ermeni meselesi 1 - yusuf hikmet bayur - cumhuriyet kitap

8/14/2019 Ermeni Meselesi 1 - Yusuf Hikmet Bayur - Cumhuriyet Kitap

1/46

ERMEN MESELESI

Dizgi - Bask - Yaymlayan:Yenign Haber Ajans

Basn ve Yaynclk A..Haziran 1998

ERMEN MESELESIOrd. Prof. Dr.YUSUF HKMET BAYURCGAZETESNNOKURLARINA ARMAANIDIR.

NDEKLER

Giri 7

BRNC BLM

Osmanl Asyas'nn byk devletler arasnda paylalmas meselesi

I. OSMANLI ASYASI'NIN PAYLAILMASINADORU 11-17

Londra bar antlamasndan sonraki durum 11. -Osmanl hkmetinin istekleri 14. -lBalama Devletlerinin Durumundaki zellik 17.

II. PAYLAMA HAKKINDA BYK DEVLETLERNDNCELER 17-32

ngiltere ve Fransa'nn dnceleri 18. - Almanya'nn dnceleri 19. - Rus dnceleri 22. -Osmanl Asyas'nn paylalmas iinde ngiltere, Fransa, Rusya ve Almanya'nn karlkldurumlar 28.

KNC BLM

Ermeni meselesi ve Osmanl - Rus anlamas

1. ERMENLERN DURUMU 33-39Rusya'daki Ermenilerin durumu 35. - Osmanl-Ermeni sorununun geirdii safhalar 38.

II. BALKAN SAVAI SIRASINDA ERMEN SORUNUVE RUSYA 39-79

Mahzar sreti 42. - Avrupa'da Rusya'ya kar ilk kukularn uyanmas 50. - Almanya'nn daErmenileri kazanmaya kalkmas 64. - Avrupa durumunun Osmanl'daki tepkileri 65. - DouAnadolu'da baz olaylar 69.

III. BAB-I L'NN BR GRMYLEERMEN NN ULUSLARARASI BRSORUN OLMASI 80-105


2/46

Dou Anadolu hakkndaki Osmanl giriiminin gelimesi 90. - Yeni Ermeni gayretleri 101. -Osmanl hkmetinin Ermenilerle anlamaya almas 105.

IV. RUS HKMETNN OSMANLITEEBBSN RENNCE ALDII

SERT TAVIR 106-123

Rusya'nn tehdit edici bir tavr taknmas 110. - Rusya tutaca yolu tespit ediyor 117. -ngiltere'nin Dou Anadolu'ya jandarma subay gnderecei hakknda Osmanl'ya verdiiszden syrlmaya almas 119.

V. RUS DURUMU KARISINDA ALMANKUKUSU VE TRL HTRASLAR 123-128

Alman ihtiraslar 124. - Avusturya ihtiraslar 133

GR

nklap tarihimizin bu cildi bilhassa Osmanl Asyas'nn 1913 ve 1914 yllarnda, yani BirinciGenel Sava'n n gnnde byk devletler arasnda hemen tamamnn paylalmas sonucunudouran grme, anlama ve antlamalara ayrlmtr.Osmanl Tarihi'nin bu ksm bizde tamamyla ve her halde ilk genel savatan epey sonrayakadar Avrupa ve Amerika'da ksmen gizli kalm ve baz rical (ileri gelenler) ayr tutulursahemen hemen kimse tarafndan anlalmamtr.Bunun bizdeki sebeplerinin banda Osmanl ricalinin iin bir ksmn hi anlamam veanladklar ksm da halktan gizli tutmaya ok alm olmalar gelir. O devirde Trkegazeteler hkmetin tam basks altnda ve iktidarn kamilen (tamamen) elinde olduklar iin buite az ok muvaffak olunmas tabii idi. Mesela Dou ve Kuzeydou Anadolu iin Rusya ileyaplm olup Anadolu'nun adeta yarsn yabanclarn idaresi altna koyan anlamann halkanasl aldatc bir biimde aksettirilmi olduu aada gsterilmitir.ngiliz-Alman, Fransz- Alman ve ngiliz-talyan anlamalarnn da o an iin ekonomik, fakatilerisi iin siyasal birer blge edinmeye vard, byk devletlerin bu ilerle ilgilenmi ricalininyazlarndan aka grlr.Bylelikle byk devletler 1914 ylnda, nice atma ve savalara sebebiyet vermi olan nl''ark meselesi''ni fiilen zmlemi bulunuyorlard ve bu yzden bir genel savan kmasihtimali ortadan kalkmt, nk herkesin pay pek geni lde tespit edilmi olup; budevletler uygun grdkleri anda birbirleriyle uramaya, yani bir genel savaa lzum kalmadanelbirliiyle ve ierdeki Trk olmayan unsurlarn yardmyla Osmanl devletini siyasal ve askeribakmdan da paylamak iine giriebilirlerdi.Osmanl Asyas'nn bu az ok kesin biimde bllmesi iin byle ayrntl olarak ve btn

byk devletlerin itirakiyle anlamalar yaplmas tarihte ilk defa vaki oluyordu.zerinde bir anlamaya varlmam olan tek nemli blge stanbul-zmit-Edirne blgesi idi. Onuolduu gibi brakmak veya arada onun hakknda da bir anlamaya varmak imkn vard.Avrupa ricali arasnda Osmanl Devleti'nin lm tarihini az ok tespit edenler dahi vard.Ezcmle Alman Dileri Bakan Yagov, Berlin'deki ngiliz Bykelisi'ne bu devlete en iyi artlaraltnda yirmi yldan fazla mr vermediini sylemiti. Bu konuma Mart 1914'te yaplmt.Franszlarn Orta ve Dou Anadolu'da aldklar demiryollar imtiyaznn mddeti ise 30 yl idi.Genel olarak demiryolu imtiyazlarnn 99 yllk olduu dnlrse, bu ksa mddete amamakelden gelmez. Bunun sebebi kolay anlalr. Sz geen demiryollarnn bir ksm o zamanki Russiyasal blgesinin iindedir. Osmanl Asyas paylalnca Rusya ve Fransa'ya ait blgelerin kesinsurette ayrlmas gerekebilirdi. Buna gre 99 yllk imtiyaz istemek Rusya'ya, o demiryollarnngetikleri btn yerlerde tutunacam demek olurdu. Halbuki 30 yllk bir imtiyaz almakOsmanl Devleti'nin beklenilen yklmasn mteakip yeni bir anlamaya hazrm manasn

tard. Bu olay 1914 ylnda Fransa'nn Osmanl Devleti'ne en ok 30 yl mr verdiine maddibir delildi.


3/46

Osmanl ricalinin bu anlamalarn gerekten bir blme olduunu anladklarna dair belgeyoktur. Osmanl hkmeti ise mzakerelerin birouna itirak etmi ve kendini ilgilendirenleriniimzalamt.Ancak aydnlar arasnda hafif de olsa baz sezmeler vard ve bunlar aa vurulmutu. Buna veo devirde Trk olanlarla olmayanlar arasndaki farka rnek olarak Trk Yurdu dergisinin C. V.(Yl 1329/1913 S. 1007) ''Matbuat'' balkl u ac yazs gsterilebilir:

''stanbul'da kan gazetelerin Frenke, Rumca, Ermenice, Yahudice yahut Trke olmasnagre hrriyet-i kelmiyye dereceleri deiir. Baka memleketlerdekinin aksine olarak bizde enok hrriyet-i kelamiyyeye malik matbuat yabanclarn elinde olan matbuattr! arkn mehurmisafirperverlii bittabi bunu iktiza ettirir (gerektirir)... Trke olmayan Osmanl matbuat, yaniRum, Ermeni ve Yahudi vatandalarmzn cerideleri, (gazeteleri) Frenklerinkinden sonra gelir;fakat onlarn da serbestlikleri bizim zavall Trk matbuatndan kat kat fazladr. Merutiyettensonra, vaka msavat ilan olundu ise de adalet kanunu icab, eski teba-perverlik bu kadar olsundevam etmemeli midir?''Muharebe kesileliden beri ngilizler, Ruslar, Almanlar, Franszlar arasnda, onlarla bizimaramzda bir hayli iktisadi, siyasi mkalemeler, musahabeler olup duruyor. Bizim Trkegndelikler bu husus hakknda pek de yazp izmediler. Lakin Ermeni arkadalarmz dahacesur davrandlar; mesela 2 Terin-i evvel Rumi 1913 tarihli ''Azadmard'', aaya naklettiimizharitay basm ve stne yle yazmt: ''Asya'y Osmani dahilinde demiryollarna mteallik

nufuz- iktisadi daireleri... Acaba bu denilen eylerin asl, fasl var m?..Trk Yurdu dergisinde kan bu yaz btn bir devrin durumunu iyice gsterir.Bu paylama iinin Avrupa'da geni akisleri olmasna ve bu hususta bol yayn yaplmasnazaman msaade etmemitir, nk mesela ngiliz-Alman anlamas 15 Haziran'da yaplm,fakat 28 Haziran'da Avusturya veliaht ldrlm ve ilk Genel Sava'n balamasna vesileveren olaylar zinciri harekete gemitir.Sava srasnda ise yeni paylama tasarlar ortaya kacak, arlk Rusyas knce bunlardeiecek, Sevr Antlamas yaplacak sonra o da bozulacak ve Lozan Antlamas'yla bumeselenin Anadolu'nun Trk illerini ilgilendiren ksm ortadan kalkacaktr.Birinci Genel Sava'tan nce yaplm olan bu paylama zerinde durmu olan yazarlarnbalcalar kaynaklar arasnda andmz H. N. Howard ile J. Pichon'dur. Birincisi bu ie 8-10 veikincisi 30-40 sahife ayrmtr.Dolaysyla burada henz geni lde ele alnp tedvin edilmemi (dzenlenmemi) bir konudaayrntl olarak ve ilgili devletlerin resmi belge yaymlarna dayanarak ilk defa bir eser ortayakoymu oluyoruz. Grlebilecek eksik ve yanllarmz bu bakmdan mazur saylmaldr.

BRNC BLM

OSMANLI ASYASI'NIN BYK DEVLETLER ARASINDA PAYLAILMASI MESELES

I. OSMANLI ASYASI'NINPAYLAILMASINA DORU

LONDRA BARI ANTLAMASI'NDANSONRAK DURUM

30 Mays 1913'te Londra'da Osmanl Devleti ile Balkanl balaklar arasnda imzalanm (1)olan bar antlamas Enos-Midya snn (izgisinin) tesinde kalan btn yerleri Osmanl'danayrp, Arnavutluk ayral, (dnda) Balkanllara vermekte ve Ege adalarnn durumunun daOsmanl aleyhinde zleceini gstermekte idi.Bu akibet gereklemeden nce dahi, baka ve daha nemli bir mesele ortaya kmbulunuyordu.tihalar her halde Balkan devletlerininkinden az olmayan byk devletler de bu kapmadabirer hisse almayacaklar myd? Yani Osmanl mparatorluu'nun Asya'daki lkeleri depaylalmayacak myd? Bundan baka ilerinden biri, mesela Balkan balamasn yaptrm veBalkanllar Osmanl zerine saldrtm olan Rusya, herhangi bir bahane ile Osmanl

mparatorluu'ndan bir para kapacak olursa br byk devletler de elleri bo kalmamak iinbirer pay kapmaya kalkmayacaklar myd? Ve nceden hazrlanm bir paylama tasarsbulunmad takdirde byle bir kapma bir genel sava dourmaz myd? Bu gibi dnce ve


4/46

kayglardan doan meseleler nceleri pek aa vurulmayarak gizlice zihinleri igal edecek vesonra aktan aa ilk safhaya geecektir.Buna Osmanl lkesindeki Trk olmayan uluslar ve bilhassa Arap ve Ermeniler arasndakikaynamalar eklenince bu devletin durumu daha da arlaacaktr.Esasen Osmanl lkelerini paylamak dnce ve istekleri daima mevcut olup kh uyku halindebulunmakta, kh canlanmakta idi. Osmanl hkmeti ise, tam bir anlayszlkla, bunlar

canlandrmakta nemli bir rol oynayacaktr; nk o, bilhassa iki devlete, ngiltere veAlmanya'ya dayanarak ve onlardan getirtecei uzmanlara olaanst yetkiler vererek kendinibr devletlerin ihtiraslarndan koruyabileceini sanacaktr. Halbuki i tersine bir istikametalacak ve br byk devletler de birer pay almaya kalknca genel bir paylamann temelleriatlm olacaktr.Osmanl devlet adamlarnn, bilhassa Sadrazam Mahmud evket Paa ile Tal'at ve Halil Beylerinen byk anlayszlk ve yanllar, mesela ngiltere'ye, corafi durumu dolaysyla kesin olarakmessir olamayaca bir blgede, Dou Anadolu blgesinde, stn bir durum salamakla, onunbu ie tamah ederek 1907'den beri resmen dostu ve anla olan Rusya ile bozumay gzealacan sanm olmalardr.Osmanl hkmetinin byle bir ie giriirken gremedii, fakat orta apta herhangi bir devletadamnn grmekle grevli bulunduu yn u idi: ngilizler'i kendi Kafkas snrlar zerindestn bir durumda grmek istemeyecek olan Rusya'nn o blgede bizzat kendisi iin stn bir

durum elde etmeye kalkmasnn, Almanya'ya kar Rus dostluuna muhta olan ngiltere'ninbunu nlemek iin Rusya ile ataca yerde kendisinin de ve tabiatyla br byk devletlerinde kendi ilerine gelen yerlerde birer blge salamalarnn nlenilmez bir ey olaca!Bunu takdir edemeyen Osmanl hkmeti ilerde Ermeniler'e ait olan ikinci blmdegreceimiz gibi kendi eliyle ve bavurmalaryla bu facial olaylar zincirini hareketegeirecektir.Bilindii gibi yeni yerler ele geirmek iinde smrgeci byk devletler baz esaslar gzetir vekendileri lehinde bir ''hak'' kavram ileri srerler. Onlarn sayg gsterdikleri esaslarn balcalarunlardr:a) Bir byk devlet bir yerde bir ey kaparsa brlerinin eli bo kalmamak ''hakk'' vardr.b) Herkesin pay arasnda az ok bir denklik olmas bu ''hakk'n gereidir.c) Devletlerin her biri ''hakk'n corafya bakmndan, kendisine en elverili yerde almaldr.d) Byk devletlerin bu paylama iinde birbirlerine kar baskn biiminde davranmayaraknceden anlamalar yapmalar ve bylelikle bar iin tehlikeli gerginlikler domasnnlemeleri faydaldr.e) Bu devletler, aralarndaki paylama anlamalarn, elden geldii kadar rtl bir biimde,kendisinden pay koparlan devlete, yani megul olduumuz konuya gre Osmanl Devleti'ne,kabul ettirmi olmalar ve bu pay tekil eden yerlerde imkn dairesinde yalnz kendilerinindemiryolu, maden ve saire imtiyaz almalar az ok usuldendir.Hatrlattmz bu usuller XIX. yzyln son ve XX. yzyln balarnda olgunlatrlmtr.Paylama ii bu suretle byk devletler arasnda varlan anlamalarla olgun bir durumageldikten sonra ilgililerden biri harekete geer ve keyfiyet beklenilen sonuca ulatrlr, yaniherkes payn alr.Bosna-Hersek, Msr, Trablus-Garp, Fas ve ran ileri, trl derecelerden bu kabil bir diplomatikfaaliyetten sonra bilinen biimleri almtr.

