ermenİ komİtelerİ hinÇak ve taŞnaksÜtun

8/14/2019 ERMEN KOMTELER HINAK VE TANAKSTUN

1/22

ERMEN KOMTELERHINAK VE TANAKSTUN

(Rus Adalet Bakan Y. Muravyevin Ermeni Komitelerine likinRaporu)

Orhan DOAN*

ZETXIX. yzyln ikinci yarsnda kurulan Ermeni cemiyetleri, zamanla g kazanarak Ermeni

toplumu zerinde etkili olmaya baladlar. Bu Ermeni cemiyetlerinden Hnak ve Tanakstuncemiyetleri, Ermeni toplumunu ynlendiren birer partiler haline geldiler. Parti programlar

incelendiinde, amalarna ulamak iin terr, isyan, tedhi vb. yntemleri kullanmay ilke edinmi

olan bu cemiyetler, bir taraftan terr eylemlerini gerekletirirken dier taraftan da Osmanlmparatorluu iinde yaayan Ermeni toplumunu Osmanlya kar toplu isyanlara tevik etmekiin ellerinden gelen her ynteme bavurdular. Hnak ve Tanakstun cemiyetlerinin bu yndekifaaliyetleri zamanla baarya ulat ve Osmanl Ermenileri arasnda toplu isyanlar ba gsterdi. Bualmamzda sunduumuz Rus Adalet Bakan Y. Muravyevin Rusya, Avrupa ve TrkiyedeErmeni Milliyetilik Hareketinin zellikleri baln tayan 26 Aralk 1895 tarihli raporu,Ermeni komitelerinin kurulu amalar ve zararl faaliyetleri hakknda nemli bilgiler iermektedir.

Anahtar Kelimeler: Ermeni Komiteleri, Hnak, Tanakstun, Ermeniler, Osmanl Devleti,Rusya.

ABSTRACTArmenian organizations founded in the second half of the nineteenth century gained power

and affected the Armenian society in time. These organizations, especially the Hnchak and the

Dashnaksutyun, evolved as political parties to shape the Armenian society. When their party

programs are read, it would be seen that these groups used terrorist and revolutionary methods to

reach their aims. While they were undertaking many terrorist activities, they tried to push the

Armenian society to revolt against the Ottomans. Their methods gained important success in

time and the most Armenians started to revolt against the Ottoman Empire. The report,

represented here and inked by the Russian Judiciary Minister Y. Muravyev, entitled Aspects of

Armenian Nationalist Movements in Russia, Europe and Turkey published on 26 December

1895 and contained information about aims and harmful actions of these committees.

Keywords: Armenian committees, Hnchak, Dashnaksutyun, Armenians, Ottoman State,Russia.

GiriErmeniler, XI. yzyla kadar genellikle Kafkaslar blgesinde dar bir alanda,

daha sonra ise kendilerinin Byk Ermenistan dedikleri ve 15 vilyete ayrlanlkede yaamlardr.1 Ermeniler, yaadklar bu blgelerde hibir zamanbamsz ve mill bir devlet kuramam, kk prenslikler hlinde bakadevletlere tbi olarak eitli blgelerde dank bir ekilde varlklarn

* Do. Dr., Kahramanmara St mam niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi1 Sadi Koa, Tarih Boyunca Ermeniler ve Seluklulardan Beri Trk-Ermeni likileri,Ankara, 1967, s. 54.


2/22

Orhan DOAN

308

srdrmtrler.2 Ermeniler, M.. 521den 344e kadar Perslerin, 334den 215ekadar Makedonya mparatorluunun, 215ten 190a kadar Selefkitlerinidaresinde yaamlardr. Daha sonra ise Ermenilerin yaadklar blgeler190dan M.S. 220lere kadar Romallarla Partlar arasnda sk sk el deitirmi,220lerden V. yzyl bana kadar Sasanilerin, V. yzyldan VII. yzyla kadarBizansllarn, VII. yzyldan itibaren de Araplarn egemenlii altna girmitir. X.yzylda ise yeniden Bizansa balanmlardr. XI. yzylda da blgeye Trklergelmeye balamtr. Nitekim 1018 ylnda arbeyin, Van Gl evresindebulunan kk bir Ermeni Prensliinin topraklarna Azerbaycandan getirdii

Trk gmenlerini yerletirmesiyle de ilk Trk Ermeni ilikileri balamtr.Daha sonra ise Sultan Alparslan 1064 ylnda, Bizans tarafndan 1045 ylnda

varlna son verilen Aniyi el geirmitir. Bizans yurtta olarak Orta Anadolu

ve Kilikyada yaayan Ermeniler Trkleri bir kurtarc olarak grmlerdir.3Ermeniler, Seluklulardan sonra dier Trk devletlerinin ve zellikle de

Osmanllarn hkimiyetini kabullenerek, Trklerin idaresi altnda refah iindekendi gelenek ve inanlar ile yaamlardr. Bu durum Rusya ve baz Avrupadevletlerinin kkrtmalarnn balad XVIII. yzyln sonlar ile XIX. yzylnbalarna kadar devam etmitir.4 Osmanl Devleti ierisinde en rahatdnemlerini yaayan Ermeniler, Osmanllar tarafndan Millet-i Sadka olarakgrlm ve bakanlk, bykelilik, mstearlk gibi yksek kademedeki devletgrevlerine getirilmilerdir.5

Bilindii gibi, Osmanl Devleti, XIX. yzylda hem siyasi hem de ekonomikalanda gsz bir devlet haline gelmiti. Osmanl Devletinin iinde bulunduubu durum, dnemin smrgeci devletleri tarafndan kendi ekonomik ve siyasi

karlar iin bulunmaz bir frsat olarak grlyordu.6 Osmanl Devleti, XIX.yzyln ilk yarsndan balayarak nce ticar daha sonra da finans ve endstrialanlarnda olmak zere Bat kapitalinin nfuzu altna girmeye balad. Sonuolarak, ticar anlamalar yoluyla veya g kullanlmak suretiyle ngiltere, Fransa,Rusya, Avusturya, Hollanda gibi devletler kendi lkelerinin karlardorultusunda geni haklar elde ettiler.7 Avrupa devletlerinin kendi karlardorultusunda Osmanl Devletinin gayri-Mslim tebaasn Osmanldan

2 Erdal lter, , Ermenistan Ad, Ermenilerin Menei ve Trk Ermeni likileri KonusundaTesbitler, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, (Ed.: dris BAL; Mustafa UFALI) ,Nobel Yayn Datm, Ankara, 2003, s. 3 10. Koa, age., s.55.3 Mehmet Hocaolu., Ariv Vesikalar yla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Anda

Datm, stanbul, 1976, s.10; Mim Kemal KE,Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu,rfanYaynclk, stanbul, 2003, s. 111-113.4 Mehmet Saray, Ermenistan ve Trk Ermeni likileri, Atatrk Aratrma MerkeziYaynlar., Ankara, 2005, s.11.5 Y. Atilla ehirli, Osmanl Devletinde htilalci Ermeni Cemiyetlerinin Faaliyetleri ve OsmanlDevletinin Ald Tedbirler, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Ed.:BAL, dris;UFALI, Mustafa, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2003, ss. 253-265; Abdurrahman ayc, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Ankara, 2000, s.15.6 Ahmet Hurit Tolon, Birinci Dnya Sava Srasnda Taksim Anlamalar ve Sevre GidenYol, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2004, s.1; Mim Kemal ke, age., s.59.7 V. A. Gurko-Kryajin, Blijniy Vostok i Derjav, Moskva, 1924, s.7.


3/22


4/22

Orhan DOAN

310

grdkleri bir okul amt. 1881 ylnda ise Alaverdyann gayreti ile ErmeniCemiyetleri Birlii yine burada bir ube amtr. Kilikya Cemiyetinin at okulsays 11i bulurken, cemiyetin btesi de 3306,88 Osmanl altn idi. Ayrca,Dou veya Okul Sevenler Cemiyeti, 5 okul ve 1386,28 Osmanl altn; AraratlCemiyeti ise 8 Okul ve 422,43 Osmanl altnna sahip idi.14

Yukarda da ifade ettiimiz gibi Araratllar Okul Sevenler, Doulu ve KilikyaCemiyetleri ile birleerek Ermeni Birleik Cemiyetini kurdular. Bu cemiyet, Trk

ve Rus Ermenilerini, milli amalarna ulamak iin ayn at altnda bir arayagetirdi. Cemiyet, Vanda bir okul aarak, burada yetitirilen Ermeni genlerin,milli ruh ve bamszlk gibi dnceleri Ermeniler arasnda yaymalarnhedefliyordu. Ermeni Birleik Cemiyetine, Rus Ermenileri ve Rus konsoloslarbyk yardmlarda bulunuyorlard.15

Yukarda bahsettiimiz Ermeni cemiyetlerinden 1881 ylnda Erzurumdakurulmu olan Anavatan Savunucular cemiyeti, partizan birliklerioluturmutu. Bu partizan birlikleri 400 kiiden fazla idiler ve bu kiileredzenli olarak askeri eitim verilmekteydi. Cemiyetin silah ve cephanesimevcuttu. Bu cemiyetin faaliyetleri hakknda Rusyann Erzurum Byk Elisi

