ermenİler arasinda protestanliĞin yayiliŞi ve protestan ermenİler ( tÜrkİye ÖrneĞİ )

7/30/2019 ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILII VE PROTESTAN ERMENLER ( TRKYE RNE )

1/227

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSFELSEFE VE DN BLMLER

ANABLM DALI

ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILIIVEPROTESTAN ERMENLER

(TRKYE RNE)

Doktora Tezi

Mehmet Alparslan KK

Ankara 2005


2/227

T.C.ANKARA NVERSTES


ANABLM DALI

ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILII

VEPROTESTAN ERMENLER(TRKYE RNE)

Doktora Tezi

Mehmet Alparslan KK

Tez Danman

Do. Dr. Ahmet Hikmet EROLU

Ankara 2005


3/227

T.C.ANKARA NVERSTES


ANABLM DALI

ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILIIVE

PROTESTAN ERMENLER(TRKYE RNE)

Doktora Tezi

Tez Danman : Do. Dr. Ahmet Hikmet EROLU

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... ........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

.................................................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................


4/227

NSZ

XVI. yzyla gelindiinde Avrupada sosyal, ahlak ve ekonomik durum

ktye gitmeye balam ve bu kt durum ierisinde Roma Katolik Kilisesi

kendisini zenginletirme yoluna gitmitir. Bu erevede Kilise, kurtulu iin

kendisini merkez alarak yetkili klm, endljans datm ve her bakmdan otorite

kabul etmitir. Kilisenin bu tavr ve tutumu, halk ve baz evreleri rahatsz etmitir.

Bu tutum ve rahatszlk neticesinde Martin Luther bata olmak zere birok din ve

bilim adam kiliseyi protesto etmitir. Kendisini, din alanda bir reform olarak n

plana karan bu protestonun temelinde sosyal, ahlak ve ekonomik bozukluk yer

almtr. Protestonun din alanda ortaya kmas halkn sosyal, ahlk ve ekonomik

bozukluk ierisinde olmasna karn kilisenin her bakmdan muhteem bir

zenginlie kavumasndan kaynaklanmtr.

Martin Lutherin nclnde balayan bu protesto hareketi dnyann her

tarafna sram ve kiliseye kar kilise ierisinde birtakm farkl grler ortaya

kmtr. Bu farkl dnceye sahip kimseler iin Kilise ynetimi tarafndan

protestocular anlamnda Protestanlar ad verilmi ve bylece zaman ierisinde

bamsz bir hareket olarak Protestanlk ortaya kmtr. Protestanlk da dier

Hristiyan gruplar gibi genilemek ve yaylmak amacyla misyonerler yetitirmitir.Zamanla yetien bu misyonerler de dnyann eitli blgelerine gnderilmi ve bu

blgelerden birisi dalma srecinde olan Osmanl Devleti olmutur. Osmanl

Devleti, Katolik ve Ortodokslukla birlikte Protestanlk iin de ok uygun bir lke

olmutur. nk Osmanl Devleti bu blnme srecinde ekonomik ve stratejik

konum bakmndan ok nemli bir yer tutmutur. Bu dnceyle misyonerlik

faaliyetlerine balayan ancak Yahudi ve Mslmanlar zerindeki emellerine

ulaamayan Protestan misyonerler, H

ristiyan millet olarak Ermenilereynelmilerdir.

Ermenileri kefeden Amerikal ve ngiliz misyonerler, eksiklikleri tespit

ettikleri eitim bata olmak zere salk ve siyasal alanlarda faaliyetlere

balamlardr. Onlar, bu faaliyetlerle birlikte Ermeni Kilisesinde bir reforma

ihtiya olduunu savunarak Kilise ierisinde bir ayrmcla sebep olmulardr. Bu

ayrmclk neticesinde de Ermeni Patriklii, Protestanla meyilli olan Ermenileri

aforoz etmi ve onlar kiliseden kovmutur. Bu aforoz ve kovulmann ardndan

I


5/227

Anadoluda Protestan Ermeni Kilisesi ve bamsz bir Protestan Ermeni Milleti

domutur. Bylece Anadoluda Ermenilerle birlikte resm ve fal olarak bir

Protestanlk sreci balamtr. 1915li yllara kadar devam eden bu srete

Protestan Ermeniler, Birinci Dnya Sava ile birlikte Anadoludan tm dnyaya

zellikle Amerikaya dalarak buralarda kiliseler ve gruplar oluturmulardr. Bu

balamda dnyadaki Protestan Ermeniliinin temelini Anadolu ve stanbul

Protestan Ermenilerinin oluturmas hasebiyle tarih sre ierisinde Anadoludaki

Protestan Ermeniler, ok nemli bir rol oynamtr. Ancak bu nemine binaen,

Trkiye Protestan Ermenilerini konu alan bir alma yaplmamtr. Bundan dolay

byle bir alma tez konusu olarak seilmitir.

