dünyevidüzenlemelerden sorumlu bu makam Ermeni cemaatinin işleriyle ilgili olarakOsmanlı yönetimince resmen tanınmış tek makamdı.13 Ermeni Patrikliğiüzerinde 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Amira14 adı verilen Ermeniaristokrasisinin çok büyük etkisi olmuştur.15 İstanbul Ermeni kilisesinin sahipolduğu güç, Avrupa’da yaşanan aydınlanmacı hareket ve bu hareketin Fransa,İtalya ve Avusturya’daki eğitim kurumlarından ders alan Ermenilerin üzerindeyaratmış olduğu etki ve Tanzimat döneminin beraberinde getirmiş olduğuOsmanlıcılık düşüncesiyle sarsılmaya uğramıştır.16 Ermeni Patrikliği’nin enönemli sıkıntılarından bir tanesi de Katolik ve Protestan inanışların Ermenilerarasında giderek yayılmaya başlamasıdır. 1836 yılında Katolik Ermenilerin,1850’de Protestan Ermenilerin ayrı bir cemaat olarak kabul edilmesi GregoryenErmeni kilisesinin varlığını ciddi anlamda tehdit etmeye başlamıştır.17

Ermeni millî bilincinin gelişmesine katkıda bulanacak bir diğer önemli unsurise, dış kaynaklı Venedik ve Viyana’da Ermeni rahiplerince geliştirilenMıhitarist öğretidir. Bu öğretinin takipçisi olan rahipler, Ermeni tarihi ve dilinesahip çıkarak okullarda bunların öğretilmesini sağlamışlardır. Bu öğreti ileyetişen Ermeni gençleri, laiklik ve batılılaşmadan yana olmuşlardır.18

Okullaşma oranı, özellikle bu dönemde Protestan misyonerlerin yardımlarısayesinde de gözle görülür bir seviyede artış göstermiştir. Enver Ziya Karal,Protestan misyonerlerinin, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki faaliyetlerini 1840’lıyıllarla birlikte genişlettiklerini söyler. Hiç kuşkusuz bu sürecin oluşumundakive gelişimindeki rol, İngiltere ve Amerika’ya aittir. Osmanlı topraklarındakiKatolik nüfusun koruyucusu Fransa ve Avusturya iken, Ortodoksların


120

19 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri 1876-1907 (Ankara: TürkTarih Kurumu Basımevi, 1983), 128-129.

20 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi (İstanbul: Belge Yayınları, 1987), 248.

21 Necdet Sakaoğlu, “Osmanlı Bankası Olayı,” içinde Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, (İstanbul:Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1993-1994), 166-168.

Hülya ERASLAN


koruyucusu Rusya’ydı. İngiltere, Hristiyan halk üzerinde söz sahibi olabilmekadına Amerika ve Almanya’dan gelen Protestan misyonerleri vasıtasıyla,İngiliz konsoloslarının desteklenmesi sayesinde para ve daha başkayardımlarda bulunarak farklı din ve mezhepteki halkı Protestan yapmayagirişti. Çeşitli kolejler açtılar ve bu okullar Ermeni nüfusu üzerinde ciddi etkilerbıraktı. Lübnan, Anadolu ve İstanbul’da faaliyete geçen kolejlerde Ermenilertarihleri ve edebiyatları hakkında bilgi sahibi oldular ve insan hakları,milliyetçilik gibi kavramları gündemlerine aldılar.19

19. yüzyılın ilk yarısından itibaren iç ve dış dinamiklerin etkisiyle Ermenisorunu düşünsel düzeyde oluşturulmuş, ikinci yarısından itibaren deuluslararası ilişkilerin nesnesi haline getirilmiştir. 1877-1878 Osmanlı-RusSavaşı’nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması’nın 61. maddesine göre;Osmanlı Devleti, Doğu Anadolu’da yönetsel reformlar yaparak, Hristiyanhalkın varlığını koruyacaktı. Avrupalı büyük güçler, Ermenilerin sorununu bumaddenin ellerine verdiği imkân sayesinde sürekli olarak gündemegetirecekler, Osmanlı’nın içişlerine müdahale edeceklerdi20 1890’lara kadarDüvel-i Muazzama’nın faaliyetlerinden memnun olmayan Ermeniler,“bağımsızlıklarını” elde etmek için dünya kamuoyunda ses getirecek eylemlerdüzenlemeye giriştiler. İstanbul’u da bu eylemlerin merkezine koymuşlardır.1890 Kumkapı Ermeni Olayı, 1895 Bâb-ı Âli Gösterisi, 1896 Osmanlı BankasıBaskını, Ermeni komiteciler tarafından İstanbul’da gerçekleştirilmiş önemliolaylardı. Osmanlı Bankası baskını ile çok sayıda Ermeni ve Müslümanınhayatlarını kaybettikleri bu olayların ortak amacı Ermeni toplumunu tatminedecek ıslahatlar yapılması ve son kertede bağımsız Ermenistan’ınkurulmasıydı. Banka baskınından önceki olaylarda aradıklarını bulamayanErmeni komiteciler son eylemlerinin yaratacağı etkiye inanmışlardı.Gerçekleştirdikleri eylem Ermeni komiteciler açısından başarısızlıklasonuçlanmıştı; ama Osmanlı devletiyle büyük güçler arasında uluslararası birkrizin çıkmasına neden olmuştu. Diplomatik incelemelerden anlaşılan Osmanlıhükümetinin İstanbul’daki baskın ve sonrasında yaşananlardan sorumlututulmuş olmasıydı. Eylemciler, banka baskını sırasında ölenler hariç Osmanlıbanka müdürü Sir Edgar Vincent ve yabancı elçiliklerin temsilcilerininyardımları sayesinde II. Abdülhamit’in elinden kurtulmayı başarmışlardır.21

121

22 Korkmaz Alemdar, Tarih ve İletişim (Ankara: Ümit Yayınevi, 2001), 16.

23 Գրիգոր Գալէմքեարեան, Պատմութիին Հայ Լրագրութէան (Վիեննա: մխիթարեան Տպարան,1893), 34-37.

24 Somel, “Osmanlı Ermeni,” 71-92.

25 Eremya Çelebi Kömürcüyan’dan aktaran Sanjian ve Tietze. Andreas Sanjian, K. ve Tietze A, EremyaChelebi Kömürjian’s Armeno-Turkish Poem The Jewish Bride (Wiesbade: Otto Harrassowitz, 1981), 9-11.


Osmanlı Ermeni Basını

Osmanlı topraklarında gazete, kapitalist çıkarların peşinden koşan Avrupalıgüçler tarafından çıkarılmaya başlanmıştır. Son yapılan çalışmalarla Fransızİhtilali’nin propagandasını yapmak amacıyla İstanbul’da Fransızlar tarafındanyayımlanan gazete ile başlangıç tarihini 1793 yılına kadar götürmek mümkünolmuştur. Bu güçlerin yerli ortakları olan Rumlar, Yahudiler, Ermeniler dehaber ihtiyaçlarını karşılamak için kendi gazete ve dergilerini yayımlamayagirişmişlerdir.22

Osmanlı İmparatorluğu sınırlarında ilk Ermenice gazete, İstanbul’da 13 Ocak1832 tarihinde Takvim-i Vekayi Lıro Kir ismiyle yayımlanmıştır.23 Bundan yediyıl sonra, 1839’da İzmir’de ilk Ermenice özel gazete yayın hayatınabaşlamıştır: Gerekli Bilgi Topluluğu. Bunların ardından Tokat, Tiflis ve Vangibi Ermeni nüfusunun olduğu bölgelerde süreli yayınların sayısı hızlaçoğalmıştır. Özellikle yüzyılın ikinci yarısından itibaren İstanbul, BatıErmenileri açısından gazetecilik faaliyetlerinin merkezi haline gelmiş, Osmanlıve Ermeni siyasi modernleşmesinin günlük hayattaki pratikleri, kendini basınyayın faaliyetlerinde göstermiştir. Anadolu Ermenileri de İstanbul Ermenicemaati kadar etkili olmasa da misyonerlerin yardımıyla açtıkları okullardagazetecilik ve dergicilik faaliyetlerini yürütmüşlerdir.24 19. yüzyılın ikinciyarısının Ermeni toplumu için ciddi bir kırılma yüzyılıdır. Bu yüzyılı,Ermeniler, kendi toplumları için “kültürel rönesans”, “kültürel aydınlanma”dönemi olarak kabul ederler. Kültürel aydınlanmanın ilk durağı da Ermeniceolmuştur. Klasik Ermenice olarak bilinen “Grabar”, 19. yüzyılda yerini“Aşharabar” (Dünya Dili) diline bırakmıştır. Batı Ermenice’nin yeterincegelişmiş olmaması ve Grabar dönemine fazla bağımlı kalınması nedeniyle pekçok çalışma, Batı Ermeni toplumunun aşina olduğu Ermeni harfli Türkçebasılmıştır. Dil bilim açısından bakıldığında; Eremya Çelebi Kömürcüyan,Rusya Ermenilerinden farklı olarak Osmanlı Ermenilerinin –Anadolu, Kırım veGüney Rusya’daki Ermenilerin- Türkler ile çok yoğun bir iletişim halinegirdiklerini, gündelik yaşamlarına Türkçe’den çok sayıda kelime aldıklarını vezamanla Ermenice’nin yerini Türkçe’nin aldığını, ister istemez Ermeni harfliTürkçe gibi bir alanın Ermeni literatüründe yer edindiğinin altını çizer.25

Gazete ve dergilerin dışında basımcılık faaliyetlerinde de iyi olan Ermeniler,


122

26 Mehmet Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler (Ankara: Anda Dağıtım,1976), 354.

27 26 Ağustos 1896 tarihi miladi yıla ait bir tarihtir. Osmanlı süreli yayınlarında üç tür tarih kullanımı sözkonusudur: mali, hicri ve miladi. Bu üçlü tarih verme sistemi Osmanlı Ermeni süreli yayınlarında dakullanılmıştır. Banka baskını hicri takvime göre 17 Rebiülevvel 1314, mali takvime göre 14 Ağustos1312’de gerçeklemiştir.

Hülya ERASLAN


artan okullaşma oranının etkisiyle ihtiyaç duydukları okul kitaplarını,romanlarını, hikâyelerini, tiyatro oyunlarını Ermeni alfabesine sadık kalarakTürkçe yayımlamışlardır.

Osmanlı Bankası Baskını

Abdülhamit döneminde, Osmanlı Ermenileri İstanbul ve Anadolu’nun pek çokyerinde olay ve isyanlar çıkartmışlardır. Yaşanan acı olayların amacı, Anadolu

topraklarında bağımız bir Ermenistan’ınkurulmasıdır. İsyan pratiğini en geç öğrenenve ayaklanmaya girişen Ermeniler, özellikle19. yüzyılın son on yılında tarihe ve literatüreErmeni isyanlar dönemi (1894-1896) olarakgeçen bir dizi olayların sorumlusu olmuşlardır.

Ekim 1895 yılında Van’da başlayan ve 1896yılında şiddetti giderek artan Van isyanıErmeni komitelerinin istediği sonucuyaratmamıştı. Avrupa müdahalesi için daha sesgetirici bir eylemin gerçekleşmesigerekiyordu. Taşnak Ermeni komitesi,

İstanbul’da büyük bir kargaşalık çıkarmaya karar verdiklerini Rusya’dakiOsmanlı Konsolosluğu üzerinden Hariciye Nazırlığı’na bildirmişlerdi. OsmanlıBanka Baskını, sadece Galata’daki Osmanlı Bankasını işgal etme girişimi ilesınırlı değildir. Finans merkezi olan Osmanlı Bankasını ele geçirme haberisadece Osmanlı Hükümeti’nde değil, Bankanın ortakları olan İngiltere veFransa üzerinde de sansasyonel bir etki yaratacak ve kısa süre olaylarİstanbul’un başka semtlerine de yayılacak, başkentteki büyük karışıklık gerçekanlamda Avrupa’nın olaylara müdahalesine yol açacaktı. Hocaoğlu, bu planınErmeni komitelerince Avrupa’da gerçekleştirdikleri toplantılardakararlaştırdıklarının altını çizer. Bu planın Taşnak Komitesi’nin öncülüğündegerçekleştirilmiş olmasından dolayı Ermenileri korumada Rus Elçiliği,İngiltere’den daha fazla rol oynamıştır.26

26 Ağustos 189627 tarihinde öğleden sonra Osmanlı Bankası 26 kişilik birErmeni grubu tarafından işgal edilir. Bu baskında aktif rol oynayan kişiler

İsyan pratiğini en geçöğrenen ve ayaklanmaya

girişen Ermeniler,özellikle 19. yüzyılın son

on yılında tarihe veliteratüre Ermeni isyanlar

dönemi (1894-1896)olarak geçen bir diziolayların sorumlusu

olmuşlardır.

123

28 Taşnak Partisi üyesi Armen Garo, banka baskınında eylemin lideri olan Papken Suni’nin ölmesi üzerineeylemin liderliğini üstlenmiştir. Banka baskınından sonra Osmanlı topraklarından ayrılan Garo, 1908yılında II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte Erzurum milletvekili olarak ülkeye geri dönmüştür. 1914 yılındaErmeni Gönüllü Birliklerine katılan Armen Garo, 1918 yılında Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti’ninAmerika büyük elçisi olmuştur.

29 Hayk Tiryakiyan, Taşnak Partisi üyesi olmak için Nancy Ziraat okulunu yarıda bırakmıştır. Bankaişgalinde önemli rol oynayan Hayk, Kıbrıs, Balkanlar ve Rusya’da parti içinde aktif roller üstlendi. II.Meşrutiyetin’in ilanından sonra Azadamard’ın yöneticisi oldu.

30 Banka işgalini planlayan kişidir, baskın sırasında hayatını kaybetmiştir.

31 Osmanlı Bankası Arşivi, “Attack on Bank in Constantinople,”içinde Londra Arşivi, no. 23,999. (1-7adlı belgeden çeviren Eldem) Ethem Eldem, Osmanlı Bankası (İstanbul: Osmanlı Bankası Yayınları,1999), 231-134.

32 Fikrettin Yavuz, “Osmanlı Devleti Dış Politikasında Ermeni Sorunu: 1896 Osmanlı Bankası BaskınıÖrneği” (Yayımlanmamış Doktora Tezi., Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009), 145.


Karekin Pastırmacıyan28 (Armen Garo), Hayk Tiryakiyan29 (Hraç Andreasyan)ve Papken Suni30 (Bedros Paryan)’dir. Çok sayıda dinamit, bomba verevolverin kullanıldığı eylemde 140 kadar banka çalışanı rehin alınır. Çoksayıda insan kaybını göze alamayan Osmanlı hükümeti aracılarla yapılangörüşmeler sonucunda işgalcilerin ertesi gün Marsilya’ya gönderilmesi kararınıonaylar. Banka çalışanları ve hizmetlileri arasında toplam dört kişi ölmüş sekizkişi de yaralanmıştır. Ermeniler arasında da dört kişi ölmüş altı kişi de yaralıolarak kurtulmuştur.31

Çok sayıda Ermeni ve Müslümanın hayatını kaybettiği olaylarda OsmanlıBankası Baskını, büyük planın vitrini olarak tasarlanmıştır. Banka baskınındanönce ilk karışıklıklar Samatya’da başlamış daha sonra Beyoğlu, Fındıklı,Galata’da Boğazkesen, Bahçekapısı, Tahtakale, Salmatomruk-Karagümrük,Eyüp, Fener, Şehzadebaşı, Şehremini, Kasımpaşa ve Hasköy semtlerindesıçramış iki gün boyunca da olaylar devam etmiştir. Bu olaylarla kaç kişininhayatını kaybettiği konusunda Osmanlı kaynakları ve Ermeni kaynaklarındafarklı veriler bulunmaktadır.32

Ermeni kaynakları ya da daha doğrusu Ermenilerin tarafını tutan çalışmalarda,banka baskını ile birlikte bir katliamın tetiklendiği, olayların dehşet vericidüzeylere ulaştığı ve kontrolden çıkarak çok bilinçli, planlı, örgütlü, sistematikbir kırımın gerçekleştiğine dair iddialar vardır. Bu varsayımı iddia edençalışmaların başında, Vahakn Dadrian’ın The History of the ArmenianGenocide. Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus isimliçalışması gelir. Bu görüş, aynı zamanda elçilik ve konsolos raporları veOsmanlı ülkesinde yaşayan yabancıların anıları ve de İngiltere ve Fransa’dakidergi ve gazetelerdeki Ermeni Sorunu, Doğu Sorunu, Osmanlı Bankası Baskınışeklindeki haber ve yorumlarla da desteklenmiştir. Ethem Eldem, 26 Ağustos1896 “Banka Vakası” ve 1896 “Ermeni Olayları” (2007) ve “Banka Vakası” ve1896 İstanbul Katliamı (2015) isimli iki makalesinde, Ermeni kaynaklarının


124

33 Necmettin Alkan, “Ermeni Teröristlerin Osmanlı Başşehri İstanbul’daki Saldırıları ve 1896 OsmanlıBankası Baskını (ABD’deki 11 Eylül Saldırılarıyla Bir Mukayese),” Türk Yurdu no. 225 (2006): 73-81.

Hülya ERASLAN


olaya ilişkin değerlendirmelerini ayrıntılı olarak analiz etmiştir. Bu kaynaklar,yaşanan olayların arka planında II. Abdülhamit’in politikasının olduğunu iddiaedip, katliam için bir bahane yaratıldığını öne sürmüşlerdir. Yine katliam olaraktanımladıkları olaylar, sivil nüfus tarafından sokakta rastlanan Ermenilerinsopalarla başlarına vurularak öldürülmeleriyle gerçekleştirilmiş, iddialara göretek tip ve pek çok sayıda üretilmiş sopalar karakollar tarafından halkadağıtılmıştır. Katliamın başlaması için emir geldiği gibi bitmesi için de emirgelmiş, halka dağıtılan sopalar toplanmış ve ikinci akşam olaylar sona ermiştir.Kadın ve çocuklar hariç, yetişkin Ermeni delikanlıları hedef seçilmiştir. Batıkaynaklarında ölen Ermeni sayısına ilişkin bilgilerde 5 bin ile 10 bin skalasıarasında çok abartılı rakamlar mevcuttur. Türk kaynakları ise durumu ihtilalolarak nitelendirip bomba ve dinamitlerle çok sayıda Müslüman-Türk’ünöldüğü belirtilmektedir. Türk kaynakları içerisinde dönemin Osmanlı BankasıArşivi ve Zaptiye Nazırı Hüseyin Paşa’nın iki ciltten oluşan Ermeni OlaylarıTarihi kitabı yol göstericidir.

Osmanlı Bankası Baskını, İstanbul’da düzenlenen modern anlamdakiterör/tedhiş olaylarının ilk örneklerinden birisi, hatta ilkidir.33 Saldırıyıdüzenleyen Taşnak Komitesi (1890) ile diğer Armenakan (1885) ve Hınçak(1887) Ermeni komiteleri amaçlarına ulaşmada terör yöntemini kullanmayımeşru kabul etmişlerdir (Nalbandian, 1963). Siyasi amaçlarına ulaşmada planlıbir biçimde kitleleri korku ve panik havasına sokmayı amaçlayan Ermenieylemciler, bu yöntemin güvenirliliğine ve geçerliliğine inanmışlardır. 19.yüzyılın son onlu yıllarında yaşanan bu olayların etkisi imparatorluğun en üstkademesinde yer alan padişah II. Abdülhamit’in hayatından tutun da en sıradaninsanın günlük yaşantısına kadar hissedilir olmuştur.

İngiltere, Rusya, Fransa ve Almanya değişen ve çatışan emperyalist çıkarlarıdoğrultusunda, Ermeni sorununun tekrar tekrar farklı boyutlarda üretilmesinekatkıda bulunmuş ve dönemin tek iletişim aracı olan gazete sayesinde yaşananolayları, pek çoğu Osmanlı Devleti’nin aleyhinde bir dille inşa ederek dünyakamuoyuna duyurmuştur. Osmanlı Bankası Baskını ile ilgili olarak Avrupa,Amerika ve hatta Hindistan’daki gazetelerde çoğunlukla Osmanlıİmparatorluğu’nun aleyhinde haber ve yorumlar yapılmıştır. Bununla birliktezaman zaman Ermenilerin yapmış olduğu şiddet eylemlerinin kabul edilemezolduğunu söyleyen, İngiltere’nin Ermeni sorununun doğup büyümesindekirolünü ele alan yazılar da dönemin basınında yer almıştır.

Baskın olayının gerçekleştiği tarihte Osmanlı başkentinde OsmanlıcaTercüman-ı Hakikat, Sabah ve İkdam, Servet-i Fünûn dergisi; Fransızca

125

34 İstanbul’da 1890’lı yıllarda yayımlanan gazete sayısına ait resmi bilgiler Ahmet Emin Yalman’ın TheDevelopment of Modern Turkey as Measured by Its Press isimli doktora tezinde paylaştığı 1891 yılınaait bilgilerdir: 1891 yılında İstanbul’da günlük olarak altı (Tarik, Tercüman-ı Hakikat, Saadet, Sabah,Servet, Zuhur), haftalık olarak siyasi nitelikte iki (Mizan, Mürüvvet), dokuz Ermenice, sekiz Rumca,iki Fransızca, iki Fransızca-İngilizce, üç İbranice, bir Almanca, bir Bulgarca, bir Arapça, bir de Farsçagazete yayımlanmaktaydı. 1890’ların ikinci yarısından itibaren Genç Türklerin muhalif eylemlerikarşısında Abdülhamit öncelikle basın hayatını olumsuz etkileyecek ciddi önlemler almayabaşlayacaktır.