A. Deneti, 1882 ylnda hazrlam olduu raporunda, cemiyetin, Trkynetimine kar silahl bir isyan karma gayreti ierisinde olduunu, aramalarsrasnda beyannameler ve silahlarn bulunduunu belirtmi ve cemiyetyelerinin, ellerine silahlarn alarak, anavatann (Ermenistan) karlarnkoruyacaklareklinde ant itiklerini yazmtr.16

Bu gizli Cemiyetlerin faaliyetleri bununla snrl kalmam, 1862, 1865, 1875,1878, 1879 yllarnda Zeytun, 1862 ylnda Van, 1863 ylnda Mu, 1865 ylnda

arsancakta kan Ermeni isyanlarnda da rol oynamlardr.17htilalci faaliyetleri ama edinen ilk Ermeni siyasi partisi, Armenakanadndaki bir cemiyet oldu. Bu cemiyet, 1885 ylnda Mekertitch Portakalyann18rencileri19 tarafndan Vanda kurulmutur.20 Portakalyan, Vanda Hrimyan ile

14Pogosyan, age.,s. 39.15 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul, 1976, s. 421.16 Y. K. Sarkisyan, age., s. 86.17 Y. K. Sarkisyan, age., s.86.18 1848de stanbulda dodu. Daha sonra bu ehirde retmen olan Portakalyan, uzun seneleriniVanda kendi at okulunda retmenlik yaparak geirdi ve burada ihtilalci bir genlik yetitirdi.nceleri kendisini sadk bir Trk vatanda olarak takdim eden Portakalyan, ancak zamanlagrlerini deitirerek tam bir ihtilalci olmu, kan dkmeden hrriyetin kazanlmayaca

slogann ilemeye balamtr. Bkz. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1998, s.166-169.19 Mgrdi Terlemezyan (Avetisyan), Grigor Terlemezyan, Ruben atavaryan, Grigor Adian,Grigor Acemyan, M. Bartutciyan, Gevord Hancyan, Grigor Beozikyan ve Garegin Manukyan bupartinin kuruculardr. Bkz., Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Yznc Ylniversitesi Yayn No: 5, Ankara, 1990, s. 52.20 Louse Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, University Of California Pres,Berkeley and Los Angeles, 1963, s. 90; Koar Meri Raiyevna, Armenakan Partisinin Marsilyadakurulduunu ifade etmektedir. Bkz. Koar Meri Raiyevna, Armano-Turetskie Obestvenno-politieskie otnoeniya i Armanskiy Vopros v Kontse XIX-Naale XX Vekov, Avtoreferat,Yerevan, 1990, s.14.


5/22

Ermeni Komiteleri

Hnak ve Tanakstun

311

birlikte faaliyet gsterenlerden biriydi. Erzurumda yaanan olaylardan sonratutuklamalar balam ve Portakalyann Vanda oturmas yasaklanmtr.Portakalyan, baz taraftarlar ile birlikte Marsilyaya gitmi ve burada 1885ylndan itibaren Armenia adnda bir gazete kartmaya balamtr.21

Merkezi Vanda olan bu partinin, hem Trkiyenin eitli ehirlerinde hemde ran, A.B.D. ve Kafkaslarda da ubeleri bulunmaktayd. Armenakanpartisinin kurulu yllarnda ve faaliyetlerinin ilk dnemindeki amac devrim yoluile Ermeni halknn kendi kaderini kendisinin tayin etmesi iin hak elde etmeyealmakt. Armenakan Partisi kendi amacna ulamak iin Ermeni halknuyandrmay, onlara askeri eitim vermeyi, disipline altrmay, silah ve para eldeetmeyi, askeri birlikler oluturmay ve genel bir savaa hazrlanmay gerekligrmekteydi. Bu partinin program22 incelendiinde, Ermeni halknn

bamszl meselesini ve bir Ermeni devletinin kurulmas gerektiini ileri srenilk siyasi Ermeni partisi olduu anlalmaktadr. Burada dikkat eken husus, bupartinin Ermenilerin bamszlna vurgu yapm olmasdr. Bu parti sadeceErmeniler arasnda faaliyet gsterilmesi gerektiini savunmaktayd Ancak, bupartinin Anadoludaki Ermenilerden salad destek Tanakstun ve Hnakkomiteleri tarafndan engellenmitir.23

Grld gibi Hnak ve Tanakstun gibi siyas programlar olan, tekiltlErmeni komiteleri kurulmadan nce Osmanl Devleti ierisinde birok Ermenicemiyeti faaliyetlerine balamlard.24 Ancak, Osmanl Ermenilerinin, Osmanltoplumundan ayrmasnda ve Osmanl Devletine kar geni apl isyanhareketlerine balamalarnda en nemli rol Hnak ve Tanakstun Komitelerioynadlar. Bu iki komitenin kurulu amalar, ideolojileri ve yrttkleri

faaliyetler dikkatle incelendiinde Osmanl Devleti ierisinde meydana gelenErmeni olaylarnn gerek sebepleri aka ortaya kmaktadr. Bu balamda,almamzn esasn tekil eden Rus Adalet Bakan Y. Muravyevin konuylailgili hazrlam olduu bir rapor byk nem arz etmektedir. Makalemizde, Rus

Adalet Bakannn sz konusu raporuna gemeden nce Osmanl Devletiierisinde yaanan Ermeni olaylarnn ba sorumlusu olan bu iki Ermenikomitesi zerinde durmak istiyoruz.

Hnak25 KomitesiYukarda belirttiimiz gibi Portagalyan 1885 ylnda Marsilyaya gitmi ve

burada Armenia adnda bir gazete karmaya balamt. Portagalyan, Armeniagazetesinin temel amacnn Ermeni tccarlar ile eitli lkeler arasndaki ticar

ilikilerin gelitirilmesi olduunu belirterek gazetenin karl amacnn ticar birnedene bal olduunu aklamt. Ancak, bu gazete ksa bir sre ierisinde,

21Grn, age., s. 166; Ermeni Komiteleri, (Yay. Hz.: Necati Akta vd.), Babakanlk DevletArivleri Genel Mdrl Osmanl Arivleri Genel Mdrl Yayn Nu: 48, Ankara, 2001, s.2.22 Armenakan Partisinin program 7-8 nsha hazrlanm ve bu program ancak II. DnyaSavandan sonra yaynlanmtr. Bkz., Ssl, age. s. 52.23 Koar, age., s.21-22.24 Uras, age., s.430.25 Ermenice an demektir.


6/22

Orhan DOAN

312

Avrupann eitli ehirlerinde okuyan Kafkasyal Ermeni rencilerin devrimcive bamszlk gibi fikirlerinin ilendii bir yayn organ haline geldi. Gazetedeyaynlanan ve devrim fikrini ileyen yazlarn byk bir ksm Trkiye ile ilgiliolmakla beraber Rusya Ermenileri hakknda da ihtilalci dnceleri destekleyenyazlar yaynlanyordu.26 Armenia gazetesinde Trkiye ve Rusya ile ilgiliyaynlanan bu yazlar sonucunda gazetenin Trkiyeye girii 1885 ylnn Austosaynda yasak edilmise de gizli olarak gelmeye devam etmitir. Ayrca 1886ylnda da bu gazetenin Rusyaya girmesi yasakland.27

Armenia gazetesinin Trkiye ve Rusyaya giriinin yasaklanmasnn akabinde,gazetede daha cesur ve ak dnceler ifade edilmeye baland; gazetedeyaynlanan yazlarda artk konumaktan ok i yaplmas ve yelerinin Trkiyeyegidip orada devrimci dnceleri hayata geirecek ihtilalci bir cemiyetin

kurulmas gerektii ifade edilmeye balanmt.28 Kurulmas dnlen bucemiyetin bana gemesi iin Portagalyana bir teklif gtrld, ancakPortakalyan bu teklifi kabul etmeyerek geri evirdi.29 Portakalyannn byle birteklifi geri evirmesi Kafkasyal Ermeni renciler arasnda byk bir aknlkyaratt. renciler bu aknlklarn bir sre zerinden atamadlar. Ancak, birmddet sonra Paris ve Monpelden Cenevreye gelen bu Ermeni renciler,burada Portakalyann itirak etmedii bir cemiyeti kurmay kararlatrdlar.30Bylece, Hnak Komitesi, Bat Avrupa niversitelerinde renim grmek zeregitmi olan Rus uyruklu Ermeni renciler tarafndan svirenin Cenevreehrinde 1887 ylnn Austos aynda kurulmu oldu.31 Komitenin kuruculararasnda Avetis Nazarbekyan, Maro Nazarbekyan, Ruben Hanzat.gibi isimlerbulunmaktadr.32 Bu kiiler kurduklar cemiyetin programn hazrladktan sonra,

kendilerine ait bir yayn organ zerinde almaya baladlar. Ancak, CenevredeErmenice bask harfleri bulunmamaktayd. Bu Ermenice bask harflerinin Viyana veya Venedikten getirtilmesi gerekiyordu, ancak cemiyetin yeterinceparas bulunmamaktayd. Bu nedenle Cenevrede ilk kez bir Kafkas gecesidzenlediler ve bu geceden elde ettikleri parayla da Ermeni bask harfleri sipariedildi33. Sipari verilen harfler gelinceye kadar geen srede ise cemiyet yeleri,Rus matbaasna giderek burada bask ilemlerini rendiler. karacaklargazetenin adn da Hnak olarak koydular. Bu srada, G. Karacayan cemiyettenayrld iin cemiyetin yeleri sadece 5 kii kalmt. Hnak Gazetesinin ilksays 1887 ylnn Kasm aynda, ikinci says ise 1888 ylnn Ocak aynda

26Armyanskiy Vestnik, No: 44, Moskva, 1916.27 Bkz. Grn, age., s.166-169.28Armyanskiy Vestnik, No: 44, Moskva, 1916.29 Grn, age., s.169.30Armyanskiy Vestnik, No: 44, Moskva, 1916.31 Nalbandian, age., s.104.32 Sarkisyan, age., s.104.33 Ermeni bask harfleri Viyanada bulunan Mekhitarist Manastrndan sipari edilmitir. Bkz.Nalbandian, age., s.107.