Bu ynleri hatrlattktan sonra Osmanl Asyas'nn paylalmas dnce ve isteklerinin ilkbelirtilerini arayalm.5 Aralk 1912'de, yani, belki srf bir tesadf eseri olmayarak, l Balama'nn (Almanya,Avusturya, talya) yenilendii gn, oktan beri benimsedii Suriye'de baz ngilizpropagandaclarnn dolamasndan kukulanan Fransz hkmetini teskin ve tatmin etmek iinngiltere Dileri Bakan Sr Edvard Grey (Sir Edward Grey) Londra'daki Fransz Bykelisi PolKambon'a (Paul Canbon) ngiltere'nin Suriye'de gz olmadn anlatr. Bu mesele, Arapmeselesi incelenirken ayrntl olarak grlecektir. Ancak burada unu diyelim ki bu konumaFransa'ya Suriye'de zel bir durum tanmaya varyordu.Fakat Osmanl Asyas'nn byk devletler arasnda paylalmas meselesi ubat 1913'te eskiSadrazam Hakk Paa ile yine eski Maliye Nazr Cavid Bey'in Londra, Paris ve Berlin'e memuredilmelerinden ve Mays 1913 ortalarnda Osmanl hkmetinin ngiltere'den birok uzmanistediinin Rusya'ca duyulmasndan sonra belirli bir biim alacaktr.

OSMANLI HKMETNN STEKLER


5/46

Osmanl hkmetinin Fransa ve ngiltere'ye bavurmak ve bu lkelerin bykelilerinekatlmak zere oralara ayrca mzakereci olarak Cavid Bey ve Hakk Paa gibi iki kiiyigndermekle gtt amalar unlard:a) Ad geen her iki byk devletten Osmanl gmrklerinin arttrlmas, baz nesnelerintekelletirilmesi ve genel olarak Osmanl mparatorluu'nun tabi olduu kapitlasyon usulnnhafifletirilmesi.

b) Fransa'dan ayrca istenilen ve byk bir tela iinde beklenilen yn, Paris borsasndanborlanabilmek ve hi olmazsa bu lkeden ve ona tabi kurumlardan acele avans paraalabilmek izni idi. Baka bir lkeden para bulmak midi yok gibiydi. Bunu Almanlarn dahisylemi olduklarn Cemal Paa, Hatrat'nda yazar. Osmanl hkmeti ise hem durumun icab,hem de kendi aczi dolaysyla dardan para bulmadka ne asayii korumak, ne de iktidarmevkiinde tutunmak imknlarna malik deildi.c) Yine Fransa'dan beklenilen baka bir yn de gmrk, tekel ve kapitlasyonlarla ilgili ilerinOsmanl lehinde zlmesine ve Dou Anadolu'da demiryollar yaplmasna ar engellerkarlmamas iin Rusya nezdinde tavassutta bulunmas idi.d) ngiltere'den istenilen balca yn daha ok nemli, derin ve naziktir. Osmanl EvrakHazinesi'nde bunu aydnlatan belgelere rastlamadk; ancak yaymlanm olan Alman belgeleriarasnda stanbul'daki Alman byk-elisi fon Vangenhaym'n (von Wangenheim) 26 Nisan, 17ve 21 Mays 1913 tarihli raporu bu yn iyice aydnlatr.(2) Aadaki haiyede (dipnotta)

grld gibi bu raporlar az sonra Ermeni meselesine ait olan II. blmn 2. ve 5. ksmlarnakonulmulardr. Haiyedeki ayrntlara bakarak bunlar bulmak kolay olur. Onlarn ikinci blmekonulmasnn sebebi Osmanl Asyas'nn paylalmas hareketinin balangc, Bab- li'ninkuvvetli bir Ermeni aznl bulunan Dou Anadolu'ya ngiliz subay ve iyarlar (memurlar)getirtmek karar zerine Rusya'nn kukulanmas ve orasn kendi blgesi saydn ilana varanbir durum alm olmasdr.ngiltere'den beklenildiine yukarda iaret ettiimiz nazik yn bu devletin Osmanl devletininkorunulmas ve kalkndrlmas ilerini ele almas ve bu uurda Almanya ile ibirlii yapmasdr.Byle bir yola girmenin ngiltere iin Rusya ve belki de Fransa ile bozumak sonucunudourabilecei, halbuki Londra hkmeti genel siyasasn 1902'den beri Fransz ve 1907'denberi de Rus dostluu zerine kurmu bulunduuna gre Osmanl'nn hatr ve ondansalayabilecei menfaatler uuruna bu yoldan ayrlmayaca, bunu denemeye kalkmann biletehlikeli tepkilere yol aabilecei ynleri o zamann basit dnceli Osmanl ricalinin aklndanbile gememitir.e) Osmanl hkmetinin bir dncesi de ngiltere ve az ok da Fransa ile kendi arasnda nekadar przl mesele varsa bunlar zmlemektir. Bu zmleme ii ise batan baa Bab- lialeyhine ve ad geen iki devlet lehine olacaktr.f) Sonda ngiltere ile Fransa iin de Almanya ve Rusya iin olaca gibi ''alma alan'' adverilecek olan birer nfuz blgesi ayrlacak ve bu blgelerin her birinde onunla ilgili bykdevlete birok bakmdan stn bir durum salanlacaktr. Bu byk devletler, bu blgeleriileride Osmanl Asyas fiilen paylalaca srada, kendi paylar saymak dncesindedirler.L BALAMA DEVLETLERNNDURUMUNDAK ZELLK

Osmanl hkmetinin gmrkleri arttrmak, baz maddeleri tekelletirmek ve daha genel olarak

kapitlasyonlar hafifletmek iin yapt uralar karsnda Almanya, Avusturya ve talya'nnzel bir durumlar vard. Almanya, ksmen 26 Austos 1890 Osmanl- Alman antlamasyla,Avusturya-Macaristan, Bosna-Hersek'in ilhak zerine yaplan mzakerelerde (1909) vetalya'da Trablus- Garp Sava'n bitiren Ui Antlamas'yla (1912) kapitlasyonlarnhafifletilmesini kabul etmi idiler; ancak Osmanl hkmetinin bu ynden faydalanabilmesi iinayn eyin br byk devletce de kabul edilmesi gerekiyordu.Dolaysyla bu kabil iler iin l Balama devletleri ile grmelerde bulunmakgerekmeyecektir.

II. PAYLAMA HAKKINDA BYKDEVLETLERN DNCELER

Osmanl devletini ykmak ve bunun sonunda ondan pay koparmak iinde corafi durum ve

Osmanl lkelerine bitiiklik veya yaknlk bakmndan birinci derecede tesir yapabilecekdurumda olan iki byk devlet vard: Rusya ve ngiltere. Onlardan daha az nemde; tesirdebulunabilecek durumda olmakla birlikte bu iki devleti paylamaya kkrtmak veya onlar bu ie


6/46

girimekten al koymaya almak yolu ile isteklerini geni lde elde edebilecek gte olaniki devlet de Fransa ile Almanya idi. Avusturya ile talya'ya gelince, bunlar kendi balaklarolan Almanya'ya ve talya, bundan baka, kendisini kazanmak iine ok nem veren ngiltereve Fransa'ya bavurarak ve onlar nezdindeki nfuzunu kullanarak bu ite az da olsa bir tesiryapabilirdi.1913 ylnda ngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya hkmetleri Osmanl Asyas'nn fiili ve kesin

biimde paylalmasna kardrlar. Bununla birlikte Osmanl Devleti'nin artk kendinitoparlayabileceine inanmadklar iin bu iin er ge gerekleeceini de dnmektedirler;ancak bunu elden geldii kadar geciktirmeyi uygun bulmaktadrlar.

NGLTERE VE FRANSA'NIN DNCELER

ngiltere ve Fransa'y paylama iine atlmaktan kandran balca ynler unlardr:a) Paylama olursa Rusya'y stanbul ve Boazlar almaktan alkoymak imknsz gibidir. Rusya,her ne kadar onlarn dostu ve bada ise de Boazlar gibi zorlanmas imknsz denecekkadar g bir sse dayanan bir Rus donanmasnn Akdeniz'de bulunmas ve gereinde Hind vein yollarn tehdit edebilecek bir durumda olmas ilerine gelmemektedir.b) Paylamada Almanya'nn bir pay almamas imkn yoktur. Bylelikle o da bir Akdeniz devletiolacak ve keza Hind ve in yollar zerinde sler elde edip tehdidini duyurabilecek bir duruma

gemi bulunacaktr. Fransz Dileri Bakanl'nca 11 Mays 1913'te kaleme alnm bir notta(3) Almanya'nn Akdeniz'de sler elde etmesi ihtimalinden yalnz Fransa ve ngiltere'nin deilhatta talya'nn dahi kayglanaca yazldr. ngiltere ve Fransa, Osmanl Asyas'nnpaylalmasndan kendilerine decek pay, bu paylama yznden doacak olan yeni Rus veAlman tehlikelerini gze aldracak deerde saymamaktadrlar.

ALMANYA'NIN DNCELER

Almanya'da o srada fiili ve kesin paylamann aleyhindedir. Bunun sebepleri trl Almanbelgelerinde grlr.a) Viyana'daki Alman Bykelisi fon irki (von Tschirsky), paylama meselesi hakkndaAvusturya Dileri Bakanna -alm olduu ynerge gereince- yapt beyanatn sonundaunlar da der (4):''Bu frsattan faydalanarak Asya Trkiyesi'nin idamesini, bilhassa memleketin mali bakmdanzaafa dmesini istemediimizden dolay, bizim de iddetle arzu ettiimizi tekit ettim(steledim).Grld gibi Almanya da o srada Osmanl Asyas'nn paylalmasndan ve Alman payn eldeetmek iin gze alnmas gereken byk masraflardan kanmaktadr.Bu yn kolayca anlalr. Almanya'nn genel mali durumu bir yana braklsa dahi, mesela FransaSuriye'yi igal etmek iin Tulon ve Marsilya gibi Akdeniz s ve limanlarndan, ngiltere'deArabistan ve Irak'a el koymak iin Msr ve Hindistan'daki s ve limanlardan hareketegeebilirlerdi. Halbuki Almanya, Mersin ve skenderun'u almak iin ta Kuzey Denizi'nden yanibirka, hatta birok misli, uzak yerlerden hareket etmek mecburiyetinde idi.b) Almanya'nn paylama iinin o srada ortaya kmasndan kanmasn gerektiren dahabirka sebep de stanbul'daki Alman Bykelisi fon Vangenhaym'in (von Wangenheim) metni

ileride grlecek olan 21 Mays 1913 tarihli bir raporunda (5) saylmaktadr. Onun buradakikonumuzu ilgilendiren ksmlarnn zeti aadadr:1) Almanya'nn Msr'a yakn bir yere yerlemesi onu, o srada kendisi iin ok uygunsuz artlariinde ngiltere ile arpmaya gtrebilir.2) Almanya o srada Anadolu'ya yerlemeye hazrlanm bir durumda deildir; hatta Rusya,Fransa ve ngiltere gibi ve onlar derecesinde belirli bir menfaat blgesine bile malik deildir.3) Almanya'nn Osmanl lkesi iindeki okul, hastane ve benzer kurumlar ngiltere veFransa'nnkilere nispeten azdr ve o derece kk salm deildir. Bilhassa Almanya'nn gzdikebilecei Alman demiryollar blgesinde (Eskiehir, Ankara, Konya vs.) bunlar yok denecekkadar az ve nemsizdirler; yani Almanya, Anadolu ve Badad demiryollarnn getikleriyerlerde Rusya'nn Dou Anadolu'da, Fransa'nn Suriye'de ve ngiltere'nin Gney Irak ve trlArap illerinde yapm olduklar gibi kaleyi ieriden fethedebilecek derecede para, propaganda,okul, hastane ve bunlara benzer vastalarla henz almamtr ve taraftar ve adam

kazanmamtr.


7/46

Bu ayrntlardan anlalan udur ki o srada Almanya, Osmanl Trkiyesi'nin paylalmas iindengiltere ve Fransa'dan da daha ekingendir ve paylamay geciktirmek iin iddetli bir tavrtaknmaya dahi hazrdr.Bykeli fon Vangenhaym'n 7 Mays 1914 tarihiyle stanbul'dan Alman Dileri Bakannagndermi olduu zel mektup ve ona bal belgeden aldmz paralar bu ite Alman veOsmanl devlet adamlarnn dncelerini gsterir (6). Sz geen mektubun nc blei

(ksm) yle balar:''Trkiye'nin adeta pamuk ierisine sarlmas icap ettiine (clzlam olduuna) dair olannokta-i nazarnza itirak ediyorum. Trkiye son harplerden sonra dinlenmek ve slahat tatbiketmek iin istirahata muhtatr. Fakat Trkiye'nin istikbali, bu slahattan ziyade, Trkiye'ninmelhuz (dnlen) bir taksiminde bizim mesele haricinde tutulmamza msaade etmemizetabidir.Trkiye topraklarndan herhangi bir yerin igaline Almanya'nn Kilikya'y igalle mukabeleedeceinden emin olduka hibir devlet bir Trk topran igale cret edemeyecektir.Devletler nezdinde niyetimizin ciddiyeti hakknda en ufak bir phe hasl olursa ve bu noktadaen kk bir zaaf gsterirsek, bence Trkiye'nin mukadderat taayyn etmi (belli olmu) olur.Byk bir devletin Trkiye'ye hcumu takdirinde Almanya'nn mdahalesi meselesinindevletleri dndrd, buradaki btn meslektalarmn szlerinden aka anlalmaktadr.''Anlan bu mektuba ek olup ''stanbul Bykelisi Baron fon Vangenhaym'n notlar'' baln ve

9 Mays 1914 tarihini tayan belgenin ilk bleinin sonu yledir:''Almanya, Kk Asya meselesinde mevzubahis olmazdan nce Trkiye'nin taksimi, ngiltere,Fransa ve Rusya tarafndan mkerrer defalar mzakere edilmi, fakat kabili hal olmayan birmesele olarak daima geriye braklmt. Almanya'nn, Kk Asya'ya bigne kalamayacanadair beyanat zerine vaziyet daha kark bir ekil almtr. Bizim taksime itirakimizin neticesi,Almanya'nn, ngiltere'nin hi houna gitmeyecek surette Akdeniz'e yerlemesi ve RuslarnKaradeniz'le Hazar Denizi arasndaki mevkiine, yani Rus mparatorluu'nun en hassasnoktalarndan birine, Alman askerleri ile hcum etmesi iin istinatgh (dayanak noktas) tekiledecek bir sahaya kk salmas olacaktr. Von Giers (Rus Bykelisi) burada, Rusya'nnTrkiye'ye kar ald durumun deimesini, Almanlarn Kk Asya'ya yerlemeyiistemelerinden doan endie ile aktan aa izah etmektedir. Bu mnasebetle, bundan bir ikign evvel sadrazam bana dedi ki: 'Almanya, kendisinin Kk Asya'da mesele haricindetutulmasna msaade etmeyeceini beyan etmekle Trkiye'ye yapt hizmet kadar byk birhizmeti hibir zaman yapmamtr. Her ne kadar Almanlarn bir menfaat mntkas talep etmesi,vatandalarna ilk gnlerde naho bir tesir yapm idiyse de, bugn kendisi ve mesaiarkadalar gryorlar ki bu, byk devletlerin taksimi arzularna kar yegne garantidir.Hakikaten de -Alman noktai nazar deimemek artyla- Trkiye, byk bir devletin KkAsya'ya savletinden (saldrsndan), ancak o devletin mensup olduu grup bir cihan harbinesebebiyet vermeye karar verdii takdirde, korkabilir.''