35 Dikran Civelekyan’ın doğduğu yer ve tarihi hakkında iki ayrı bilgi mevcuttur. İlki, Yedikule ErmeniHastanesi salnamesine göre, 1848 yılında Kayseri’de doğmuştur. Diğeri ise Teotoros Lapçinciyan’agöre, Kayserili anne ve babadan 1852 yılında İstanbul’da doğmuştur. 13 Şubat 1907 tarihinde deİstanbul’da hayata veda etmiştir. Viyana Mıkhitarist tarikatının İstanbul’daki şubesi Pangaltı Lisesi’ndenmezun olmuştur. Sarraflık işiyle ilgilenen Civelekyan, muharrirliğe Mimos adlı gazetede başlamıştır.Bunun ardından İstanbul’da çıkan Fransızca bir gazetenin yayın dairesinde çalışmıştır. Vartan Paşa’nınyayın müdürü olduğu Tercüman-ı Efkar’ın muhasipliği ile uğraşıp birkaç ay sonra gazetenin müdürüolmuştur. 1877-85 yılları arasında bu gazeteyi çıkardıktan sonra Ceride-i Şarkiye için gerekli imtiyazıalıp bu yayına başlamıştır. Yine 1889 yılında yayınlanan ve 1908 tarihinde kapanan Surhantag adlıErmenice günlük gazetenin de imtiyaz sahibi olmuştur. Basına olan katkıları nedeniyle mütemayizrütbesi ve dördüncü sınıf Osmani ve Mecidi nişanlarıyla taltif edilmiştir. 1881 yılından itibarenCivelekyan matbaasında pek çok Ermenice eser basmıştır. Kevork Pamukciyan, BiyografileriyleErmeniler (İstanbul: Aras Yayıncılık, 2003), 150-151.

36 Zakarya Mildanoğlu, Ermenice Süreli Yayınlar 1794-2000 (İstanbul: Aras Yayıncılık, 2014), 394.


Stamboul; İngilizce-Fransızca Levant Herald; Ermenice ve Ermenice harfliTürkçe gazeteler Ceride-i Şarkiye, Mecmua-i Ahbar, Manzume-i Efkâr, Aravelkile Rumca ve İbranice gazeteler bulunmaktadır.34 Basın hayatındaki bugörünüm İstanbul’un çok dilli, çok kültürlü yapısının önemli bir göstergesidir.

Ceride-i Şarkiye (1885-1921) ve İravunk (1896-1911) gazetelerinde “Millet-i Sadıka” Sorunu

Ceride-i Şarkiye ve İravunk dönemin önde gelen Ermeni gazeteleri arasındadır.Ceride-i Şarkiye 1 Haziran 1885’te İstanbul’da günlük olarak yayımlanmayabaşlar. Ermeni harfli Türkçe bir gazetedir. İsminin altında kimliği “politikiye,milliye, ticariye, sarrafiye ve ilmiye” kelimeleri ile açıklanmıştır. Gazeteninsahibi Dikran Civelekyan’dır.35 İdaresi, Babıali’de Civelekyan matbaasındadır.Gazetenin editörleri Hagop Varjabedyan, Apig Mübahacıyan, OnnigBalıkçıyandır.36 Dört sayfadan oluşan gazetede pek çok konu ile ilgili bilgivardır. Haberlerin dağılımına baktığımızda; ilk sayfasında günlük havadisler,telgraflar, Azgayin başlığıyla hemen hemen tüm Ermeni gazetelerinde olanulusal haberlerin yer aldığı sütun, ikinci sayfasında ahval-i hariciye, son postabölümü, üçüncü sayfa ve dördüncü sayfada ilanlar ve çeşitli haberler yeralmaktadır. Bu haberlerin içerisinde de bir tasnif henüz görülmez. Anadolu’danda Rumeli’den de gelen haberler yer alır; yangın, hastalık, deprem, hırsızlıkgibi konuları art arda okuyabilirsiniz. İlanlar gazete için oldukça önemliolmuştur; üçüncü ve dördüncü sayfalarda yer alırlar.


126

37 Gazete, ilk sayfasını Günlük havadis, Dahiliye, Sarrafiye, Azgayin sütunlarına ayırırken; ikincisayfasında İtalya ve Habeş, Havadisat-ı Hariciye ve Politika, Haydararutyun Sansaryan Varjaran (İlan),Meşhur bir eser-i senayi, Tevçihat ve Nişan, Tefrika; üçüncü sayfasında Ahval-i sıhhiye ve kolera, Giritve Makedonya, S. Pırgiç Hastanesi ilanı, Müteferrika, Azgayin Varjaran (İlan), Teatro, Tefrika, Vergi(ilan); son sayfasını da tamamen ilanlara ayırmıştır. Bu gazetenin ilan politikası ayrıca ele alınmasıgereken bir çalışma konusudur (Ceride-i Şarkiye, 14 Ağustos, 1896).

38 Hasmik Stepanyan, Ermeni harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası, 1727-1968(İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2005), 588.

Hülya ERASLAN


Ceride-i Şarkiye banka baskınının gerçekleştiği 14 Ağustos günü 3377’nci37

sayısını çıkartmıştır. Hasmik Stepanyan, Ceride-i Şarkiye’nin baskısının akşamyapıldığını yazar.38 Baskın olayının yaşandığı gün gazetenin akşam baskısıyaptığını varsaysak da olaya dair herhangi bir bilgiye rastlamayız. Altı sütunaayrılmış ilk sayfanın sağ köşesinde “Osmanlı Bankası” isimli küçük bir haberyer alır. Bu habere göre, Rum cemaatinin yortusu nedeniyle OsmanlıBankası’nın Galata, Beyoğlu ve İstanbul idarehaneleri yarın yani perşembegünü kapalı olacaktır.

Günlük yayın yapan Ceride-i Şarkiye,İstanbul’da yaşanan olaylardan dolayıyayınına üç gün ara verir. 12. senesinde olangazetenin 3378 numaralı sayısı iki günlük, 18-19 Pazar-Pazartesi olarak çıkar. İlk sayfada da“İhtar” başlığının altında “Perşembe, Cuma,Cumartesi günleri gazetemiz neşirolunmamıştır” uyarısında bulunur. Amagazetenin neden yayımlanmadığına ilişkinbilgi verilmez. Banka baskını sonrasındaİstanbul halkı evlerden dışarı çıkmamış,uzunca bir süre dükkânlar kapalı tutulmuştur.Bu durum hiç kuşkusuz gazetecilikfaaliyetlerini de etkilemiş, editörler vedizgiciler matbaalarına ulaşamamış,

ulaşabilenler ise gazeteyi çıkartabilecek gerekli haberlere ulaşamamışlardır.

Liberal niteliğiyle ön plana çıkan, günlük haberlerinde hükümetin bildirilerineve Amerika’dan Filipinler’e kadar dünya siyasetini suya sabuna dokunmadangündemine taşıyan Ceride-i Şarkiye yaşanan olaylardan yirmi gün sonraOsmanlı Hükümeti’ne karşı sadakatin önemini vurgulayan yazılaryayınlanmaya başlar. 3 Eylül 1896’da ikinci sayfasındaki “Necat Sadakattir”yazısında önce insan ve onun sadakatine ilişkin genel değerlendirmeler yapılır.Akıl ve zekâ sayesinde insanın diğer canlılardan ayrıldığının, dik başlılığınhâkim olup sadakatin olmadığı yerde refahtan söz edilemeyeceği belirtilir.Ticarette sözüne sadık olmanın, genel siyasette de vefanın önemli olduğu

Banka baskını sonrasındaİstanbul halkı evlerdendışarı çıkmamış, uzunca

bir süre dükkânlar kapalıtutulmuştur. Bu durumhiç kuşkusuz gazetecilik

faaliyetlerini de etkilemiş,editörler ve dizgiciler

matbaalarına ulaşamamış,ulaşabilenler ise gazeteyi

çıkartabilecek gereklihaberlere

ulaşamamışlardır.


vurgulanır. Ceride-i Şarkiye emir sahibine, devlet büyüklerine ve hükümetesaygı gösterilmesi konusunda Ermeni toplumunu uyarır. Tarihsel süreçiçerisinde Ermeni milleti, uzun yıllar Osmanlı hükümetine bağlılığını sunarakgeleceğini temin etmiş ve Osmanlı’nın koruyuculuğuna sığınmıştır. Bu huzurluortamı çekemeyen bazı hayal düşkünleri aldanıp haysiyetsizlik ederek Ermenimilletinin aleyhine akla hayale gelmeyecek kötülükler düzenlemişler veErmeni halkını maddi ve manevi zarara uğratıp hasta etmişlerdir. Osmanlıhükümetinin Ermeni milletine duyduğu sevgi ve güven sayesinde her birferdine huzurlu bir ortam sağlarken fesatçılar o güveni tamamıyla yok edip,Ermeni milletini perişan etmeye başlamışladır. Osmanlı sultanları, devletnazırları ve Müslüman ahali, Ermeni milletine itibar edip saygı göstermişler veasırlardan beri devam eden bu ilişkiye Ermeniler de en ufak bir leke sürmedenkarşılık vermişlerdir. Ancak, bir grup cahil ve kötü niyetli Ermeni isyanakalkışmıştır:

İnsan akıl ve zekâya mâlik (sahip) olduğundan, bu sayede mahlûkat-ısâireden tefrik (ayrılıp) olunup faziletler ile tezyin-i nefs (kendisinisüslemiştir) etmiştir.

Herkes kâffe-i fezâ (bütün evrene) ile mâlik olamaz ise de, bir faziletvardır ki, ona mâlik olmak ve bu sayede temin- i refâh ve saâdet- i hâletmek cümlenin yed-i ihtiyarındadır (iradesindedir).

Sadâkat olmayan bir hanede bahtiyârlık tasavvûr olunamaz, zira efrâd-ı aile serkeşâne (dik başlılık) ve yekdiğerine sadâkatsiz harekettebulunurlar ise, refâh -ı hal küllîyen zâil (tümden sona erer) olur.

Ticârette dahi ticâret elzem olup, teahüddüne (sözleşmesine) sâdık olanbir tâcir mutlaka şeref ve itibâr kazanarak, sermayesinin birkaç mislikadar paralar kendisine emniyet ve tevdî olunur.

Fakat sadâkatin en mühim kısmı umûr -u siyasiye de cârî olur, bunun enmühim olmasının sebebi dâhi heyet- i ictimâiyyenin intizâmına ve saâdetve servet-i umûmiyeye hizmet etmesidir. Binâen-aleyh kütüb- i dinîye bugaziye nazar -ı dikkate alınarak, emniyet ve saâdet -i umûmiyeyi himâyeve muhâfaza eylemekte olan hükümete sadâkat ve evliya- i umûra, yaniemir sahiplerine ve büyüklere itâat olunması tembih olunmuştur. (…)

Ermeni milleti Devlet- i Ậliyye- i Osmâniyyenin taht-ı tebaiyetindeyaşayarak, kendisinin bakasını temîn eylemiş olmağla, 600 seneden beribu sayede mustazill -i umn u refâh (Osmanlı devletininkoruyuculuğunda) olmuştur.


128

39 “Necat Sadakattir,” Ceride-i Şarkiye, 3 Eylül, 1896.

Hülya ERASLAN


İşte bu saâdet -i âli çekemeyenler tesvilât-ı (aldatmalar) ebleh-firîbâneleriyle (aptal aldatırcasına) zikîr olunan fesâdı meydana çıkarıp,bu milleti manen ve maddeten bir çok mütezarrır (zarara uğramış) vemüsâb (hasta) eylemişlerdir.

Devlet -i Ậliyye’nin Ermeni milleti hakkında olan hüsn-i teveccühü(sevgi ile karışık beğenme) ve emniyeti dünyalar deyip, o sayede her birferdi temîn-i refâh eylemekte iken, erbâb- ı fesâda evvel ve evvel oemniyeti külliyen izâle (yok etmek) ile milleti perişân etmeğe tasaddî(başlamak, girişmek) eylemişlerdir.

Çünkü Selâtin-i A’zam-ı Osmâniyye ve vükelâ-i devlet ile umûm ahâlî-i İslâmiye Ermenileri tebaa- i sadıka add (itibar) u şümâr (sevgi, saygı)edip, onlar dâhi hakikâten bir hayli asırlardan beri bu husûsta zerre kadarlekedâr olmamışlar iken, bedbahtlar bir takım cahiller ve nifâka kıyameylemişlerdir.

Uzak vakitlere atf -ı nigâh etmeye (göz atma) ne hâcet, Zât-i Hazret-iPâdişâhi dâhi ibtida-î cülûs-i (tahta çıktığı vakit) meyâmin menus-ihümâyûnlarından beri Ermeni milletini emsâli hemen gayr-i mesbûkderecede naîl-i enâm ve eltâf-ı kesire eylemişler ve afetzedegâne hemişebezli inâyet ve patrikhâneye ve hastaneye âtiye ve tayinât ihsân ve erbâb-ı liyâkâtı dâhi daima değerlerinden ziyâde taltif ve rütbe- i samiye ivezârete kadar tevcîh buyurmuşlardır. İşte bu eltâf -ı celîle- i Hazret-i Pâdişâhigüneş gibi ortada durur iken bir takım cahillerin küfrân-ı (nankörlük) nimet-i irtikâb etmeleri hezaran (binlerce) teessüfe sezadır (…)39

Ceride-i Şarkiye, yazının devamında bu kötücül fesat takımının küçük bir grupolduğuna vurgu yaptıktan sonra Ermenilerin büyük çoğunluğunun devletinesadık olup ırz ve namusuyla yaşama derdinde olduğunu söyler. Sadakat,gazeteye göre bir kurtuluştur. İyi niyet gösterilip, sadık olduktan sonraikiyüzlülerin ve aptalların hiçbir etkisi kalmayacaktır. Gazeteye göre fesatçılaraklı başında olan Ermenileri değil, sadece bir grup cahil insanı yoldançıkarmışlardır. Herkes kurallara uyduğu sürece var olan düzenbozulmayacaktır, bununla birlikte toplumsal huzuru bozmanın da maddi vemanevi cezası kaçınılmaz olacaktır:

Ma’mafîh bu takımın ekseriyyâ hariçte sâkin yahut firarilerden ibaretbir şerâzim- i kalile (küçük bir grup) olduğu şekk (zan) u şüphedenvâreste (kurtulmuş) olmayla, milletin kısm-ı a’zamî, meslekî sıdk u

129

40 “Necat Sadakattir,” Ceride-i Şarkiye, 3 Eylül, 1896.


istikâmetten inhirâf (dönmek) etmeyip, ırz u nâmûsuyla yaşamak arzûkavisinde bulunduğundan, cahillere nasihâtla tashih-i efkâra çalışmalarıve islâh- ı ahval ve temîn -i âsâyiş zımnında Hükümet- i Seniyye’ningayret ve mesai- i tebaa perverisine muavenet-i lâzımede kutupetmemeleri olduğu farîza-i zimmet (yapılması gereken) der kârdır.

Sadâkat bâhis necâttır, bir vakitten beri teessüf-ü azimle görülen ahvâl- i garibe ancak meslek-i sadâkat ve emr- i basiretle bertaraf olup,peyderpey unutulur.

Hüsn-i niyet ve sadâkat olduktan sonra erbab- ı nifâkın (düşmanlıksokmak isteyenlerin) neşriyât-ı ebleh-firibânelerinin (aptalca fikirleryaymanın) hiçbir tesîri dâhi olamaz.

Zaten bunların tesîri bazı cühelâ gürûhundan öteye varmamıştır. Aklıbaşında olan bir adam bir takım yalanlara inanır mı? Yahût mâlikhülyalara kapılır mı?(…)40

Gazete, 6 Eylül Cuma günü “Asıl Vazife Tabiiyet ve Sadakat”tir, başlıklıikinci bir yazı daha yayınlar. Bu yazıda Osmanlı vatandaşlarının kendiaralarında çıkabilecek sorunlara karşı dışarıdan bir müdahalenin olmamasıiçin birlikte hareket etmesi gerektiği vurgusu yapılır. Dönemin Avrupadevletleri Fransa, İngiltere, Almanya, Avusturya ve Rusya, çıkankarışıklıklardan sonra, Osmanlı Hükümeti’ne Ermeni halkının haklarınınkorunması için ciddi müdahalelerde bulunmuşlar, Osmanlı Devleti’nigerektiğinde savaş gemileriyle de tehdit etmekten kaçınmamışlardır. OsmanlıErmenileri’nin ihtilalci kanadı, bağımsız Ermenistan’ın kurulabilmesi içinAvrupa devletlerinin Osmanlı Devleti’ne müdahalesini haklı ve gerekligörmüştür. Ceride-i Şarkiye ise, bu yazısında Avrupa müdahalesi karşıtlığınıele almıştır. Osmanlı toplumunun ve özel olarak da Ermeni milletinin olasıbir dış müdahaleye karşı ortak hareket etmesi gerektiğini vurgular. Yazıyagöre; Osmanlı topraklarında herhangi bir karışıklık çıktığında Batılı devletler,Osmanlı’nın iç işlerine müdahale etme fırsatını kaçırmamışlar, zorla bazıdüzenlemeleri kabul ettirmişlerdir. Bu olaylar yaşandığında OsmanlıHükümeti, Batı’nın müdahalesini engellemek için güvenlik ve asayişi hemendevreye sokmuşlardır. Ülke içinde çok ciddi sorunlar çıksa, çeşitli sınıflararasında fikir ayrılıkları ve soğukluk yaşansa da, dışardan bir müdahaleolduğu takdirde bütün vatandaşların tek dil ve tek taraf olup dış müdahalelerekarşı fedakârca ve kahramanca birlikte hareket ettikleri belirtilmiştir. Osmanlıülkesinde birbirine benzeyen ahalinin hepsinin arasında fikir ayrılıklarının


130

Hülya ERASLAN


görülebileceği ama bu ayrılığa Fransa, Almanya ve de Rusya’nın müdahaleedemeyeceği vurgulanmıştır. Bazı hayalperestler, kimi zaman öyle olaylarmeydana getirmişlerdir ki ecnebiler karşısında durumun rengi tamamen farklıbir hal almış ve hükümeti de zor durumda bırakmışlardır. Gazete asıl üzüntüduyulması gereken noktanın bu olduğuna dikkat çeker:

Hükümet-i sâbıka ve rahzenin (eşkıya) tevârihi (tarihleri) nazar-ıtetkik ve mütalâadan geçirildiği halde, iğtişâşât (kargaşıklık) zuhûragelmiş olduğu ve iğtişâşât-ı vakıanın def u izâlesi maksadıyla usûl- iidârey-i dâhiliye düvelce (devletlerce) bazı icraât ittihâzına (kabuletmek) mecbûriyet hâsıl olmuş ettiği anlaşılıyor. Şurası da tahakkûkve tezâhür eder ki, her hükümette sahârayı husûs olan vakıayı vehadisât aynı hükümetin tedâbir-i sahibesi semeresiyle (sonucuyla)münâfî (zıt, uymaz) olmuş ve âsâyiş ve emniyet dâhili derhal tekerrüretmiştir.

Hiçbir hükümetin tebaasının mesâil-i dâhiliyeye (iç sorunlara) müdahaleetmesi başkalarına salâhiyet vermemiştir. Ahvâl-i dâhiliye her ne kadarvahim bir hâl kesp etmiş olsa, ve sunûf- u muhtelifiye tebaa arasında herne kadar muhâlefet-i efkâr ve bürûdet (soğukluk) husûle gelmiş bulunsa,hariçten bir müdahale eseri görülmesi akabinde her türlü muhâlefet vebürûdet muvakkaten olsun bir tarafa bırakılarak, umûm tebaa yekdil veyekcihet evvel be evvel müdahâle- i hariciyenin def ve izâlesi içinmüttefîkken ve müttehîden fedakârane ve kahramanane uğraşmıştır.Çünkü tebaadan olan her bir fert vazîfe- i tâabiyetini tanıdığı ve bildiğicihetle metbuyi (hükümdar) aleyhinde cüz’î ve küllî müdahâleyi tervîçetmeyip, bürûdet ve muhalefeti tevlît eden ahvâlin ve eğer ki usûl -üidâreden dolayı bir şikâyet var ise bu şikâyetin metbuyi vasıtasıyla islâhve def edilmesi arzu ve iddiasında bulunmuştur.

Zaman- ı hazırın memâlik- i mütemeddinesinde (medeni) mütevâtin(birbirine benzeyen) ahâlânin ekserisi beyninde bulunan ihtilâf- ı efkârgörüldüğü derkârdır.

Mâmafih ne Fransa’da ve ne Almanya ve Rusya ve memâlik -i sâirede,sunûf -u ahâlîden biri mütalebat-ı vakıalarını hariçten şuna buna arzetmeği irtikâp etmeyip, tâbi oldukları hükümetlerin rey ve kararlarınaihtizar (uymak) edegelmektedirler. Ve şâyet hariçten bir müdâhale eserigördükleri anda kendi meramlarını bir tarafa bırakarak ve derhâlhükümete iltica ederek, müdâhale- i vakıanın ref ve imhâsına kalkışırlar.Hükümet ile ahâlî bir aileye müşâbîh olduğundan, valideyn ile evlâdbeyninde (arasında) veyahut karındaşlar arasında usûl -ü irâde-i

131

41 “Asıl Vazife Tabiiyet ve Sadakat,” Ceride-i Şarkiye, 6 Eylül 1896.