7/22

Ermeni Komiteleri

Hnak ve Tanakstun

313

yaynland.34 Nazarbekyan, Vardanyan ve Haraciyan tarafndan hazrlanan35cemiyet program da 1888 ylnda akland.36

Hnak Komitesinin yaynlad parti programnn dikkat ekici hususlaryle sralanabilir:

1. Parti programnn birinci blmnde, ii ve retici snfn, ancak hkimsnfn elinde bulunan retim glerine ve aralarna sahip olmaklasmr dzeninden kurtulaca; retim aralarnn kolektif olmasgerektii gibi klasik Marksist dnceler ifade edilmi ve Parti, Ermenimilletine de bu fikirler dorultusunda kurulacak bir toplumsal yapyuygun grdn aklamtr.37

2. Programn ikinci blmnde, Ermenilerin mutlakyet idaresi altndaezildikleri belirtildikten sonra bu durumdan kurtulmak iin Ermeniler

ierisinde yaygn bir sosyalist tekilatnn gereklemesi partinin uzunvadede amac olarak belirtilmektedir. Uzun vadede ulalmas tasarlananbu ama iin ise mutlakyet idaresine mensup snflarn yok edilmesi,ihtilal karmak, Ermeni halknn siyas ilere katlmn salamak iin halkdesteklemek vb. faaliyetlerin gerekletirilmesi gerektii ifadeedilmektedir. Programn bu blmnde ayrca kurulmas dnlenrejimin genel zellikleri aklanmtr.

3. Programn nc blmnde, ihtilal alan olarak Trkiyenin seildii,Ermenilerin Osmanl Devletinden ayrlmas ve Ermeni millbamszlnn salanmas gerektii vurgulanmaktadr. Programda faaliyetalan olarak Trkiyenin ve Osmanl Ermenilerinin seilmi olmasnnsebepleri ise yle aklanmtr:

a) Trkiye Ermenileri, Ermeni toplumunun en byk kesiminioluturmaktadr.b)Trkiye Ermenilerinin yaadklar blge Ermenilerin vatanlarnn en geni

topraklarn oluturmaktadr.c)Trkiye Ermenilerinin davas Berlin antlamasnn 61. maddesince uluslar

aras bir mesele haline gelmi ve anlamann bu maddesine gre Avrupadevletleri, Ermenilerin haklarn tanmtr.

d)Osmanl Devleti, Ermenileri byk bir bask altnda tutmaktadr.e) Osmanl Devletinin ierisinde bulunduu siyas ve ekonomik durum

ayrca i karklklar Trk hkmetinin yklmasn kesinletirmitir.f) Osmanl Devleti, Avrupa devletleri tarafndan sistemli bir ekilde

paralanmaktadr.

4. Hnak Cemiyetinin programnn drdnc blmnde, cemiyetin yaknvadede nne koyduu amaca ulamann tek yolunun ihtilal, yani halk, Trk hkmetine kar genel bir isyana te vik etmek olduu

34Armyanskiy Vestnik, No: 44, Moskva, 1916.35 Grn, age., s. 170.36 Koar, age., 22.37 Cemiyetin ilk kurulduu yllarda benimsemi olduu Marksist ideoloji, zaman ierisindedeiime uram ve 1905 ylnda nasyonel sosyal demokrat bir izgiye gelmitir. Bkz. Koar,age., s.23


8/22

Orhan DOAN

314

belirtilmektedir. Bu amaca ulamak iin ba vurulacak yntemler isecemiyet programnda yle belirlenmitir:

a) Propaganda: Hnak ihtilal dncesini halk kitleleri arasnda yaymak;halk arasnda ihtilal organizasyonu kurmak vb.

b)Terr: Trk resmi yetkililerine, hainlere, ihanet edenlere vb. kiilere terruygulamak. Terr, hem cemiyeti hem de halk korumak iin bir silahtr.

c) Gnll birlikler: Halk, hkmet askerlerine ve airetlere kar savunmakiin oluturulacak sava bir gtr. Gnll birlikler genel isyansrasnda nc alaylarn tekil edeceklerdir.

d)htilal Tekilat: Bu g, merkezden ynetilen, ortak taktiklerle hareketeden, birbirleri ile tam bir birlik oluturan ok saydaki dzenli gruplardanolumaktadr.

e) syan birlikleri oluturmak.f) Herhangi bir devletin Osmanl Devletine sava amas ve genel isyan,yakn vadedeki amaca ulamak iin en uygun zamandr.

5. Hnak Cemiyetinin Programnn beinci blmnde, bu Cemiyetin enbyk arzusunun Dou Anadoluda yaayan Krt ve Asuriler gibi dierhalklarla ibirlii yaplmas ve bu halklarla birlikte Trkiyeye kar faaliyetgstermek olduu ifade edilmektedir.38

Hnak Cemiyetinin temel amacnn ise ncelikle Osmanl Devletiierisindeki Ermenilerin bamszln salamak, daha sonra ise Rus ve ranErmenilerini de iine alan bamsz bir Ermenistan kurmak olduuanlalmaktadr.39

Cemiyet, Osmanl Devleti ierisinde ilk faaliyet alan olarak Trabzon ehrini

seti: 1890 ylnn Ocak aynn ilk gnlerinde Ermeni okulunda retmen olarakalmak zere ilk Hnak grubu Trabzona geldi. Hnak yelerinin Trabzonagelmeleriyle birlikte, bu ehir, Cemiyetin Erzurum, Karadeniz Blgesi vestanbulda tekilatlanmas iin bir merkez durumuna geldi. Ayn yln Maysaynda da cemiyet yelerinden bir grup40 stanbula gelerek burada faaliyetgstermeye balad. Bu gelimelerin ardndan Cemiyet, byk bir hzlabymeye balad.41 1891 ylnda ise Cemiyetin artk geni bir tekilat abulunmaktayd.42 Cemiyetin stanbuldaki faaliyetleri sonucunda, bu ehirdekiHnak Cemiyetine ye olanlarn says yedi ay ierisinde 700 kiiyi bulmutu.Hnak Cemiyetine ye olan kiiler, genellikle yabanc konsolosluklarda vedenizcilik irketlerinde alan eitimli kimselerdi.43 Cemiyete ye olmak veyamaddi yardmda bulunmak istemeyenlere kar ise suikastlar yaplyordu.44

38 Uras, age., 432-436; Koar, age. 25-26.39 Koa, age., 126.40 stanbula gelen cemiyet yeleri unlardr: Cenevreden Tiflisli imanov, Trabzondan RusErmenisi Rupen Hanazad, Batumdan H. Megavoryan, randan S. Danielyan. Bk. Uras, age.,s.441.41Armyanskiy Vestnik, No: 44, Moskva, 1916.42 Koar, age., 26.43 Nalbandian, age. s.117.44 Uras, age., s.441.