Bu dnceyle Ermeniler Arasnda Protestanln Yayl ve Protestan

Ermeniler (Trkiye rnei) olarak belirlediimiz Tezimizde, Protestan

Ermenilerin inan, ibadet ve din uygulamalar hususunda yaplan gzlemler,

incelemeler ve grmelerle birlikte kutsal kitap ve dier ana kaynaklara da yer

verilmitir. almamzda konu ile ilgili yerli ve yabanc kaynaklarn yansra

Protestan misyonerlerin faaliyetleri ve Ermeni Kilisesinin misyonerler karsndaki

tutumu hususunda Osmanl ariv belgelerinden de yararlanlmtr.

Bu metot ve yaklamlar erevesinde tezimiz Giri, iki Blm ve Sonutanolumaktadr. Tezimizin Giri ksmnda almann amac ve metodunun yansra

Ermeni Kilisesi ve Ermeniler hakknda genel bilgiler verilmitir.

Tezimizin Birinci Blmnde ise reform hareketi ve Protestanlk hakknda

genel bilgiler verilmi, Protestanln Anadoludaki Ermeniler arasnda oluum

sebepleri de belirtilerek nasl yayld ve bu yayl srecinde misyonerlik

faaliyetlerinin nasl olduu ele alnmtr. Bununla birlikte misyonerlik faaliyetleri

neticesinde Protestanlaan Ermenilere kar

Ermeni Patrikliinin tutumu ve bututum karsnda ngiltere ve Amerikann Osmanl Devletine kar basks da

ilenmitir. Bu blmde ayrca Protestanl kendisine din olarak seen Ermenilerin

Millet olarak kabul de anlatlmtr.

kinci Blmde de gnmz Trkiyesindeki Protestan Ermeni Kiliselerinin

genel ve idar yaplar anlatlmtr. Ayrca Protestan Ermenilerin temel inanlar,

haftalk ve yllk ibadet uygulamalar, ayinleri ve dier din uygulamalar da konu

edilmitir.

II


6/227

Tezimizin Sonu Blmnde ise alma hakknda genel bir deerlendirme

yaplmtr.

Bu almamzda pln, program, kaynak bakmndan destek grdm ve

grlerinden de faydalandm babam Prof. Dr. Abdurrahman Kke, Tezin

ortaya k srecinde her trl desteini grdm danmanm Do. Dr. Ahmet

Hikmet Eroluna, stanbulda Tezimizle ilgili almamz srecinde bizlere her

konuda destek salayan Prof. Dr. mer Faruk Harman ile M. Numan Malkoa,

Ohannes Torkumoluna, Sonna zpembeye, Krikor Damatyana, zellikle her

trl bilgi ve tecrbelerini bizimle paylaan Krikor Aabaloluna, ayrca

almamz sresince bilgi alveriinde bulunduum ve desteini grdm Do.

Dr. Mehmet Katar ile Dr. Ali sra Gngre ve emei geen herkese teekkr bir

bor bilmekteyim.

Mehmet Alparslan KK

Ankara 2005

III


7/227

NDEKLER

NSZ.................................................................................................................. I

NDEKLER.....................................................................................................IV

KISALTMALAR..................................................................................................VII

GR.....................................................................................................................1

A. Metodoloji...1

a. Konunun Amac ve nemi........................................................................1

b. Konunun Kapsam ve Metodu......................................................2

B. Ermeniler ve Hristiyanlk...............................................................................3

a. Ermenilerin Hristiyanl Kabul....... .................................................3

b. Ermeni Kilisenin Oluumu ve Kilisenin Ermenilerdeki Yeri ...................7

c. Gnmzde Ermeni Kilisesi ve Ermeniler..............................................13