42 “Asıl Vazife Tabiiyet ve Sadakat,” Ceride-i Şarkiye, 6 Eylül 1896.


beytiyeye dair olan şeylerin kendi aralarında fasıl u hasem edilmesihayırlı olur, yoksa bir yabancının müdâhalesine müracaat olunması aslatecvîz olunamaz. (…)41

Ceride-i Şarkiye, tabi olma ve sadakat hissini ve ona yapılabilecek ihanetianlatmak için, padişah ile tebaası arasındaki ilişkiyi anne ve babanınevlatlarıyla olan ilişkisine benzeterek aktarır. Gazeteye göre, nasıl bir babaoğlunun kendisini dışarıya şikâyet etmesini kabul etmezse, bir padişah datebaasının kendisini ve ülkesini ecnebilere şikâyet edip onlardan yardımbeklemesini kabul edemez ve o tebaayı artık kendisine sadık bir millet olarakgöremez. O yüzdendir ki Ceride-i Şarkiye’ye göre; padişahın tebaası tabiiyetve sadakat görevini layığıyla yerine getirmesini bilmelidir:

“Bir peder ve ya motherın evlâdı hakkında me’lûf (alışmış) olduğu hiss-i şefkâti hariçten bir kimsede ihtisâs ve evlâdın hârice mürâcaat irtikâbınıhiçbir pederin tervîc edemeyeceği (kabul etmeyeceği) misilli (benzergibi) bir hükümdâr-ı rahim ve adilin de tebaası hakkındaki niyet-ihayriyyet ayat-ı pederhânesine ecnebilerin hem-pa (yoldaş) olamayacağıderkâr, ve ecânipte ilticagâh arayan tebaaya da sâdık nazarıylabakılmayacağı aşikârdır. Alel-umûm tebaa- ı sâdıkayı şâhânenin mebde- i vazîfe-i tabiiyet ve sadââkat bilmesi lazım geldiği madde işte bumaddedir.”42

Ceride-i Şarkiye’nin “sadakat” kavramından yola çıkarak yayınladığı üçüncüyazısının başlığı “Vazife-i Sadakat”tir. 18 Eylül 1896 tarihli bu makalede deErmeni toplumunun Osmanlı Hükümeti ile ilişkilerini düzeltmesi yolundatavsiyelerde bulunur. İstanbul’da meydana gelen karışıklıkların, herkesinrefahının önünde engel ve çıkarına aykırı olduğu vurgusu yapılır. Doğu’yuziyaret eden seyyahlar eserlerinde Ermeni milletini akıllı ve sükûnet sahibikişiler olarak tanıtmışlardır. İstanbul’daki olayların hiçbir şekilde ahlaken kabuledilemez olduğuna dikkat çekilen yazıda, yaratılan karışıklığa karşı çıkılarak,bu duruma sebebiyet verenlere hiçbir şekilde alet olunmaması ve yaşananolayların bir an önce tadil edilmesi gerektiğinin altı çizilir. Ermeni halkıyaşanan son karışıklıklardan önce hoşnutluk duyup hayallere kapılsalar da kısasüre içerisinde yaptıkları hatanın farkına varıp, onu düzeltme yolunagideceklerdir. İyi ile kötüyü ayırt edemeyen, farklı rüyalarla aldatılmış olansaf kişiler, aslında Ermeni halkının en büyük düşmanlarıdır. Bu olaylara karışanve onları destekleyenlerin pek çoğu kendini bilmez takımından olup, dahasonraki karışıklıkların çıkışında da rol oynamışlardır. Acı veren sonuçlarla


132

Hülya ERASLAN


karşılaştıklarında pişman olma potansiyeli olan bu kişiler, nice temiz kalpliinsanları da planlarına alet etmişlerdir.

Devlet -i Ậliyye’nin icrât-ı seniyyesi’ni suhûletle (kolaylıkla) başaçıkarabilmesi her gûna (çeşit) kavâîlden (kuraldan) âzâde bulunmasındamütevâkkıf olup, Binâen-aleyh şurada burada iğtişâşât (karışıklık)zuhûru umûminin refâhına mani ve mülkin menâfisine (çıkarına)münâfidir (aykırıdır). Ermeni milletinin öteden beri hulm (akıl) usükânet ile müştehîr (meşhur) olup, Şark’ı ziyaret etmiş olan umûmecnebi seyyâhini dahi bu husûsu itirâf eylemişlerdir. Binâen-aleyh ahlâk- ı millîye ile hiçbir vecihle kâbil- i imtizâc (hiçbir şekilde kabul edilemez)olmaya iğtişâşın umûmen reddedilmesi lâzım gelir ki, bu da o gibiahvâle sebebiyet veren hayâlperverane alet olmamak ve fenalığı mucipahvâlî irde edip, çare- i tesviye aramak ile mümkündür.

Şu hale göre evvelce avâm pesendânede (halk tarafından beğenilecekolan) hayâlâta kapılmış olanlar bulunsa bile, bunlar şimdi artık menâfi-i hakikiye hangi cihette bulunduğunu anlamış olacağından, ona göretashih- ı efkâr eylemeleri zarûrîdir.

Nik u bedi’ (iyi ve güzel olan) tefrîke muktedir olmayan sade dillerihayâlât ile aldatılmış olanlar ahâlînin en büyük düşmanlarıdır. Bunlarınbüyük kısmı kendileri de ne yaptıklarının bilmez takımdan olup,iğtişâşât- ı âhirede (sonraki karışıklıklarda) tezâhür ettiği vecihleteşebbüsât-ı vakıalarının hâsıl eylediği müellim (acı veren) netâic(sonuçlar) üzerine pişman olmuş olacakları şüphesiz ise de ne çare ki işişten geçmiş ve nice sadediller onların nâm-ı iğfâlâtına (gafletine,dalgınlığına) düşüp, meramlarına alet olmuşlardır.

Vukuât kadar müessir ders tasavvûr edilemeyeceğini ahlâkıyyun (ahlakilmi ile uğraşanlar) pek çok defa yazılmıştır. Gözümüzün önündebulunan müellim ibret üzerine, artık herkes menâfi-i hakikiyeyi, selametve refâhı hangi cihette aramak lazım geldiğini takdir eylemelidir.Selâmet-i sükûnette kavanin u nizâmata riayette, ahâlînin her birsınıfının yekdiğeri ile kardeşçe yaşamasında aramalıdır.

Şu son vukuâtlara kadar kürre- i arz (yeryüzü) üzerinde hiçbir kıtagösterilemez idi ki, ahâlîsi anasır-ı muhteliften müteşekkîl olsun dabeynlerinde (aralarında) –Memâlik -i Osmâniyye ahâlîsi arasında cârîolan münâsebeti meveddet-kârane (dostça) derecesinde muhâbbet vemeveddet (sevgi) cârî bulunsun. Hele birkaç cahilin îka ettikleri hadisât-ı müessefenin bu meveddeti zerrece ihlâl edemeyeceği şüphesizdir.

133

43 “Vazife-i Sadakat,” Ceride-i Şarkiye, 18 Eylül 1896.


Bu husûsu herkes anlamıştır ki, Cenâb- ı Hakkın fevkalâde bir kuvve- iinbatiyeye ve her gûna menabi-i tâabiye- i servete nâîl buyurmuş olduğubu mülk dahilinde yaşayan akvâm-ı muhtelîfe için yegâne tarîk- i selâmetmiyânelerindeki münâsebât-ı vatandâşaneyi teyid u takviye etmek, veel ele verip esbâb- ı refâhı (?) çalışmak hususundadır.

Hüsn-i muâşerete mugâyir- ı muzırrenin millet içinde yer bulabilmelerinasıl fenalıklara kapı açacağını herkesde re’y ül ayn (kendi gözüylegörerek) olduğundan, artık kendilerini def u ret ile, yalnız şime i basiretin(basiret huyu) verdiği nasihâtlara havale sem i itibâr (itibar duymak)eylemelidir.

Umûm u sarrafiyye ve tüccariyyece büyük bir buhranın hükümferman(hüküm sürme) olduğu zamanda, bir de bazı harekât-ı sebükmâğzân(akılsız) bir çok aileyi dûçar- ı müzâyeka (parasızlığa ulaşmış) itmektedir.

Menâfi i umûmiye bir toprağın evlâdı olan anasırın el ele verip vukuâtıntevlîd ettiği müşkülâta ibrâz ı mukâvemet edilmesine lüzûm gösterir.

Birkaç eblehin irtikâp ettikleri harekât-ı gayr-i marziye ekser cemâat ihükümet i seniyye’nin teveccühü adilâne- i tebaa perverânesindenmahrûm edemeyeceği şüphesizdir. (Yaşananları ermeni cemaatininhepsine yükleyemezsiniz)

Binâen-aleyh sükûnetin istikrarına gayret edip, bu suretle Ermeni milletihakkında teveccühat-ı cihanderecât- ı Pâdişâhiye isticâba gayret eylemekumûm için en mukaddes vazifelerindendir.43

İravunk ise, 1896-1911 yılları arasında Varna’da çıkartılan ihtilalci görüşlerisavunan bir yayın organıdır. Ermenice “iravunk” kelimesinin Türkçe’dekikarşılığı “hak”tır. İravunk isminin altında yayının ulusal ve siyasi nitelikte birgazete olduğu yazılıdır. Gazete ilk çıktığında haftalık olarak, çarşamba günleriyayımlanmıştır. Yayın hayatı boyunca üç günlük ya da on beş günlükperiyodlarla çıktığı da olmuştur. Gazetenin yayınlayıcısı A. Torosyan; editörleriH. Boncukyan ile Hagop Kurbetyan’dır. Dört sayfadan oluşan gazeteninboyutları 46×32 cm’dir. Gazete Ermeni özgürlük mücadelesinin birleştirilmesiyönünde bir yayın politikası takip eder. Avrupalı devletlerin Ermeni sorunununçözümündeki tutumunu eleştirirken çareyi Rusya’da arar. Osmanlı BankasıBaskını’nı düzenleyen Taşnak Komitesi’nin, Ermeni reformlarına ilişkin ilktalepleri bu gazetede yayınlanmıştır. Ermeni sorunu ile ilgili Osmanlı tarihi


134

44 Mildanoğlu, Ermenice Süreli, 64.

Hülya ERASLAN


kitaplarında söz konusu gazeteye oldukça fazla atıf yapılır. 1904 yılındaizlediği yayın politikasından dolayı İravunk’un, Osmanlı topraklarına girişiyasaklanır. Gazetede, Ermeni göç merkezlerinin tarihi ve Bulgaristan’dakiErmeni tiyatro gruplarının oyunları da tanıtılmıştır. Gazete Ermenice ve Ermeniharfli Türkçe olarak iki dillidir ve bir dönem, kısa süreli de olsa Bulgarca ekçıkartılmıştır.44

Banka baskını ile ilgili haberler İravunk’da 28 Ağustos Çarşamba günü yeralır. Osmanlı Hükümeti’ne ait resmi ilanların yayımlanma zorunluluğunun

olmadığı İravunk’da habercilik ve gazetecilikpratikleri görece daha özgür bir ortamdayapılacaktır. “İstanbul Havadisatı” başlığıaltında banka baskını ve ardından yaşananolaylar ele alınır. İravunk’un haber diliincelendiğinde ilk dikkat çekici nokta,gazetenin İstanbul’da yaşanan olayları“ihtilal” kelimesiyle nitelemesidir. Baskın vekarışıklıkta yaşanan çok sayıdaki ölümler iseİravunk tarafından “kırgın” olarakadlandırılmıştır. Gazeteye göre, 22 Ağustos’taelçiliklerin Osmanlı Hükümeti’ne verdiğinotaya göre de, bu kırgının daha önceden

hükümet tarafından planlanmış olduğunu belgelerle ispat edilmiştir. İravunk,İstanbul’daki üç gazetenin de takip etmediği Ajans Balkanik’i haber kaynağıolarak kullanır. Ajans Balkanik’ten alınan bilgiye göre; Yıldız Sarayı’ndakigörevliler ve Abdülhamit’in yakınları, zabitler ve komiserler, TürklereErmenileri takip etme konusunda sıkı emirler vermiştir:

Son ihtilâlde cânîlerin ve (?) taht-ı mücazata (ceza verilmesi) alınmalarıve tevkif olunan Ermenilerden bisuç (suçsuz) olanların tahlîyesi içinelçilerin icbârı (zorlama) üzerine Bâb-ı Ậli 10 a’zâdan ibaret (6 Türk, 2Ermeni, 2 Rum) fevkalâde bir mahkeme teşkîl etmiş, ve birkaç yüz Türkve Kürt cânîler derdest olunmuş iseler de daha binlerce kâtiller hertarafta serbest gezmektedirler. Bu mahkemenin adâletle icrâ-i vazîfeedeceği mümkünsüz görülmektedir, zîrâ alenen tasdîk olunmuştur ki, bukırgın evvelden hükümet memûrları tarafından hazırlanması ve ahâlî ileberaber asker ve zâptiyeler ma’rifeti ile icrâ olunmuştur, bu hakka elçilerAğustos 22’de mütteffiken Bâb-ı Ậliye bir nota verip kırgının evveldenhazırlanmış olduğunu delillerle tebeyyün etmişler (görüp anlamışlar) venasıl ki Ajans Balkanik bildiriyor, Yıldız memûrlarından ve Sultanın

İravunk’un haber diliincelendiğinde ilk dikkatçekici nokta, gazeteninİstanbul’da yaşanan

olayları “ihtilal”kelimesiyle nitelemesidir.

Baskın ve karışıklıktayaşanan çok sayıdakiölümler ise İravunk

tarafından “kırgın” olarakadlandırılmıştır.

135

45 “İstanbul Hadisatı,” İravunk, 28 Ağustos, 1896.

46 İravunk, 28 Ağustos, 1896.


akrabalarından Rüstem Bey Paşa memûrlar ile beraber kırgını temâşaedip, Türkleri teşvîk ederler imiş, kezâ bir takım zâbitler ve komiserler,Ermenileri takip etmek için kendilerine şedîd (sert, şiddetli) emirlerverilmiş olduğu Avrupalı dostlarına mahremâne sûrette beyânetmişlerdir.45

Gazete olaylar sonrası yaşanan ilginç bilgileri okuyucularıyla paylaşır. Buhaberlere göre;

İstanbul’daki olaylar, İravunk’un ifadesiyle “kırgın”, 14/26 Ağustos çarşambagünü başlamış, perşembe günü akşama kadar devam emiş ve cuma günü dahibazı ufak olaylar gerçekleşmiştir. Beyoğlu’ndaki, Galata’daki ve İstanbul’dakidükkânların hemen hepsi 23 Ağustos günü açılmışlardır. Fransız, Rus veAvusturya elçileri, birkaç yüz Ermeni’yi (ekseriyesi hamal ve hademetakımından) koruyup kollayıp, vapurlarla Marsilya, Atina, İskenderiye,Bulgaristan ve çeşitli bölgelere göndermişlerdir. Bu arada Avusturya, İtalyakonsolosluklarına sığınmış çok sayıda Ermeni bulunmaktadır. İstanbul’dayaşayan M. Rigo isimli bir kişi kendi hizmetindeki Ermeni ve otuza yakınakrabasını sekiz gün kendi evinde saklayıp, doyurup, içirdikten sonra yolparalarını da vererek vapurlar aracılığıyla Türkiye’den çıkarmıştır. OsmanlıHükümeti’nin, İstanbul’daki pek çok Ermeni’yi gemilerle dışarı çıkarmaktaolduğunu söyleyen gazete, bu Ermenilerin nereye götürüldüklerinden kimseninbilgisinin olmadığına dikkat çeker:

(…) Çarşamba günü öğlende başlamış olan kırgın Perşembe akşamakadar devam etmiş ve Cuma günü dahi bazı ufak vukuatlar olmuştur.

Avusturya ve İtalya konsoloshânelerde sığınmış hayli Ermenilerbulunmaktadır.

İstanbul’da mukîm M. Rigo nâm İtalyalı bir zât, kendi hidmetindebulunan Ermenileri ve onların akrabalarından 30 kişiyi 8 gün kendievinde muhâfaza edip, besledikten sonra onlara yol harcırâhı dahivererek vapur ve ile Türkiye’den çıkarmıştır.

Hükümet İstanbul’da pek çok Ermenileri tutup gemilerle dışarıçıkarmakta ise de ne tarafa göndermekte olduğu namalûmdur.46

İravunk, İstanbul Osmanlı basınını ve özel olarak da İstanbul’daki Ermenibasınını yakından takip eder. Daha önce yayın politikasından söz ettiğimiz


136

Hülya ERASLAN


Ceride-i Şarkiye’nin 18 Eylül’de yayımladığı “Vazife-i Sadakat” başlıklıyazısına ciddi eleştirilerde bulunur. İravunk’a göre Ceride-i Şarkiye milli renkveren bir gazetedir. Vazife-i Sadakat yazısından alıntılamış olduğu şu iki cümleüzerinden “Birkaç eblehin irtikâp ettikleri harekât-ı gayrı merziye eksercemaati hükümet-i seniyenin teveccühü adilaneyi tebaaperveranesindenmahrum etmeyeceği şüphesizdir. (…) ve “Binaenaleyh sükûnetin istikrarınagayret edip bu suretle Ermeni milleti hakkında teveccühat-ı cihandercat-ıpadişahiyi isticlaba (çekme) gayret etmek umum için en mukaddesvazifedendir. (…)” yazıyı kaleme alan gazete muharririne soru sorar. Osmanlıhükümeti yüzyıllardan beri akıl ve sükûnet sahibi Ermeni milleti hakkındaBerlin Antlaşmasının 61. Maddesi’ni imzaladığı günden beri yani 19 yıllık sürezarfından ne gibi ıshalatlar gerçekleşmiştir. Musa bey örneğini hatırlatanİravunk, İslamın zalimliğine boyun eğen Ermeni milletine Osmanlıhükümetinin ne gibi alaka göstermiş olduğunu merak eder. Ve yanıtını dakendisi verir. Böyle bir alaka, sevgi gösterisi olmamıştır. Kumkapı ve Babı-Ali vukuatlarıyla Osmanlı hükümeti Ermeni halkının dilekçelerini bile kabuletmeye tenezzül etmemesi durumu yeterince açıklamıştır. Sessiz bir biçimdedilekçe sunan bir millete süngü ve sopa ile cevap veren bir hükümetin birkıymeti olmadığını iddia eden İravunk, Ceride-i Şarkiye’nin vazife-i sadakati,vazife-i ihanete çevirdiğinin çok rahat anlaşıldığını vurgular:

(…) Cerîde-i Şarkiye’nin muharririne şimdi biz suâl ederiz. Asırlardanberi hulm-u sükûnette (sessiz rüyada) bulunan Ermeni milleti hakkındaBerlin ahitnâmesinin 61 inci maddesi devlet-i âliyye tarafındanimzalandığından beri güzeran (geçiştirilen) 19 sene zarfında memlekettene gûne (ne çeşit) ıslâhat icrâ olunmuştur.

Câni-i meşhûr Musa beyin envâ-i cinâyeti işledikten sonra beraatınahüküm vermesine kadar dişlerini sıkarak mezâlim-i İslamiyeye boyuneğmek olan Ermeni milleti devlet-i âliyyenin hangi teveccühe nâilolmuş, bize gösterbilir mi? Hayır, gösteremeyecektir.

Fakat biz binlerce delillerle ispât edebiliriz ki Rus-Türk sonmuhârebeden beri Türk hükümeti Ermenistan’ı tutmuştur. Bâb-ı Ậlininbu tavrı tutmakla maksadı Rusya’nın Anadolu’daki Hristiyanları vikâyeetmek bahânesi ile yeni bir harbe açmamasına mebni idi. İşteHamidiyelerin teşkili de bu maksattan dolayıdır.

Nihayet Türk hükümetin bu maksat-ı kerihi (çirkin amacı) ile İslamcânilere mükâfat ve Ermeni mazlûmuna mücazat tayîn etmesine karşıBâb-ı âliye ve zât-ı şâhâneye takdîm olunan ıslâhatlar semeresiz(verimsiz) kalmasından maada (başka), hükümetin gayrı Ermeni

137

47 İravunk, 2 Ekim, 1896.


milletinin tazarru (kendi kusurlarını bilip tevazu ile yaklaşmak)istidanamesinin (dilekçe) kabûlüne de tenezzül etmek istemediğiKumkapı ve Bâb-ı Ậli vukuatı ile tebeyyün etmiş idi.