9/22

Ermeni Komiteleri

Hnak ve Tanakstun

315

Hnak Cemiyeti Osmanl Devleti ierisinde ve dier lkelerde byk birpropaganda faaliyeti ierisine girdi; gizli tekilatlar kurdu; Dou Anadoluyaadamlarn soktu ve bu blgeye silah sevkyat yapt; silahl isyanlar kard veterr faaliyetlerine giriti. Hnak Cemiyetinin yrtt bu faaliyetlerin amacise Ermeni sorununa Byk devletlerin dikkatini ekmekti.45 Hnak Cemiyeti,Kumkap gsterisini, Sasun isyann, Babli gsterisini ve Zeytun isyannstlenmitir. Ancak, Trkiyede yaplan bu faaliyetlerin arzu edilen neticeleridourmad grlnce Cemiyet ierisinde blnmeler yaand. Cemiyetyelerinin bazlar, Cemiyetin benimsedii Marksist ideoloji nedeniyle Avrupaldevletlerin destek vermemesi sebebiyle Marksist fikirlerden vazgeilmesigerektiini savundular.46 Bu gr ayrl nedeniyle Cemiyet, 1897 ylnda, aslHnaklar (Nazarbeg taraftar ) ve reforme (Veragazmiyal) Hnaklar (Arpiar

Arpiaryan taraftarlar ) olmak zere ikiye ayrld. Bu blnme neticesinde, ikigrup karlkl olarak birbirlerinin yelerini ldrmeye baladlar. Van isyannmteakip kk gruplar haline geldiler ve Hnak cemiyeti nemli bir golmaktan kt.47

Tanakstun CemiyetiXIX. yzyln seksenli yllarnda Gney Kafkasyada Ermeniler arasnda

siyasi araylar byk bir younluk kazanmt. Bu araylarn neticesi olarak da Tifliste bir ok siyasi grup ve organizasyon ortaya kmaya balamt.48 Rusuyruundaki Ermeniler, Osmanl Devleti ierisinde meydana gelen olaylar takipediyor ve bu olaylarla ilgileniyorlard.49 Bu dnemde Mulu ii Ermenilergrubunun yneticisi olan Hristofor Mikaelyan, Mudan gelen Ermenilere

okuma yazma retiyordu. Ksa bir sre ierisinde Ermeni genler, bu grubunetrafnda toplanarak Molodaya Armeniya (Gen Ermeniler) tekilatnkurdular. Daha sonra bu grup, toplandklar otelin adndan dolayY ujnye N omeraad ile anlacaktr.50 Bu srada, Armenakan Partisine ilgi duyan ve ounluunuPetersburglu rencilerin oluturduu bir siyasi grup daha bulunmaktayd. Bugrubun szcln zengin bir Rus Ermenisi olan Konstantin Hatisyanyrtmekteydi. Bu gruba da, Tifliste toplandklar otelin adndan dolaySevernyeN omera ad verilmitir.51 Ksaca bahsettiimiz bu Ermeni siyasi gruplar 1890ylnn yaz aynda bir araya gelerek, kurulacak yeni bir tekilatn programhakknda yaptklar uzun tartmalardan sonra Ermeni htilalcileri Birliiadnda bir tekilat kurdular. Bu tekilatn kuruluu ile ilgili bilgiler ok azolmakla birlikte, tekilatn ilk amacnn btn ihtilalci Ermenileri ve Ermeni

siyasi gruplarn bir at altnda birletirmek olduu bilinmektedir.52 Zira, bu

45 Sarkisyan, age., s. 104-105.46 Grn, age., s. 172.47 Koa, a.ge., s. 128.48 Eduard Oganesyan,Vek Borb, T. I, Mnhen- Moskva, 1991, s.77.49 Uras, age., s. 442.50 Oganesyan, age., s.78.51 Grn, age., s.172.52 Oganesyan, age., s.79-80.


10/22

Orhan DOAN

316

cemiyet, Gen Ermenistan, Armenaganlar ve Hnak cemiyetlerini bir arayagetirmek iin uraacaktr.53 Ancak, btn Ermeni siyasi gruplarnn bir ataltnda birleme dncesi ortaya knca, Hnak Cemiyeti ihtilalci parti kendiprogramna sahip olmaldr. Eer Hnak Partisinin sizin tekilatnz ilebirlemesini istiyorsanz, programnzn mutlaka sosyalist prensipleri iermesigerekmektedir., eklinde bir aklamada bulundu. Ermeni htilalcileri BirliiCemiyeti kurucular, Hnak Cemiyetinin bu aklamalarna cevaben udnceleri ifade ettiler: Elbette, partinin bir program olmaldr. Ancak buprogram, zellikle bize maddi yardmda bulunanlar bata olmak zerebakalarn korkutmamaldr. Biz, hem Hnaka hem de dier Ermenilere uygunolan bir forml bulmalyz. nemli olan sz deil, yaplan itir. Bu nedenleyapacamz ilerde kendimize hibir ideolojik snrlama getirmeden, arzu

ettiimiz ekilde davranacaz.54Grld zere Hnak cemiyeti, Tanakstun cemiyeti ile birlemek iin

sosyalizmin ana prensip olmas gerektiini ileri srerken, Tanakstun ise, Trkiye Ermenilerinin buna hazr olmadklarn ve yanl anlalma korkusuyznden Ermeniler arasndaki dayanmann bozulabileceini ileri sryordu.Hnak temsilcileri ile Tanakstun arasnda yaplan uzun grmelerinardndan halkn iktisad ve siyas hrriyeti ilkesi zerinde bir anlamasaland.55

Yeni kurulan bu cemiyetin ynetiminin nerede olaca da uzuntartmalardan sonra Tiflis ehri olarak belirlendi. Cemiyetin ilk ynetimkadrosunda, Hristofer Mikaelyan, Simon Zavaryan, Abram Dastakyan, LevonSardaryan ve Arutn Loris Melikyan yer ald.56

1891 ylnda, cemiyetin yayn organ olan Droak (Bayrak) gazetesi yaynhayatna balad. Ancak, Hnak Komitesi ile Taanakstun Komitesinin buberaberlii uzun srmedi ve Hnak Komitesi, yeni balayan bu siyasi hareketin,sosyalizm dncesi ile badamadn ileri srerek Tanakstun ile olanberaberliini devam ettirmeme karar ald.57 Bu ekilde hem ArmenakanCemiyeti hem de Hnak, bamsz birer Ermeni cemiyeti olarak varlklarnsrdrmeye devam ettiler. Daha sonra ise Tanakstun cemiyeti ile mcadeleetmek zorunda kaldlar.58 Zaten, Hnak ile Tanakstun arasnda gerekleenmzakerelere ramen, Hnak cemiyeti birlemeyi fazla nemsememi ve1896da tamamen ayrlmalarna kadar geen sre ierisinde de bamsz olarakfaaliyet gstermitir.59

Tanakstun Cemiyetinin program, btnyle ancak 1894 ylnda

yaynland. Cemiyetin kuruluundan cemiyet programnn yaynlanmas arasndageen sre ierisinde cemiyetin bir program olmamtr. Ancak 1892 ylnda

53 Uras, age., s.442.54 Oganesyan, age., s.80.55 Uras, age., s.444.56 Oganesyan, age., s.80.57 Oganesyan, age., s.80; Koar, age., s.26.58 Koar, age., s.26.59 Uras, age., s.444.


11/22

Ermeni Komiteleri

Hnak ve Tanakstun

317

yaplan genel kongrede alnan kararlar, cemiyetin daha sonra yaynlananprogramnn temelini oluturmaktadr. Bu nedenle kongrede alnan bu kararlarncemiyetin program olduunu sylemek yanl olmaz. Zira 1894 ylndayaynlanan programla 1892 genel kongre kararlar arasnda nemli bir farkbulunmamaktadr. Bununla birlikte cemiyetin drt yl boyunca tam anlamylaoluturulmu bir programnn bulunmamas dier Ermeni siyasi gruplartarafndan eletirilmitir. Tanaklar ise bu durumu szn deil iin daha nemliolduunu ifade ederek aklamaya almlardr. Tanaklar iin bir dzine silahnakledecek ete, bir dzine programdan daha deerliydi. Tanakstuncemiyetinin programna temel tekil eden fikirler ise bu cemiyetin 1892 ylndayapt ilk toplantda kabul edilmiti.60 1892 ylnda Cenevrede yaplan bukongre, 32 yenin katlmyla gerekletirildi.61 Kongre kararlarna bakldnda

Tanak Cemiyetinin de Hnak Cemiyeti gibi sadece Osmanl Ermenilerininyaad blgelere vurgu yapt grlmektedir.62 Bu kongreye katlanlartarafndan zerinde anlama salanan prensiplerden dikkat ekici olanlarunlardr:

1. Tanakstun Ermeni Cemiyetinin amac, ihtilal yolu ile kendilerininTrkiye Ermenistan olarak kabul ettikleri blgenin siyas ve ekonomikbamszlna kavumasn salamaktr. Cemiyetin amac bu ekildeifade edildikten sonra, kongrede, gelecekte kurulacak olan bamszErmenistann yneticilerinin seimle i bana gelecei; vatandalarnkanun karsnda eit olaca; vergilendirmelerin gelirlere uygun ekildedzenlenecei vb. siyas, ekonomik ve sosyal alanlarla ilgili fikirler ifadeedilmitir.

2. Cemiyetin, amacna ulamak iin bavuraca yntemler ise u ekildekabul edilmitir:a) Ermeni Cemiyeti Tanakstun, ihtilal yoluyla kendi amacna ulamak

iin ihtilalci gruplar oluturmak ve bu ihtilalci gruplar ile hkmetekar mcadele etmek.

b) Tanakstun Cemiyetinin temel prensiplerinin ve amacnn aynzamanda ihtilal dncesinin propagandasn yapmak.

c) Sava gruplar organize etmek, bu savalarn eitimlerini salamak.d) Hem szle hem de yaplacak ilerle halkn ihtilalci ruhunu

canlandrmak.e) Halkn silahlanmasn salamak iin btn yntemleri hayata geirmek.f) Yksek mevkilerde bulunan kiilerle, hainlerle, muhbirlerle mcadele

etmek ve bu kimselere kar terr faaliyetlerinde bulunmak.g) Hkmet messeselerini tahrip etmek ve yamalamak.h) (Anadoluya) insan ve silah gndermenin yollarn yaratmak.