RUS DNCELER

Osmanl Asyas'nn paylalmas iindeki Rus dncelerine gelelim, Yaymlanm olan Rusbelgelerinden bunlarn seyrini kovalamak kolaydr (7).1912 sonbaharnda stanbul, Bulgar tehdidi altna girer girmez, Rus Bahriye Nezareti'ni tela

alr. Bu mnasebetle Rus deniz uzmanlarndan Nemitz ve Deniz Genelkurmay Bakan PrensLieven, 25 Kasm 1912 tarihiyle birer rapor hazrladlar. Burada ksaca hatrlatalm:Birinci rapor - daha sonra 1914 - 18 Genel sava srasnda, Rusya, Fransa ve ngiltere arasndayaplacak olan gizli antlamalarla teyit edilecei vehile - stanbul ile Trakya ve Anadolu'daBoazlarn ve Marmara denizinin her iki kysnda birtakm yerlerin Rusya'ya gemesiniistemektedir.kinci rapor daha mulldr ve Anadolu ve Balkan yarmadalaryla Girit dahil, btn EgeDenizi Adalarnn Rusya'ya gemesini istemektedir.Bu istekteki arl rtmek ve onun gereklemesini kolaylatracak admlar atm olmak iinolacak, baz Rus deniz uzmanlar Osmanl hkmetinden Rus donanmas iin Akdeniz'e serbestgei ve Boazlarda deniz sleri kurmak hakkn salamasn istemektedirler.Bu gibi byk amalara o srada var olan deniz kuvvetleriyle erimek kabil olmayacandanRus Deniz Bakan Amiral Gregorovi'le Genelkurmay Bakan Prens Lieven, 22 Kasm 1913

tarihiyle (4 Ocak 1914) donanmann gcnn arttrlmas ve onun saldrgan bir biimesokulmas iin ar'a bir rapor sunarlar. ar bu dnceleri 30 Kasm'da (12 Ocak 1914) tasvibeder. Bu rapora gre Karadeniz'de sekiz ve Baltk Denizi'nde de, Ege Denizi'nde giriilecek


8/46

deniz hareketlerine katlabilmek zere 12 byk sava (saff- harp) gemisinin ve bunlarngerektirdii say ve boyda daha kk sava gemilerinin yaptrlmas gerekmektedir.1913 yaznda yaplan hesaplara gre, Rusya'nn yukarda anlan ihtiraslarngerekletirebilecek gte bir donanmaya sahip olabilmesi iin 1917-1919 yllarn beklemekgerekecektir.Rus denizcilerinin zihniyetini gstermesi bakmndan bu cildin II. ksmnda da hatrlatm

olduumuz u olay nakledeceiz:15 Haziran 1913'te Rus deniz bakan stanbul dolaylarnda ve Karadeniz Boaz yaknlarndaOsmanl maliyesince baz yerlerin (Abraham Paa korusu olmal) satla karldn duyunca''sava iin donanmann baz sevklceyi hareketlerini hazrlatmak zere'' oralar satn almakkaygusuna der ve babakanlktan bu i iin denek ister (8).Ancak daha 1913 ilkbaharnda, Rus ihtiraslarnn hangi istikamette tatminine allacaynnde tereddt ediyor grnen Rus Dileri Bakanl, Mays 1913 ortalarnda Osmanlhkmetinin Dou Anadolu illerinde slahat yapmak iin ngiliz iyar ve jandarma subaylarkullanmaya karar verdiini renince gzn o yne evirecek, orasn kendi z menfaatblgesi durumuna sokacak ve onun bu davran byk devletler arasnda genel paylamatasarlarnn ortaya kp anlamalara balanmasn gerektirecektir.in byle olmas tabii grlmelidir; nk hibir devlet, corafi durum bakmndan, Rusya'nnDou Anadolu'daki ihtiraslarnn karsna dikilecek bir durumda deildir; bunu yapmak iin bir

genel sava gze alarak dorudan doruya Rusya'ya atmak gerekirdi. Bu yn gzealnamadndan her byk devlet, kendine bir pay ayrtp Rus'un da Dou Anadolu'daistediini yapmasna gz yummay daha uygun grr; iin makulu da bu idi.Eer Rusya, ihtiraslarn stanbul ve Boazlar tarafna evirseydi kimseye ayn deerde bir payvermek kabil olmayacandan paylama anlamalar yerine byk devletler arasnda etin birgerginlik olurdu.Her ne ise 17 Haziran 1913'te, yani ngiltere'nin Dou Anadolu'ya subay ve iyar gndermekkararndan vazgemeye koyulduu srada Rus Dileri Bakan Sazanof, zel Kalem MdrBaron illing vastasyla Rus Deniz Bakanl'na, Boazlarn ancak bir Avrupa genel veya byksava sonunda Rusya'ya salanlmasnn dnldn bildirir.6 Aralk (23 Kasm) 1913'te Sazanof, Rus Dileri Bakanl'nn grlerini bildiren bir raporuar'a sunar. O srada aada Ermeni meselesine ait olan ikinci blmde (X. ksm) grleceigibi, Dou Anadolu slahat iin Almanya ile Rusya, Bab- li'ye ortaklaa bir nermedebulunmular, yani ona kar birlemilerdir: ngiltere ve Fransa da bu nermenin kabul iinOsmanl'ya tlerde bulunmaktadr; keza Osmanl Asyas'nn alma blgelerine ayrlmasnaait anlamalarn nemli bir ksm imzalanmtr. zet olarak Rusya dahil, btn byk devletlerBalkan Sava'ndan nasl faydalanacaklarn tespit etmi bulunmaktadrlar.Raporun balca noktalar aadadr (9):a) Osmanl mparatorluu'nun uzun zaman yaayabilmesi phelidir.b) Rusya bu srada bara muhtatr.c) Boazlar iin yaplmas gereken eyler ve onlar urunda bir sava gze almann doru olupolmayaca yn tartma konusu olabilirse de eer anlan blgede bugnk durum deiecekolursa Boazlar sorununun Rus grne gre zlmesi zarureti tartma kabul etmez biryndr.d) Gszl dolaysyla Rus menfaatlarn inemeye yreklenmeyecek olan bir Trkiye'nin

Boazlar elinde bulundurmas, onlarn bu srada savunmas ynn Rusya bakmndan az okkabule deer bir biimde zmlemektedir. Osmanl ynetiminin ktl de oradakiHristiyanlarn Rusya'ya eyginliini (yatknln) gerektirmektedir; yani Osmanl'ya karRusya'ya ayrca bir silah vermektedir.e) Ancak Boazlarn daha gl bir devletin eline gemesi btn Gney Rusya'nn tutumsal(ekonomik) hayatnn o devlete tabi olmas demektir. Trablusgarp Sava srasnda Boazlarnksa bir zaman iin kapal kalmas Rus tecimine (ticaretine) pek ar zararlar vermitir.f) Boazlar ele geirecek olan Trkiye'den baka herhangi bir devlet, byk devlet olmasadahi Rusya iin bir tehlikedir, Boazlarn silahszlandrlmas manaszdr ve Rusya'y tatminedemez. Balkan Sava srasnda ise Bulgaristan aktan aa stanbul'u ele geirmekistemitir.g) Rusya, Karadeniz'de ok gszdr. Hatta 1914-16 devresinde Osmanl donanmas,Karadeniz Rus donanmasndan stn bulunacaktr; dolaysyla denizcilerimizin istedikleri gibi

donanmamzn gcn arttrmalyz.


9/46

h) Bu srada Osmanl mparatorluu'nun dalmas bizim menfaatimize uymaz; bu iigeciktirmeye almalyz. Boazlar meselesi ancak byk bir karmaklk srasnda ortayakabilir.ar, Sazanof'un bu raporunu 10 Aralk 1913'te tasvip eder.Grld gibi Rusya dahi ngiltere, Fransa ve Almanya gibi Osmanl mparatorluu'nundalmasn ve kesin ve fiili olarak paylalmasn o anda istememektedir. br dnceleri bir

yana braklsa dahi onun Karadeniz'deki zaaf bunu anlatmaya yeter.Rusya'nn Boazlar meselesinin zmlenmesini ileride daha uygun bir zamana brakarak DouAnadolu'da stn bir durum salamaya urat o devirde onun Osmanl'ya kar durumundahasl olan ok nemli bir deiiklie de iaret etmek gerekir. Balkanllarn galebesi zerineOsmanl lkesi Alman Devletlerinden (Avusturya'dan ve onun yolu ile Almanya'dan) karadantamamyla ayrlm bulunmaktadr; dolaysyla gerekince o yoldan onlarn bir yardmnbekleyemez; deniz yoluna gelince, ngiltere ve Fransa, yani Rusya'nn dost ve balaklar onudaima kesebilecek bir durumda bulunmaktadr.Buna gre artk Osmanl Devleti fiilen l Anlama tarafndan kuatlm bir durumda olupl Balama Devletleri ona yardm etmek isterlerse bunu dorudan doruya yapamaypancak dolayl olarak yani l Anlama Devletlerine atarak yapabileceklerdir.Bu durum da Rusya'ya ve onun tarafndaki devletlere Osmanl'ya kar nemli bask imknlarveriyordu.

OSMANLI ASYASI'NIN PAYLAILMASI NDENGLTERE, FRANSA, RUSYA VEALMANYA'NIN KARILIKLI DURUMLARI

Ad geen drt byk devlet, o srada Osmanl Devleti'ni ktrmemek hususundaki idncelerinin samimiyetine bazen inanmakta iseler de bunlarn her biri brleri tarafndanoyuna getirilmekten korkmakta ve bu yzden onlar birbirlerinin davranlarn kuku iindegzetlemektedirler. Bundan baka Osmanl mparatorluu'nun ani bir biimde kmesininbyk bir savan kmasna sebep ve vesile verebileceini de unutmamaktadrlar.Kafalar bu gibi kuku, kayg ve korkularla dolu olunca her nemli yeni olayn bir tehlikeninbalangc olduu korkusunu uyandrmas tabii idi.Rusya'nn Ermenilerin durumunu ileri srerek slahat istemesi ve istekleri kabul olunmazsabeklenmedik olaylarn ortaya kp kendisinin ie askerle karmaya mecbur kalacansylemesi, bir Alman generalinin merkezi stanbul'da olan Birinci Osmanl KolordusuKomutanl'na getirilmesi gibi olaylar, bu kabil kukular uyandracak zde idi.Her kukusu uyanan devletin, ge kalm ve oyuna getirilmi olmak korkusuyla ileri atlmayakalkmas ve ne olursa olsun bir ey kapmaya almas ihtimali bir zaman dnya barzerinde daimi bir tehdit gibi kalacaktr.Bu gibi kayg ve korkular gsteren belgelerden birkan anacaz.Alman Babakan Betman-Holveg, 25 Ocak 1913 tarihiyle ve kendi el yazsyla brakm olduunotlarda yle demektedir (10):''Kk Asya Trkiyesi'nin tasfiyesi meselesini hi olmazsa imdilik hazrlamak hususundaRusya'nn ve Fransa'nn yaptklar bask karsnda ngiltere'nin mukavemetgstermeyeceinden cidden korkuyorum...''

Ayn sesi Fransz ileri gelenlerinden de duyarz. Berlin'deki Fransz Bykelisi Jl Kambon(Jules Cambon) 4 Haziran 1913 tarihiyle kendi dileri bakanna gnderdii bir yazda Osmanlpaylamasyla ilgili trl meselelere dokunduktan sonra yle der (11):''Tutumsal menfaatlerimizden baka, Dou'da bu kadar byk menfaatleri olan bizlere(Franszlara) gelince, yle gryorum ki Rusya'nn Ermenistan (Dou Anadolu anlamndakullanyor) iin yapmaya kalkt gibi byk devletler zel amalarn aklarlarsa, btnDou'nun Suriye'de girimi olduu bir sr entrika karsnda geleneklerimizi gven altnaalabilir ve Petersburg, Londra, buraca (Berlin) haklarmzn tannmasn salayabiliriz.''Burada bykeli akcana, herkes Ruslarn Dou Anadolu'da yapt gibi yapp kendi blgesiniaka tespit etsin, biz de Suriye'yi isteyelim diyor.Keza Fransa'nn Petersburg Bykelisi Delkase (Delcass) 28 Temmuz 1913 tarihiyle Paris'egnderdii bir yazda Osmanl Asyas'nn paylalmas iini inceleyerek yle yazar (12):''... (ngiltere, Fransa ve Rusya) Kk Asya'da statkoyu (bugnk durumu) korumak

hususunda tam bir anlama halindedirler. Ancak on ay ncesine kadar byk devletlerindevam ettirilmesi hususunda yine tam bir anlama halinde olduklar Balkan statkosu nasl birduruma geldi? Olaylar abuk yryor. Ermenistan'da (Dou Anadolu anlamnda) bir krm


10/46

(katliam), ayaklanmalar, gen Trklerin (ttihad ve Terakki) yeni bir delilii bizimistemememize ramen Asya meselesinin mirasna konma iini aabilir. l Anlama (ngiltere,Fransa, Rusya) Buna hazr mdr?''brleri (l Balama, yani Almanya, Avusturya, talya) harekete hazr olduklar vakit (lAnlama) kendi arasnda mzakereye mecbur kalacak. Onun iin (onu tekil eden devletleriin) ne alt (madun) durum!