Kemal-i sükûnetle istid’a takdîm eden (dilekçe veren) ahâlîye süngülerve sopalarla cevap veren hükümet bilâhare düvel-i muazzama (büyükdevletlerin) talep ettiği ıslâhat cetvelini kabul ettikten birkaç gün sonravilâyetlere memurin-i mahsûsa ilzâmı ile Trabzon’dan başlayarak bütünAnadolu’yu Ermeni kanı ile mülemma ettirdiği (bulaştırmak) halde“Ermeni milleti hakkında teveccühât-ı cihân derecatı pâdişâhiye”tabîrinin kaç para kıymeti olacağını ve bu sözlerin Ermeni ahâlîsininihfâli (gizleme, saklama) için tertîb olunmuş kuyruklu yalanlar olduğubütün cihâna marûf olduğundan kendisine millî renk veren Cerîde-iŞarkiye’nin millet için derûhte ettiği Vazîfe-i Sadâkatı Vazîfe-i İhânetetebdîl etmiş olduğu mezkûr bentle rana görülmektedir.47

Sonuç

Milliyetçilik rüzgârının etkisiyle 1890’lardan itibaren sistematik bir biçimdeisyan faaliyetlerine girişen Ermeni komiteleri, Osmanlı hükümetine karşıseslerini şiddet unsurları içeren, terör boyutlarına varan öldürme pratikleriyleduyurmaya başladılar. 1890 Kumkapı Olayı, 1895 Bâb-ı Ậli gösterileri birtoplumsal hareket olarak Osmanlı Bankası baskının provasını temsilediyorlardı. İstanbul’da gerçekleşen bu eylemler Osmanlı hükümet için dealışıldık eylemler değildi. Abdülhamit ve çevresindekiler olayları bastırıp,sansür uygulamalarıyla olayları yatıştırmaya çalıştılar. Resmi bildirileri halkayayınlayarak olan biteni hükümetin istediği bir biçimde duyurma göreviniyerine getirdiler. Banka baskını sonrasında Patriklik bildirisini yayımlamadığıiçin Osmanlı hükümeti tarafından Ermenice yayın yapan Aravelk’inkapatılması bu durumun anlaşılması için iyi bir örnektir. Varna’da çıkanİravunk’un topa tuttuğu ve iddia ettiği gibi nâm-ı diğer millî renkli gazeteCerîde-i Şarkiye liberal yayın politikasından bu olaylar sırasında da ödünvermez. Bu gazetede Osmanlı Ermenilerinin temel görevinin “sadakat”olduğunu vurgulayan pek çok yazı yayımlamıştır. Banka baskını ile ilgili rutinhaberlerin de yer aldığı bu gazetede “sadakat” kavramı ile birlik ve beraberlikvurgusu üzerinden bir kamuoyu yaratılmaya çalışılır. Geçmişten getirmişoldukları ortak tarih anlayışı ve Osmanlı bayrağı altında yaşama inancı bugazetenin okuyucularına öncelikli vermek istediği mesajlardır. İstanbul’dakişiddet insanların ekonomik gücünü adeta baltalamıştır. Yaşanan göçlerle


138

Hülya ERASLAN


İstanbul’da ekonominin belkemiğini oluşturan Ermeni cemaati bu alandakigücünü yitirmeye başlamıştır. Cerîde-i Şarkiye bu ciddi durumun farkındadırve insanları şehirde kalmaları için ikna edici yazılarla olaylar karşısındakitavrını belirler.

Liberal bir yayın organı olan Cerîde-i Şarkiye, günlük olarak yayımlandığındandiğer gazetelere göre daha çok haber üretmektedir. “Azgayin” başlığı altındarutin, Ermeni cemaatine yönelik haberlerin yanında Osmanlıca/Türkçebasından ve yabancı dilde basından da sürekli alıntılar yapmaktadır. Cerîde-iŞarkiye haberlerinin çoğunu İkdam, Tercüman-ı Hakikat, Saadet veİstanbul’dan almıştır. Bunun iki nedeni olabilir. Birincisi, gazeteci sayısınınsınırlı olmasıdır. Bu durum gazetelerin birbirlerinden haber almasınıaçıklanabilir. İkincisi ve çok daha gerçekçi bir neden bu gazetelerdeyayımlanan haberlerin sansür memurunun kontrolünden geçmiş metinleroluşudur. Yani yayımlandığı takdirde gazete için sorun oluşturacak bir yanıyoktur. O yüzdendir ki bu dönemde İstanbul’daki Osmanlı Ermeni basının vegenel anlamda Osmanlı basının sınırları henüz keskin çizgilerlebelirlenmemiştir.

Bulgaristan’ın Varna şehrinde yayımlanan İravunk ise Ceride-i Şarkiye’ninyayın politikasından farklı bir gazetecilik faaliyeti yürütür. Görece daha özgürbir ortamda Ermeni ihtilalci komitelerinden Taşnak komitesinin sözcülüğünüüstlenen iddialı bir yayın organıdır. Ermeni komitecilerin Osmanlı hükümetinekarşı bir mücadele aracı olarak kullanılmıştır. Osmanlı hükümeti tarafından1904 yılına kadar muzır bir yayın sayılmayacak ve Osmanlı ülkesine girişçıkışlarına karışılmayacaktır. Ama Osmanlı Bankası baskını ve sonrasındakiolaylarda Ermeni eylemcilerin haklı olduğunu düşünür. Yaşanan olaylar basitbir banka baskınından çok bir “ihtilal” girişimidir. Gazeteye göre, ihtilalhareketleri 1890’lı yıllardan beri Anadolu’da ve İstanbul’da Ermenilertarafından yürütülmektedir. Zeytun bölgesindeki isyan hareketine ilişkinkaleme aldığı haber ve yorumlardan gazetenin Osmanlı hükümetine muhalif birpolitika belirlediği aşikârdır. 19. yüzyıldaki hızlı değişim, imparatorluktayayımlanan bütün gazetelerin önemini arttırmıştır. Farklı koşullarda yayınyapan gazetelerin içerikleri toplumsal gelişmeyi anlamaya ve açıklamayayardım edecek önemli bilgiler içermektedir. Osmanlı Ermeni basını da istibdatkoşullarına ve erken gazetecilik pratikerine rağmen toplumsal gelişmelerianlamamıza yardım edecek önemli içeriklere sahiptir.


KAYNAKÇA

Alemdar, Korkmaz. Tarih ve İletişim. Ankara: Ümit Yayınevi, 2001.

Alkan, Necmettin. “Ermeni Teröristlerin Osmanlı Başşehri İstanbul’dakiSaldırıları ve 1896 Osmanlı Bankası Baskını (ABD’deki 11 Eylül SaldırılarıylaBir Mukayese).” Türk Yurdu, no. 225 (2006): 73-81.

Artinian, Vartan. Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu 1839-1863. İstanbul: Aras, 2004.

Bozkurt, Gülnihal. “Türk Hukuk Tarihinde Azınlıklar.” Ankara ÜniversitesiHukuk Fakültesi Dergisi, no.43(14) (1993): 49-51.

Dadyan, Saro. Osmanlı’da Ermeni Aristokrasisi. İstanbul: Everest Yayınları,2011.

Davison, Roderic H. Osmanlı Türk Tarihi (1774-1923). Çev. Mehmet Moralı.İstanbul: Alkım, 2003.

Hacikyan, J. Agop. Basmajian, Gabriel. Franschuk, S. Ouzounian, Nourhan.The Heritage of Armenian Literature. Vol 3. Detroit: Wayne State University,2005.

Hocaoğlu, Mehmet. Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezalimi veErmeniler. Ankara: Anda Dağıtım, 1976.

Գալէմքեարեան Վ. Գրիգոր, Պատմութիին Հայ Լրագրութէան.Վիեննա: մխիթարեան Տպարան, 1893.

Karaca, Birsen. “Ermeni Kültüründeki Üç Tabudan Birisi: Ermeni Dili.”Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, Cilt 3. 137-142. Ankara:ASAM, 2003.

Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri1876-1907. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1983.

Karpat, Kemal. Osmanlı Modernleşmesi Toplum, Kurumsal Değişim ve Nüfus.İstanbul: Timaş, 2014.

Kı Young, Lee. Ermeni Sorunun Doğuşu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,1998.


140

Hülya ERASLAN


Mildanoğlu, Zakarya. Ermenice Süreli Yayınlar 1794-2000. İstanbul: ArasYayıncılık, 2014.

Pamukciyan, Kevork. Biyografileriyle Ermeniler. İstanbul: Aras Yayıncılık,2003.

Sakaoğlu, Necdet. “Osmanlı Bankası Olayı.” İçinde Dünden Bugüne İstanbulAnsiklopedisi, 166-168 İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı,1993-1994.

Sanjian, Andreas K. ve TIETZE A. Eremya Chelebi Kömürjian’s Armeno-Turkish Poem The Jewish Bride. Wiesbade: Otto Harrassowitz, 1981.

Shaw, J. Stanford ve Shaw Ezel Kural. Osmanlı İmparatorluğu ve ModernTürkiye. C.2. İstanbul: E Yayınları, 2010.

Somel, Akşin. “Osmanlı Ermeni Kültür Modernleşmesi Cemaat Okulları veAbdülhamid Rejimi.” Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar, no. 5 (2007): 71-92.

Sonyel, Salahi. Osmanlı Ermenileri Büyük Güçlerin Diplomasi Kurbanları.İstanbul: Remzi Kitapevi, 2009.

Stepanyan, Hasmik. Ermeni harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli YayınlarBibliyografyası. 1727-1968. İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2005.

Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. İstanbul: Belge Yayınları,1987.

Süreli Yayınlar

Ceride-i Şarkiye

İravunk

Tezler

Eraslan, Hülya. “Osmanlı Bankası Baskınının (1896) Osmanlı ErmeniBasınında Ele Alınışı.” Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ayhan Biber, GaziÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı, Ankara,2016.


Öz: Çalışmamızın amacı, Ermeni edebiyatında Birinci Dünya Savaşıanılarında Ermeni çete faaliyetlerinin nasıl işlendiğini göstermektir. Bubağlamda öncelikle Birinci Dünya Savaşı anılarının sınıflandırmasıyapılmaktadır. Bu sınıflandırmaya göre, Ermeni edebiyatında Birinci DünyaSavaşı anıları, ölmüş aile büyüklerinin anlatılarından, Birinci DünyaSavaşı yıllarında yaşamış ancak savaşa katılmamış kişilerinanekdotlarından, Birinci Dünya Savaşına katılmış askerlerin ve Ermeniteröristlerin anılarından oluşmaktadır. Bu sınıflandırmanın ardındançalışmamızda, Birinci Dünya Savaşı yıllarında Anadolu topraklarındayaşamış olan iki Ermeninin anıları incelenmektedir. Bunlardan ilki, 24Nisan 1915 tarihinde tutuklananlar arasında yer alan Krikor Balakyan,diğeri ise Birinci Dünya Savaşı yıllarında henüz çocukluk çağında olanLeon Zaven Surmelian’dır. Her iki yazarın eserinde de olumsuz Türkimgesinin yanı sıra, Ermeni çetelerinin ve terör olaylarının olumlugösterilmesi dikkat çekicidir. Bu durum, Ermeni edebiyatında Birinci DünyaSavaşı anlatılarının güdümlü edebiyat ürünleri olduğu ve propagandaamaçlı üretildiği görüşünü desteklemektedir.

Anahtar Kelimeler: Ermeni çeteleri, Ermeni anıları, Krikor Balakyan,Ermenilerin Golgothası, Leon Zaven Surmelian, Soruyorum Size HanımlarBeyler.

Abstract: The aim of our work is to show how Armenian gang activitieswere handled in the memories of the First World War of the Armenianliterature. In this context, firstly we made the classification of memories ofthe First World War. According to this classification, memories of the FirstWorld War in Armenian literature were made up of the narrations of thedeceased family elders, of the anecdotes of those who lived during the First

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI ANILARINDAERMENİ ÇETELERİ*

(ARMENIAN GANGS IN WORLD WAR I MEMOIRS)

Arş. Gör. Dr. Doğanay ERYILMAZAnkara Üniversitesi

Dil ve Tarih-Coğrafya FakültesiKafkas Dilleri ve Kültürleri Bölümü

Ermeni Dili ve Kültürü Anabilim Dalı

* Bu makale, Doğanay Eryılmaz’ın Prof. Dr. Birsen Karaca danışmanlığında hazırladığı “EdebiyattaBirinci Dünya Savaşı/Fransız, Türk ve Ermeni Literatürlerinde Birinci Dünya Savaşı Anıları”başlıklı doktora tezinden üretilmiştir.

142



World War but did not join the war, of the memories of soldier who participatedin the war and the memories of Armenian terrorists. After this classification,we examined the memories of two Armenian who lived in Anatolia during theFirst World War. One of them called Krikor Balakyan, who was arrested onApril 24, 1915, and the other called Leon Zaven Surmelian who was still inchildhood during the war. It’s interesting that both writers’ works show positiveimage of Armenian gangs and terorist event, besides negative Turkish image.This supports the idea that the narrations of the Frist World War in Armenianliterature were produced as guided literary products and for propagandapurposes.

Keywords: Armenian gangs, Armenian memories, Krikor Balakian, ArmenianGolgotha, Leon Zaven Surmelian, I Ask You Ladies and Gentilman.

143

Birinci Dünya Savaşı Anılarında Ermeni Çeteleri


Bu çalışmanın amacı, Ermeni edebiyatına ait Birinci Dünya Savaşıanılarında Osmanlı Devleti’nin son döneminde Ermeni çetelerininfaaliyetlerinin yansımalarını ortaya koymaktır. Bu bağlamda öncelikle

Ermeni edebiyatında Birinci Dünya Savaşı anılarının niteliklerine kısacadeğineceğiz. Daha sonra Ermeni edebiyatından vereceğimiz örneklerle,Anadolu’da Ermeniler tarafından Türklere yapılan baskıların nasıl anlatıldığınıve Osmanlı Devleti’nin aldığı önlemler sonrasında Ermenilerin nasıl tepkiverdiklerini gösterme olanağımız olacak.

Birinci Dünya Savaşı’na dair yazılan Ermeni edebiyatına ait anılarısınıflandırdığımızda şöyle bir tablo ortaya çıkıyor:

1. Ermeni edebiyatına ait anıların, diğer edebiyatlardaki anılardan farklıbir yanı var. Bu farklılık anıların yazarlarıyla/aktarıcılarıyla ilgilidir:Ermeni edebiyatında ve edebiyat dışı eserlerde Birinci Dünya Savaşı’natanıklık etmeyen yazarlar tarafından Birinci Dünya Savaşı’na tanıklıketmiş ve savaştan yıllarca sonra ölmüş aile büyüklerine ait olduğuimlenen anıların aktarıldığı eserler yoğundur. Bunların arasında edebiniteliğe sahip olduğu için ilgi alanımıza giren eserlerde de genellikleSevk ve İskân Kanunu gereğince göç eden Ermenilerin yaşadığısıkıntılar ve bu sıkıntılara neden olan olay, kişi ve durumlaranlatılmaktadır. Anlatılanlar çoğu durumda, aile bireylerinin kişiseldeneyimleriyle sınırlı olduğu için bireyin, zaman zaman da toplumunpsikolojisi ve sosyokültürel yapısıyla ilgili veriler sunmakla birliktesiyasi tarihe ışık tutmaktan çok uzaktır.

2. Birinci Dünya Savaşı yıllarında yaşamış Ermeni yazarların anlatıları.Bu anıların sahipleri, genellikle eskiden yaşadıkları bölgelere duyduklarıözlemi dile getiriyorlar ve halkın yöresel yaşantılarını aktarıyorlar,dolayısıyla savaşla ilgisi olmayan anekdot-anılar anlatıyorlar.

3. Çok az sayıda olsa da Birinci Dünya Savaşı’na katılmış askerlerinanlatıları: Ermeni literatüründe askeri anılara örnek olarak Rusordusunda görevli General Tovmas Nazarbekyan’ın Ermeni OrdusuTürk Silahlı Kuvvetlerine Karşı adlı kitabı gösterilebilir. Ermeniedebiyatında asker anılarının az olmasının nedeni, Ermenilerin BirinciDünya Savaşı yıllarında devlet statüsüne sahip olmamaları ve OsmanlıDevleti’ne karşı çeteler halinde mücadele etmiş olmalarıdır. Osmanlıordusunda görev yapan Ermeni askerlerin anıları da yine yok denecekkadar azdır. Bu konuda bulabildiğimiz tek örnek, Yüzbaşı SarkisTorosyan’a ait olduğu belirtilen Çanakkale’den Filistin Cephesine adlı

144

1 Bkz. Y. Hakan Erdem, Gerçekle Kurmaca Arasında Torosyan’ın Acaip Hikayesi (İstanbul: Doğan Kitap,2012); Taner Akçam, “Yüzbaşı Torosyan Tartışmaları: Ya da Suskunluğun Sessiz Anlaşması,”http://t24.com.tr/haber/yuzbasi-torosyan-tartismalari-ya-da-suskunlugun-sessiz-anlasmasi, 224224.

2 Hayk Kosoyan’ın Van’da bir Ermeni okulunda müdürlük yaptığı ve burada meydana gelen çatışmalara“komuta ettiği” Verjine Svazlıyan’ın görgü tanığı olduğu belirtilen kişilerin anlatılarından derlediğiErmeni Soykırımı adlı kitapta Manvel Marutyan tarafından belirtilmektedir. [Bkz. Վէրժինե Սվազլյան,Հայոց Ցեղասպանություն (Երևան: ՀՀ ԳԱԱ Գիտություն հրատարակչություն, 2011: 131]

3 Հայկ Կոսոյան, “Վան-Քաղաքամիջի Հերոսամարտը”, Վան-ՎասպուրականիՀերոսամարտը, Կազմող՝ Հ. Դ. Փափազյան, (Երևան: 1990): 42-58.

4 Շահանդուխտ, «Նոր Հրատարակութիւն. Սողոմոն Թեհլիրեան Արդարահատոյցը»,Օգոսթոս 18, 2014, http://www.aztagdaily.com/archives/199340.

5 Stephan Boghossian, La Communauté arménienne de Marseille, Quarte siècles de son histoire (ParisEd. Harmattan, 2009), 69.



anlatıdır. Ancak söz konusu kitabın içerdiği bilgiler tartışmakonusudur.1

4. Birinci Dünya Savaşı yıllarında Osmanlı topraklarında terör eylemlerigerçekleştirmiş olan Ermeni teröristlerin anıları. Örneğin: HaykKosoyan2 anılarında Van isyanını ayrıntılı bir şekilde aktarmaktadır. Buanılarda, isyan için yapılan çalışmalar, Ermenilerin elinde ne kadar vehangi türden silahlar olduğu ve kadınların bu isyandaki yeri hakkında

pek çok bilgi vermektedir.3 Örnekleri çoğaltmakmümkün: Dünya çapında yankı bulan teröreylemlerinde aktif rol alanların (OsmanlıBankası Baskını’nın planlayıcısı Armen Garolakaplı Karekin Pastırmacıyan, NedenErmenistan Bağımsız Olmalı [Why ArmeniaShould Be Free]), hatta bizzat terör örgütükurmuş teröristlerin (Nemesis adlı Ermeni terörörgütünün kurucusu Şahan Natali, Türkler veBiz [Թուրքերը և Մենք]) anıları da mevcuttur.

Birinci Dünya Savaşı yıllarında Anadolu’dayaşamış olan iki Ermeni’nin, bir din adamı olanKrikor Balakyan’ın ve söz konusu yıllardahenüz çocukluk çağında olan Leon ZavenSurmelian’ın anıları üzerinden, Ermeni

anlatılarında çetelerin önemini göstermeye çalışacağız.

Ermeni Apostolik Kilisesi Piskoposu Krikoris Balakyan’ın Ermeni Golgothası(Հայ Գողգոթան) adlı anılarını seçme nedenimiz, yazarın biyografisinde yeralan bir bilgidir. Bu bilgiye göre, Krikoris Balakyan, Talat Paşa’nın katiliSogomon Tehleryan’ın 1921 yılında Berlin’de yapılan duruşmasına tanıkolarak katılmış ve katilin serbest kalmasında rol almıştır.4 Bu tanıklığınardından Balakyan Avrupa’da bir Ermeni Apostolik Kilisesi piskoposlukbölgesi kurmakla görevlendirilerek episkosposluğa yükseltilmiştir.5

Krikoris Balakyan, TalatPaşa’nın katili SogomonTehleryan’ın 1921 yılında

Berlin’de yapılanduruşmasına tanık olarakkatılmış ve katilin serbestkalmasında rol almıştır.Bu tanıklığın ardındanBalakyan Avrupa’da bir

Ermeni Apostolik Kilisesipiskoposluk bölgesi

kurmaklagörevlendirilerekepiskosposluğayükseltilmiştir.

145

6 Teodik, 11 Nisan Anıtı, Redaktör: Dora Sakayan (İstanbul: Belge Yayınları, 2010), 256-262; YusufSarınay, 24 Nisan 1915’te Ne Oldu? Ermeni Sevk ve İskânının Perde Arkası (İstanbul: İdealKültür&Yayıncılık, 2012), 263-322.

7 Nesim Ovadya İzrail, 24 Nisan 1915, İstanbul, Çankırı, Ayaş, Ankara, (İstanbul: İletişim Yayınları,2013), 228; Sarınay, 24 Nisan 1915’te Ne Oldu?, 336.

8 Sarınay, 24 Nisan 1915’te Ne Oldu?, 336.

9 Գրիգորիս Պալաքյան, Հայ Գողգոթան (Երևան: Հայաստան հրատարակչություն, 1991), 39.