60 Koar, age., s.26.61 B. Gaibov, Danaki, Baku, 1990, s.9.62 Koar, age., s.26.


12/22

Orhan DOAN

318

i) Oluturulan gruplara silah, para ve insan yardm salamak. 63Tanakstun Partisinin 1894 ylnda kendi yayn organlar Droak (Bayrak)dergisinde yaynlad parti tznde de, Partinin amacnn, TrkiyeErmenistannda (!)64 siyasi ve ekonomik zgrlk elde etmek olduubelirtilirken bu amaca ulamak iin kullanlacak yntemler arasnda halksilahlandrmak, sava gruplar oluturmak ve bu gruplar hem ideolojik hem depratik olarak yetitirilmeleri, (Anadoluya) insan ve silah gndermenin yollarnnyaratlmas, devrimci komitelerin oluturulmas ve bu komitelerle sk ilikilerinkurulmas, gruplara silah, para, insan yardmnda bulunmak gibi fikirler beyanedilmitir.65

Tanakstun partisi, 1892-1895 yllar arasnda nemli bir gelime gstererek,stanbul, Trabzon, Batum, Hovy Nahivan, Tiflis, Bak, Gandzak, Karabada

ubeler kurdu. Bununla birlikte Tanakstn Partisi, Balkanlarda, Msrda,Kbrsta, Cenevrede, Pariste, Marsilyada ve 1896 yl itibari ile de AmerikaBirleik Devletlerinde Komiteler kurdu.

Parti yelerinin ounluu propoganda ve silahl mcadele yapmak zereAnadoluya gnderildiler; Arabo, Markar Barjapet, Avetisyan, Grayr, Gersimi,Keri, V. Yunu Anadoluya gnderilen kiiler arasndaki parti yelerindenbazlardr; ayrca bu dnemden Partinin II. Genel kongresine66 kadar olansrede, Parti, faaliyetlerini Ermeni devrimci tipinin oluturulmas iinyounlatrd ve bu amala, Hristofor Mikaelyan (Tiflis ve Bakde), SimonZavaryan (Tifliste), Rostom Zoryan (Droak dergisinin editr olarakCenevrede, Karinde67, randa, Kafkaslarda), Ovanes Yusufyan (stanbul, dahasonra Amerikada), Ovnan Davtyan (Atrpatakan ve Cenevrede), han Ovsep

Argutanyan, Vardan, Nikol Duman, Aristakes Zoryan ve Galust Aloyan(Atrpatakan), Petro ve Vazgen (Vaspurakan), Gurgen ve Tigran Oganyan(Karin ve Basende), Grayr (Basen ve Taron), Abro ( Sasun), Garegin Hajak(Balkanlar ve zmir), Armen Garo ve Mar ( Msr ve stanbul), Vramyan (Polis

ve Amerika), Vardkes Seropkkyan (Polis, daha sonra Van), Babken Sni veHacik Gnuni (Polis), Arak ve Levon Tatevosyanlar (Tiflis ve Gandzak), Ayr

Abram (Tiflis), Arutn agrikyan (Trabzon, daha sonra Bak), Martin atiryan,Martiros Margaryan ve Amazasp Noratyan ( Batum ve Karsta) partiyneticileri olarak gnderdi.

Tanakstun Parti yesi Ovanes Yusufyan, 1892 ylnda Karstan stanbulagelmi ve daha sonra Partinin ynetici kadrolarnda yer alacak olan bir ok

63 Bu konuyla ilgili daha geni bilgi iin Bk.: Koa, age., s.130; 1892 Genel Kongre kararlar iinBk. Koar, age., s.27-28; Trkesi iin Bk. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, C.I,(hz. Necati Akta vd.), T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi DaireBakanl Yayn Nu: 15, Ankara, 1998, s.183-190.; Tanakstun Cemiyetinin 1894 ylndayaymlanm olan cemiyet programnn tam metni iin Bk. Oganesyan, age., s.82-84.64 Dou Anadolunun belirli bir blgesi iin Ermeniler ve Bat l tarihiler gerekle uyumayan buad ska eserlerinde kullanmaktadrlar.65 Oganesyan, , age., s.81-83.66 Partinin ikinci kongresi 1898 ylnda Tiflisde yaplmtr. Bk. age., s.119.67 Erzurum.


13/22


14/22

Orhan DOAN

320

faaliyetleri neticesinde de Sasunda 1904 ylnda geni apl bir isyan tertipedildi.71

1902 ylnn Baharnda Vagan Manvelyan, Tanakstun Partisinin sorumlusuolarak Sasuna geldi. Vegan Manvelyann buraya geli amac Sasunda meydanagelen dzensiz arpmalar nlemek idi. nk bu tr arpmalar, isyanhazrlklarn zora sokuyor, ayn zamanda buraya insan ve silah sevkyatn dagletiriyordu.

Sasun, isyana hazrlanyordu. 1903 ylnn Mays aynda Gorgoun salam vetecrbeli fedailerinden oluan bir grup Sasuna geldi. Hazrl yaplan isyannsorumlular Vagan ve Garayr, Partinin Dou Brosuna, yardm gnderilmesiiin bavurdular. Bro, Han ve Onikin emrinde 150 fedaiyi gnderdi. Ancak bufedai grubu Sasuna ulamadan Trk birlii tarafndan snrda karland.

Tanakstun Partisinin fedaileri ile gerekleen bu arpmada 800 Trk askerildrld.

1904 ylnn ubat aynda Sofyada Partinin III. Genel Kongresinde Sasunisyan konuuldu. Bu toplantda Yerkat, Trklerin saldrsn beklemeden, isyana,kendilerinin balamalarn nerdi. Kongre, Partinin Sasun Komitesine,gelimeler karsnda yaplacak faaliyetler iin tam yetki verdi. Ayrca KongredeSasun Komitesinin emrine para ve bir ka sava grup verilmesi kararlatrld.

Btn Ermeni fedaileri ve sorumlular Sasunda toplanmlard. Partisorumlular Vagan, Grayr, Andranik, Gevorg yaplan btn operasyonlarynetiyorlard. Sasunda toplanm Ermeni fedailerinin says 200 kii civarndaidi ve bunlarn 20-30 kiisi Kafkaslardan dierleri ise yerli halktan olan kiilerdi.yi silahlanm bu 200 kiinin dnda 21 kyn halk da silahlanmt. 72

1903 ylnn sonlarndan beri sren isyanlar geni bir alana yayld. 13 Nisan1904 ylnda ise isyanclar zerine asker sevk edildi. syanclar fazladayanamadlar ancak Andranikin ete sava Austos ayna kadar srd.73

Tanakstun Partisi, zaman ierisinde glenerek Ermeni ihtilalci cemiyetleriarasnda en nemli cemiyet haline geldi. zellikle I. Dnya Sava arifesinde vesava srasnda Ermenilerin kaderini belirleyen faaliyetler ierisine girdiler. Budnemde Hnak Cemiyeti eski nemini yitirmiti. Daha sonra Cemiyet, btnErmeniler adna diplomatik ilikiler kuracak ve bu ilikiler neticesinde Ermenitoplumunu I. Dnya savanda htilaf Devletlerinin yannda Osmanlya karsavaa srkleyecektir; ayrca, Kafkaslarda oluturduu gnll Ermenibirlikleriyle de Dou Anadoluda yaayan Mslman ahaliyi yok etmek zereetnik bir temizlie giriecektir.

imdi de almamzn esasn tekil eden ve Rus Devlet Tarih Arivi (St-Petersburg)nde tespit ettiimiz Rus Adalet Bakan Y. Muravyevin konuyla ilgilihazrlam olduu nemli bilgiler ieren Rapor zerinde duralm.

71 Uras, age., s.521.72 Oganesyan, age., s.121.73 Grn, age., s.216.


15/22

Ermeni Komiteleri

Hnak ve Tanakstun

321

Rus Adalet Bakan Y. Muravyevin Ermeni Komitelerine likinRaporuRus Adalet Bakan Y. Muravyevin Rusya, Avrupa ve Trkiyede Ermeni

milliyetilik hareketinin zellikleri baln tayan 26 Aralk 1895 tarihliraporu, Ermeni cemiyetlerinin kurulu yllar hakknda yukarda da belirttiimizgibi nemli bilgiler iermektedir. Bu sebeple Rus Adalet bakannn hazrlamolduu bu raporun tamamn burada sunmak istiyoruz:

1880 yllarnda Rusyann ynetimindeki Kafkaslarn eitli blgelerindeJandarmann yapm olduu tahkikat sonucunda Ermeni halk arasnda suunsuru ieren siyas bir hareketin mevcut olduunu gsteren bilgiler ortayakmtr. Ancak, ilk zamanlarda Jandarma idarelerinin tahkikatlar neticesindeelde edilen bu veriler, bu hareketin zellikleri hakknda yeterli bilgiler

vermemekteydi. Daha sonra Kafkaslarda yaplan bir dizi tahkikat sonucunda iseolduka geni bilgiler ieren veriler elde edildi. Bu bilgiler sayesinde, Ermenimilliyeti hareketinin nitelikleri tamamen tasavvur edilebilecei gibi buhareketin, Rusyada mevcut olan devlet rejimini ykmay ama edinmi olanihtilalci tezahrlerle olan alakas da tespit edilebilmektedir.