I. BLM..............................................................................................................27

ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILII.........................27

A. Reform Hareketi ve Protestanln Douu....................................................27

B. Protestanln Anadoluda Yayl Srecinde Ermeniler....34

C. Ermeniler Arasnda Protestanln Yaylna Zemin Hazrlayan artlar...38

a. Osmanl Devletinin Genel ve Siyasal Yaps.........38

b. Yabanc Devletlerin Siyas Politikalar..42

ba.ngilterenin Siyas Politikas..42

bb. Amerikann Siyas Politikas.....44

c. Ermenilerin Din ve Siyas Yaps..48

D. Ermeniler Arasnda Protestanln Yaylnda

Misyonerler ve Misyonerlik Faaliyetleri.....52

a. Misyonerler.....52

b. Misyonerlik Faaliyetleri........61

ba. Genel ve Siyasal Alandaki Faaliyetler.............................................62

bb. Eitim-retim Alanndaki Faaliyetler...........................................76

E. Misyonerlik Faaliyetleri Karsnda Ermeni Kilisesinin Tutumu..................94

F. Protestan Ermeni Kilisesinin Oluumu ve Protestan Ermenilerin

Millet Olarak Kabul..102

IV


8/227

II. BLM...........................................................................................................112

GNMZ TRKYESNDE PROTESTAN ERMENLER........................112

A. Protestan Ermeni Kiliseleri........................................112

a. Kiliselerin Genel Yaps 113

b. Kiliselerin dar Yaps.. 117

ba. Kurul..117

1. Sivil Kurul...117

2. Ruhan Kurul...117

bb. Pastr (Bedvelli)................................................................................118

1. Pastrn Grev ve Sorumluluklar.................................................118

2. Pastrn Seimi ve Atanmas.........................................................121

B. Protestan Ermenilerin Temel nanlar......125

a. Tanrnanc................................................................................................126

aa. Baba ..127

ab. Oul (sa Mesih)................................................................................128

ac. Kutsal Ruh .130

b. Kutsal Kitap nanc ...................................................131

c. Kilise nanc...136d. Kurtulunanc..........................................................................................140

e. Evanjelizm nanc.......................................................................................146

f. Diernanlar.............................................................................................152

C. Protestan Ermenilerin Ayinleri (Sakramentleri)...............................................159

a. Vaftiz .........................................................................................................160

aa. nan Olarak Vaftiz............................................................................160

ab. Uygulama Olarak Vaftiz....................................................................162b. Evharistiya (Ekmek arap)......................................................................164

ba. nan Olarak Evharistiya...................................................................164

bb. Uygulama Olarak Evharistiya...........................................................167

D. Protestan Ermenilerin badet Uygulamalar.. ..170

a.badet Uygulamalarndaki Temel Unsurlar...............................................171

aa. Dua....................................................................................................171

ab. Vaaz..................................................................................................172

V


9/227

ac. Kutsal Kitaptan Blmler Okuma.....................................................173

ad. lahiler...............................................................................................173

ae. Ondalk Verme..................................................................................174

b. Haftalkbadet Uygulamalar.....................................................................175

c. Yllkbadet Uygulamalar.........................................................................177

ca.Noel.....177

cb. Paskalya .. ......178

cc. sann Ge Ykselii (Ascention)...179

cd. Pentekost....180

E. Protestan Ermenilerin Dier Din Uygulamalar............................................181

a. Doum.......................................................................................................181

b. Evlilik........................................................................................................182

c. lm..........................................................................................................184

d. Tvbe..........................................................................................................185

e. Oru............................................................................................................186

SONU...................................................................................................................188

BBLYOGRAFYA...............................................................................................192

ZET..211SUMMARY............................................................................................................212

RESMLER..213

VI


10/227

KISALTMALAR

A.B.A. : Ana Britannica Ansiklopedisi

A.DVN. : Sadaret Divn (Beyliki) Kalemi Belgeleri

A.M.A.A. : The Armenian Missionary Association of America

A.MKT. : Sadaret Mektub Kalemi Belgeleri

A.MKT.MHM.: Sadaret Mhime Kalemi Evrak

A...F.D. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

A..S.B.D. : Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

Bkz. : Baknz

BOA : Babakanlk Osmanl Arivleri

B.T.T.D. : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi

C. : Cilt

ev. : eviren

D.A.D. : Din Aratrmalar Dergisi

D.B..A. : Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi

DH.D.. : Dahiliye dar Ksm Belgeleri

DH.KMS. : Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahss Mdriyeti Belgeleri