Krikoris Balakyan (1875-1934), Birinci Dünya Savaşı başladığındaAlmanya’da dinî eğitim aldığını belirtmektedir. Savaş başladıktan sonravatandaşı olduğu Osmanlı Devleti’ne geri dönmüştür. Balakyan’ın bundansonraki yaşantısı Prof. Dr. Yusuf Sarınay, Teotoros Lapçinciyan (Teodik) veNesim Ovadya İzrail’in çalışmalarında farklı biçimlerde anlatılmaktadır.Ermeni Golgothası’nda 24 Nisan 1915 tarihinde yayımlanan genelgekapsamında tutuklanarak Çankırı’ya gönderildiği belirtilen Balakyan’ın adı,Sarınay’ın ve Teodik’in çalışmalarında verilen ve söz konusu tarihteİstanbul’da tutuklananlarla ilgili oluşturulan listelerde bulunamamıştır.6Ancak, yine aynı kaynaklarda sürgün olarak Çankırı’da bulunduğudoğrulanmaktadır.7 Balakyan kitabında Çankırı’dan sonra Der Zor’a gitmeküzere yola çıkarıldığını, ancak Halep’te kaçmayı başardığını belirtmektedir.Bu durum, Ermeni Golgothası adlı kitabı kaynak olarak kabul eden NesimOvadya İzrail tarafından doğrudan aktarılırken, Prof. Dr. Yusuf Sarınay’ınOsmanlı arşiv belgelerinden hareketle kaleme aldığı çalışmasında Balakyan’ın“İzmit yoluyla Ermişe Manastırı’na gönderildiği”8 belirtilmektedir. Yukarıdaandığımız kaynaklarla Balakyan’ın verdiği bilgiler arasındaki çelişki, yalnızcayazarın kendi biyografisiyle sınırlı değil: Balakyan’ın Ayaş’a ve Çankırı’yagittiklerini söylediği kişilerle ilgili bilgilerin uyuşmadığını da karşılaştırmayöntemiyle tespit ettik. Tüm bu verilerden hareketle Balakyan’ın (Çankırı’yanasıl ve ne zaman gittiği de dâhil olmak üzere) Çankırı’ya gönderilmesi ileFransa’ya gitmesi arasındaki yaşantısının kesin olarak bilinmediğisöylenebilir.

Balakyan, Ermeni Golgothası’nda Berlin’de yaşayan Ermeni gruplarının savaşhakkındaki düşüncelerinden ve Ermeni faaliyetleri ile ilgili Anadolu’dan veKafkasya’dan gelen haberlerden de bahsetmektedir. Balakyan’ınanlattıklarından savaşın başlamasıyla birlikte Anadolu topraklarını da içinealacak bağımsız bir Ermenistan devleti kurmak için fırsat doğduğudüşüncesiyle Kafkasya’da gönüllü Ermeni hareketinin oluşturulduğunuöğreniyoruz. Ancak Balakyan, bu oluşuma itiraz eder, çünkü o Ruslaragüvenerek hareket etmenin gelecekte Ermenileri çok zor durumdabırakabileceğini düşünmektedir. Eser anlatıcısı sırf bu nedenle, Kafkasya’dakiharekete katılmayı değil, “zor durumda olan halkına yardımcı olabilmekamacıyla”9 İstanbul’a dönmeyi tercih ettiğini belirtir. Beklentisi, Osmanlı

146

10 Պալաքյան, Հայ Գողգոթան, 174.



13 Պալաքյան, Հայ Գողգոթան, 72. (Metinde büyük harflerle yazılmıştır.)



Devleti topraklarının yıkıldığını ve aynı topraklar üzerinde bağımsız birErmenistan kurulduğunu görmektir. Bu beklentisini kitabın her bölümündevurgulayan anlatıcı, kendisine neden Berlin’den döndüğünü soran BaşpiskoposYeğişe Turyan’a “Türk devletinin cenaze töreninde hazır bulunmak içinİstanbul’a döndüğünü”10 söyler. Arkadaşlarını Ruslara güvenme konusundauyardığını da söyleyen Balakyan, Ermenilerin tutumlarını da kitabınayansıtmıştır:

“Herkes, Rus Devleti’nin Ermeni yanlısı politikasından çok umutlu idi,merhametli Çar sayesinde Türkiye Ermenistanı’nı kurtarmanın mümkünolabileceğine inanıyorlardı, 1878 yılındaki son Rus-Türk savaşınıhatırladım (…)

Yüzyıllardır umut ettikleri şeyler patlayan volkan gibi alev almış olanher Ermeni, MANTIK kaynaklı herhangi bir sözü dinlemek istemiyordu,diğer yandan intihar anlamına gelen ve yüzyıllardır içinde kükreyenkindar milli duygularının tutsağı olarak, kendisine sunulan çok özelfırsatı kaçırmamak, hızlandırmak isteyen halk, düşman Türkiye’ye hesapsormak için yoğun özlem duydu...”11

İstanbul’a döndükten sonra Ermenilerin davranışlarını ve Türklerin tepkilerinigözlemleyen Balakyan, pek çok Ermeninin gönüllü çetelere katılmak üzereKafkasya’ya gittiğini ve alenen Çarlık Rusya’ya destek verdiklerinisöylemektedir. İtilaf Devletleri ordusunun Çanakkale Boğazı’na ulaşmasıErmeniler tarafından coşkuyla karşılanmakta, birkaç gün içerisinde bu ordununİstanbul’u ele geçireceği düşünülmektedir. Ermeniler tarafından çeşitlikutlamalar ve propagandaların İttihat ve Terakki Hükümetince engellenmediğide kitapta açıkça belirtilmektedir.12 Tüm bu anlatılanlar, Birinci Dünya Savaşıbaşladığında Ermenilerin rahat ve huzurlu yaşantılarına devam ederek,yıkılacağını umdukları Osmanlı Devleti toprakları üzerinde bağımsız birErmenistan kurma arzularını açıkça göstermektedir.

Yazar, anılarının büyük bir bölümünde Ermenilere yapılan kötü muamelelerdenbahsederken, Sevk ve İskân Kanunundan önce milliyetçi Ermenilerin Ruslartarafından nasıl kışkırtıldığına da değinmektedir. Yazar, Rus komutanVorontsov-Daşkov’un “Ermeni Gönüllülerin Kazandığı Türkiye TopraklarınınKendilerinin Olacağı”13 sözünün tutulmayacağını bile bile Ermenilerin,Osmanlı ordusuna karşı Rusları desteklediklerini söylemektedir. Bu durum

147

14 Պալաքյան, Հայ Գողգոթան, 87-90.

15 Պալաքյան, Հայ Գողգոթան, 96-99.



karşısında İttihat ve Terakki Partisi’nin aldığı önlemler çerçevesinde,hükümetin şüpheli gördüğü Ermeniler 24 Nisan 1915 tarihinde tutuklanır.Esere göre, tutuklananlar arasında anlatıcı Balakyan da vardır. İstanbul MerkezCezaevi’nde kaldıkları günün ertesinde geniş güvenlik önlemleriyle bir vapurabindirilerek Haydarpaşa’ya götürüldüklerinive buradan da trenle Anadolu’ya doğru yolaçıktıklarını belirten anlatıcı Ankarayakınlarındaki Sincanköy Tren İstasyonu’ndabazılarının isimlerinin okunarak trendenayrıldığını söyler. Pek çoğunun ErmeniDevrimci Federasyonu ya da HnçaktsutyunPartisi üyesi “ünlü devrimciler” olduğu,Ayaş’a gönderildikleri ve çok azının İstanbul’ageri döndüğü söylenmektedir. Anlatıcınınverdiği listede bulunan 62 kişiden 13’ünün sağkalarak İstanbul’a döndüğü, 10’unun da Ayaşdışındaki bölgelerde öldüğü iddiaedilmektedir.14 Çankırı’ya götürülen diğer 69tutuklu ile ilgili listede ise, bunların 44’ününsağ kaldığı, 8’inin hastalıktan öldüğübelirtilirken, diğerlerinin öldürüldüğüsöylenmektedir.15 Ancak bu anlatılanlarıntanıklığını yapan anlatıcının kendisi değildir ve bunları nereden ya da kimdenöğrendiği konusunda bilgi vermemektedir ve elde ettiğimiz diğer kaynaklarlaçelişmektedir. Bu çelişkiler, aşağıdaki tabloda gösterilmektedir.

Çankırı’ya götürülendiğer 69 tutuklu ile ilgili

listede ise, bunların44’ünün sağ kaldığı,

8’inin hastalıktan öldüğübelirtilirken, diğerlerinin

öldürüldüğüsöylenmektedir. Ancak buanlatılanların tanıklığınıyapan anlatıcının kendisi

değildir ve bunlarınereden ya da kimden

öğrendiği konusunda bilgivermemektedir ve elde

ettiğimiz diğer kaynaklarlaçelişmektedir.

148



Tablo 1. Krikoris Balakyan tarafından verilen Çankırı listesinin diğerkaynaklarla karşılaştırılması

Krikoris Balakyan Prof. Dr. Yusuf Teodik Nesim Ovadya tarafından verilen Sarınay İzrailÇankırı listesi

Gomidas Vartabed Soğomonyan Var Yok Var

Peder Krikoris Balakyan Var Yok Krikor Balakyan

Hovhan Vartabed Garabedyan Yok Yok Var

Keşiş Husik Kaçuni Papas Osik Kaçuni Papaz Husig Kaçuni Husig Kaçuni

Feriköy’lü Vartan Kahana Yok Yok Der VartanKahanay Karagözyan

Peder/Badveli/Krikoryan Yok Yok Yok

Dr. Rupen Çilingiryan (Sevag) Var Yok Rupen Sevag (Çilingiryan)

Taniel Varujan Danyel Çubukkıryan Taniel Varujan Taniel Varujan (Çibukiaryan) (Çibukkaryan)

Kaspar Çeraz Yok Yok Var

Dikran Kelekyan Diran Kelekyan Diran Kelegyan Diran Kelekyan

Dr. V. Torkomyan Vahran Torkomyan Yok Vahram Torkomyan

Püzand Keçyan Var Yok Var

Dr. Armenak Parseğyan Ermanak Parsihyan Yok Armenag Parseğyan

Dr. Krikor Celal Doktor Kirkor Celalyan Yok Krikor Hazar Celalyan

Dr. Misak Cevahirciyan Misak Serkis Cevahirciyan Yok Misak Sarkis Cevahirciyan

Dr. Parseğ Dinanyan Parsih Dinamyan Yok Var

Dr. Levon Bardizbanyan Leon Badizbanyan Var Var

Dr. Arşak Kazazyan Doktor Arsak Kızasyan Yok Arşag Kazasyan

Dr. Mirza Ketenciyan Doktor Emirze Ketenciyan Yok Emirze Ketenciyan

Dr. Stepan Miskciyan Doktor İstepan Miskciyan Yok Isdepan Miskciyan

Nişan Kalfayan Var Yok Var

Yervant Çavuşyan Var Var Var

Mikayel Şamdancıyan Mikail Şamdancıyan Yok Var

Hayk Kocasaryan Haçig Hocasaryan Yok Hayg Hocasaryan

Sarkis Kılcıyan (Sırents) Serkis Kılınccıyan Yok Sarkis Srents (Sarkis Hovhannes Kılıçyan)

Yervant Tolayan Var Yok Var

Aram Andonyan Var Yok Var

149




H. Topcuyan Agop Topcıyan Yok Hagop Topcıyan

Movses Bedrosyan Mosis Bedrosyan Yok Yok

Aris İsraelyan Arastakiz İsrailyan Var Arisdakes İsraelyan (Dkhruni)

Samuel Tomacanyan Samuel Tohumcıyan Yok Var

Hüsyan Hosyan Karakin Karekin Karekin Hüsyan (Ayaş’a veled-i Serkis olarak Hüsyan gönderildiğitutuklama listesinde belirtilmektedir.)

bulunmaktadır.

Boğos Tanielyan Bogos veled-i Var VarAgop Tanielyan

Vahram Asduryan Yok Yok Vahram Asaduryan

Avedis Zarifyan Avanis Zarifyan Yok Var

Bedros Manikyan Bedros veled-i Manuk Yok Moses Bedros Manukyan

Azarig Azarik veled-i Ohannes Yok Azarig BülbülcüyanBülbülciyan

Asadur Arsenyan Asator Serkis Arsenyan Yok Var

Hagop Nargileciyan Agop Nargileciyan Yok Var

Krikor Miskciyan Eczacı Kirkor Miskciyan Var Var

Hagop Terziyan Eczacı Agop Terziyan Hagop Hagop Terziyan Terziyan (Hagter)(Hagter)

Gülistanyan Nişan Gülistanyan Yok Nişan Gülistanyan

Vahan Altunyan Vahan Altunyan Vahram Varveledi Agop Altunyan

Simon Melkonyan Simon Milkonyan Yok Var

Manuk Basmacıyan Var Yok Var

Hagop Koryan Agop Bogos veledi Koryan Yok Var

Karnik İnciciyan Var Yok Var

Terlemezyan Ohannes Terlemezyan Yok Hovhannes Terlemezyan

Asdvadzadur Maneasyan Asador Manyasyan veledi Haçik Yok Var

Ardaşes Parizyan Yok Yok Ardaşes Parisyan

Mıgırdiç Barsamyan Yok Yok Var

Hagop Beyleryan Agop Beğleryan Yok Var

150




Noyig D. Stepanyan Noik Drastpanyan Yok Yokolarak tutuklama

listesinde bulunmaktadır.

Tanielyan Yukarıda belirtilen Yok Isdepan TanielyanBogos Tanielyan dışında

başka Tanielyan bulunmamaktadır.

Krikor Ohnikyan Kirkor Ohangiyan Var Krikor Ohnigyan

Aram Ohnikyan Aram Ohangiyan Var Aram Ohnigyan

Hovhannes Ohnikyan Yok Yok Yok

Mıgırdiç Ohnikyan Yok Yok Yok

Kevork Köleyan Yok Yok Hovhannes Kevork Köleyan

Koncagülyan Kigork Goncagülyan Yok Onnig Mağazacıyan

Onnik Mağazacıyan Var Yok Yok

Garabet Dövletyan Yok Yok Var

Aram Kalenderyan Aram Kalender Yok Var

Vağinag Bardizbanyan Bağnak Badizbanyan Yok Var

Parunak Saruhan Yok Yok Yok

Momcıyan Zara Mumcıyan Yok Zare Mumcuyan

Mihran Kayıkcıyan Tutuklama listesinde Yok Varadı geçmektedir.

Levon Kayıkcıyan Yok Yok Var

Kevork Kayıkcıyan Yok Yok Var

151



Krikoris Balakyan Yusuf Sarınay Teodik Nesim Ovadya tarafından verilen İzrailAyaş listesi

Haçadur Malumyan (Agnuni) Var Var Var

Karekin Çakalyan (Khajag) Karekin Kayacıyan Var Var

Rupen Zartaryan Var Var Var

Sarkis Minasyan Var Var Var

Harutyun Cangülyan Tutuklananlar listesinde var Var Var

Doktor Nazaret Dağavaryan Nazret Dağdaryan Türkçe listede Varyok, Ermenice

listede var

Hampartsum Boyaciyan (Murad) Tutuklananlar listesinde var Var Var

Harutyun Şahrigyan (Atom) Var Var Var

Adom Yarcanyan (Siamanto) Yok Var Var

Hayg Tiryakyan (Hıraç) Hayik Tiryakyan Var Çankırı’yaveled-i İstepan gönderildikten sonra(Avram Şahin) Ayaş’a nakledildiği

belirtilmektedir.

Nerses Zakaryan Var Var Var

Parşeğ Şahbaz Var Var Var

Şavarş Krisyan Var Var Var

Yenovk Şahen Penedo Şahin Var Var

Kris Fenerciyan (Silvioyriçi) Var Yok Var

Jak Sayabalyan (Paylag) Var Var Var

Avedis Nakaşyan Yok Yok Var

Haçig Bardizbanyan Yok Yok Var

Karekin Boğosyan (Haçik) Var Var Var

Melkon Gülistanyan Milkon Gülbenanyan Yok Ayaş’a gönderildikten olarak Çankırı listesinde sonra Çankırı’ya

verilmektedir. nakledildiğibelirtilmektedir.

Garabed Paşayan Khan Var Var Var

Dikran Allahverdi Yok Yok Var

Aristakes Kasbaryan Aristaki Kasparyan Var Var

Nerses Papazyan (eski ismi Nersis Papazyan Var VarMaşdots Vartabed)

Tablo 2. Krikoris Balakyan tarafından verilen Ayaş listesinin diğer kaynaklarlakarşılaştırılması

152




Hampartsum Hampartsumyan Var Var Var

Krikor Torosyan (Gigo) Tutuklananlar Var Varlistesinde var

Rostom Rostomyants Var Var Var

Sımpad Pürad (Der Ğazarets) Yok Var Var

Melkon Gürciyan (Hrant) Harenet Gürciyan Yok Varveled-i Melkon

Teodor Mendzikyan Var Var Var

Kevork Tercümanyan Kigork Tercümanyan Var Var

Hayg Tiryakyan (Taşnak Hayk Tiryakyan adı Yok VarPartisi lideri Hayg Tiryakyan’ın Çankırı listesindeyerine yanlışlıkla tutuklanmıştır) verilmektedir.

Haçig İdareciyan Var Yok Var

Mıgırdiç Hovhannesyan Mıgırdiç Ohannes Yok Mıgırdıç Ohannes Şahinyan Şahinyan

Mıgırdiç Hovhannesyan Yok Yok Yok(Yukarıdaki kişi yerine yanlışlıkla tutuklanmıştır)

Sarkis Abo Yok Yok Var

Apraham Hayrigyan Var Var Var

Levon Şamdanciyan Yok Yok Var(Mikayel Şamdanciyan yerineyanlışlıkla tutuklanmıştır)

Püzand Bozacıyan Yok Yok Var

Keğam Parseğyan Kigam Parsihyan Var Var

Hovhannes Kılcıyan Ohannes Kılcıyan Hovhannes Hovhannes veled-i Tavid Kılıcyan Kılıcyan

Onnik Sırabyan Onnik Serabyan Var Onnig-Jirayr veled-i Kirkor (Onnik Sırabyan)

Levon Larents (Kirişciyan) Leon Larinç Var VarVeregozimal (Deregazima)

Dikran Çögüryan Dikran Çukuryan Var Var

Ğazar Ğazaryan (Marzbed) Yok Var Var

Harutyun Konyalıyan Yok Yok Var

Mihırtad Haygazn Mühürtad Haykozon Var Var

153




Bedros Kalfayan Var Var Var

Bedros Kalfayan Yok Yok Yok(Yukarıdaki Belediye Başkanının yerine yanlışlıkla tutuklandı)

Garabet Taşçiyan Yok Var Var

Harutyun Asduryan Asadoryan adıyla Yok Harutyun tutuklananlar listesinde Asaduryan

bulunmaktadır.

Garabet Sarafyan Karabet Sarrafyan Yok Çankırı’ya olarak Çankırı gönderildiği

listesinde verilmektedir. belirtilmektedir.

Vramşabuh Samuelof Viram Şabuh Samoilof Var Var

Sarkis Armıdantsi Yok Yok Var

Haçik Berberyan Yok Yok Var

Vırtanes Mardigyan Yok Yok Var

Mihran Ağacanyan Yok Yok Yok

Nişan (Kumkapılı ressam) Yok Yok Yok

Dikran Acemyan Yok Yok Var

Margos Sefer Yok Yok Margos Servet

Serovpe Noradungyan Serupe Nevradonkyan Var Var

Partoğ Zoryan (Jirayr) Partoh Çopukyan (Jirayir) Var Var

154

16 Leon Z. Surmelian, I Ask You, Ladies and Gentlemen (New York: E.P. Dutton&Co.,1945), 15.

17 Antranik Çelebyan, Antranik Paşa, Çev. Mariam Arpi, Nairi Arek (İstanbul: Pêrî Yayınları, 2003), 170-173.



İnceleyeceğimiz bir diğer eser ise Leon Zaven Surmelian’ın Soruyorum SizeHanımlar ve Beyler (I Ask You Ladies and Gentilmen) adlı anı-romanı olacak.

Eserde anlatılan ilk olay, Zaven’in, Ermeni Devrimci Federasyonu (ՀայՅեղափոխական Դաշնակցություն/Hay Herapoğakan Daşnaktsutyun)üyesi olan Harutyun dayısının ölümüdür. Harutyun, ziraat eğitimi gördüğüParis’ten hasta olarak döner ve eserde ne olduğu belirtilmeyen bu hastalıknedeniyle kısa sürede ölür. Yaklaşık olarak 1913 yılında gerçekleşen ve 23-24yaşlarında olduğu belirtilen Harutyun’un ölümü ailede büyük üzüntü yaratır.