Ermeni milliyeti hareketi, kendi tarihsel geliim sreci ierisinde yle biryol izlemitir:

Son Dou savandan74 itibaren, Osmanl Ermenilerinin zulm grdhakkndaki sylentilerin Rusyada yaylmas ve Kk Asya vilyetlerindekiErmenilerin Osmanl ynetimine kar isyanlar ile ilgili alnan bilgiler, Rusmesseselerinde renim gren Ermeni genleri arasnda kendi milletlerindenolan bu insanlara kar acma duygusu yaratt ve Trkiye Ermenilerinin

kaderleriyle ilgilenmelerini salad. Bu sebeple, Ermeni genler, mparatorluuneitli blgelerinde dernekler kurmaya baladlar. Bu derneklerin amac, Osmanlynetimi ile olan mcadelelerinde Ermenilere yardm etmekti. Balangta glbir organizasyona sahip olmayan bu dernekler, faaliyet olarak, genellikle radikalmilliyeti dnceleri, Trkiyeden Rusyaya almak iin gelen Ermenilerarasnda yaymak ve bu iileri kendi vatanlarna dndklerinde Osmanlynetimine kar propaganda yapmak zere eitiyorlard.

Yine bu dnemlerde, stanbul, Atina, Cenevre, Paris, Londra ve dier BatAvrupa ehirlerinde renim gren Rus, Trk ve ran Ermenileri arasndaErmeni dernekleri ortaya kmaya balad. Bu Ermeni derneklerinin yeleri,kendi milliyeti dncelerini daha baarl bir ekilde tatbik etmek iinErmenilerin birlemesi amacn gden Ermenice gazeteler karyorlard.

1880li yllarn sonlarnda, yukarda belirttiimiz Ermeni dernekleri arasndaen nde geleni Cenevrede kurulmu olan ve kendisini Hnak (an) olarakadlandran cemiyetti. Bu cemiyet, sadece Osmanl Ermenilerini deil aynzamanda Rus ve ran Ermenilerini de yabanc hkmranlndan kurtarmaykendi amac olarak belirlemiti. Bu cemiyet, sosyalist prensiplere dayal, ideal birtoplumsal dzene sahip, bamsz Birleik Ermenistan federal cumhuriyetikurmak niyetindeydi. Bu belirttiimiz su unsuru ieren dncelerin

74 Muravyev, 1877-1878 Osmanl-Rus savan ima etmektedir.


16/22

Orhan DOAN

322

propagandasn yapmak zere Hnak Cemiyeti, yine cemiyetin adyla ayn olanbir gazete karyordu. Bu gazete, hem Bat Avrupada hem de RusyadakiErmeni evrelerinde olduka yaygnlamt. Bunun dnda, sz konusucemiyet, Ermeni vatanseverlik propagandas ve dier derneklerle ilikilerkurmak zere kendi temsilcilerini Bat Avrupann eitli ehirlerine, Trkiyeye

ve Kafkaslara gnderdi.Bu dnem ierisinde Hnak Cemiyetinin baz yeleri, svirede yaayan ve

Rusyada terrist eylemlerde bulunma hazrl ierisinde olan Rus siyasgmenleriyle ilikiye geerek dikkatleri zerlerinde topladlar.

1890 ylnn ilk yarsnda stanbul ve Kk Asyada75, Mslman halk ileErmeniler arasnda silahl atmalar vukuu bulmaya balad. Bu atmalarErzurum ehrinde ve baz dier yerlerde geni boyutlara ulat.76 Bu olaylarla

ilgili bilgilerin etkisi ile, Kafkas Ermenileri arasnda milliyetilik hareketi artt.Bunun sonucunda Kafkas Ermenileri, para, silah, mermi, iae ve gnlllertoplamaya baladlar. Bu gnlllerden kurulan silahl birlikler77 Ermenilereyardm etmek iin Trkiye snrlarna girme giriimlerinde bulundular. Trksnrna girmeye alan bu gnll birlikler, Trk snr kylerinin ahalisine akbir ekilde saldrdlar; polislere ve snr nbetilerine kar geldiler; cinayetlerilediler ve yamalamalarda bulundular.78

Bu sulara itirak eden kiiler, zaman gemeden mahkemeye verildiler vegereken cezay aldlar.

Yukarda bahsettiimiz Kafkaslardaki bu harekete, yerli din adamlar vekasabalarda grevli kiiler katlmlardr. Bu arada bu kiiler, Trk idarecileri ilemcadele eden Ermenilere yaplan bu yardmlar, Rus ynetiminin tasvip ettii

eklinde bir sylentiyi Ermeni halk ierisinde yaymlard.Yukarda bahsedilen olaylara katlm kiilerin cezalandrlmasndan sonra isekrsal kesimde yaayan Ermeni halk, sz konusu sylentilerin temelsiz olduunaikna olmu ve olduka sakinlemiti. Bununla birlikte, yaplan milliyetipropagandaya kar duyulan ilginin azalmas, Rus Ermenilerinin, mparatorluktopraklarna g eden Osmanl Ermenilerinin byk bir blmne maddi

75 Anadolu76 Bu dnemde Osmanl topraklarnda yaanan Ermeni olaylar, Ermeni Komiteleri tarafndan,propaganda yapmak ve Ermenileri Osmanlya kar isyana tevik etmek amacyla kartlyordu.Ermeni Komiteleri, nceden planlanan bu karklklar kartyor, daha sonra ise bu olaylar,zellikle Bat Avrupa kamuoyuna ve Kafkaslardaki Ermenilere, on binlerce OsmanlErmenilerinin, Trk ynetimi tarafndan katledildii ve Ermenilerin byk bir zulm altnda

yaad gibi yalan haberleri yanstyordu. Ermeni komitelerinin, bu gibi yalan haberleri dnyakamuoyuna duyurmalarnn nedeni ise Avrupallarn dikkatini Ermeni meselesinin zerineekmekti. Bk. ke, age., s.117.77 Baz Ermeni gnllleri, Miyutun Gajtani yani Birleik Ermenistan anlamna gelenErmenice M.G. harflerinin yazl olduu apolet tamaktaydlar. (Y.Muravyevin notu).78 Bu dnemde Trk snrlarna yaplan Ermeni saldrlarndan birisi de, Ermenistann zgrliin silahl mcadeleye inanm bir renci gurubu ile birlikte 100 civarnda silahlanmErmeninin, balarnda Sarkis Kukunyan isimli bir Ermeni olduu halde, 24 Eyll 1890 ylndaTrk ynetimine kar silahl atma iin snra gelmesi olaydr. Ancak Krtlerin atl birlikleri ve Trk dzenli birlikleri ile karlaan bu grup geri ekilmek zorunda kalmtr. Bk. Koar,age..,s.17.


17/22

Ermeni Komiteleri

Hnak ve Tanakstun

323

yardmda bulunmalarn salad. Trkiyeden g eden Ermeniler Erivan vilyeti ve Kars blgesinin eitli kylerine yerletirilmilerdi. Rusyaya g eden buErmenilerin says 1895 ylnn balarnda on bin kiiden fazlayd.

Bundan sonraki dnemde ise Ermeni milliyeti hareketi, genellikle Ermenientelektelleri, din adamlar ve renciler (kz,erkek) arasndan taraftar buldu.

Bu dnemde propagandaclar, milli ruhu ayakta tutmak iin Ermeni milliarklarn, eski Ermeni Krallnn haritalarn ve bu Krall tasvir edenresimlerle birlikte gnll silahl Ermeni birliklerinin resimlerini dedatyorlard.

1890l yllarda Hnak Cemiyetinin yneticileri Cenevreden Londrayagetiler ve burada yukarda belirtilen su unsuru ieren faaliyetlerine devamettiler. Ayn zamanda cemiyet yneticileri, Londrada bulunan Rus siyas

gmen evreleri ile ilikiler kurdular. Londrada bulunan Rus siyas gmenleriise Ermenilere, yeni bamsz devletlerin kurulmasnn zamannn geldiini;millet fark gzetmeden btn insanlarn, var olan toplumsal dzene karmcadele etmek iin sosyalizmin etrafnda birlemeleri gerektiini telkin etmeyebaladlar. Bu fikirler, ksa srede Bat Avrupa ve Rusyada yaayan, -sosyalistierikli yaynlara olan ilgilerini her yerde gsteren- Ermeniler arasnda yaylarakkabul grd. Rusyada da ihtilalci kiilerle yaknlamaya baladlar.