''Osmanl Asyas oyunun amac (enjeu) olacaktr; ancak sonuta oyun Avrupa'da ve Avrupa iinoynanacaktr.''Bu Alman ve Fransz belgeleri bu iki devleti idare edenlerin ne gibi kayglar ve birbirlerine karkukular beslediklerini gstermektedir.Rus Dileri Bakan Sazanof'un bir mektubu, onun Eyll 1913'te paylama iini nasl grpanladn aklar. Buna ait belge aada Ermeni meselesini anlatan II. blmde (9. ksm)bulunmaktadr. Buraya onun bir zetini koyacaz (13):Sazanof, Osmanl Asyas'nn pek uzun yaamayacan, onu Osmanl fena ynetimineeklenecek olan yerli uluslarn imparatorluktan ayrlma isteklerinin datacan, bylelikleErmenistan, Suriye, Arabistan gibi devletiklerin kurulacan ve bunlardan her birinin bir bykdevlete korunulacan ve bylelikle bir genel savan nlenebileceini ifade etmitir.1913 yl iinde ve 1914 ylnn balarnda byk devletlerin dnceleri ve ortadaki havayukarda anlatmaya altmz ve andmz belgelerin gsterdikleri havadr.

Bu gibi dnce, ihtiras, kayg ve korkular iinde byk devletler hem aralarnda, hem deOsmanl ile birtakm tartma ve grmelerde bulunurlar.Bunlar yaplrken hep Osmanl btnlne sayg gstermek ve onu korumak sz dillerdedolamakta ve grnte baz belirli ve az ok tabii amalar gdlyormu gibidavranlmaktadr; ancak ama her byk devletin Osmanl'dan alaca pay tespit etmektir; taki Osmanl Devleti birden bire kecek olursa herkes alacan bilsin, onun zerinde brdevletlerle anlama olsun ve bylelikle ba bo bir kapma, yani genel bir sava ihtimaliortadan kalkm bulunsun.1914'te ilk genel sava patlad vakit bu i bitmi, yani paylama anlamalar yaplmtr veakta kalm az soru vardr. Bilindii gibi bu genel sava Osmanl Asyas'nn paylalmasmeselesinden deil, kendi lkesinde yaayan pek kalabalk Slav kitlelerinin gitgide artanayrlma isteklerinden rken ve bu yoldaki kkrtmalar durduramazsa Osmanl'nn akbetineurayacan anlayan Avusturya-Macaristan imparatorluu hkmetinin Srbistan'a kar az okdelicesine bir maceraya atlmasndan doacaktr.Yukarda andmz mzakerelerin bylece amil (sebep) ve esas amalarn tespit ettikten sonraonlarn balcalarn analm:a) Dou Anadolu ilerine ait olan Osmanl-Rus mzakereleri,b) Bunlara eklenen ve bunlarla ilgili olan bilhassa ngiliz-Rus ve Alman-Rus mzakereleri,c) Daha ok mali ve tutumsal ilerle ilgili grnen Osmanl-Fransz mzakereleri,d) Siyasal ve tutumsal nemleri olan Osmanl-ngiliz mzakereleri,e) Alman-Fransz mzakereleri,f) Alman-ngiliz mzakereleri,g) Bilhassa Osmanl-Fransz grmelerine kar vaki olan Rus mdahale ve itirazlarngidermek iin yaplan Fransz-Rus mzakereleri,h) Avusturya dilekleri,

i) talyan dilekleri.Bu ynler ayr ayr bu eserde incelenecektir. Ancak a ve b bleklerinde anlm olan ve Ermenimeselesini tekil eden mzakerelerden sonra siyasal zde olan birtakm meselelere geilecek,onlardan sonra yukarda c'den i'ye kadar sraladmz meseleler de alnacaktr.

KNC BLM

ERMEN MESELES VE OSMANLI - RUS ANLAMASI

I. ERMENLERN DURUMU

Balkan savalar srasnda ve ondan sonra Osmanl mparatorluu iindeki uluslardan devleteen ok glk karabilecek durumda olanlar Ermenilerle Araplard.


11/46

Bu eserin I. cildinde ve II. cildinin ilk iki ksmnda Berlin Antlamas'yla Balkan Sava srasndageen devrede Ermenilerin Osmanl hkmetiyle olan mnasebetlerinin ana izgilerigsterilmiti. Bu ksmn bu blmnde ise Balkan savalarnn dourduklar duruma greOsmanl hkmeti - Ermeni mnasebetlerini ve bunlarla ilgili olarak Osmanl - Rus grmelerive anlamalarn gzden geireceiz.Bundan nce Osmanl mparatorluu'nun son yllarnda, Arap ve Ermeni sorumlularnn

arasndaki nemli bir bakala bak ekmeyi gerekli bulduk: Araplar imparatorluun bazksmlarnda toplu olarak bulunmaktadr ve bu gibi ksmlarda yerlilerin pek byk ounluuhatta topu onlardandr; halbuki imparatorluun hi bir blgesinde bir Ermeni ounluu yoktur.Bundan baka Araplarda ulusal duygular ve zgr ve ayr bir hkmete kavumak istei,yalnzca baz blgelerin says az denilebilecek aydnlarnda grlrken, Ermenilerde Osmanlkartl hemen btn kitle iinde kk salm gibi idi.Trklerle Ermeniler bir rktan, Orta Asya brakisefallerindendir ve Ermeniler de, Avrupa Alpinlerigibi Trk rknn bir koludurlar; hatta bu birlii gren Avrupa antropologlar, Trk adnkullanmak istemedikleri iin, btne onun bir ksmnn adn vermeyi daha uygun bulmular veAnadolu halknn topunu iine alan bir ''Armenoid'' ve ''Armeno- Alpin'' rk sznkarmlardr. Ancak bu rk birliine ramen din bakal, tarihin gelimesi, baz yabancdevletlerin bu durumu ustacasna smrmeye koyulmalar, Osmanl idaresinin baz ynlerde birOrtaa idaresi durumunda kalm olmas ve her iki yann ileri gelenlerinin yetersizlik ve

anlayszl XIX. yzyln son ve XX. yzyln balarnda Trk ve Ermeni uluslar arasndaalamaz gibi grnen bir uurum kazanmtr.Ermenilerin en kalabalk ve toplu olduklar yer Kafkasya'da Ermenistan'dr; orada arlk idaresialtnda yaayan Ermenilerde ise okul ve cemaat haklar bakmndan Osmanl Ermenilerindekihaklarn hemen hi biri yoktu. Bu byle olmakla birlikte 1914 Genel Sava'nn ngnndeErmeni komiteleri ve aydnlar arlk Rusyas'yla deil hep Osmanl mparatorluu ileuramay i edinmilerdi ve bu yolda Rus hkmetiyle el ele yryorlard; hatta Rus hkmetiDou Anadolu vilayetlerinde Osmanlya karn olan alma ve giriimlerini hemen gngnne Ermeni komitelerine ve ruhani bakanlarna bildirmekte ve onlardan biteviye yardmgrmekte idi; bu yn, ibu incelememiz ilerledike daha ak olarak greceiz.Ermeni komite ve aydnlarnn Rusya ve ran'daki Ermenilerden ok Osmanl Ermenileri iiyleuramalarnda aa vurulmayan i dncelerin banda unlar gelmektedir:a) Avrupa'nn dinsel ve siyasal dmanl yzlerce yl slamiyet'in kahramanln yapm olanTrkn zerinde topland iin bu duygunun propaganda ve yardm grme bakmndanErmenilere kolaylklar salamas,b) Uza grr saylan baz Ermeni aydnlarnn ilerde btn ulusu kurtarabilecek olan ilkbamsz Ermenistan ekirdeinin Anadolu Dou vilayetlerinde kurulmasn en uygun sanmalarve Osmanl zaafnn bunu baarmak iin ok kolaylklar baladna inanmalar,C) II. Abdlhamit ve Merutiyet devirlerinde Osmanl i durumu alabildiine kark ve hkmetyeteneksiz ve gsz olduu iin ilk Ermeni ayaklanmalarndan doan karlkl gvensizliktenve hele yine bu durumlarn sonucu olarak bir sr ldrmelere yol aan Krt - Ermenikartlklarndan faydalanmann ve bylece bulandrlm sularda balk avlamann krlsanlmas,d) Rus kkrtmalar,e) ran Ermenilerinin daha da dank bulunmalar; ora ileriyle Avrupa'y ilgilendirmenin daha

g olmas ve Kuzey ran'n epey yldan beri Ruslarn eline gemi bulunmasdr.Hemen yalnz Osmanl Ermenilerinin durumu ile uramak iin aa vurulan dnce vesebepler ise ''c'' bleindeki olaylara dayanlarak bara bara acuna yaylan Trk ve daha okKrt mezalimidir.Bu gibi dnce ve millerin tesiri altnda davranan Ermenilerin veya daha dorusu Ermenikomite ve dini bakanlarnn oynayacaklar roller Ermeni sorununun gidiini anlamaykolaylatrr.

RUSYA'DAK ERMENLERN DURUMU

Ermeni komite, aydn ve dini bakanlarnn Osmanl'ya kar arlkla ibirlii yapmayakoyulduklar srada Rusya'daki Ermenilerin durumunun nasl gelimekte olduunu azckgstermeyi uygun bulduk; bylelikle bu kurullarn oynadklar roln aykrl daha da gze

arpar.1898'de, yani Osmanl Ermenilerinin ayaklanmalarndan bir iki yl sonra, Kafkas Rus GenelValisi Prens Galitzin'in ar'a sunduu bir yazdan aadaki paralar alyoruz(1):


12/46

''Ermeni mli: Ermenilerin ayaklanmasndan maksat memleketlerinin kadim istiklalini tekrartesis etmektir. Bu fikir ehirlerde skin tahsil grm ahali ile ruhbana mensup (papaz olan)ehas arasnda pek ziyadedir. Kyller henz bu hastala tutulmamlardr. Bu hareketinmuharrik (harekete getiren) ve mevvikleri (kkrtan) ruhban ve Ermeni matbuat ilememalik-i ecnebiyede (yabanc lkeler) bulunan ihtilalci komitelerdir. bu ahval-i gayr-marziyyenin (beenilmeyen durumun) dier ksm ahaliye sirayet etmemesi iin daha edit

(sert) ve muntazam bir idarenin tesisine hkmete mecburiyet hasl olmaktadr.''Katogikos ve Amiyazin Sinod'u: Geen eyllde, aralk aynda Tiflis'i ziyaret eden Katogikos'aiade-i ziyaret iin Amiyazin'e gitmi idim. Bu iki mlakatta da ihtiyar Katogikos'un muhakeme-i akliyeden mahrum ve inklap mavirlerinin taht' nfuzunda olduuna kanaat getirdim.Meseleyi yakndan tetkik ettim; Katogikos'a nfz' hkmetten maada pye vermek iinsarfolunan mesai, ahaliye Katogikos'un evsaf- istisnaiyeye haiz olduu zehabn vermekmaksadyla olduunu istinta ettim (sonucunu kardm). Binaenaleyh Rusya hkmetitarafndan Katogikos ile Sinod'un, kavanin-i mahsusaya tevfik-i muamele etmeye mecburolmalar noktasndan behemehal srar edilmesi reyindeyim. Sinod'da ba'dema vukubulanyolsuzluklara meydan vermemek zere Sinod azasndan Vahan Kirkoryan ile Rahip NahabedNahabedyan'n tecziyesini (cezalandrlmasn) emreyledim. Bu ikinci rahip Katogikos'un ktibihususisidir. Bunlarn Kafkasya'dan teb'idini tensip ettim (uzaklatrlmasn uygun buldum). Zat- Hametpenahileri de (ar) tasdik buyururlar.

''Ermeni mektib-i iptidaiyesi: Ermeni mekteplerinin Maarif Nezareti'ne tevdii meselesi 1897senesi ferman (ar'n ferman) iktizasndan (gereinden) olup bu mesele hadd-i zatnda pekmhimdir ve yeni nesli ruhbann mazarratndan (zararlarndan) kurtarmak iin yegne birtedbirdir. Fakat Ermeni ruhban bu ekl-i cedide tebaiyyeten istinkaf eylediklerinden (yeniduruma uymay reddettiklerinden) emr-i hkmetle 320 mektep seddedildi (kapatld). tebundan dolay mekteplere ait emlakin Maarif Nezaretine tevdii hususunun tasdik-ihametpenahilerine iktirann istirham ettim. Bu bapta evamir-i cedideye muntazrm (buhususta yeni emirler bekliyorum).''Kafkas Ermeni matbuat: Tiflis'te nerolunan resail-i mevkute Ruslarla Ermenilerin mezcimeselesine alacak yerde bilakis onlar tefrik edecek uurumu hafretmeye kalkmlardr.''Cem'iyyt- hayriyye: Ermeni cem'iyyt- hayriyyesi hayrat ve hasenata hdim olmaktanziyade siyasetle itigal etmektedirler. Hkmet-i mahalliye, bunlar nizamnamelerinden cz'iinhiraf ettikleri zaman hemen lavetmeye selahiyettar olmaldr.''Bu yaz Rus hkmetinin Ermeniler hakkndaki dnce ve tasarlarn iyice gsterir.Rusya Ermenilerinin Ruslamasn kolaylatrmak iin arn 4 Temmuz 1903 tarihli bir ukaz'iyle(buyruk) Ermeni kiliselerine bal btn emlakin Rus hkmetince idaresi, btn Ermeniokullarnda Rusa okunulmas, Katogikos'un (Ermenilerin en yksek dinsel bakan olupAmiyazinde oturur) Sinod (daha ok ruhbani meclis) yelerini semekteki ve evlenme,boanma gibi medeni ilerdeki yetkisinin kslmas kararlar. 1905'te Rusya'daki ayaklanmalarsrasnda Ermeniler son aama ezilirler; durum 1909 ylna kadar bylece srer gider; o yldaErmenilerden 4000 kadar hapis, 3000 kadar da srgn vardr. O devirde ermeni aydn vekomitelerinin ou arl balca dman saymaktadrlar(2). 1910 ylndan bu yana ise bunlararla yaklamaya ve onunla ibirlii yapmaya koyulacaklardr.