Zaven’in en çok hayranlık duyduğu kişibir çete üyesi olan diğer dayısı Leon’dur.Çünkü Leon Dayının elinde her zamansilah vardır. Zaven’in algısında bu silahcesaretin simgesidir. Cesur ve güçlüolmak ise Türklere karşı savaşabilmek veAntranik’in çetesine katılmak içingereklidir. Zaven’in hayalleri veihtirasları, mikro düzeyde, bir Ermeniailenin benimsediği eğitimde küçükçocukların karakterini ve bakış açısınışekillendiren unsurları görmemize olanakveriyor:

“Hep askercilik oynuyordum, tüfeği,kılıcı ve teçhizatı olan bir askerî üniformam vardı. Devrimci çeteleriyleOsmanlı İmparatorluğu’nun gücüne karşı koyan Ermeni milli kahramanıAntranik için savaşacaktım.”16

Bu noktada, yazar Sürmelian’ın Ermeni halkı ve çocuklarında tarih vemilliyetçilik algısını oluşturmak için kullandığı “milli kahraman” imgesinekaynaklık eden kişilerin reel yaşamdaki faaliyetlerini gündeme taşımakgerekliliği hâsıl oldu. Küçük Zaven’in uğruna savaşmayı hayal ettiği AntranikOsmanlı Devleti uyruğuna mensuptur. Bir çete reisi olan Antranik, BalkanSavaşları sırasında çetesiyle birlikte kendi devletine (Osmanlı Devleti’ne) karşıBulgarların yanında silah kullanmış, Birinci Dünya Savaşı başladığında iseRusya’nın desteğiyle oluşturulan Ermeni Gönüllü Birliklerine çetesini dâhilederek, yine Osmanlı Devleti’ne karşı Rus ordusuna destek vermek üzere DoğuAnadolu’ya geçmiştir.17 Anlatıcı Zaven’in, incelediğimiz eserde ailesini

Bir çete reisi olan Antranik,Balkan Savaşları sırasında

çetesiyle birlikte kendidevletine (Osmanlı Devleti’ne)

karşı Bulgarların yanında silahkullanmış, Birinci DünyaSavaşı başladığında ise

Rusya’nın desteğiyleoluşturulan Ermeni Gönüllü

Birliklerine çetesini dâhilederek, yine Osmanlı

Devleti’ne karşı Rus ordusunadestek vermek üzere Doğu

Anadolu’ya geçmiştir.

155

18 Ermenilerde terör algısına ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Prof. Dr. Birsen Karaca, “Armenian TerrorDuring the Change in the Perception of and Reaction Towards Terrorism”, Review of Armenian Studies,No: 31 (2015): 205-221.

19 Surmelian, I Ask You, Ladies and Gentlemen, 56-57.

20 Surmelian, I Ask You, Ladies and Gentlemen, 55.



“yurtsever/patriotic” olarak tanıtması ve kurduğu hayallerde bir teröristeöykünerek vatandaşı olduğu Osmanlı Devleti’ne karşı savaşmayı arzulaması,söz konusu ailenin Türk düşmanlığı beslediğini, vatandaşı oldukları OsmanlıDevleti’nin yıkılmasını ve daha sonra belirttiği gibi Rusya’nın desteğiyleyaşadıkları yer olan Trabzon da dâhil olmak üzere bağımsız bir Ermeni devletikurmayı istediklerini, dolayısıyla da “yurtsever” değil, Türk düşmanı olaraktanımlanabileceklerini göstermektedir.18

Ermeni çete mensuplarının gerçekleştirdiği ve ülke çapında endişe ve kaygıyaneden olan terör eylemlerini dillendiren öykülerin küçük Zaven üzerindekietkisi çocuk psikologlarını ve pedagogları ürkütecek boyuttadır:

“Annem ve Azniv Teyze örgülerini, Viktorya da dantellerini örerken, LeonDayı Ermeni devrimcilerin heyecanlı öykülerini anlatırdı: Köyümüzüngençlerinden bazılarının Lazlar ve jandarmalarla nasıl çarpıştıklarını vecesaretleriyle Makedonya’da Bulgar komitacılar arasında bile ün saldıklarını;devrimcilerin nasıl Konstantinopolis’te Osmanlı Bankası’nı işgal edipreformlar yapılmazsa binayı havaya uçurmakla tehdit ettiklerini; yüce DavidBeg’in İranlıları, Türkleri ve Kürtleri Karabağ’dan nasıl gönderdiğini; Kilikyadağlarında Zeytun köylülerinin elli bin kişilik Türk ordusunu nasılpüskürttüğünü ve Büyük Hıristiyan güçler müdahale edip haklarını savunmasözü verinceye kadar çakmaklı tüfeklerini elden bırakmadıklarını…

(…)

Bu öykülerden o kadar heyecanlanırdım ki etrafta çılgınca koşarak,‘Bum! Bum! Bum!’ diye bağırarak, bu savaşlarda tekrar tekrarçatışırdım.”19

Küçük Zaven, on yaşında bir çocukta olağanüstü duran bir algı kapasitesi vegözlem yeteneğiyle, Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce Ermeniörgütlenmesinin nasıl geliştiğini anlatır, Ermeni Devrimci Federasyonu’nunTürk yöneticilerle iyi ilişkiler içerisinde olduğundan, ancak yine deörgütlenmenin sürdürülmesi gerektiği düşüncesinin köylerde yaşayanErmeniler tarafından dahi benimsendiğinden bahseder.20

156


22 Surmelian, I Ask You, Ladies and Gentlemen, 81-82.




Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı sırasında ülke sınırları içindekiolumsuzluklarla mücadele için aldığı önlemlerden birisi de Sevk ve İskânKanunu’dur. Eserde, gelen emir doğrultusunda, Trabzon’da yaşayan(yürüyemeyecek kadar hasta ve yaşlı olanlar hariç) tüm Ermenilerin içbölgelere yerleştirileceği ve savaşın sonuna kadar orada kalacağıbelirtilmektedir.21

Gelen bu emir üzerine, Ermeniler kendi aralarında tartışırlar. Bu tartışmalardaön plana çıkan görüşleri şu başlıklar altında toplayabiliriz:

1. Ermeniler Türklerin nankör olduğu düşünmektedir. Devlete karşıörgütlenmiş olan Ermenilerin bu tür düşüncelere girmesi, bencil biryapıyı ortaya koymaktadır.

“Kanlı sultanlarının yaşadığı sarayları biz inşa ettik, en büyük camilerinibiz inşa ettik, elbiselerini diktik, ayakkabılarını yaptık, hastalarını tedaviettik ve hatta çocuklarına kendi dillerinde nasıl okuyup yazacaklarınıöğrettik. Biz yaptık, onlar yıktılar.”22

2. Türkler, Ermenileri çöllere sürecek ve yok edecekler: Emirde sadece “içbölgelere” gönderileceğinin belirtildiği söylenmesine rağmen, böyle birdüşüncenin ortaya atılması, Ermenilerin kendi içlerinde panik yaratarakisyan çıkarma çabasını göstermektedir.

“‘Bizi nereye gönderecekler?’

‘Arap çöllerine. (…) Musul ve Bağdat’a kadar yürümek zorundayız.’

‘Musul’a ulaşmak en az dört ay sürer.’”23

3. Olağanüstü koşullar içerisinde yaygınlaşan rivayetler arasında Sevk veİskân Kanunu’nun Almanların tavsiyesi ile Ermenileri savaş olanbölgeden uzaklaştırmak için uygulandığı söylenirken, Ermeniönderlerinin önerisi tek çarenin dağlara çıkarak Ermeni GönüllüBirliklerine katılmak ve Ruslara destek olmak olduğu yönündedir:

“Savaş zamanı; hükümet Van’da olanlardan dolayı rahatsız oldu, buyüzden Ermeni nüfusunu askerî gereklilikten dolayı Ermeni nüfusunucepheden daha uzağa götürmek istiyorlar. Sanırım, bu Almangenelkurmayının bir tavsiyesi. (…)

157




‘Yapmamız gereken, mümkün olduğunca çoğumuzun dağlara kaçmasıve savaşarak Rus hatlarına ulaşması.’”24

Tüm bu konuşmalar, Zaven’in dinleyicisi olduğu ve aralarında Leon dayının dabulunduğu, köyün ileri gelenlerinin gerçekleştirdiği toplantılarda geçmektedir.

Ermeni edebiyatında çetelerden bahsedilen bu tür eser örneklerini çoğaltmakmümkündür. Ermeni çetelerinin ve bu çetelerin bağlı olduğu partilerin terörümeşru gördükleri, bu eserlerde net bir şekilde ortaya çıkmaktadır.

Sonuç olarak, Birinci Dünya Savaşı sırasında Anadolu’da yaşayan Ermeniler,Osmanlı Devleti’nin güvenlik gerekçesiyle “Sevk ve İskân Kanunu”çerçevesinde gerçekleştirdiği Ermeni göçünü yeni kuşaklara “soykırım” olarakkabul ettirmeye çalışmaktadır. Bunun için kullandıkları propagandaaraçlarından biri de edebiyat ürünleridir. Ancak, Türk düşmanlığı güden bu türkitaplar, Ermenilerin iddiaları çerçevesinde Türkiye’ye ve dünya kamuoyunakabul ettirmeye çalıştıkları iddiaları, kendi içinde çelişerek aktarmaktadır.Dikkatli bir okur, bu eserlerden hareketle Ermeni çetelerinin Türklere karşıfaaliyetlerinin meşrulaştırılmaya çalışıldığını görebilecektir.

158



KAYNAKÇA

Akçam, Taner. “Yüzbaşı Torosyan Tartışmaları: Ya da Suskunluğun SessizAnlaşması.” http://t24.com.tr/haber/yuzbasi-torosyan-tartismalari-ya-da-suskunlugun-sessiz-anlasmasi,224224.

Boghossian, Stephan. La Communauté arménienne de Marseille, Quartesiècles de son histoire. Paris: Ed. Harmattan, 2009.

Çelebyan, Antranik. Antranik Paşa. Çev. Mariam Arpi, Nairi Arek. İstanbul:Pêrî Yayınları, 2003.

Erdem, Y. Hakan. Gerçekle Kurmaca Arasında Torosyan’ın Acaip Hikayesi.İstanbul: Doğan Kitap, 2012.

İzrail, Nesim Ovadya. 24 Nisan 1915, İstanbul, Çankırı, Ayaş, Ankara.İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.

Karaca, Birsen. “Armenian Terror During the Change in the Perception of andReaction Towards Terrorism.” Review of Armenian Studies, No: 31 (2015):205-221.

Կոսոյան, Հայկ. “Վան-Քաղաքամիջի Հերոսամարտը”. InՎան-Վասպուրականի Հերոսամարտը, Կազմող՝ Հ. Դ. Փափազյան. Երևան:1990.

Պալաքյան, Գրիգորիս. Հայ Գողգոթան. Երևան: Հայաստանհրատարակչություն, 1991.

Sarınay, Yusuf. 24 Nisan 1915’te Ne Oldu? Ermeni Sevk ve İskânının PerdeArkası. İstanbul: İdeal Kültür&Yayıncılık, 2012.

Surmelian, Leon Z. I Ask You, Ladies and Gentlemen. New York: E.P.Dutton&Co., 1945.

Սվազլյան, Վէրժինե. Հայոց Ցեղասպանություն. Երևան: ՀՀ ԳԱԱԳիտություն հրատարակչություն, 2011.

Շահանդուխտ. «Նոր Հրատարակութիւն. Սողոմոն ԹեհլիրեանԱրդարահատոյցը». Aztagdaily, Օգոսթոս 18, 2014. http://www.aztagdaily.com/archives/199340

Teodik. 11 Nisan Anıtı. Redaktör: Dora Sakayan. İstanbul: Belge Yayınları,2010.

159

1 Yervant Odyan’ın, Yoldaş Pançuni adlı eseri Çağlar tarafından ayrıca Batı Ermenice dilçalışmalarına katkı sağlamak amacıyla iki dilli olarak da yayımlanmıştır. Bkz. Yervant Odyan,Yoldaş Pançuni, Batı Ermenice Dil Çalışması İçin İki Dilli Baskı, haz., İbrahim Çağlar, (Ankara:Nüans Publishing, 2017). Tarafımızdan takdim edilen eser ise, eş zamanlı olarak edebiyat severlereyönelik tek dilde yayımlanmıştır.

2 Երուանդ Օտեան, Ընկեր Փանջունի, “Նահատակ Գրագէտներու Բարեկամներ,”(Փարիզ, 1935).


KİT

AP

TAH

LİLL

ERİ

YOLDAŞ PANÇUNİ: YOLDAŞ PANÇUNİ’DEN SOSYALİST MEKTUPLAR (COMRADE PANCHOONIA (ENGER PANCHOONIE): SOCIALIST LETTERS FROM COMRADE PANCHOONIA)

Yazar: Yervant OdyanAnkara: Çolpan Kitap, 2017, 1. Baskı, 210 sayfa, ISBN:978-605-82649-0-8.

Ermeni asıllı gazeteci, yazar Yervant Odyan’ın 1910-1912 yıllarıarasında aralıklarla “Püzantion Gazetesi”nde tefrika olarakyayımladığı ve Ermeni paramiliter örgütü Taşnak(sutyun)’un

faaliyetlerini hicvettiği politik mizah romanının tam metni ilk kez Türkçeolarak İbrahim Çağlar tarafından bir dilbilimci hassasiyeti ve titizliğiyletercüme edilerek yayıma hazırlanmıştır.1 Çağlar’ın “Yoldaş Pançuni’ninMaceraları”nı hem Püzantion Gazetesi’nde yayımlanan Batı Ermenicetefrikaları hem de çalışmanın Doğu Ermenice yazım şekliyle yayımlananformatını mezcederek okuyabilmesi Odyan’ın çalışmasının eksiksiz olarakredakte edilmesini sağlamıştır. Eserin nihai ehemmiyeti ise o dönem Ermeniterör olaylarını yaşamış olan bir İstanbul Ermenisi’nin Osmanlı toplumsalhayatı içerisindeki yıkıcı hareketlere karşı bir özeleştiri sayılabilecek farklıbakış açısı geliştirmesi ve daha önce üzeri örtülen ve “Ermeni Meselesi”ninçözümüne katkı sağlayacak emareleri gün yüzüne çıkarmasıdır.

Çağlar’ın kısa bir “Takdim” yazısı ve 1935 Paris baskısında yer alan2

Yervant Odyan’ın özgeçmişi ile başlayan eser, “Yoldaş Pançuni’ninDzabılvar Misyonu”, “Yoldaş Pançuni Vasburagan’da” ve “Dünya

KİTAP TAHLİLLERİ(BOOK REVIEWS)

Mehmet Mert ÇAMSONSAM Güvenlik ve Terör Uzmanı

160

Mehmet Mert ÇAM


Görüşlerim” başlıkları altında 3 ana bölümden oluşmaktadır. Müteakiben“Ekler” başlığı altında ise Püzantion Gazetesi’nin ilgili nüshalarının birkaçınınve 1914 yılında İstanbul’da Nışan Babigyan Matbaası’nda yayımlananErmenice baskısının kapağının fotoğrafları yer almaktadır. Eserin son kısmındaise Çağlar tarafından ilave edilen ve birtakım terimlerin Türkçe karşılıkları ileErmenice yer ve şahıs adları hakkında açıklamaların dışında ayrıca çeşitlikonularda bilgi notlarının yer aldığı “Dipnotlar” bulunmaktadır.

Yervant Odyan’ın “yarattığı” Taşnakçı Yoldaş Pançuni’nin faaliyetlerinegelmeden evvel kendisinin hayat hikayesi ve edebi şahsiyeti ile bilgilerinverildiği özgeçmişindeki bazı noktalar okurun esere karşı yaklaşımınıyönlendirmektedir. Zira Odyan’ın, hem ayrılıkçı Ermeni örgütlerinin kurumsalve örgütlenme yapısına dair bilgisi hem de ideolojik alt yapısı eserin bir mizahromanından çok, 20. yüzyılın başında İstanbul-Anadolu ekseninde yaşanandemografik ve sosyo-kültürel temelli ayrışmanın genel bir portresini çizen birhatırat-gözlem hüviyetinde olduğunu göstermektedir.

1869 yılında İstanbul’da Yeniköy’de doğan Yervant Odyan, babasının Osmanlıelçisi olması hasebiyle küçük yaşlardan itibaren Taşnak yapılanmasının güçlüolduğu başta Fransa ve Romanya olmak üzere Avrupa’nın çeşitli merkezlerindebulunmuş, 1888’de ise Antakya’da beş sene kalmıştır. Geri döndüğündeDüyun-u Umumiye İdaresi’nde çalışmaya başlamış, lakin 24 Ağustos 1896tarihinde Taşnak lideri Armen Garo önderliğinde gerçekleştirilen “OsmanlıBankası Baskını” sonrasında Atina’ya gitmek zorunda kalmıştır. MüteakibenMısır’a geçerek Ermeni Ulusal Hareketi Lideri Bogos Nubar Paşa’nın yanındamuhasip olarak çalışmıştır. 1899’da Paris’e giden Odyan, İkinci Meşrutiyet’ekadar Londra ve Viyana’da bulunmuş, bir dönem Hindistan’a giderek elmasticareti ile uğraşmıştır. Ermeni Tehciri sırasında Suriye’ye sürgün edilmiş,Hama’da öğretmenlik yapmış, Mondros Mütarekesi’nden sonra İstanbul’aavdet etmiş, Milli Mücadele’nin askerî zaferi sonrası Eylül 1922’de Bükreş’egitmiştir. Hikâye, anı, roman, çeviri, sözlük çalışmaları dışında piyesleribulunan Yervant Odyan,1924’te Suriye’ye dayısının yanına dönmüş ve 1926yılında Mısır’da vefat etmiştir.

Odyan’ın 1915’teki “Sevk ve Yeniden İskân” dahil Türkiye’ye giriş ve gidiştarihleri ve Bogos Nubar Paşa ile hukuku incelendiğinde, o dönem Osmanlıtoplum yapısındaki Ermeni ayrılıkçı hareketinde dahli olmasa dahi bu harekethakkında ayrıntılı bilgiye sahip olduğu hatta olaylara ilk elden tanıklık ettiğirahatlıkla söylenebilir. Bu durum Yoldaş Pançuni’ye atfedilen faaliyetlerinmizah sanatındaki mübalağa üslubu altında, satır aralarında kayda değer gerçekbilgilerin var olduğunu ispatlamaktadır.

161

3 Mektuplar,15 Eylül 1908 ile 27 Şubat 1909 tarihlerini kapsamaktadır.

4 Komraş: Bugünkü Tunceli, Pertek’e bağlı Aşağı Gülbahçe Köyü’dür.

Kitap Tahlili


Esere geri döndüğümüzde 12 mektuptan oluşan3 ve Yoldaş Pançuni’nin bugünElazığ’daki Ağın ilçesine bağlı Bahadırlar Köyü’ndeki faaliyetlerine geçmedenönce Odyan, eserin kahramanı Pançuni hakkında biyografik bilgilervermektedir. Özellikle Pançuni’nin okul sıralarında bir arkadaşı ile arasındakiyaşanan olay, onun ilerleyen yıllardaki “üstleneceği misyon”un habercisiniteliğindedir: Bir matematik problemi yüzünden ileride zengin bir tefeciolacak olan arkadaşı ile tartışmaya başlayan Pançuni, kendisi hatalı olduğuhalde doğru sonucu kabul etmediği gibi, arkadaşının “sana göre öyle olsun”demesine rağmen ısrarla kendi savunduğunu doğru telakki etmesi içinarkadaşını zorlamış ve nihayetinde yanlış sonucu kabul etmeyen arkadaşınınkafasını “ikna etmek için” yarmıştır.

Babasının ölümünden sonra kendisine kalan miras ile 3 yıl İstanbul’dakayıplara karışan Pançuni, parasını bitirdikten sonra ağabeyinin yanına geridönmüştür. Ağabeyinin Trabzon’da mirastan kendisine düşen payla işinigeliştirdiğini ve saygın bir konumda olduğunu görünce, sosyalist olmaya kararvermiştir. Trabzon’daki davranışları ve sürekli konuşması nedeniyle ahalininnefretinden çok komiğine giden Pançuni, bir müddet sonra ağabeyinin tavsiyesiüzerine Marsilya Ticaret Okulu’na gitmiştir. Okula kaydını yaptırmayanPançuni, Cenevre’ye geçerek tıpkı gerçekte Taşnak liderlerinin olduğu gibiSosyal Bilimler Okulu’na kaydını yaptırmış, lakin 4 sene boyunca okula sadece5 kez gitmiştir. Bu süre zarfında devrimci çevrelerle tanışan Pançuni,ağabeyinin iflas etmesi sonrasında para kaynağı kesilince ve aç kalıncadevrimci aktivist olmaya karar vermiş, önce Balkanlara ve Mısır’a gitmiş,ardından Kafkasya ve İran’da bulunduktan sonra İkinci Meşrutiyeti’nin ilanı ilebirlikte İstanbul’a gelmiştir. Lakin burada Taşnak Komitesi’nin önde gelenpropagandistleri Haçadur Malumyan, Harutyun Şahrikyan’ın gölgesindekalması hasebiyle “devrimi başlatmak” için Anadolu’ya gitmeye kararvermiştir.

“Devrim” için uygun lokasyon olarak Malatya Arapgir’deki YaylacıkKöyü’nden başlayan Pançuni, sırasıyla Elazığ Ağın’daki Şenpınar ve ÖğrendikKöyleri’ne uğramış, ardından bugün Erzincan Kemaliye’ye bağlı ÇakırtaşKöyü’ne geçmiş ve son olarak Ermenice ismi Dzavılbar olan BahadırlarKöyü’ne yerleşmiştir. O dönem 20 hanelik bir Ermeni köyü olan Dzavılbarhususunda Pançuni’nin 15 Eylül 1908 tarihli ilk mektubundaki tespiti şöyledir:

“… Eski rejimden maalesef çok eziyet görmemişler ve bu sebeple yenirejim kendileri üzerinde büyük bir etki yapmamıştır. Zaman zamansadece yakınlarındaki Kürt Komraş4 köyü haydutlarından eziyetgörmüşlerdir.”