1893 ylnn ikinci yarsnda, ileri gelen Ermeni propagandaclardan bazlar,Amerika Birleik Devletlerine gittiler. Bu kiiler, Amerikada Rus gmenlerleyakn bir temas kurdular. Amerikada bulunan bu Rus gmenler ise, devletekar iledikleri sulardan ceza almamak iin Rusyadan kaan kiilerdi.

Amerikaya giden bu Ermeniler, burada bulunduklar srada, Amerikada yaayan

Ermenilerden para topladlar. Bu kiiler, para yardm toplarken, Ermenilere,toplanan bu yardmlarn Ermeni mill hareketi iin harcanaca eklinde biraklamada bulunuyorlard. Bakanln elinde olan bilgilere gre ise, Amerikadatoplanan bu paralar Rus ihtilalcileri iin toplanyordu. Zira Rus htilalcilerineolduka byk bir miktarda para gnderilmiti.

Rus ihtilalcileri ile yaknlaan Ermeni propagandaclar, son zamanlardaLondrada karlan devlet kart yaynlar, ran zerinden Rusyaya sokmayabaladlar.

Kafkaslarda hali hazrda yaplan tahkikatlar, Hnak Cemiyetinin Londradayaayan yneticilerinin inisiyatifiyle, cemiyetin, Rusyada merkez olmak zere,geen yl Tiflise yerletiini gstermektedir. Cemiyetin Tiflis ubesi, yukardabahsedilen propagandaclardan, kendi faaliyetlerini ynetmek iin aldklar

programda, Tiflis ubesinin, Osmanl Ermenilerini desteklemesi ve LondradanKafkaslara gelen Hnak yelerine verilen grevlerin yerine getirilmesindeyardmc olmas gerektii belirtilmektedir. Bununla birlikte, sz konusuprogramda cemiyet yneticileri, Tiflis ubesi ynetimine Kafkaslarn dieryerlerinde Hnak Cemiyetinin ubelerinin almasn ve zellikle Bakdeki iisnfna ilgi gsterilmesi tavsiye edilirken, Bak ii snfnn, Bat Avrupadakiii sorununun durumu hakknda bilgilendirilmesi istenmektedir.


18/22

Orhan DOAN

324

Sz konusu programn uygulanmasndan bir mddet getikten sonra Kars,Bak, Gmr ve ayn zamanda Erivan vilyetinin ve Kars blgesinin bazkasabalarnda gizli dernekler ortaya kmaya balad.

Ermeni milliyeti hareketi ierisinde bulunanlarn aranmas sonucunda veErmeni milliyeti hareketine ilikin yukarda belirtilen tahkikatlar neticesindeillegal yaynlar bulunmutur. Bu yaynlar incelendiinde, 1894-1895 yllarndaErmeniler arasnda, Ermeni i htilal Birlii ve Ermeni htilal Birlii79adnda iki yeni cemiyetin kurulduu anlalmaktadr.

Bu cemiyetlerden, grne gre Tifliste kurulmu olan ve faaliyet alann Trkiye Ermenistanna tamak isteyen Ermeni i htilal Birliininprogramnda ama olaraku grler yer almaktadr: Trk ve Ermeni htilalcipartilerinin birletirilmesi, btn insanl zgrle kavuturmak ve sosyalist

prensiplere dayal bir devlet dzeni kurmak. Cemiyetin yukarda bahsedilenamalarna ulamak iin kulland metotlar arasnda ise; ehirli ve kyllerin

vergi vermemesini te vik etmek ve terr faaliyetlerinde bulunmak olduubelirtilmektedir.

Ermeni htilal Birlii adndaki cemiyet ise stanbulda kurulmu80 veVenedikte temsilcileri bulunmaktadr. Cemiyetin baslan programnda; Ermenihtilal Birliinin amac, ihtilalci dncelerin yaygnlatrlmas; eitli yerlerdeihtilalci partilerin kurulmas ve bu partilerin faaliyetlerinin ynetilmesi yeralmaktadr.

Ermeni i htilal Birlii Cemiyetinin yayn organ, Brkselde baslan Krv(Kavga) gazetesidir. Kr v gazetesinin editrl Londradadr. Ermeni htilalBirlii Cemiyeti de ayn ekilde Droak81 isminde kendi gazetesini

kartmaktadr.Ermeni hareketi ierisinde bulunan baz kiilerin zerinde, bu kiilerin su

unsuru ieren faaliyetlerini kantlayan u maddi deliller bulunmutur:a) 24 Rus sosyalistinin imzasn tayan ve insan ileden karacak bir

beyanname. Bu beyannamenin sonunda ise u ierikte bir not dlmtr:Bizim, Rus Sosyalist htilal Partisine olan inancmz sapasalam kalmtr. Biz,hibir zaman Rusyadaki ynetim sistemini kabul etmeyeceiz ve her zamanRusyann can dman olarak kalacaz.

b) Ermeniler arasnda datlmas emredilen bir mektup. Mektubu yazan kii,sosyalist dncelerin propagandasnn yaplmasn; ayrca, Rus ve Osmanl

79 Tanakstun Partisi. Tanak kelimesi Ermenice tam olarak Tanak sutuyun olarak ifade edilir.Bu da federasyon anlamna gelir. Komitenin asl ad Ermeni ihtilal cemiyetleri ittifakdr.Tanakstun kelimesi ise Trkeye, ksa bir ekilde Tanak olarak gemitir. Bk. Hocaolu, age.,s.163-164.80 Raporda, Ermeni htilal Birlii yani Tanakstun Partisinin stanbulda kurulduubelirtilmektedir. Ancak, Tanakstun Partisinin Kafkaslarda kurulduu, konunun aratrmaclartarafndan genel kabul grm bir husustur. Bk. Uras, age., s.442; Hocaolu, age., s.163-164;Oganesyan, age., 79-80.81 Ermenice bayrak demektir. Bu gazete, komitenin dncelerini yanstan bir gazete olduundanTanak Komitesinin bir ad da Truak Komitesidir. Bk. Hocaolu, age., s.163-164.


19/22

Ermeni Komiteleri

Hnak ve Tanakstun

325

ynetimlerine kar ak bir ekilde isyan etmeye zorlamak iin son haddinekadar Trkiye ve Rusya Ermenilerine gzda verilmesini nasihat etmektedir.

Yukarda sz edilen tahkikatlar neticesinde, mparatorluun Ermeni halkarasnda bu gn de aktif bir ekilde silah satn alnp stoklanmaya devam edildiigzlenmektedir. 1895 ylnn yaznda Tula fabrikalarndan Ermeniler tarafndanolduka fazla miktarda silah alnarak Tebrize gnderilmitir.

Yukarda belirtilen veriler, Rus Ermenileri arasnda su unsuru ieren buhareketin devam ettiine tanklk etmektedir. Ayrca bu bilgiler nda, bupropagandann yneticileri, son yllarda siyas bamszln gereklemeyeceinianlayarak, mparatorlukta mevcut olan ihtilalci harekete yaknlatlar. Bununlabirlikte, eitli baarl faaliyetlerde ve ok sayda taraftar kazanmada, gizliErmeni cemiyetleri temsilcileri kendi gerek amalar olan milliyetilik fikirlerini

gizlemektedirler.nceden sadece bizim uluslararas ilikilerimiz iin nem arz eden Rus

Ermenileri arasnda gelien bu hareket, bugn iin nitelik deitirmi ve genelbir ihtilal istikametine girmitir. Bu nedenle mparatorluun mevcut devletdzeninin korunmas iin Ermeniler arasnda gelien bu hareketle zellikleilgilenilmesi gerekmektedir.

mzaAdalet Bakan MURAVYEV 82

SonuSonu olarak Rus Adalet Bakan Y. Muravyevin hazrlam olduu bu

raporun vermi olduu bilgiler deerlendirildiinde, bizim amzdan nemli

olan u hususlar dikkat ekicidir:Bakann ifadelerinden, Ermeni cemiyetlerinin zellikle 1877-1878 Trk-Russavandan sonra balattklar, Osmanl Ermenilerinin zulm grdeklindeki propaganda iin yaylan sylentilerin amacna ulat ve KafkasErmenilerinin rgtlenmesini ve ayrlk milliyeti duygular etrafndabirlemelerini salad anlalmaktadr.

Kafkaslara almak zere giden Osmanl Ermenilerine, buradaki Ermenilertarafndan radikal milliyeti dnceler dayatlarak, bu Ermeniler, Osmanlynetimi aleyhine propaganda yapmak zere eitilmilerdir.

Kafkas Ermenileri arasnda kurulan gnll birlikler daha 1890l yllarda Trk snrlarna saldrm ve buralarda cinayetler ileyerek yamalardabulunmulardr.

Kurulan Ermeni komitelerinin ortak amalarnn; Ermeniler arasnda millibirlii salamak ve bamsz bir Ermenistan kurmak olduu rapordan akaanlalmaktadr. Ayrca sz konusu raporda, Ermeni komitelerinin amalarnaulamak iin terr kullandklar da ifade edilmitir.

Ermenilerin, silah satn alarak stokladklar ak bir ekilde rapor edilmitir83.

82Rossiyskiy Gosudarstvenny storieskiy Arhiv (RGA), Fond: 1405 , Op.: 521 , Delo: 442,LL. 379-395.