OSMANLI-ERMEN SORUNUNUN

GERD SAFHALARBalkan Sava srasnda ve ondan sonra, 1914'te Genel Sava'n patlamasna kadar geenzamanda Osmanl - Ermeni sorununda balca devre vardr.Birinci devre 1912 sonbaharndan, yani Balkan Sava'nda ilk Osmanl yenilgilerinden balar veSadrazam Mahmut evket Paa'nn Dou ve Kuzeydou Anadolu illeri iin ngiliz iyar vesubaylar getirtmeye kalkt 24 Nisan 1913 tarihine, veya daha dorusu Rusya'nn bu iirenip siyasasn ona gre dzenlemesine kadar gider (Mays 1913).kinci devre Mays 1913'ten Austos 1913'e kadar gider. Bu devrede byk devletler vebilhassa Almanya Ruslarn Dou Anadolu iini kendi eline almak isteine kar koymaktadrlar.Ancak bu ite en nde grnen Almanya'nn, Osmanly gerekten korumaktan ok kendisinede elden geldii kadar byk bir pay ayrtmaya alt gitgide daha ak olarak belli olur.Austos 1913'ten itibaren Almanya bu rol daha ak olarak ele alacak ve 1914 ylnn

balarnda paylama anlamas gereklemi olacaktr. Bu da nc devreyi tekil eder.

II. BALKAN SAVAI SIRASINDA


13/46

ERMEN SORUNU VE RUSYA

Bu sava Ermenilere dileklerini ne srmek ve baarlar salamak iin ok uygun bir durumyaratmt; Ermeni komite, aydn ve dinsel bakanlar bu frsat karmak istemeyeceklerdir.Balkan Sava'n hazrlam ve dzenlemi olan Rus hkmeti de doal olarak onlarla birliktirve onlar kkrtacaktr.

1912 sonbaharnda Rus ve Avrupa basnnda Ermenilere kar Trk ve Krt zulm zerindeduran bir sr yaz kar; Kafkasya'da ve ar ordularnn izmesi altnda bulunan ran'dakiErmeniler arasnda bir ok toplantlar olur ve her yana szlanma tel ve yazlar gnderilir. 7Ekim 1912'de Tiflis'te byk bir toplant olur ve Amiyazin'e gidilip, Osmanl Ermenileri iini elealmasnn Katogikos'tan istenmesine karar verilir.O srada Katogikos, Rus hkmetiyle barmtr ve onunla ibirlii yapmaktadr.Petersburg'daki Osmanl Bykelilii'nin Bab- li'ye bildirdiine gre Katogikos, 4/17 Haziran1912 tarihinde Petersburg'tan kan Novoye Vremya gazetesine verdii bir demete: ''OsmanlErmenileri Merutiyet'ten bir iyilik grmediler, durumlar ktdr, yalnz Rusya'da rahatediyorlar'' yollu szler sylemitir.Tiflis toplantsndan sonra Amiyazin'de de bir toplant olur ve Katogikos, Msr paalarndanBogos Nubar' Avrupa'ya yollamaya karar verir. Bunu Rusa Re gazetesinden renenPetersburg'taki Osmanl Bykelisi Turhan Paa, 24 Aralk 1912'de Bab- li'ye ektii bir

telde: B. Nubar Paa'nn Londra Bykeliler Konferans'na gireceini ve Berlin Antlamas'nn61. maddesinin Ermenilerden yana yrtlmesi iin direneceini ve eski Ermeni PatriiOrmanyan Efendi'nin de Bogos Nubar Paa ile birlikte gideceini bildirir.O srada talya'da yar resmi saylan Popolo Romano gazetesinde de ibu Ormanyan Efendi'nintalyan yanndan Santini'ye yazlm 16 Aralk 1912 tarihli bir yazs kar. Ormanyan, LondraBykeliler Konferans'nn Ermeni ilerini de ele almasn ve Londra'daki bykelisine o yoldaynerge verilmesini istemektedir(3).Paris Bykelisi Rfat Paa'nn 16 Aralk 1912 tarihiyle Bab- li'ye bildirdiine gre BogosNubar Paa kendisini grm ve unlar bildirmitir:''Ermeniler durumlarn dzeltmek iin Londra Bykeliler Konferans'ndan faydalanmakistiyorlar. Aralarnda trl dnceler var: Islahat, zgrlk (muhtariyet), Rusya'ya katlma.''Bogos Nubar'n kendisi slahat dncesini uygun bulmakta imi; o, Ermeni menfaatleriniTrklerinkine bal grmekte ve byk devletlerin gvencesi altnda olmak artyla 1895'teFransa, ngiltere ve Rusya'ca hazrlanlm olan(4) slahat tasarsnn ana izgileri iindekalnmasn istemekte imi. Puankare (Poincarr) ona demi ki: Ermeni iinin u veya bubiimde Bykeliler Konferans'na gelmesi saknlamaz bir olaydr.Osmanl eliliklerinden Bab- li'ye gelen bu kabil bilgi ve raporlara ramen Rus belgeleri arhkmetinin iin Londra'daki Bykeliler Konferans'na gtrlmesini istemediini sandracakbiimdedir; nk Kafkas Genel Valisi Kont Vorontzof-Dakof'un, Sazonof'a 7/20 ubat 1913'teyazdna gre, Katogikos'un Bogos Nubar Paa'y Avrupa halk efkrna ve hkmetlerineErmenilerin durumunu ve slahat yaplmasnn gerektiini anlatmak iin yollam olduunubildirmekte ve bu iin Londra Bykeliler Konferans nne gtrlemeyeceini eklemektedir.(5) O tarihte Ermeni Katogikos'u tamamyla Ruslarla ibirlii yaptndan bu yn RuslarnErmeni meselesine br byk devletleri kartrmak istemediklerini gsterir. Olaylar da bubakmdan Rus isteklerine gre geliecektir.

Bogos Nubar Paa'nn Rifat Paa'ya syledikleriyle o sradaki Rus durumu ve dncelerikarlatrlrsa u sonulara varmak gerekir:Rusya, Ermeni zgrln (muhtariyetini) isteyemezdi; nk bu onun nne skenderunkrfezi yolu zerinde -35 yl nce Bulgaristan'n kurulmasyla stanbul yolu zerinde olduugibi- bir duvar dikmek olurdu. Yine Rusya, Dou Anadolu'yu o srada kendi lkesine katmakisteini ortaya atmaya yreklenemezdi; nk bu, daha Balkan durumu karmakark iken belkibir genel sava karabilirdi: Dolaysyla o anda Rusya'ya en uygun olan, Dou Anadolu'dageni lde bir slahat yaplmasn salamak olabilirdi; bu ona, oralarn ilerine karmakhakkn az ok verecei iin o yerleri, ilerde, en uygun grecei bir srada, kendine katmakimknn da verirdi. Bogos Nubar Paa'nn, ii Londra Bykeliler Konferans'na gtreceiniRifat Paa'ya syledikten bir buuk ay kadar sonra Kont Vorontzof-Dakof'un byle bir eyolmayacan bildirmesi, sonuta da bunun olmamas, Rusya'nn Ermeni slahat iine eldengeldii kadar az bir uluslararas biim vermek isteinden domu sanlabilir.

Her ne ise 1913 yl balarnda bu iin tutaca yol belirmeye koyulur; yine o sralarda, 3 Ocak1913'te, stanbul'daki Ermeni Meclis-i Millisi bu slahat ilerinde salam gvenler eldeedilmesini isteyerek Patrikhanenin muhtelit (karma) meclisine gvenini bildirir.


14/46

Bir yandan da Dou Anadolu vilayetlerindeki Rus konsoloslar, belki ilerde gerekincekullanlabilir diye, birok Ermeni kylsne Rus tabaas olmak iin u biimde dilekelerimzalattrmaktadrlar: (6)

MAZHAR SURET

''Blda imzalar muharrer olan bizler kymzde ne kadar emlak ve arazi varsa civarmzdabulunan slam Krtler tarafndan tamamen zapt olunarak ziraat edilmekte olduunu arzederiz.Perkart ve Kanisati Krtleri de dman olduklarndan bize her vehile zarar iras etmektenekinmiyorlar. Buna binaen hkmet-i liyyenizin (Rusya'nn) tabiiyetine dahil olmay tensipettik. Ba'dema ancak bu suretle sude yaayabileceiz; yoksa eer bu halde ve Osmanlidaresi altnda kalacak olursak emniyet-i ahsiyemiz kat'iyyen mefkud olduundan artk buradaimrar- hayat edemeyeceiz. Binaenaleyh me'yus ve her eyden mahrum olan bizler, Rushkmet-i muazzamasnn merhamet ve uluvv- atfetine iltica ederek bu babdaki muamelat-mukteziyyenin ifa edilip edilmeyecei hakkndaki mtalea-i asilanelerinin (Rus konsolosunun)emir ve tebliini istirham eyleriz.''Rus Turun Renkli Kitab'n ilk belgesi olan 9 Aralk 1912 tarihli raporunda, stanbul RusBykelisi Girs bu gibi dilekelere dayanarak Ermenilerin Rusya'y istediklerini hkmetinebildirmekte, imdilik oray almaya kalkmann erken olacan ve slahat ile yetinmenin daha

doru olduunu sylemektedir; ancak sonda Osmanl durumu karmak bulunduundan slahatile beklenilen sonucun elde edilmemesi ihtimali dolaysyla Rus ordusunu Dou Anadolu'yasokmaya da hazrlanlabileceini eklemektedir. (7) Grld gibi bykeli, iin btnynlerini gzden geirmi olup hkmetine her eyin srasyla yaplmas dn vermektedir.Girs'in, Ermeni Danak Komitesi Murahhas Doktor Zevrief'e syledii u szler de, i bu genelizgiye uygundur: (8)''mparatoluk hkmeti (Rus), Ermenistan'n mukadderatyla pek yakndan ilgilidir. AncakErmeniler bu andaki durumun olaanst olduunu gzden karmamal ve ihtiyatszdavranlaryla durumlarn daha da ktletirmemelidirler. Ermenilerin Avrupa gznde Trkkeyfi idaresinin kurbanlar gibi grne durmalar nemlidir ve (bu durumu brakp) ulusalamalarna erimek iin Trk askeri baarszlklarndan faydalanmaya kalkan siyasalihtilalciler durumunu taknmamaldrlar. Dolaysyla Ermeniler hibir biimde Trklerikkrtmamaldrlar ve hele bir ayaklanma iine balamamaldrlar. Avrupa karsna siyasaldileklerle de kmamaldrlar: buna karlk olarak Ermeniler basnlaryla ve her trl deme vegsterileriyle Krtlerden ve Osmanl idaresinden grdkleri dayanlmaz ktlkler zerinegenel bak ekmekte herhalde hakldrlar.''Kolayca anlalabilecei gibi Girs, burada Zavrief'e programn ilk evresini, yani uslu uslu slahatisteme ksmn aklamaktadr.Rus Dileri Bakan Sazanof, 16 Aralk 1912'de Paris ve Londra'daki bykelilerine yolladbir ynergede ise, Bab- li'nin BerlinAntlamas'nn 61. maddesiyle (9) Dou Anadoluvilayetlerinde yapmay stlenmi olduu slahat iin baz inanlar salanlmas ve denetlemekurulmas gerektii konusu zerinde yannda bulunduklar hkmetlerle konumalarn bildirir.Bunu yaparken ibu iki bykeli u i iin de Fransa ve ngiltere'nin siyasal yardmn istemekynergesini almlard: Balkan ordular nnde kaan Rumelili Trk gmenlerinin DouAnadolu'ya yerletirilmelerini, yani oralarda Trklerin saysnn arttrlmasn nlemek. (10)

Yine kolayca anlalabilecei gibi bu ynerge programn ilk evresini amak dncesiyleyaplmtr.Bu ilk Rus giriimleri srasnda Dou Anadolu'da nasl bir hava iinde yaanldn, Ermenikomitecilerinin oradaki davranlarn ve Rus hkmetinin oray nasl grdn anlatmasdolaysyla Bitlis Rus Konsolosu'nun stanbul'daki Rus bykelisine yollam olduu 6 Ocak1913 tarihli raporunun baz ksmlar aaya konulmutur: (11)''Balkan harbinin Bitlis Mslmanlarnda yalnz Islav veya umum Hristiyanlara kar deil, belkibtn dnyaya kar bir infial husule getirmi olduu ve Ermenilerin efkrn da heyecanagetirerek onlarda daha mesut ve daha mnevver bir istikbal mitleri ve Trk hkimiyetindenkurtulmak fikirleri uyandrm bulunduu da tabiatyla kabil-i red ve inkr deildir. Binaenaleyhiki taraf efkr- umumiyesinin bu halde bulunmas ve hususiyle Rusya'nn Van, Bitlis veErzurum'u igal edecei hakknda Ermenilerin yaydklar haberler neticesi olarak en ufak birsebep iin alevlenmesine meydan verebilir ve bu suretle husle gelmesi mmkn olan umumi

bir Ermeni-Mslman arpmasnda Ermeniler, Balkan yenilgilerinin fidyesi olabilirler. BuErmeni ve Mslman husumeti, en ziyade Londra sulh mzakerelerinden nce BulgarlarnDersadet'e girmek zere bulunduklarna dair haberlerin vrudu sralarnda son dereceyi


15/46

bulmu idi. Sylediklerine nazaran pazarda, Dersadet'ten gelen telgrafnmeleri okuyanMslmanlar, Hristiyanlara kar olan infial ve hiddetlerini glkle zapt edebiliyorlard.''Ermenilerde ise bunun bsbtn aksi bir hal grlebiliyordu. Bana bildirdiklerine nazaranErmeniler, geceleri hanelerinde mzakerat tertip etmekte ve Bitlis Mslmanlarnn hane vearazisini kendi aralarnda taksim eylemekte idiler. Zira Ermenilerin intizar ettikleri Rusasakirinin vrudu zerinde Mslmanlar enval-i gayr- menkullerini terk ederek cenuba doru

ekileceklerdir.''Tehevvre gelmi bir halde bulunan Ermenilerin ve memurin-i ruhaniyelerinin Mslmanlarlabirlikte yaayamayacaklarndan ve Trklerin de Ermenilere tahamml edemeyeceklerindenvaliye ikyet ettiklerini ben bizzat grdm ve iittim. Binaenaleyh imdi Bitlis vilayetidahilinde Ermenilerle Mslmanlar arasnda bir husumet-i edide grlmekte ve bu husumetBalkan harbinin safahat ve buraca mefruz netayici ile mtenasiben kh tenakus eylemektedir.Bu halin devam takdirinde yukarda dahi arzettiim vehile en ufak esbb ile Mslmantaassubunun parlamasna intizar olunabilir.''Ermeni efkr- umumiyesinin balada izah olunduu hale gelmesinde Tanaksutiyoncemiyetinin faaliyetinin byk dahli vardr. Cemiyet-i mezkure Ermenilerle Mslmanlararasnda msademat husule getirmeye ve Ermeniler iin vilayet dahilinde meydana gelecekhal-i felaket neticesi olarak Rusya mdahalesini ve memleketin Rus askeri tarafndan igalinidavet eylemeye muannidane almaktadr.