162

Mehmet Mert ÇAM


İlk mektubunda köyde yaşayanları Marksist görüşe göre sınıflandırmayaçalışan Pançuni’nin mektubun sonunda Kürtler ile ilgili tespiti de bir haylidikkat çekicidir:

“Yarın Komraş Kürt köyüne gidiyorum. Ermeniler ve Kürtler arasındadayanışma vaaz etmek için orada birkaç gün kalacağım. Kürtler bizimdoğal destekçilerimiz, Yaydığımız ilkelerin zaferi için onlarla iyigeçinmek, gerektiğinde onları kullanmak şarttır.”

İkinci mektubunda anlattıklarına göre kendine Deli Avo adında köyde hırsızlıkve tecavüz olaylarına karışmış, akli dengesi yerinde olmayan bir yandaş bulanPançuni’nin ağına düşürdüğü bir diğer kişi kendisinin deyimiyle köydekiburjuvaziyi temsil eden Res Serko’nun ırgatlığını yapan Sımların Vartan’dır.Üçüncü mektubunda Sımların Vartan üzerinden Res Serko ile pazarlığagiriştiğinden bahseden Pançuni, Res Serko’nun tembelliği yüzünden yanındankovduğu Vartan’ı yeniden işe alması için gerçekleştirdiği uğraşıları menfaateçevirip “Parti”nin Dzabılvar kasasına para yardımında bulunmasını istemiş,teklifi reddedilince ise Res Serko’nun evine doğru yandaşları ile bir protestoyürüyüşüne geçmiştir. Köyün çocuklarının da katıldığı bu “sosyalistnümayişte” evinin pencereleri camlı olmayan burjuva Res Serko’nun camlarıtaşlanamayınca Res Serko’nun eşeğine saldırılmıştır.

Dördüncü mektupta Pançuni, Res Serko’nun köyün yaşlı papazı ve“gericiliğin” simgesi olan Der Sahag ve köyün diğer ileri gelenleriyle birlikteokul açma girişimlerinde bulunduğunu öğrenince “Dzabılvar Talebe Birliği”nikurarak birliğin başına dul kadın Sara’nın 9 yaşındaki oğlu Garo’yu getirir.Bunun dışında yanına topladığı 10 çocuktan bir İcra Heyeti, Yayın Kurulu veTerör Grubu kurar. Köyün kadınları arasında ise Deli Avo ve Sımların Vartanokulun dinsizliğe yol açacağı propagandasını yapmaya başlamışlardır.

21 Kasım 1908 tarihli beşinci mektubun başında ilginç bir anekdot yeralmaktadır:

“… Mektubunuzla birlikte talimatlarınızı aldım…Bir taraftan Ermeniburjuvazisine ve aynı sınıf mensubu ruhbanlığa, yerleşik eski düzene,ailevi zincirlere… karşı azılı bir savaş yürütmek; diğer taraftan dakomşu milletlere, Kürtlere, Yezidilere, Kızılbaşlara ve Lazlara kardeşçesevgi ve birlik eli uzatmak gerek.”

Bu düstur doğrultusunda, komşu Kürt Komraş köyüne giden Pançuni, “KomraşSosyal Devrimci Karl Marks Kulübü” kurarak, kendisini daha evvel soyanKeleş Mırgo’yu başkan, “bir dizi cinayetten” hapis yatmış olan Haso’yu ise

163

Kitap Tahlili


sekreter yapmıştır. Altıncı mektuba göre kilisenin yanında inşaatı biten okulbinasına yönelik eylem hazırlığında olan Pançuni ve yandaşları, köye gelecekolan öğretmene karşı da şöyle bir plan hazırlamışlardır:

“…Dzabılvar’a geldiği gün öğretmene karşı partimiz tarafından birgösteri düzenlenmesi kararlaştırıldı. Eğer bu gösteriden belirli bir sonuçalınmazsa o zaman parti adına değil ama bireysel olarak öğretmenidövecektik. Çünkü partimiz böyle zorba yöntemleri hiç kabul etmez vekendi fikirlerinin zaferi için sözden ve kalemden başka silah tanımaz.”

Yedinci mektubunda öğretmeni dövdükten sonra okul binasını işgal ettiğindenbahseden Pançuni ve yandaşlarına Talebe Birliği’nin 9 yaşındaki başkanıGaro’nun sağır annesi Sara da “katılmıştır.” Yoldaş Pançuni ve Res Serkoarasındaki şu diyalog, Birinci Dünya Savaşı öncesinde Anadolu’daki toplumsalhuzur ve refahın paramiliter terör örgütleri vasıtasıyla nasıl parçalandığının birörneğini teşkil etmektedir:

“… Hayatın temel şartının kavga olduğunu, sosyalizmin zaferi için sınıfmücadelesinin şart olduğunu, kan dökülmeksizin iyi bir şeyin ortayaçıkamayacağını idrak edemeyen şu pis burjuva tekrarlayıp duruyordu:‘Biz hepimiz birden Ermeniyiz, kardeşiz. Neden sevgiyle yaşamıyoruzda kavga ediyoruz’…”

Res Serko’nun bu uzlaşmacı tavrına karşı, Pançuni; ona “burjuvazinintemsilcisi olarak pis yöntemlere başvurması gerektiğini, güvenlik güçlerininyardımına başvurarak” onları okuldan zorla dışarı çıkartmasının gerektiğinitelkin etmiştir. Sekizinci ve dokuzuncu mektupta takip ettiğimiz olayındevamında pazarlık için okula gelen papaz Der Sahag’ın rehin alınması veokulu saran halka karşı Kürt Haso’nun ateş etmesi sonucunda köyün muhtarıSerko, jandarmayı çağırmak zorunda kalmıştır. Bu eyleminden dolayı Serko’yu“hain ve muhbir” olarak suçlayan Pançuni, jandarmaya karşı ise “sevecen” birşekilde zorluk çıkarmadan eylemine son vermiştir. Jandarma ellibaşısı gözaltına aldığı Haso için Yoldaş Pançuni’ye şöyle demiştir:

“Kendisi Kürt, siz Ermeni, sizin işlerinize neden karışıyor? Okul nerede,Haso nerede? O adi bir haydut.”

3 Şubat 1909 tarihli onuncu mektupta ise Pançuni ve komitesine karşı ilk“istekli ve ciddi” katılım gerçekleşmiş, köyün ileri gelenlerinden GoloşlarınSeto, Res Serko’ya karşı duyduğu düşmanlık nedeniyle onun yerine geçmekiçin Pançuni’ye maddi yardımda bulunmuştur. Yine Keleş Mırgo’nunanlattıklarına göre, Komraş köyü “sakini” Haso’nun tutuklanması, Komraşlı

164

Mehmet Mert ÇAM


Kürtlerin, Ermenileri suçlamasına neden olmuş ve eğer 40 altın vermezlerse,Dzavılbar’a intikam için saldıracaklarını söylemiştir. Pançuni ise bütünsorumluluğun Res Serko’da olduğunu ve paranın ondan tahsil edilmesigerektiğini Keleş Mırgo’ya söylemiştir. 19 Şubat 1909 tarihli on birincimektupta, “mülksüzleştirme” çerçevesinde evlilik köleliğine karşı özgürbirlikteliğin ifadesi olarak gördüğü Sımların Vartan’ın, evli Nazlu’yu kaçırmasıolayından da bahseden Pançuni, köydeki gerginliğin iyice arttığını, KomraşlıKürtlerin ise istedikleri meblağın 30 altına indirdiklerine rağmen köydekimsenin o parayı verecek gücü olmadığını zikretmiştir. Mektubun sonundaise Goloşların Seto’nun köyü kurtarmak için Res Serko’nun evini yağmaedilmesi fikrini de “mülksüzleştirme” işi olarak meşru gördüğünü söylemiştir.

27 Şubat 1909 tarihli son mektubunu Erzincan Çakırtaş Köyü’nden yazanPançuni sözlerine şöyle başlamıştır:

“Zafer! Zafer! Sonunda güçlü fikre dayalı soylu mücadelemiz mutlakzaferini elde etti… Yalnız Dzabılvar tahrip oldu. Maalesef! Ne yapalım,‘yumurta kırılmadan omlet pişirmek mümkün değildir’ der Fransızatasözü. Dzabılvar harabeleri üzerinde şimdi temiz idealist mücadeleninmuhteşem zafer kemeri yükseliyor.”

Res Serko’nun evini yağmaya gittikleri sırada köyü basan 15 silahlı KomraşlıKürt, bütün köyü yağma edip, başta Res Serko ve Der Sahag olmak üzereköyün büyük bir kısmını öldürmüş, sağ kalanlar ise çevre köylere sığınmakzorunda kalmışlar, Pançuni ise her “provokatör” gibi kaçmış ve kiliseninmahzenine saklanarak kurtulmuştur. Mektubun son kısmında ise “yenimaceralarına” açılmadan evvel Pançuni Dzabılvar’ın yok olmasından dolayıduyduğu mutluluğu şöyle ifade etmiştir:

“… Sonuç olarak tüm göze batan evler yanıyordu. Yeni inşa edilmiş okulda yanmıştı. Der Sahag’ın, Seto’nun, Vartan’ın ve diğerlerinin, yerikanlarıyla boyamış olan cesetlerini gördüm. Köyde hiçbir nefes alanyoktu. Sağ kalanlar yakın köylere göç etmişlerdi. Her taraf viraneydi veıssızlık hakimdi. Manzara sarsıcı ve etkileyiciydi.”

“Dzabılvar Kahramanı” olarak nam salan Yoldaş Pançuni’nin, bir sonrakidurağı, aldığı talimatlar sonrasında Van olmuştur. “Yoldaş PançuniVasburagan’da” başlığı altında daha evvel Türkçe olarak yayımlanmamış ikimektupla birlikte 16 mektuptan oluşan bu kısım 26 Mayıs 1909 ile 25 Mart1910 tarihlerini kapsamaktadır. Yoldaş Pançuni’nin Van’daki macerası heraçıdan Dzabılvar’dakinden farklıdır. Ama en önemli farklılık Dzabılvar’dan“parti” merkezine yazılan her mektubun sonunda göze batar şekilde istenen

165

Kitap Tahlili


paranın, 26 Mayıs 1909 tarihinden itibaren Van’dan yazılan mektuplardaistenmiyor oluşudur. Zira 31 Mart 1909 sonrasına denk gelen bu süreçtePançuni ve temsilcisi olduğu siyasi yapı özgüven değişimi yaşamaktadır. İştebu değişimle birlikte Van’daki faaliyetlerine başlayan Pançuni, “Yeniden MilliDoğuş” adı altında silahlanmaya girişmektedir. En önemlisi artık onun yanında,kendisinden kıdem ve mertebe olarak üst düzeyde olan Yoldaş Sarsapuni debulunmaktadır.

26 Mayıs 1909 tarihli Van’daki ilk mektubunda “Halk Savunması” için silahparası toplamaya girişmiş ve 31 Mart İsyanı’nın son bulmasından dolayıüzüntüsünü dile getirmiştir. Zira her tedhiş örgütü gibi Pançuni’nin mensubuolduğu Taşnaksutyun da kaotik bir ortamın gayelerine ulaşmada faydasağlayacağını bilmektedir. Pançuni, Armenakan, Hınçakyan gibi sair Ermenitedhiş hareketleriyle birleşmeleri haricinde Ermeni burjuvazisinden parayardımı alamayacaklarını anladığında ise mektubunda zikrettiğine göre bir“örtülü operasyon” tertiplemeyi düşünmüştür. Ermeni ileri gelenlerine dehşetsalmak amacıyla küçük bir kıyım tertiplemesi için bozguncu Hamud Hasan’abaşvurmuş, lakin Hasan’ın teklifi konjonktür nedeniyle reddetmesinden dolayıbu girişimi atıl kalmıştır. İkinci mektubunda Taşnaksutyun’u diğer Ermeniörgütlenmelerine karşı Vasburagan’da güçlendirme talimatı alan Pançuni, birkonferans düzenlenmiştir. Konferans bitiminde her görüşe saygılı olduklarına,özgür düşüncenin önemine değinmiş ve karşıt görüşleri olanların söz almasınıistemiştir. Lakin tıpkı okul günlerinde olduğu gibi, Ermeniler arasındakibölünmeye karşı çıkan ve Ermenileri öldürüp, köylerini soyan ve Ermenikızlarını kaçıran Kürt mütecavizlerine karşı birleşilmesini talep eden bir kişiyi“ajan provokatör” damgası vurarak sempatizanlarına linç ettirmiştir.

Üçüncü ve dördüncü mektuplarında “Yeni Nesil” ve “Özgür Aşk” grupları ilekilise nikahını boykot edip, illegal nikah kıyma eylemlerinden bahseden YoldaşPançuni’nin, 4 Ekim 1909 tarihli beşinci mektubu ise 1915 yılındagerçekleşecek Ermeni Tehciri ile alakalı üzerinde ciddi bir şekilde düşünülmesigereken bir anekdotu içermektedir:

“…Yoldaş Sarsapuni’nin konferansının konusu ‘İstanbul Taşraya Karşı’idi. O, İstanbul Ermenilerinin taşralı Ermenileri memleketlerindençıkarıp Arap çöllerine tehcir etmek için karanlık bir ihanet hazırlığıiçinde olduklarını; onların bu amaçla çoktandır Abdülhamit’le, Arapİzzet’le ve Seyit İdris’le müzakere yaptıklarını; önceki Patrik Ormanyanve Gabriel Noradunkyan’ın bu amaçla Çar’a başvurduklarını, bu kirlimücadele için İstanbul’un rüşvetçi Ermeni basınının, Alman İmparatoruVilhelm’den ve Marok Sultanı Abdülaziz’den para aldıklarınıkanıtlarıyla ortaya koydu… Ve orada bulunanlara hemen silahlanarakİstanbul Ermenilerine karşı kendilerini savunmalarını önerdi.”

166

5 Balkan Harbi sırasında Taşnak ileri gelenlerinden komitacılar Andranik Ozanyan ve Sivaslı Murat,Bulgar Ordusu içerisinde Osmanlı Ordusu’na karşı savaşmışlardır. Bu durum iktidardaki İttihat veTerakki Fırkası ile Taşnakların arasını açmıştır. Bkz. Bülent Yıldırım, “I. Balkan Savaşı’nda BulgaristanOrdusu’nda Taşnak Komitecisi Antranik Ozanyan ve Faaliyetleri,” Balkan Savaşları’nın 100. Yılı,Uluslararası Balkan Sempozyumu Bildirileri, (İstanbul: Mayıs 2012), 282-295.

6 “Ermenilerle Söyleşiler”in yapıldığı bir araştırma eserinde, Artin Tahtaciyan’ın babasına atfettiği olayda,Ermenilerin yeniden sevk edilmesi sırasında bir Alman subay, Türk neferin Ermenileri kurşuna dizmeemrini reddetmesi sonrasında kendi beylik tabancası ile bir dizi cinayet işlemiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz.Mehmet Mert Çam, Bir Asırlık Kan Davası (1915-2015), Tehcir ve Propaganda, (İstanbul: İlgi KültürSanat Yayınları, 2015), 152-155.

7 Arman Vartakyan’ın görüşleri için bkz. Çam, Tehcir ve Propaganda, 157-161.

Mehmet Mert ÇAM


1911 senesinin başında “Püzantion Gazetesi”nde yayımlanan bu beşincimektupta Odyan’ın Ermeni Tehciri’ne atıf yapması mübalağa sanatınınsınırlarının ötesinde değerlendirilmelidir. Zira bu tarihlerde iktidardaki İttihatve Terakki ile Ermeni örgütlenmeleri arasında yol ayrımına neden Balkan Harbihenüz yaşanmamıştır5 ve Meclis-i Mebusan’da Ermeni mebus ve hatta nazırları“iktidar ortağı” olarak görevlerine devam etmektedirler. Hatta Odyan’ın Çarile anlaştığını zikrettiği, o dönem Meclisi Ayan üyeliğinden ayrılan GabrielNoradunkyan, takriben 1 yıl sonra Hariciye Nazırı olacaktır. Olası bir tehciresnasında taşralı Ermenilerin Arap yarımadasına sürgün edileceğini de doğru“tahmin” eden yazarın, Osmanlı coğrafyasına 19. yüzyılın son çeyreğindenitibaren ilgi duyan Alman İmparatoru II. Wilhelm’i “Tehcirin Finansörü”olarak dillendirmesi, Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlıİmparatorluğu’nda görevli olan Alman Askeri Misyon Heyeti’nin tehciresnasındaki Ermeni ölümlerindeki payına ışık tutmaktadır. Bazı çevrelertarafından görmezlikten gelinen ve ekseriyetle üzeri örtülen bu durum, tehcirsırasında Ermeni görgü tanıkları tarafından da anlatılmaktadır.6

Yine Odyan’ın eserde çokça değindiği Taşra Ermenileri ile İstanbul Ermenileriarasındaki husumet üzerinden bir asır geçmesine rağmen sürmektedir. Bugünhem yurt dışındaki Ermeni Diasporası’nda hem de İstanbul’da yaşayanErmeniler arasında sosyo-ekonomik düzlemde ayrışmalar bulunmaktadır.7

Altıncı mektubunda yerini beğenmediği için öğretmeniyle kavga eden Gayzdagadındaki çocuk nedeniyle hem öğretmenin istifasını hem de yuvanınkapatılmasını “sağladığını” anlatan Pançuni, yedinci ve sekizinci mektubundaYoldaş Sarsapuni ile birlikte Ermeni kadın işçileri tehdit ederek, cebren grevezorladıklarını zikretmiştir. Bu grev neticesinde atölye sahibi Magar Mırgoyaniflas etmiş, Ermeni kadın işçilerin bir kısmı daha düşük ücretlerde çalışmayabaşlamış, diğer kısmı ise şehri terk etmek zorunda kalmıştır. Başı boş kalankadın işçilerin Sarsapuni’ye ne yapacaklarını sorduğunda verdiği cevap isedikkat çekidir:

167

Kitap Tahlili


“Biz açıkçası sizin için bir şey yapamayız… Sizin grevinizi ve mevcutdurumunuzu kendilerine açıkladığımızda Kaliforniya UluslararasıEmekçi Birliği Şubesi ihtimaldir ki size kardeş ilgilerini belirten bir yazıgönderirler. Bu aynı zamanda bütün dünya kapitalistleri için kamçı etkisiyaratan bir mahkûmiyet olur.”

20 Aralık 1909 tarihli dokuzunca mektubunda -İstanbul’da başlayan karşıdevrimci hareketin taşradaki tezahürü olarak- grev hadisesi sonrası tepkialdıklarını söyleyen Pançuni, Sarsapuni’nin ancak “iyi bir kıyımın onlarınınakıllarını başlarına getirtir” fikrine rağmen Noel Arife gecesi kiliseyi basarakErmeni kadınlarını “kurtuluşa” çağıracakları bir eylemden bahsetmiştir.Onuncu mektupta takip ettiğimiz bu eylemde, ilahiler okunduğu sırada mihrabaçıkarak kadınları babasız çocuk doğurmaya teşvik eden ve Birmanya’daki çokerkekli evliliklere söylevinde yer veren Sarsapuni, kilisede kadınlar tarafındandarp edilmiştir.

Eserin ikinci kısmındaki on birinci mektupta kilisedeki başarısız eylemsonrasında İstanbul’a geri çağrılan Yoldaş Pançuni, yaşadığı ruhsal çöküntüdendolayı İran’a gitmeye karar veren Sarsapuni’nin intikamını almak için radikalbir eylem peşindedir. Yoldaş Deli Magar’ın tavsiyesi üzerine Pıcic Köyü’ndekiSurp Vartan Manastırı’nı işgal etmeyi karar vermiştir. On ikinci mektuptan sonmektuba kadar “Surp Vartan Macerasını” takip ettiğimiz Yoldaş Pançuni,çeşitli çetelerden müteşekkil 14 silahlı atlı “müfreze” ile Pıcic köyüne doğruyola çıkmış, geceyi ise onların şerefine koyun kesilen köyde geçirmiş, ertesigün hasta, yaşlı ve çocuklardan oluşan savunmasız manastırı yarım saatte işgaletmişlerdir. Surp Vartan Manastarı’nın “Dünyevi Başrahibi” olarak kendiniatayan Pançuni, ilk iş olarak manastırın ismini Kropotkin olarak değiştirmiştir.Müteakip mektuba göre çete arkadaşlarının oylaması sonucu “VasburaganErmeni Halkı Sorumlu Temsilciliği”ni de üstlenen Pançuni, Sarsapuni’ninİran’a gitmek için ihtiyacı olduğu paranın temini maksadıyla manastırdakihayvanları “kontrol ve gözetim” altında satmıştır. Sadece kendisinden oluşun“Manastır Yasama Kurulu” kararıyla papaz ve diğer çalışanlar manastırdanuzaklaştırılmış, papazların ayin elbiseleri, kilisedeki kutsal eşyalar ve ırgatlarınzirai ekipmanları “sıkı” bir kontrol altında satılmıştır.

On beşinci mektubunda “Kropotkin Manastırı”nın bahçesindeki meyveağaçlarının Yasama Kurulu’nda gündeme gelişini dile getiren Pançuni, silahve mühimmat için ağaçların kesilerek satılmasına karar verildiğini anlatmıştır.Ağaçların kesilerek satılmasından sonra Van’dan İstanbul’a geri dönmek içinyeterli meblağı toplayamadığı için manastırın duvarlarını da satmayaniyetlenmiştir. Hem meyve ağaçlarının hem de manastır taşlarının satılmasına“düşmanca” karşı çıkan ve Pançuni’yi tıpkı Van Halkı gibi manastırı talan

168

Mehmet Mert ÇAM


etmekle suçlayan Deli Magar, “oy birliği ile” görevinden ve toplantılarakatılmaktan uzaklaştırılmıştır.