20/22

Orhan DOAN

326

Raporda belirtilen nemli hususlardan birisi de, Ermenileri, Osmanl ve Rusynetimlerine kar isyana te vik etmek iin bizzat Ermeni halknn tedhiedilmesini salk veren mektuptur. Ayrca, komitelerin amalar arasnda,Ermenilerin vergi vermemesini salamak olduu da bu raporda belirtilmektedir.

Elbetteki, Ermeni komiteleri, Ermenileri tedhi ederek; onlar vergi vermemeye zorlayarak, devletle kar kar getirmek ve bunun neticesindeOsmanl Ermenilerini isyan ettirmek arzusu ierisindeydiler. Bu hususta Franszkonsolosu Kambonun u szleri olduka anlamldr: Ben veya benimtandm kiiler, Ermeni gmenlerle konutuumuz vakit, bu Ermenilerin birou, Trkler yznden deil, kendi terristlerinden katklar iin Rusyayageldiklerini sylemektedirler.84

Grld gibi, XIX. yzyln sonlarnda kurulan Ermeni cemiyetleri,

kurulduklar andan itibaren, Ermeni toplumunu, Osmanl Devleti ve Trk halkile kar karya getirmek iin ellerinden gelen her eyi yapmlardr. Sz konusuErmeni cemiyetleri, terr, tedhi, isyan vb. faaliyetler ierisine girerek, Ermenihalkn, bamsz bir byk Ermenistan hayalinin peinden srklemilerdir.XIX. yzyln sonunda balatlan bu zararl faaliyetler, zamanla baarya ulaacak

ve Osmanl Devleti ierisinde geni apl Ermeni isyanlar kmaya balayacaktr.zellikle Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesiyle de, Ermenicemiyetleri, tilaf Devletleri ile ibirlii yaparak, Osmanl snrlar ierisindeErmenilerin youn olarak bulunduklar her yerde isyanlar tertipleyeceklerdir. Buisyanlarn temel amac ise, tilaf devletlerine, Osmanlnn paralanmasndayardmc olmak ve sonu olarak Osmanl topraklarnda tilaf DevletlerinceErmenilere vaat edilen Ermenistan kurmakt. Ancak, I. Dnya Savanda

birok cephede savamak durumunda kalan Osmanl Devleti, zellikle KafkasCephesinde Ermenilerin kardklar bu isyanlara ve blgedeki Mslmanahalinin katledilmesi olaylarna daha fazla dayanamayarak sava blgesindekiErmenileri, 1915 ylnda karlan Sevk ve skn kanunu ile gney vilyetlere g

83 Ermenilerin silahlanmas bu dnemden sonra da srekli olarak devam etmitir. Nitekim, Vanisyanlarnn elebalarndan biri olan ve 1915 Ylnda Ruslarn ehri ele geirmesiyle Rus generalitarafndan Van valiliine atanan Aram ile Armyane i Voyna (Ermeniler ve Sava ) dergisininmuhabirinin yapm olduu bir rportaj bu konu asndan dikkat ekicidir. Bu rportajda Aram,35 yanda ve bekar olduunu syledikten sonra derginin muhabirine, yaadklarn anlatrkennce rana gittiini, oradan da 1908 ylnda Trkiyeye -Vana- getiini belirtmetedir. Daha sonraise Aram, 6000 bin tfek ve 1,5 milyon mermi toplayarak silahlandklarn bildirmektedir.Muhabirin, peki bu silahlar nerede saklyordunuz? sorusuna ise Aram: Ermenilerin kendi

deerli eyalarn sakladklar gizli dolaplar vardr. te bizim marangozlarmz da bizim iin bugizli dolaplardan yaptlar(Armyane i Boyna, S. 6, Austos 1916.) eklinde cevap vermektedir.Bu dnemde Anadoluya silah ve cephane sokmak olduka kolay bir hale gelmiti. Erzurum, Van, Bitlis, Siverek, Trabzon, Samsun, Adana, Mara ve baka bir ok ehirde silah datmmerkezleri bulunmaktayd. Komiteler bu silah ve mhimmat kutsal saylan kiliseler, manastrlarve mezarlklarda saklyorlard. Adanada yaanan olaylardan nce Ermenilerin, buraya, Kbrs veBeyruttan 13000 kadar silah sevkyat yaptklar resmi kaytlarda gemektedir. Episkopos Mueg,kylerde, kiliselerde Ermenilere, az yemelerini, mal varlklarn satarak silah satn almalarntlyor ve sadece bu ekilde zgrle kavuacaklarn ifade ediyordu. Erdal tler, TrkiyedeSosyalist Ermeniler ve Silahlanma Faaliyetleri, stanbul, 1995, s 48-49.84 V. L. Veliko, Kavkaz, Russkoye delo i mejduplemennye vopros, Baku, 1990, s.99.


21/22

Ermeni Komiteleri

Hnak ve Tanakstun

327

ettirmek zorunda kald. Bu sebeplerden dolay gerekleen bu g, Ermenikomiteleri ve tilaf Devletleri tarafndan bir propaganda unsuru halinegetirilmitir. Bu g, Dnya kamuoyuna, Ermenilerin Osmanl Hkmetitarafndan soykrma uratld eklinde yanstlm ve Osmanl Devletisoykrm suu ilemekle sulanmtr. Ancak, bu almamzda sunmayaaltmz Ermeni komiteleri ve bu komitelerin faaliyetleri ile ilgili bilgiler,Osmanl Devleti ierisinde gerekleen Ermeni olaylarnn gereksorumlularnn Ermeni komiteleri olduunu aka ortaya koymaktadr.

KAYNAKAARMAOLU, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914 ), Trk Tarih

Kurumu Yaynlar, Ankara, 2003.

Armyanskiy Vestnik, No: 44, Moskva, 1916.Armyane i Boyna, S. 6, Austos 1916.AYCI, Abdurrahman, Trk-Ermeni ilikilerinde gerekler, Ankara,

2000GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas,stanbul, Nisan 1988.GABOV, B., Danaki, Baku, 1990.GURKO-KRYAJN, V. A., Blijniy Vostok i Derjav, Moskva, 1924.HOCAOLU, Mehmet, Ariv Vesikalar yla Tarihte Ermeni Mezalimi

ve Ermeniler, Anda Datm, stanbul, 1976.KOA, Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Seluklulardan Beri Trk-

Ermeni likileri, Ankara, 1967.NALBAND AN, Louse, The Armenian Revolutionary Movement,

University Of California Pres, Berkeley and Los Angeles, 1963.HSEYN NAZIM PAA, Ermeni Olaylar Tarihi, C.I, (hz.: Necati

Akta vd.), T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl AriviDaire Bakanl Yayn Nu: 15, Ankara, 1998.

LTER, Erdal, Ermenistan Ad, Ermenilerin Menei ve TrkErmenilikileri Konusunda Tesbitler, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri,(Ed. dris BAL; Mustafa UFALI), Nobel Yayn Datm, Ankara, 2003, ss. 3 10.

, Trkiyede Sosyalist Ermeniler ve SilahlanmaFaaliyetleri, stanbul, 1995.

OGANESYAN, Eduard,Vek Borb, T. I, Mnhen- Moskva, 1991.KE, Mim Kemal, Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu, rfan

Yaynclk, stanbul, 2003.POGOSYAN, A. M., storiya Zeytuna ( 1409-1921), Yerevan, 1971.RAYEVNA, Koar Meri, Armano-Turetskie Obestvenno-

politieskie otnoeniya i Armanskiy Vopros v Kontse XIX-Naale XXVekov,Avtoreferat ,Yerevan, 1990.

ROSSYSK Y GOSUDARSTVENNIYSTORESK Y ARHV(RUS DEVLET TARH ARV),Fond:1405 , Op. : 521 , Delo :442, LL.379-395.


22/22

Orhan DOAN

328

SAKARYA, hsan vd., Belgelerle Ermeni sorunu, T.C. GenelkurmayAskeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Askeri Tarih Yaynlar, Ankara, 1992.

SARAY, Mehmet, Ermenistan ve Trk Ermeni likileri, AtatrkAratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2005.

SSL, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Yznc Yl niversitesiYayn No: 5, Ankara, 1990.

EHRL, Y. Atilla, Osmanl Devletinde htilalci Ermeni CemiyetlerininFaaliyetleri ve Osmanl Devletinin Ald Tedbirler, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, (Ed. dris BAL; Mustafa UFALI), Nobel Yayn Datm,

Ankara, 2003, ss. 253-265 TOLON, Ahmet Hurit, Birinci Dnya Sava Srasnda Taksim

Anlamalar ve Sevre Giden Yol, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar,

Ankara, 2004.TRKDO AN, Berna, 1915ten Gnmze Tehcir (Trk-Ermeni

likileri),stanbul, 2006.URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar,

stanbul, 1976.VELKO, V. L., Kavkaz, Russkoye Delo i Mejduplemennye Vopros,

Baku, 1990.

ermenİ komİtelerİ hinÇak ve taŞnaksÜtun

Documents