''Birka vakit evvel Mu ehri kurbinde Srp Karabet Manastr'nda komite azas bir itimaakdeylemi ve balada nakledilen surette ittihaz- karar eyledii gibi Dersaadet veya Cenevre'detoplanacak olan umumi kongreye de bir delege intihap ve i'zam etmitir.''imdi Tanaklar, Ermeni milletinin felaket ve sefaletinden baka bir eye yaramadklarbeyaniyle evvelce tamamen onlardan mteneffir olmu olan asayiperver Ermeni ahalisinezdinde iade-i namus etmek ve kendi tabirleri vehile 'Rusya'y buraya getirmek, kararnaittiba eyliyorlar.''Bu maksatla Tanaklar muhtelif vesaite mracaat ederek suret-i umumiyede Mslmanlarlave suret-i hususiyede Osmanl asakiriyle Ermenilerin tesadm eylemesine alyorlar. MeselaBitlis ve Mu'taki Tanak komitesi dehet ve heyecan husule getirmek iin pazardaki (ar)Ermenileri dkknlarn kapamaya sevketmilerdir. Yine onlar, bir Ermeni fedai etesi teslihetmi ve bu ete Hizan kazasnda Terin-i evvel ve sani (Ekim ve Kasm) aylarnda uzunuzadya dolatktan sonra Ermeni mektep mfettii ve Tanaksutiyon taraftar Rafael'in katlininintikamn almak iin bir ka Krt ldrmtr. Btn bunlardan maksat MslmanlarnTanaklarla msademe etmesini tevik idi. Tabii sonra Mslmanlar Ermeni kylerine hcumedecekler ve bu hal dahi mit ettikleri vehile Rusya'nn mdahale-i msellahasn ihtaedecek idi. Bu mli te'kiden Bitlis Tanaklarnn ileri gelenleri, ayet Trkiye'nin hal-ihazrndan bilistifade Ruslar buraya getirmeyecek olurlar ise byk bir hata etmi olacaklarnbeyan eyliyorlar.''Balada arzolunan ifadattan zat- lilerince, Ermenilerle Mslmanlar arasndaki msademat-mstakbelenin ksmen Tanaksutiyon komitesinin hatt- hareket ve faaliyetine ve Balkan Islavdevletleriyle Trkiye arasndaki mzakerat- sulhiyyeinin sret-i reviine ve bunun neticesiolarak mttefikler tarafndan Dersaadet'in igali ihtimaline tbi bulunaca fikri hasl olmaldr.Mzakerat- mezkre sulh ile hitama ermeyecek olursa Osmanl payitahtnn sukutununtekarrb Bitlis Mslmanlaryla Ermenilerin mnasebat- mtekabilesine icray- tesir

eyleyecektir.''Gerek ehirli ve gerekse kyl Ermeni ahalisi, memurin-i ruhaniyeleriyle birlikte her vakitRusya'ya kar tevecch ve temayllerini izhar ve ifade etmiler ve Trk hkmetinin buradaasayi, kanun ve saadet-i hal tesisinden aciz bulunduunu her vakit sylemilerdir. BirokErmeni Ortodoks mabedlerine kalbedilmek zere kendi kiliselerini Rus asakirine takdim etmeyiimdiden vaadediyorlar.''Balkan'n hal-i hazr, Islav ve Yunan hkmetlerinin Trkiye'ye galebe almas Ermenilerinezhann tehyi etmi ve onlarn kalbini Trkiye'den tahlis-i nefs mid ve meserretiyledoldurmutur. ntikam hissiyle kaynaan Ermeniler, Trk malubiyetlerini Allah'n inayeti veErmeni sefalet ve muhakkriyetinin intikam olarak telakki ediyorlar. Bitlis, Erzurum ve Vanehirleri ile vilayetlerinin Kafkasya goberna'laryla (illeriyle) ve Kafkasya ahalisinin hali, ticaretive vesait-i nakliyesiyle Ermenilerle meskn vilayatn (Osmanl illerinin) mukayesesi,Ermenilere, kendilerinin Trk hkimiyetinden hibir saadet ve hrriyet beklemeyeceklerini bir

lisan- beli ile ihtar etmektedir. Ermenilerin ve zannederim Bitlis ve civar Hristiyanlarnnbtn mitleri Rusya'dadr.


16/46

''Tatbik-i slahat iin Londral bir ngiliz'in taht- riyasetinde olarak Ermeni ve Trklerdenmrekkep bir komisyonun (12) Bitlis'e vrud eyliyeceine dair haberler alnd vakit buhaberin Ermeni ahalide nazik bir tesir husule getirmi olduunu inkr edemem. Ermenilerbirka vakit mukaddem, Amiyazin'den murahhasa Mesrob'un taht- riyasetinde olarakPetersburg'a giden heyetin Anadolu Ermenilerine ngilizlerin gnderilmesini de iltimas edipetmediini soruyorlar.

''Btn Ermeniler, Rus asakirinin kaniyle yourulmu olan ve Kafkasya'nn yannda bulunanTrk vilayatna ngilizlerin slahat sokmalarndan tamamen mnkesir idiler. ngilizlerin faaliyet-imstakbelelerinden sarf- nazar onlarn buraya, beray- slahat memur gndermeleri Yemen veBasra'ya Rus memurlarnn gitmesi kadar herkese na-kabil-i tefehhm grld. Ermenilerlemeskn araziye beray- slahat ngilizlerin gelmesi bendenize gre Hkmet-i OsmaniyeceLondra sulh mzakerat esnasnda ngiltere'nin muavenetine mazhar olmak ve Anadolu'yangilizleri getirerek ngiltere ve Rusya hkmetleri beyninde ihtilaf ve niza karmak iinbililtizam dnlmtr.''Ermeniler'in Rusya'ya temaylnden bahsederken 1907 senesinde Bitlis, Diyarbakr,Ma'mret'l-aziz Ermeniler'i tarafndan iki yz binden fazla imza ile kendilerinin Rusyatabiiyetine kabul edilmesi hakknda konsolatomuza verilen istida ile 1904-5 senelerindeSryanilerin, Ortodokslua kabul iin Rus papazlar i'zam talebine mtedair teebbslerinitahattr eylememek n-bemahaldir. Bana 1903 senesinde tevdi edilen konsolatonun

faaliyetinden bu iki vak'a, hem Hristiyanlar'n bu memleketteki hallerini ve hem de Rusya'yakar temayllerini kfi derecede gsterir. O vakitten beri Hristiyanlarn hali pek az kesb-isalh eyledi ve nazarlar evvelki gibi Rusya cihetine ma'tuf kald. uras da skt ilegeitirilmemelidir ki Bitlis Ermeni ahalisi arasnda, vilyt- sirede olduu gibi baz riyakrzenginler de yok deildir. Bunlar kendi menfaat ve rahatlar iin btn Ermeni milletininzararna olarak Trkler ve Trk memurlaryla peyday- dostiye alyorlar. Fakat bu halmuvakkat olup yalnz Trk hkimiyeti Krdistan'da bki bulunduka mahede olunacaktr.Ermeni ve alelumum Hristiyan milletinin btn sunfu Rusya'ya kar olan temayllerindesamimi ve yeknazardrlar. Bu hususta ehir ve ky ahalisi beyninde fark da yoktur.''Sakin ahalinin nazarnda manen sukut etmi olan Tanaksutiyon cemiyeti Ermenilerinitimadn tekrar kazanmaya alyor ve raporun yukarsnda arz eylediim vehile ErmenilerleKrtler ve alelumum Mslmanlar arasnda msademat husle getirerek ahvali kartrmak veRusya'nn mdahale-i msellahasna vesile ihzar etmek teebbslerinde bulunuyor.''Birka vakit evvel Van vilayeti hududu kurbindeki Garkan ve Karkar mevakiinde zuhr etmiolan msellah Ermeni fedai etelerinin son zamanlarda yaplan teebbsat- mmasilemeyanna idhali lazmdr. Bunlar dalarda gezerek Krtlerle msademe frsatn taharrieylemilerdir.''Tanaksutiyon cemiyeti zasnn tavr ve hareketi ve Rusya'ya kar revbt Dersaadet'tekimerkez-i umumilerinin talimatna tabidir...''Bitlis Rus konsolosunun bu raporu durumu yeter derecede aydnlatt iin zerinde ayrcadurmaya lzum yoktur sanrz.

AVRUPA'DA RUSYA'YA KARI LKKUKULARIN UYANMASI

Rusya'nn Ermeni iiyle alttan alta uratnn sezilmeye balanmas, Osmanl kntsnnRusya'ya bu yolda birok kolaylklar saladnn apak grlmesi ve stanbul'da ve Osmanllkesinin birok yerinde ayaklanmalar kmas Bab- li baskn (23 Ocak 1913) sralarnda veondan sonra Batda ve en ok Almanya'da bir sr kuku dourur.Aaya koyduumuz belgeler bunu gsterir:lk belge Petersburg Alman Bykelisi Purtales'in Babakan Betman-Holveg'e 23 Ocak 1913tarihiyle yollad bir rapordur (13). Rus ihtiraslarn, Ermeni ileri bakmndan Rus-Osmanlmnasebetlerini, Kafkasya'daki Rus i durumunu ve bu konular zerinde Kayser'indncelerini iyice aydnlatr. Metin arasnda muterize (parantez) iindeki italik yazlar KayserII. Vilhelm'in el yazsyla olan notlardr:''Bay Sazanof'la olan son konumalarmda, Balkan Sava'nn devam halinde belirecektehlikeler zerinde mzakere edilirken, mumaileyhin sz birka kere Ermenistan'a getirmiolmas (Bu, eski bir masaldr, artk!) ve orada Hristiyanlara katliam yaplabilecei haknda

korkularn bildirmi olmas dikkatimi ekti (Bunlar, mdahale ve ilhak iin bir sebep olsun diye,tekiltlandrlacaklardr! Donanma mmayii de bu ie yarayacak!) Bakan (Sazanof) u


17/46

mlhazada bulundu: 'Snrlarmzn ta yaknnda vukua gelecek karklklar bizi kaytszbrakamaz ve byle bir ey vukua gelince de mdahele etmemek elimizden gelmez..''''nanlr taraflardan iittiime gre bura yetkili evrelerinde birbirine karn iki cereyan vardr.Bir taraf, Rusya'nn Yakn-Dou meselelerinin bu kere hallinde eli bo kmamas iinErmenistan'da harekete gemesini talep ederken (!) br taraf byle bir siyasete kargelmektedir.

''Dileri Bakanl'nn birinci taraf tuttuu ok kere iddia edilmektedir. Bay Sazanof'un Balkanbuhrannda imdiye kadar taknd ll ve temkinli durumu gznnde tutarak buna pekinanamyorum; bununla birlikte Dileri Bakanl'yla mnasebetleri besbelli olan bir takmgazeteler, Ermenistan lehine ilgi uyandrmak ve oradaki Hristiyanlar' korumak amacylagerekirse bir Rus mdahalesinin zaruriliine iaret etmeye aktan aa urayorlar (Pastrmaile fareleri tutarlar -Almanca bir atasz-)''Kendi istihbaratna baklrsa, Ermenistan'da faal bir Rus politikasnn muarzlar arasndaKafkasya Umumi Valisi de vardr. Voronzof- Dakof, burada iyi haber alan bir diplomatn iddiaettiine baklrsa, fikri sorulduu vakit, Rusya'nn Ermenistan'da harekete gemesinin Kafkasyaiin dourabilecei tehlikelere iaret etmitir. Genel vali, u gr mdafaa etmitir:''Byle bir hareketin hedefi, tabii evvel emirde slahat ve muhtariyeti hedef tutmak zorundadr.Fakat Kafkasya'da yaayan ve saylar ok olan Ermeniler'in, Trk topranda millettalarnaverilmi imtiyazlardan haber edinir edinmez ayn haklar istemeleri ve Kafkasya'da karklklar

kmas beklenebilir.''Bay Sazanof dn, Avusturya-Macaristan Bykelilik mstearna (Kont ernin) demi ki:'Ermenistan'da kargaalklar kmasna mani olmak iin orada slahat yaplmasn hkmetinetavsiye etmesini buradaki Trkiye bykelisine srarla tavsiye ettim (Makedonya'da olduugibi mi? te tam Voronzof'un korktuu!), Turhan Paa, bu Rus tavsiyesinden bana bir eysylemedi; ancak, Ermenistan'da Rus emelleri hakknda fevkalade itimatsz bir ekilde bahsetti(hakl olarak!). Bykeli bundan birka hafta evveline kadar Rus siyasetinin ll ve samimikarakterini tamamen teslim ediyordu; imdi ise bana, bakann ona kar tavrnn esasl surettedeitiini ve bunun kendisine itimatszlk verdiini sylyor (Tabii! nk stanbul'da her eyorba!) Rusya'nn, henz meydana vurmak istemedii bir plan tasarlamakta olmasndankorkuyor (Diplomat olmayanlar iin bu haftalardan beri besbelli idi) (14) Turhan Paa,Ermenistan'da Hristiyanlar'n durumunun tehlikeli olduu iddiasnn tamamen bo olduunusyledi; buna karlk, ilerine gelirse, Kafkasya yolundan Ermenistan'da kargaalklarkmasnn Ruslar'n tamamen elinde olduuna hi bir phe olmadn ileri srd (Doru; yleolacak).''Dikkat nazarm eken bir nokta, aslnda aktan aa Rus taraftar olan talyan igderinin(Tommasi della Torreta) -ki imdiye kadar Rus siyasetinin hi menfaat peinde komadnabyk bir gven gstermitir (Sersem !!)- imdi, Kk Asya'da Rus emelleri hakkndaendielerinden bahsetmi olmasdr. Benim, Rusya, Kk Asya'da yaylmak istedii vakit,ngiltere'yi nazar- itibara almas lazm geldii (Bunun aksi dorudur; onlarn ihtiyalar yok;Londra, Benkendorff(15) neyi isterse onu yapar!) hakkndaki mlhazama, Marki Toretta ylecevap vermitir: ''l Anlama Devletleri bu mesele zerinde neden uyumu olmasnlar?''(Doru!). gder bundan sonra, Fransa'nn bu kere Suriye hakknda gsterdii dikkate ayanilgiye iaret etti (Badat hattna kar bir darbe!) ve ngiltere'nin, gzlerini Kzldeniz'in Arapsahillerine dikmi olmasnn imknsz olmadna iaret etti (Doru!).