Son mektuptaki ayrıntılara göre “Dünyevi Başrahip” Yoldaş Pançuni, manastırduvarları haricinde kilisenin mihrabının mermerleri ve bahçedeki mezartaşlarını da “kontrole” tabi tuttuktan sonra satılmasına karar vermiştir. Satışişleminden sonra Kropotkin Manastırı’nın bulunduğu yerde yeşermeyebaşlayan çimenlerin arasında başarılarını içkili bir ziyafetle kutlayan çete Van’ageri dönmüştür. Van’da Piskopos ile manastırdaki “reform” faaliyetleri üzerine“ilkesel zeminde” tartışan Yoldaş Pançuni, ertesi günü İstanbul’a gitmek içinErzurum’a doğru yola çıkmıştır.

Eserin, “Dünya Görüşlerim, Güncel Meseleler Üzerine Konferanslar” başlığıaltındaki son bölümünde Püzantion okurlarına kendi “ilkeli”, “katıksız”devrimci fikirlerini anlatan Yoldaş Pançuni, hem Taşnak mebuslarınfaaliyetlerine hem de partinin genel ideolojik alt yapısına ve eylemlerineyönelik eleştirilere cevap vermektedir. İlk yazısında Patrik Arşaruni Efendi’ninseçimlerde Taşnakları desteklemesi hususuna kendine özgü ilkesel bir zemindecevap veren Pançuni, ikinci yazısında, Taşnakların seçtirdikleri vekillerdenyasama dönemi boyunca alacakları 2030 altın lira meselesine mukayeseli birüslupla yaklaşmaktadır:

“Bu miktar para, bizimki gibi güçlü bir siyasi partinin, bütün ordusununüç ayını ortaya koyarak heba etmesine değer mi acaba? Birkaç fedakârkahramanın Jamharyanlar’a veya Balyozyan’a karşı geçekleştireceğiherhangi bir terör eylemi bu meblağdan daha fazlasını parti kasasınagetirebilirdi.”

Ermeni eğitim ve dini kurumlarına karşı hassaslığını yukarıdaki örneklerleispat eden Pançuni, üçüncü yazısında Erzurum’daki Sanasaryan Okulu’nadeğinmiştir. Okulu iyi yönetip Sanasaryan Vakfı’na ait parayı üçe katladıklarıiçin başta Noradungyan Efendi’ye ve “Büyük Efendi Kliği” olarak gördüğüamiralara ateş püskürmüştür. Okulun iyi yönetilmesinin, cahil halkıkandırdığını söyleyen Pançuni, bir sonraki yazısında Mısır HayırseverCemiyeti’nin halktan topladığı paraların harcama kalemlerini düzenli olarakaçıklamasının, halkı muhasebeciliğe sevk edeceği için yersiz olduğunusöylemiş ve şu öneriyi getirmiştir:

“… Mısır Hayırsever Cemiyeti’ni yok etmek, onun yedek sermayesinitek tek ideal prensipler ortaya koyacak olan çeşitli fonlar tesis ederekemekçi massalarının kültürel işi için parti kontrolü altında kullanmak.”

169

8 Çağlar’ın 115. dipnotta atıf yaptığı S.M. Manugyan’ın “Politik Mizah Romanı Ustası, Yervant Odyan’ınDoğumunun Yüzüncü Yılı Münasebetiyle” adlı makalesine göre Taşnaklar gerçek hayatta AktamarManastırı’nı işgal ederek manastırı soymuşlardır.

Kitap Tahlili


Beşinci yazısında Yeprem Han adındaki Taşnaksutyun’a mensup İranErmenisi’nin kahramanlıklarından bahseden Pançuni, onun adına bir fonoluşturulması gerektiğini söyleyerek para konusunda şu aforizmayı yapmıştır:

“Para, şu aşağılık metal, Ermeni halkının soyut fikirsel duygularınıncebinden çıkaracağı somut sembolüdür ve bizim kasamızda çözülerekesas fikirsel soyutluğuna dönüştürülür.”

“Seçimlere Ait Usulsüzlükler, Onların İlkesel Sebepleri İle Çareleri” başlığıaltındaki altıncı yazısında, kendi adaylarının seçilmediği yerlerde baskıcı vegerici unsurların seçimlere hile karıştığından bahseden Pançuni, kendiadaylarının kazandıkları yerlerin ancak İsviçre’de bulunabilecek kadar meşruve demokratik olduğunu zikretmiştir. Usulsüzlüklere karşı ise tavrı ilkesel vekatıksızdır:

“Partimiz haricindekiler, doğru ve dürüst değilsiniz.”

Meclisteki Taşnak Grubu’nun, Ermeni toplumunun sorunlarıyla ilgilenmediğieleştirisine karşı şiddetle karşı çıktığı yedinci söyleşisinde Taşnakların,Çarizmin devrilmesinden, Belçika Kongosu’nun özerkliğine, Alaska’daki altınmadenleri işçilerinin yevmiye artışından, Somaliland’daki kültürel eğitimkurumları tesis etmeye kadar, geniş çapta bir parti programları olduğunu dilegetirmiştir. “Sağlıklı Birkaç Telkin” başlığındaki yazısında ise Kudüs Manastırımeselesini ele almış ve manastırın tıpkı Surp Vartan ve “Akhtamar”8

Manastırlarında olduğu gibi Taşnaklara devredilerek mevcut sorunlarınınaşılacağını söylemiş ve gene Sanasaryan Okulu’nda devrimci bir ateş yakmakiçin Taşnak metotlarına atıf yapmıştır.

Son yazısında maceralarında da sık rastladığımız partili ve bireysel tutumlarhususunda bir teori geliştiren Pançuni, örnek olay incelemeleri ile hangihadiselerin, hangi zaman diliminde nasıl algılanması gerektiğini yine ilkeselzeminde açıklamıştır. Lakin son örneği her iki tutumu aynı anda içermesibakımından dikkat çekicidir:

“Varsayalım ki partimiz, yoldaşlarımızdan birine gidip pis burjuvanıntekinden 400 altınlık zorunlu alacağını tahsil etme görevi görür, etkili veikna edici kanıtlar göstererek 400 yerine 600 altın tahsil etmeyi başarır.Elbette ki o, 400 altını parti kasasına teslim eder ve 200 altını kendisindealıkoyar… Yoldaşımız 2/3 oranında partili tutum, 1/3 oranında isebireysel tutum sergilemiştir.”

170

Mehmet Mert ÇAM


Eser biçim olarak hem Odyan’ın edebiyatçılığı hem de eseri yayıma hazırlayanÇağlar’ın iki dile hakimiyeti nedeniyle gayet sade ve akıcı bir üsluba sahiptir.Lakin Çağlar tarafından eserin son kısmına eklenen dipnotların metne alınması,okurun eserle ilgili ufuk açacak bilgi notlarına ulaşmasını kolaylaştıracaktır.Zira Odyan’ın bu çalışması ilk etapta Taşnaklara yönelik bir politik mizahromanı olarak değerlendirilmesine rağmen, hem dönemin sosyal ve toplumsalparametrelerini ilk elden tahlil etme imkânı verecek, hem de yukarıda izahetmeye çalıştığımız üzere satır aralarında verilen bilgilerle “Ermeni Meselesi”araştırmalarına katma değer sağlayacaktır.


GÜNEY KAFKASYA KÖKENLİ ÖĞRENCİLERİN TÜRKİYE’YEGELMEDEN ÖNCEKİ VE GELDİKTEN SONRAKİ TÜRKİYE ALGILARININ DEĞİŞİMİ (THE PERCEPTION OF SOUTHERN CAUCASIAN STUDENTS ONTURKEY BEFORE AND AFTER THEIR ARRIVAL IN TURKEY)

Yazarlar: Doç. Dr. Yıldız Deveci BozkuşArş. Gör. Eda Bekçi Arı

İstanbul: Bostancı Kırtasiye & Matbaacılık, 2017, 59 sayfa.

Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Ermeni Dili ve Edebiyatı AnabilimDalı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Yıldız Deveci Bozkuş ve AraştırmaGörevlisi Eda Bekçi Arı tarafından hazırlanan “Güney Kafkasya

Kökenli Öğrencilerin Türkiye’ye Gelmeden Önce ve Geldikten SonrakiTürkiye Algılarının Değişimi” konulu proje verilerinden yararlanılarakhazırlanan bu kitap 2017 yılının Mayıs ayında Türkçe ve İngilizce olarakyayınlanmıştır. Survey (anket) yöntemi ile hazırlanan bu çalışmada,Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’dan gelen öğrencilerle yapılan anketverileri kullanılmıştır. Böylelikle Kafkasya’nın çeşitli ülkelerinden gelen,farklı yaşlarda ve farklı bölümlerde eğitim gören öğrencilerin Türkiye algısıüzerine akademik bir araştırma yürütülmüştür.

Ülkelerin yumuşak güç politikaları çerçevesinde, özellikle eğitimalanlarındaki etkinliklerinin ölçülebilmesi için bu tür çalışmalar akademikliteratüre ciddi katkı sağlayan bir özelliğe sahiptir. Türkiye tarafındanuygulanan politikaların bir ayağını da halk diplomasisi oluşturduğundan,bu politikaların işlevselliğinin değerlendirilmesi için söz konusu çalışmasomut bir değerlendirme niteliği taşımaktadır. Öte yandan bu araştırmanınliteratüre sağladığı katkıya bakıldığında, Gürcistan, Ermenistan veAzerbaycan’dan gelen öğrencileri aynı anda kapsayan ve bu öğrencilerin

Tutku DİLAVERAVİM Uygulamalı Eğitim Programı Öğrencisi

Avrasya İncelemeleri Merkezi (AVİM)

172

Tutku Dilaver


Türk ve Türkiye algıları ile Türkiye’de yaşadıkları sosyo-kültürel sorunlarıdeğerlendirmeye yönelik yapılmış karşılaştırmalı ilk ve tek çalışma olmasıdikkat çekicidir. Bu amaçla Gürcistan uyruklu 58, Azerbaycan uyruklu 55 veErmenistan uyruklu 16 öğrenci ile görüşmeler yapılmıştır. Yazarlar, Türkiyeile Ermenistan arasındaki sorunlar nedeni ile Ermenistan uyruklu öğrencilerdenoluşturulan örneklem grubunun oluşturulmasında sorunlar yaşandığınıbelirtmişlerdir. Söz konusu öğrencilerden elde edilen verileri yüzdelikoranlama yöntemi ile çalışmanın içerisinde kullandıklarını belirten yazarlarçalışmada örneklemler arası bağıntı kurmaya çalışmışlardır.

Örneklem olarak seçilen bölgeden Türkiye’ye gelen öğrenciler hakkında dahaönce yapılan akademik çalışmaların, daha çok kültürel ve dilsel alanlardayürütüldüğüne vurgu yapan bu çalışma, alanında bir ilk olma özelliği detaşımaktadır. Deveci Bozkuş ve Bekçi Arı’nın çalışması literatürdeki diğerçalışmalardan farklı olarak Güney Kafkasya Ülkelerinden Türkiye’ye gelenöğrencilerin burada geçirdikleri öğrenim süreçlerinden sonra Türkiye hakkındasahip oldukları fikirlerin değişip değişmediği ve eğer değiştiyse hangi yöndeolduğuna açıklık getirmesi nedeniyle de dikkate değerdir.

Çalışmaya katılan öğrencilerin Türkiye’ye gelmeden önce ülke hakkında sahipoldukları fikirlerin temel veri olarak çalışmanın başında belirtildiğigörülmektedir. Bu vesileyle Gürcistan ve Azerbaycan’dan gelen öğrencilerarasında Türkiye hakkında herhangi bir bilgi sahibi olmayan öğrencibulunmazken, Ermenistan’dan gelen öğrencilerin yüzde 6,3’ünün Türkiyehakkında hiçbir bilgi sahibi olmadıklarını belirtmeleri iki ülke arasındakisorunların kamuoyu ve gençleri de etkilediğini net bir biçimde ortayakoymuştur.

Ermeni Araştırmaları dergisi, kendi alanında bilimsel çalışmaya dayalı araştırmaların yayınlanması veakademisyenler ve araştırmacılar arasında disiplinler arası tartışmaların desteklenmesi amacı ile kurulmuştur.Ermeni Araştırmaları dergisi Ermeni Meselesi'ne ilişkin makaleleri kabul etmektedir.

Hakemli bir dergi olan Ermeni Araştırmaları dergisi, yılda üç defa yayımlanır. Derginin dili Türkçedir.Ermeni Araştırmaları Dergisi daha önce herhangi bir dergide yayınlanmamış makaleleri kabul etmektedir.Makaleler, derginin belirtmiş olduğu bilimsel yazım kural ve standartlarına uygun ve açık bir dil ile yazılmışolmalıdır.

2001 yılından bu yana Ermeni Araştırmaları dergisi 58. sayı yayınlamıştır. Önceki sayılarda (Prof. JustinMcCarthy, Prof. Guenter Lewy gibi) önde gelen akademisyenler ve uzmanlar ile doktora öğrencilerindenErmeni Sorunu üzerine tarihsel, siyasi ve toplumsal araştırmalara ilişkin makaleler yayımlanmıştır.

Ermeni Araştırmaları Dergisi EBSCO ve TÜBİTAK-ULAKBİM tarafından taranmaktadır.

Ermeni Meselesi konulu tüm çalışmalar değerlendirmeye alınmaktadır. Ayrıca bazı temel konu başlıklarışöyle olabilir.

• Ermenistan Siyaseti

• Ermenistan Tarihi

• Ermenistan'da Kültür ve Sosyopolitik Gelişmeler

• Ermenistan'ın Bölgesel ve Uluslararası politikaları

• Türkiye-Ermenistan İlişkileri

• Ermenistan-İran İlişkileri

• Ermenistan'ın Kafkasya devletleri ile ilişkileri

• Ermenistan-ABD İlişkileri

• Ermenistan-AB İlişkileri

Yayın İlkeleri

Makalelerin, e-posta yolu ile şu adreslere gönderilmesi rica olunur:

[email protected] veya [email protected]

Makaleler, dipnotlar ve kaynakça dahil, en az 5.000 en fazla 13.000 kelime olmalıdır. Makaleler, MicrosoftWord programında, Times New Roman karakterinde ve tek satır aralıkla yazılmalıdır. Açıklamalar ve kaynakgösterimi sonnot olarak değil, dipnot olarak gösterilmelidir. Metin için 12 punto, dipnotlar için 10 puntokullanılmalıdır.

Başlık sayfasında aşağıdaki bilgiler belirtilmelidir

• Makalenin başlığı

• Makale yazar(lar)ının bağlı olduğu kurum

• Makale yazar(lar)ının iletişim bilgileri (telefon numarası ve e-posta adresi)

• Öz: 300 kelimeyi geçmeyecek olan Türkçe ve İngilizce öz (Abstract)

• Anahtar Kelimeler: İngilizce ve Türkçe olarak alfabetik sıra ile yazılmış 5 tane anahtar kelime. Anahtarkelimeler tercihen başlıkta bulunmayan kelimeler olmalıdır.

Makalelerin hazırlanmasında, Ermeni Araştırmaları dergisinin şekil kuralları ile dipnot ve kaynakçasistemine riayet edilmelidir. Yayın Kurulu, teslim edilen makalelerle mümkün olduğu kadar hızlı bir şekildeilgilenecektir. Teslim edilen makalelerin durumu hakkında yazarlara e-posta yoluyla bilgi verilecektir.

Bu makale çağrısı 59ncu sayı içindir.

Makale son gönderim tarihi 16 Şubat 2018’dir.

MAKALE ÇAĞRISI:

ERMENİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ


YAZIM KURALLARI / (STYLE SHEET)

A. Genel Kurallar

1. Ermeni Araştırmaları Dergisiʼnde yayımlanacak yazılar;• Objektif ve orijinal olup araştırmaya dayanmalıdır.• Bilimsel metotlarla kaleme alınmış olmalıdır

2. Herhangi bir yazının yayımlanıp yayımlanmamasına yazı kurulu kararverir.

3. Yazı kurulunun onayından geçen çalışmalar hakemlere gönderilir vesonuçlarına göre değerlendirme yapılır.

4. Çalışmalar yayımlansın veya yayımlanmasın iade edilmez.5. Yazılardaki fikir ve değerlendirmeler yazarlara aittir ve aksi belirtilmediği

sürece Terazi Yayıncılıkʼın görüşlerini yansıtmaz. Bütün hukukisorumluluk yazara aittir.

6. Yayımlanmış yazıların telif hakları Terazi Yayıncılığa aittir.7. Teslim edilen makalelerin dergi format ve kurallarına uygunluğunu

sağlamak yazarların sorumluluğundadır.8. Yazarlar yazılarında T.C. Başbakanlık, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek

Kurumu, Türk Dil Kurumu tarafından düzenlenmiş olan yürürlükteki imlâkılavuzunu (http://www.tdk.gov.tr) esas almak durumundadırlar.

B. Biçimsel Kurallar

1. Yazılar, Times New Roman yazı karakteriyle, 1,5 aralık ve 12 punto ileyazılmalıdır.

2. Başlıklar 14 punto ve koyu, büyük harf, ara başlıklar ise küçük harf 12punto ve koyu olmalıdır.

3. Yazıların Microsoft Word yazılım programında kaydedilmiş olmasıgerekmektedir.

4. Yazılar asgari 5000 ve azami 10000 kelimeyle sınırlandırılmalıdır. 5. Yazılar, Türkçe ve İngilizce olarak hazırlanmış 200 kelimeyi aşmayan

özet, İngilizceʼye tercüme edilmiş başlık ve Türkçe ve İngilizce beşanahtar kelimeyle beraber gönderilmelidir.

6. Yazar adı, sağ köşeye, italik koyu, 12 punto olarak yazılmalı; unvanı,görev yeri ve elektronik posta adresi belirtilmelidir.

7. Dipnot ve kaynakça yazımında Chicago Manual of Styleʼa uyulmasıgerekmektedir. Bu kuralların güncel haline şu bağlantıdan erişilebilir. http://www.chicagomanualofstyle.org/tools_citationguide.html

SİPARİŞ FORMUSİPARİŞ FORMUAdı :……………………………......................................… Adres :……………………………......................................….....................................

Soyadı :……………………………......................................… ……………………………......................................….....................................

Telefon :……………………………......................................… ……………………………......................................….....................................

E-mail :……………………………......................................… ……………………………......................................….....................................

Aboneliklerimiznn Ermeni Araştırmaları Dergisi - 4 Aylık Yıllık 45 TL

nn Review of Armenian Studies Dergisi - 6 Aylık Yıllık 30 TL

nn Uluslararası Suçlar ve Tarih Dergisi - Yılda Bir Sayı Yıllık 17 TL

Tek Sayı Siparişinn Ermeni Araştırmaları Dergisi – Son Sayısı (sayı 58) 17 TLnn Review of Armenian Studies Dergisi – Son Sayısı (sayı 35) 17 TLnn Uluslararası Suçlar ve Tarih Dergisi – Son Sayısı (sayı 17) 17 TL

Eski Sayı Siparişnn Ermeni Araştırmaları Dergisiʼnin ……… Numaralı Eski Sayısı/Sayıları Adedi 9 TLnn Review of Armenian Studies Dergisiʼnin ……… Numaralı Eski Sayısı/Sayıları Adedi 9 TLnn Uluslararası Suçlar ve Tarih Dergisiʼnin ……… Numaralı Eski Sayısı/Sayıları Adedi 9 TL

Kitaplarnn Ermeni Sorunu Temel Bilgi ve Belgeler Kitabı 15 TL

(Genişletilmiş 2. Baskı)

nn Armenian Diaspora / Turgut Kerem TUNCEL 35 TLnn Balkan Savaşlarında Rumeli Türkleri 25 TL

Kırımlar - Kıyımlar - Göçler (1821-1913) / Bilâl N. ŞİMŞİR

nn ʻAZA BEAST ̓Savaşın Köklerine İnmek / Colum MURPHY 30 TLnn Turkish-Russian Academics / A Historical Study on the Caucasus 20 TLnn Gürcistanʼdaki Müslüman Topluluklar / Azınlık Hakları, Kimlik, Siyaset 30 TLnn Ermeni Konferansları 2016 / Der: Ömer Engin LÜTEM 25 TL

* Siparişinizin gönderilebilmesi için formu dekontla birlikte gönderiniz.

Adres: Süleyman Nazif Sokak No: 12 Daire: 4 06550 Çankaya / ANKARATel: 0312 438 50 23 • Faks: 0312 438 50 26

E-posta: [email protected]

Hesap Numarası:Terazi Yayıncılık - Garanti Bankası A.Ş. Çankaya /Ankara Şubesi

Hesap No: 181 /6296007 IBAN No: TR960006200018100006296007

Posta Çeki Hesap No: Ankara/Çankaya/Merkez 5859221

İletişim Bilgileri

www.avim.org.tr

ermeni arastirmalari 58 layout 1 - avİm · 2018-10-23 · mert Çam tarafından hazırlanan,...

Documents