''Marki Toretta, l Anlama yelerinin bu gibi uyumalar yaptklarna dair sarih ip ucunasahip olmadn syledi. Ben de, bu ve bu gibi uyumalarn vukuuna iaret edecek olaylarzikredecek durumda deilim. Fakat Rus planlarna kar burada diplomatlar evresindeuyanmaya balam olan gvensizlii (Pek ge! O korku bende oktan var! Fakat bana hiinanmazlar! Nihayet, Petersburg, umumi gvensizlii uyandran oyun bozucu rolne girdi)raporunda zikretmeden gemeyi doru bulmadm (Kayser'in son mlhazas: ok doru).''stanbul Alman Bykelisi Vangenhaym, 21 Ocak 1913 tarihli bir raporunda, Osmanldevletinin yaknda kmesi ihtimalini ve buna gre korunulmas gereken Alman menfaatleriniincelemektedir (16). Raporun nemli ksmlar aadadr:''...fakat Balkan ittifakiyle hi bir alaka ve mnasebeti olmayan baka bir mlahaza ile de,Almanya'nn sulhun akdinden sonra Asya Trkiyesi'nin idamesini mdafaa etmek zaruretindeolaca neticesine varlmaktadr. Trkiye kendi haline braklrsa, imdi Avrupa Trkiyesi'nindalmasna sebep olan inhill vetresinin pek yakn zamanda Kk Asya'ya da intikal edecei

muhtemeldir. Merkezdeki sistem tamamen deimedii ve ordu memleketin i siyasetinemtemadiyen mdahale etmeye devam ettii takdirde, Asya Trkiyesi'nin az sene zarfndataksim olunmaya mahkm olaca kanaati, yalnz stanbul Trkleri arasnda deil, ayn


18/46

zamanda Kk Asya sekenesi arasnda da hkimdir. Kk Asya'da vaziyetin, tehdit altnagiren Rus ve Fransz menfaatlerinin vikayesi iin mdahaleyi Avrupa nazarnda meru klacakbir ekilde inkiaf etmesi ihtimalini gznnde tutan Rusya ve Fransa, imdidenhazrlanmaktadrlar. Kk Asya bugn bir ok bakmdan, Fas devletinin AlgesirasKonferans'ndan evvelki haline benziyor. Kk Asya'nn taksimi meselesi, zannolunduundandaha yakn bir gnde ortaya atlabilir. Biz Fas'ta pek ehemmiyetsiz kymetlerle, halbuki Kk

Asya'da yz milyonlar ve Badat hattna bal olan prestijimizle angaje olmu (ie katlm)bulunuyoruz. Almanlarn almas sayesinde dnya mnakaltnda (ulamnda) alm olansahalarn Alman olmayan ellere dmesi imkn, Alman milli urunun tahamml edemeyeceibir fikirdir. Taksimden ellerimiz bo olarak kmak istemiyorsak, alakadar devletlerle vebilhassa ngiltere ile imdiden anlamalyz. imdi, Byk Britanya ile mnasebetlerimiz,Ekselansnzn hkim ve drendi siyaseti sayesinde kat'i surette dzelmektedir. Bu, burada dahissolunuyor. Fakat ngiltere hkmetinin Almanya'nn Kk Asya'da yer edinmesine vebilhassa Kk Asya sahillerinde bir liman igal etmesine uzun uzadya dnmedenmuvafakat etmesini mmkn klacak kadar, bu yaklama hareketinin ngiltere'de popler olupolmad meselesi her halde henz ok phelidir. Alman (Almanlar elinde) bir Mersin, yahutAlman bir iskenderun, bugnn ngilizlerine her halde Alman bir Agadir'den (17) daha nahogelecektir. Her makul Alman siyasetisi, Alman-ngiliz itilafnn henz mtevazi olan bubalangcndan esasl bir eyin domasn mit eder. Fakat bu narin nebat, inkiaf etmek iin

ok senelere muhtatr ve imdilik ihtimaml bir muameleye tabi tutulmaldr (18). Lakin KkAsya Trkiyesi'ne, dost devletler tarafndan enerjik ve esasl bir surette muavenet edilmezse,bu memleket o kadar zaman ayakta duramaz. Asya Trkiyesi'nin istikbali, son gnlerdeAvusturyal ve talyan meslektalarm arasnda mufassal bir surette mzakere olunmutur.Gerek Marki Pallavicini (19) ve gerekse Marki Garroni (20) bu sulh akdedilir edilmez, ttifak-Msellesin (21) Trkiye'ye yardmc elini uzatmas tezini mdafaa etmelerini hkmetlerinetavsiye edeceklerdir''.Bu rapordaki ana dnceler yle toplanabilir:a) Osmanl Asyas da kecektir. b) Rusya ve Fransa birer pay kapmaya hazrlanmaktadrlar. c)Almanya bu iten eli bo kamaz; hele birer Alman eseri olan Anadolu ve Badatdemiryollarnn getikleri yerlerin baka ellere dmesine seyirci kalamaz. d) ngiltere iseskenderun'un Alman ellerine gemesine gz yumamaz, yeni gelimekte olan ngiliz- Almandostluu henz buna dayanacak kadar glenmemi ve salamlamamtr. e) DolaysylaOsmanl kntsn geciktirmek ve bunun iin de ibu devlete yardm etmek gerekir.Vangenhaym'n bu raporu Berlin'e 24 Aralk 1913'te yani Bab- li basknndan bir gn sonravarmtr. Yine ibu gnde ngiltere Dileri Bakan Grey'le gren Almanya'nn LondraBykelisi Prens Lihnovski, Alman Babakan Betman-Holveg'e u teli eker (22):''Sir Edward Grey benimle imdi, stanbul'da bu kere vukua gelen hadiseler zerinde (KmilPaa Hkmeti'nin Gen Trkler ve Enver Bey (Paa) tarafndan devrilmesi kastolunmaktadr)konutu ve hkmet darbesi zaruri olarak harbin yeniden alevlenmesi demek deildir'' dedi.nce Gen Trkler'in maksatlar, yalnz hkimiyeti ellerine almaktr. Vaka bundan byle,Edirne'den vazgemek onlar iin g olacaktr; fakat Trklerde her ey mmkndr. ncecevap notasn beklemek gerekir. Grev bunu Balkan murahhaslarna da sylemi ve onlarahareket etmemelerini (memleketlerine dnmemelerini) tavsiye etmitir.''Bu frsattan faydalanarak Kk Asya meselesine temas ettim ve dedim ki: 'Trk hkimiyeti

altnda bulunan lkeleri, dier devletlerle birlikte garanti etmeye hazrz; nk hi bir lkeelde etmek niyetinde olmadmz gibi, baka devletlerin de buna teebbs etmesiniistemiyoruz. O da bana yle cevap verdi: 'nce sulh olmaldr; ondan evvel meseleleri elealmak imknszdr, nk harbin Kk Asya'ya da bulap bulamayaca nceden bilinemez.'Sonra, anari patlar da Badat hatt ve bizim (Alman) menfaatlerimiz tehlikeye dnce neyapacamz zerinde durdu ve belki askeri bir mdahalede bulunacamz; bizimMezopotamya'daki durumumuzun, Fransa'nn Suriye'deki durumuna tekabl ettiini syledi.Cevaben dedim ki, 'Biz, iktisadi menfaatleri korumak snrn hi bir zaman amamalyz veamayacaz, buna karlk Fransa ile teki devletlerden de aynn bekliyoruz.''Bende u intiba uyand ki Asya Trkiyesi'nin tamamen yklmas meselesi onun (Grey'in)zihnini igal etmektedir ve her ne kadar imdilik menfaat alanlarna ayrma iine yanamakistemiyorsa da (23) Fransa ile Rusya'y dnmektedir de onun iin tasavvur edilen uzlamayag yanaabilecektir...

Londra'daki Avusturya- Macaristan Ateemiliteri Binba Horvath'n Genelkurmay BakanGeneral Konrad fon Hendorf'a yollad rapor da bu dnceleri kapsamaktadr (24):


19/46

''Grne gre Rusya, ngiltere ve Fransa ile birlikte Ermenistan'da (Dou Anadolu vilayetleridemek istiyor) bir hareket hazrlamaktadr. Bay Sazanof bizim Bykelimize bu artlar iindeErmenistan'da olup bitenlere hi bir harekete gemeden bakamayacan sylemitir. Aynintiba, buradaki Alman bykelisi, Sr E. Grey'le yapt bir konumadan almtr. Bundakendisine, Kk Asya'daki menfaatlerini korumak iin harekete geip gemeyeceisorulmutur. Prens Lihnovski (Lichnowsky) bu fikri u mlhaza ile reddetmitir: 'Almanya,

iktisadi menfaatlerini, tam bir yanszlkla muhafaza etmekle en iyi surette korur.' Onda (PrensLihnovski'de) Fransa ile ngiltere'nin lzum grrlerse Suriye'ye yerlemeye teebbsedecekleri hissi vardr.''Bu gibi haber ve raporlar alan Alman Babakan Betman Holveg'de genel bir savanyaklamakta olduu sans uyanr; bu biim dncelerin tesiri altnda olarak o, kendi elyazsyla olan aadaki notlar yazar (25):''Kk Asya Trkiyesi'nin tasfiyesi meselesini hi olmazsa imdilik hazrlamak hususundaRusya'nn ve Fransa'nn yaptklar tazyik karsnda ngiltere'nin mukavemetgstermeyeceinden ciddi surette korkuyorum. Lichnowsky'nin 42 numaral teli (26) pheuyandrc mahiyettedir. Her ne kadar Sr Edvard Grey, menfaat mntkalarnn ayrlmasna'imdilik' yanamyorsa da, herhalde gnn birinde bize, vekayiin kendi ahsnda daha kuvvetliktn syleyecek ve bizi, menfaat mntkalarnn ayrlmasna dair tilaf- msellesin (27) tamolarak hazrlanm bir program karsnda koyacak ve tilf- mselles, menfaat mntkalarn

kt zerinde tahdid ile iktifa etmeyecek; bilkis mesele, bir takm igaller ve gayet gerekhimayelerle neticelenecek. Bu yola girmek mecburiyetini, Almanya iin bir felaket veAlmanya'nn zayflandrlmas olarak telkki ediyorum. Fakat ilerisi iin ne istediimizibugnden iyice bilmemiz lazmdr. Zira, mesele imdilik nasl bir ekil alrsa alsn, Kk AsyaTrkiyesi'nin tasfiyesi mutlak surette istikbale ait bir meseledir; meer ki byk devletlerbundan nce umumi bir harpte birbirlerini paralamaya koyulmu olsunlar. Kk Asya'dakitutumsal (ekonomik) menfaatlerimizi, imdiye kadar yaptmz ekilde, korumaya devametmekten baka bir ey istemediimizi tasfiye vukuunda ileri srebilip bilemeyeceimizkeyfiyeti bana pheli grnmektedir. Fakat byle bir hadise vukuunda niyetimiz bu ise,fikrimce imdiden ngiltere'ye bu hususta baz imalarda bulunmalyz...Grld gibi Betman Holveg'de de, Osmanl kmesi sorununun nlenilmeyecei kukusudomutur; o da Vangenhaym gibi, Osmanl lkesinin paylalmas iinde Rusya, Fransa vengiltere'nin daha uygun bir durumda ve daha hazr olduuna inanmakta ve byle bir olaynAlmanya iin o srada ok kt olacan, bununla birlikte bu ie onun da hazrlanmasgerekeceini dnmektedir.Betman-Holveg, bu gibi dncelerle, Londra'daki Alman bykelisi Prens Lihnovski'ye 27Ocak 1913'te aadaki teli eker. Kayser bu teli okuduktan sonra bana unu yazmtr:''Kabul! Ancak l Anlama (28) paylamay isterse bir ie yarar m?.. Telin dilimize evrilmiiaadadr; muterize iindeki italik bir sz ve bir soru iareti Kayser'in eliyledir (29):''Altesinizin (30) 24 cari tarihinde Asya meselesinde Sr E. Grey ile vuku bulan konumadakullandklar dille tamamen mutabkm. Bizim Kk Asya'da (31) ancak iktisadi menfaatlergttmz ve i karklklar kt takdirde, bu iktisadi menfaatlerin erevesini -Fransa ileteki devletler de ayn ekilde davranmak artyla- amamz iin hi bir sebep olmaddorudur. Zira Asya'da imdi mevcut devlet dzeninden memnunuz ve Trk hkimiyetininortadan kaldrlmas veya tahdit edilmesini istemekten ok uzaz. Fakat baka bir taraftan,

hkimiyet durumlarnn deitirilmesi istenir ve Asya Trkiyesi'nin taksimine geilirse, o zaman,tabiidir ki srf iktisadi olan menfaatlerimiz, hemen birinci snf siyasi menfaatler haline girer(evet); o zaman mdahale etmeye ve mirastan kendimize bir pay ayrmaya mecbur oluruz.Zira, Almanya, Kk Asya'da yalnz yzlerce milyonla deil, prestiji ile angajedir (eref veiktidarn ortaya koymu bulunmaktadr). Alman almas sayesinde kltre ve dnyamnakalesine alm alanlarn tamamen yabanc ellere dmesine Alman ulusal uurutahamml edemez.''Asya Trkiyesi'nin daha bugnden tasfiyesi, Almanyaca temenni edilemez. Byk Britanya ileolan mnasebetlerimiz, az zamandan beri vka dzelmek yolunu tutmutur; fakat ngiltere'debu deiikliin ngiliz hkmetini, Almanya'nn Kk Asya'da hatta Kk Asya kylarndayerlemesini sknetle kabule sevkedecek kadar popler (halka sevilen) olup olmad pekphelidir. Onun iin bugnlerde Kk Asya'ya mdahalemiz, Sr E. Grey'in cesaret vericiszlerine ramen ngiltere'nin mukavemetine maruz kalr (?); sonra, una da dikkat etmek

lazm gelir ki, taksim vukuunda Almanya'nn isteyecei eyaletler (Anadolu anlmak isteniliyor)Trk devletinin kalbini ve belkemiini tekil etmektedir ve imdiye kadar sultan ve halifelerineen sadk bir ekilde bal kalm olan Mslman halkla meskndur. Trkiye'de inhill (dalma)


20/46

o kadar ileri gitmemitir ki, halkn en iyi unsurlar olan bu unsurlar hi nazar- itibaraalmayalm. Biz, Anadolu'ya yerlemek teebbsnde bulunduumuz takdirde halkn hain birmukavemetini hesaba katmak zorundayz; halbuki, Arabistan'da ngiltere, Ermenistan'daRusya, Suriye'de Fransa, epey zamandan beri buralarda mevcut istikll hareketlerinden dolayok daha kolay bir i baaracaklardr. Onun iin, bizim hareketimizin gerekletirilmesimaksadyla yalnz nemli kuvvetler kullanmak zaruri olmayacak, ayn zamanda, byk

devletlerin bugnk karlkl durumu gznnde tutulursa, ana vatan bylece bo brakmannmer olup olmad pheli grnmektedir (32).''Srf Altesinizin fikir edinmeleri maksadyla sunulan yukardaki mlhazalar, Kk Asya'daTrk hkimiyetinin mmkn olduu kadar uzun bir zaman baki kalmasnda ne kadar hayatimenfaatimiz olduunu gstermektedir. Onun iin, tarafnza verilen direktifler erevesidahilinde, Asya meselesinin ortaya atlmasna btn vastalarla mani olmanz rica olunur.Betman Holveg unu da demek istiyor: Alman pay olacak yerler stanbul, Eskiehir, Afyon,Ankara,Adana, Diyarbakr gibi Anadolu ve Badad demiryollarnn ve bunlarn kollarnngeecekleri lkelerdir; buralarn yerlileri katksz Trktr: bunlar Osmanl devletinin en iyi veetin unsurudurlar ve bizimle ok vuruacaklardr; dolaysyla biz kendi paymz alabilmek iinyerlilerle ok kanl bir sava gze almalyz, br byk devletler ise bu kadar glklerlekarlamayacaklardr.Betman Holveg'in br dnceleri pek aktr ve kolaylkla anlalabilir. Onun Fransz

Bykelisi Jl Kambon'a (Jules Cambon) da bu yolda demeci vardr (33).Bu yoldaki kayg ve kukular Alman Kamutaynda da grnr. 22 Ocak 1913'de Grey'i grenPrens Lihnovski, Alman saylavlarndan Bay Basserman'n Osmanl Asyas'nn ngiltere, Fransave Rusya arasnda nfuz blgelerine ayrlacana ve bu blgelerin Arabistan, Suriye veErmenistan (Dou Anadolu demek istiyor) olacana dair bir rapor zerine konuacan vebyle bir durum karsnda Alman hkmetinin ne yapmay dndn soracan bildirir.Grey, ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda bu yolda grme ve konumalar olmu olduunukesin olarak yalanlar (34).Grey, 13 Ocak 1913'te Fransz Bykelisi Juol Kambon'la (Jules Cambon) grrken ibubykeli onunla, Sazanof'un o anda Ermeni sorununu ortaya atmann doru olmayacayolundaki dncesi zerinde konuur ve kendisinin de byle dndn ekler. Grey de budncede Pol Kambon'la birlik olur ve ona der ki: ''lk yaplacak i Trkiye ile Balkanllararasnda bar kurmaktr; bu elde edildikten sonra Trkiye'yi Asya lkesinde ayakta duracakbir duruma getirmek iine koyuluruz; bu srada ise Kk Asya'da slahat iiyle uramak frsatkendini gsterir...'' (35)Betman Holveg'in 27 Ocak 1913'te Prens Lihnovski'ye ekmi olduunu yukarda grdmztel zerine ibu Bykeli ayn gnde Grey'le grr (36) ve ona der ki:''Alman hkmeti Kk Asya'nn btnlne ok nem vermektedir; Rusya Kafkasya'yaasker yd ve Ermenistan'la ok ilgili olduu iin bir ie atlmasndan kayglanmaktadr. EerRusya Ermenistan'a (Dou Anadolu demek istiyor) ve Fransa Suriye'ye girerse bizim bunaaldr etmememiz elden gelmez.Grey u yolda karlk verir:''Birka gn nc Rus Bykelisi Rusya'nn gerekten istedii eyin, zerinde anlalamayanTrk-ran snr sorununun zmlenmesi olduunu syledi ve eer Trkiye'de bu ite biranlamaya varrsa Rusya'nn kendisiyle ok dost olacan Trk hkmetine iyice anlatmam

benden diledi. Ben Grey, sanmam ki Rusya'nn Kk Asya'nn btnlne karn bir tasarsolsun; ancak Trk-ran snr zerinde Trkiye'nin tehdit etmi olduu baz sevklcey (bebinden ok insann yaad) noktalar vardr. Alman bykelisinin sylediklerini Rusbykelisine bildireceim; ancak eer sandm gibi Trk-ran snr iinin zmlenmesiortaya gven douracak olaylardan biri ise stanbul'daki Alman nfuzu belki bunu Trkhkmetine anlatmak iin kullanlabilir...Grld gibi ngiltere, Alman kukularn yattrmaya almaktadr. Yaymlanm olanbelgeler o srada Rusya'nn genel slahat iinden ileri gitmek dncesinde olmadn,dolaysyla o an iin Alman kukusunun yersiz olduunu, ancak yakn bir gelecek iin bukukunun ok yerinde olduunu gstermektedir. u da phesizdir ki Almanya'nn taknddurum, yani eer Osmanl Asyas'na dokunulacak olursa onun da eli bo kalmayacan veAnadolu ve Badad demiryollarnn getikleri yerleri (37) alacan ak olarak sylemesi,Rusya'nn Dou Anadolu'da atlganln ksacak ve ngiltere ile Fransa'y ona agzllk

etmemesi yolunda tler vermeye kkrtacak zde idi.


21/46

ngiltere'nin Berlin Bykelisi Goen'in bundan 3 ay kadar sonra, 17 Nisan 1913 tarihiyleLondra'da daimi mstear Nikolson'a yollad zel mektup ibu tarihte Alman kuku vekararlarnn yine ayn olduunu gsterir (38).

ALMANYA'NIN DA ERMENLERKAZANMAYA KALKIMASI

Ancak birka ay hep bu kayg ve kukular iinde kalan Almanya, kar tedbirler alma yolunagirmeye koyulur ve herhalde o, ngiliz ve Ruslarda birtakm kayg ve kar kukularuyandrmtr. Alman kar tedbirleri u yolda toplanabilir: Bir yandan Rus amalarnngereklememesine alrken br yandan, ne olur ne olmaz diye, elden geldii kadarErmenileri kazanmak ve onlara ho grnerek gnllerini almak; hatta Bab- li'de en ok szgeen byk devlet olmas dolaysyla Dou Anadolu illerinde slahat yaplmas iinin ancakkendi himmetiyle elde edilebileceine Ermenileri inandrmak: bundan baka Ermeni aznlnnoradaki nemi dolaysyla bir paylama olursa almak istdii Kilikya ve skenderun blgeleriErmenilerini ayrca da kazanmaya almak.stanbul'da Almanlarn ''Osmanier Loyd'' adyla kardklar gazetenin Nisan 1913'te slahatiiyle ok uramaya koyulmas; stanbul'daki ngiliz Bykelisi Lovter'in 24 Nisan 1913'teLondra'ya raporu (39) ve Turhan Paaca bildirildiine gre Petersburg'daki Novoye Vremya

gazetesinin 18 Nisan 1913'te Almanlar'n Ermeniler'e gsterdikleri ilgiyi kskanlkla anlatanyazs bu yolda birer delildir.

AVRUPA DURUMUNUN OSMANLI'DAKTEPKLER

Byk devletler arasnda Dou Anadolu ve daha genel olarak Osmanl Asya's zerindekikonumalarn tepkileri 1913 ylnn ikinci haftasndan bu yana Bab- li'ye gelmeye balar;bunlar daha ok Osmanl bykelilerinin u veya bu devlet adamndan iittikleri szler vebunlardan kardklar hkmlerdir; dolaysyla bunlarn bir ksmn, tam o andakinden ok,birka hafta nceki durumu gsterir diye kabul etmek gerekir.Roma Bykelisi Nabi Bey 9 Ocak 1913'te ektii bir telde Roma'daki Avusturya BykelisiMarey'in u szn bildirir:''Bulgarlar Edirne iinde direneceklerdir. talya, Almanya ve Avusturya ile birlikte Rusya'nn busrada Ermenistan (Dou Anadolu demek istiyor) iini ortaya atmamas iin ok alr. Osmanlhkmeti orada halk efkrn yattrc tedbirleri hemen almaldr; ta ki ora ilerine karmakiin her trl bahane ortadan kalkm olsun.''Yine Nabi Bey 9 ubat'ta ektii bir telde Roma'daki ngiliz bykelisinin adn vermedii birdiplomata: ''Osmanl Asyas'na dokunulmamas gerekir'' demi olduunu bildirir ve kendi adnaBab- li'ye u d verir: ngiltere ile aramzda ne kadar przl sorun varsa bunlarntopunun zmlenmesi iine giriin.Viyana Bykelisi Hseyin Hilmi Paa, 17 ubat'ta u yolda bir tel eker: ''yi haber alan birkaynaktan rendiime gre ngihiz hkmeti, Asya'da Osmanl btnlne dokunulmasnKbrs Antlamas'na (40) kar bulurum demi.''Petersburg Bykelisi Turhan Paa 22 ubat'ta: ''Rusya'nn o srada Ermeni iini

kurcalamayn ngiliz tesirinden bildiini'' teller.Nabi Bey ise ibu 22 ubat'ta ektii bir telde:''San Giuliano diyor ki, Ermeniler propagandaya baladlar, slahat iinde abuk olun''demektedir.Yine ibu 22 ubat'ta talyan D Bakan San Giuliano talyan Kamutaynda u yolda birdemete bulunur(41):''Akdeniz denklii kimsenin tekelinde (inhisar) olmamaldr. Bu ite btn byk devletler bizimgibi dnmektedirler. talya ve Avusturya'nn orada e menfaatleri vardr. Oradagerekleebilecek hibir deiiklie aldrszlk edemeyiz. Bugnk durum bize uygundur;onun sredurmasn istiyoruz. Rumeli, elinden gittikten sonra Osmanl hkmetinin Anadolu'yudaha iyi idare edeceine ve koruyacana gvenimiz vardr. O, Ui antlamasn(42) yrtrsearada dostluk salamlar. Osmanl Asyas'nn btnl talya iin bir temeldir ve Avrupabar bakmndan ok gereklidir; btn byk devletler bu dncede birliktir.

Sadan soldan gelen bu uyarlar zerine, Bab- li bykelilerine, bulunduklar yerlerdeki dbakanlarla Osmanl Asyas'nn btnl konusu zerinde grmeleri ve bu btnle


22/46

dokunulmayaca hakknda inanca almalar iin ynerge verir. Gelen karlklar, grenekolageldii gibi, herkesin ibu btnle dokunmamak hususunda birleik olduu yolundadr.Bir yandan da Osmanl hkmeti ierde kendiliinden slahat yapmak iine koyulur ve bir takmkanun ve tedbirlerle yaknda gelecei sezilen Rus ve Avrupa basksn nlemeye alr.Bunlarn balcalarn aaya topladk:a) llerin genel meclislerine yersel iler iin karar almak yetkisini veren, iller iin zel bteler

kabul eden ve iyarlarn dev ve yetkisini tespit eden 13 Mart 1329 (26 Mart 1913) tarihli''dare-i Umumiye-i Vilyt Kanunu.''b) Sulh yarglar hakkndaki 11 Nisan 1329 (24 Nisan 1913) tarihli kanun ve bir ok yerdeyeniden mahkeme kurulmas.c) Hkmi ahslarn (irket v.s.) gayrmenkul mallara sahip olabilmelerini, ocuksuz lenlere aitvakflarn mahlle gidecekleri yerde ikinci ve saire derecede varislere de geebilmesini,gayrmenkullerin terhin edilebilmesini (rehin alnabilmesini) ve genel olarak gayrmenkullerinmuntazam tasarrufunu temin eden, yani umumi surette gayrmenkullerin tasarrufunu vebunlarn tabi olduklar muameleleri asriletiren (modernletiren) 14-27 ubat, 21 ubat (7Mart), 25 ubat ((11 Mart) ve 30 Mart (12 Nisan) 1329 (1913) tarihli kanunlar.d) Kylye tarm ileri iin geni lde bor alma imknnn salanlmas(43).e) Boman (Baumann) Paa'nn (Franszdr) bakanlnda bulunan jandarma mfettilerivilayetleri gezip ihtiyalar tespit ederler. Bu ihtiyalarn bir ksm yerine getirilir ve bir ksmnn

da yerine getirilmesine koyulunur.Yine bu yolda almalardan biri olmak zere daha sonra genel mfettiler kanun vetalimatnamesi kacaktr ki bunu da sras gelince greceiz. Yabanc iyar ve jandarma iini deaz sonra gzden geireceiz.Bu saydmz Osmanl kanun ve tedbirlerinde trl amalarn gdld grlmektedir.Birincisi gerekten slahat yapmak amacdr ki bu en ok idare-i Umumiye-i Vilyt Kanunu'ndagrlr. kincisi baz byk devletlere ve bata, Osmanl lkesinde ileyen pek ok sermayesiolan Fransa, ngiltere ve Almanya'ya el altndan bir trl rvet vermektir; gayrmenkullerintasarruf, tevarus (miras) ve terhinine (ipoteine) ait olan kanunlar bir yandan bu ilerdekimuameleleri Ortaa'dan kalma usullerden ve hele balardan kurtaryorduysa br yandan daibu devlet tebaalarnn sermayesine bunlar zerinde krl i grmek ve bunlar elegeirmek imknn veriyor veya bu yolda epey kolaylklar salyordu. Getirmek istenilecek olanyabanc memur ve jandarma subaylar ii de, bir yandan devlet ilerini dzenlemek amacngdyordu ise, br yandan da bylelikle baz byk devletleri, tebaalarnn grecekleri ilerdolaysyla, Osmanl lkesinin mesuliyetlerine itirak ettirmek ve onlar arasnda nrdelikler(rekabet) dourmak amacn gdyordu.

DOU ANADOLU'DA BAZI OLAYLAR

Az yukarya Ermeni komitelerinin kkrtma ve saldrlarn gsteren Bitlis Rus konsolosunun 23Aralk 1912 (6 Ocak 1913) tarihli raporunun nemli ksmlarn koymutuk. Dou illerinde epeyyllardan beri sregelen Mslman - Ermeni ve hele Krt - Ermeni gerginlik ve gvensizliineBalkan Sava'nn dourduu cokunluklar, Rusya'dan gelen kkrtmalar ve ermenikomitelerinin kkrtma ve edimsel (fiili) saldrlarn eklersek kolayca anlarz ki orada, Osmanlhkmeti ne kadar alrsa alsn, oralara istedii kadar en iyi ve seme vali ve iyarlarn

gndersin, bu blgede kargaalklar olmasn kesin olarak nleyemezdi ve bu nleyemeyi dedoal olarak Rus ve Ermenilerce ona kar bir silah gibi kullanlacakt. 1913 ylnn ilk aylarndaBitlis ve Erzurum gibi yerlerdeki Rus konsoloslarnn baysallk (huzur) ve gven olmadyolunda olduka iirilmi bir takm raporlar vardr. Bat Avrupa ve Rusya basn da bu gibiyazlarla dolar. br yandan Osmanl Dahiliye Nezareti ve Hariciye'ye yollad 10 Nisan 1329(23 Nisan 1913) tarihli bir tezkerede Kafkasya'da, snrmzn yaknlarnda, bir sr Ermenikomitecisinin toplanm olduundan szlanmaktadr.Bu hava iinde ortaya kan bir iki olay anacaz: 12 Nisan 1913'te Erzincan'da, tabiatylagizlice bomba yaplmakta olan bir Ermeni evinde bir bomba patlar, bir ka kii lr ve yaralanr.Bu olay, asl kendi neminden ok, yol at baz yazl tartmalarn belirttikleri manevi durumdolaysyla

ermeni meselesi 1 - yusuf hikmet bayur - cumhuriyet kitap

Documents