DH.MB..HPS. : Dahiliye Mebn-i Emriye Ve Hapishneler Mdriyeti Belgeleri

DH.MKT. : Dahiliye Mektubi Kalemi

DH.MU. : Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye daresi Belgeleri

Dz. : Dzenleyen

Der. :Derleyen

Dir. : Direktr

E.A. :The Encyclopedia Americana

E.A.D. : Ermeni Aratrmalar Dergisi

E.B. : Encyclopedia Britannica

Ed. : Editr

E.R. :The Encyclopedia of Religion

E.R.E. : Encyclopedia of Religion and Ethics

E...F.D. : Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi

E..S.B.E.D. : Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi

F...F.D. : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

VII


11/227

Haz. : Hazrlayan

H..E.F.D : Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi

HR.MKT. : Hariciye Nezareti Mektub Kalemi Belgeleri

..P. : lahiyat nlisans Program

SAV : slam limler Aratrmas Vakf

..E.F.T.D. : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi

MV. : Meclis-i Vkel Mazbatalar

N.E.B. : The New Encyclopedia Britannica

s. : Sayfa

S. : Say

S...F.D. : Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

T.D.V. : Trkiye Diyanet Vakf

T.M.D. : Tarih ve Medeniyet Dergisi

T.D.D. : Tarih ve Dnce Dergisi

T.T.D. : Tarih ve Toplum Dergisi

T.T.K. :Trk Tarih Kurumu

U..F.D. :Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi

Y. : YlY..A.HUS. : Yldz Sadaret Husus Maruzat Evrak

Y...A.RES. :Yldz Sadaret Resm Maruzat Evrak

Yay. Haz. :Yayna Hazrlayan

Y..EE.. :Yldz Esas ve Sadrazam Kamil Paa Evrak

Y..MTV. : Yldz Mtenevv Maruzat Evrak

Y..PRK.ASK. :Yldz Perakende Evrak Asker Maruzat

Y..PRK.AZJ. :Y

ld

z Perakende Evrak

Arzuhal ve JurnallerY..PRK.BK. :Yldz Perakende Evrak Mabeyn Bakitabeti

Y..PRK.DH... : Yldz Perakende Evrak Dahiliye Nezareti Maruzat

Y.PRK.HR.. :Yldz Perakende Evrak Hariciye Nezareti Maruzt

Y..PRK.EA. :Yldz Perakende Evrak Elilik, ehbenderlik ve Ataemiliterlik

Y..PRK.UM.. :Yldz Perakende Evrak Umum Vilayetler Tahrirat

VIII


12/227

GR

A. Metodoloji

a. Konunun Amac ve nemi

Ermeniler, gemite de gnmzde de nemli bir yer tutmutur ve

tutmaktadr. Ancak bu nem; daha ok siyas amal olmu ve Ermenilerin din

yaantlar geri plnda kalmtr.

Ermeni denilince, genelde hep Ermeni Milleti ve Gregoryen Monofizit

Ermeni Kilisesine mensup olanlar anlalmtr. Bununla beraber Gregoryen

Ermeniler dnda kalan hem Katolik Ermeni Kilisesi hem de Protestan Ermeni

Kilisesine dahil olanlar da vardr. Bu durum, bizi daha nce alma yaplmadn

grdmz Protestan Ermenileri incelemeye tevik etmitir. Ayrca Trkiyedeki

resm ve fal Protestanln, Ermeniler ile balamas ve Ermenilerin Protestanln

Anadoluya giriinin temel vastas olmas, gnmz Trkiyesindeki Protestan

Ermenilerin bilinmesi zaruretini ortaya karmtr.

Protestan Misyonerler; zelde Protestanl genelde de Hristiyanl yaymak

iin Anadoluda faaliyetlere balam ve bu faaliyetler Osmanl Devletindeki

Trkler ve Yahudiler zerinde younlamtr. Ancak Trkler ve Yahudiler zerinde

baar salayamayan Protestan misyonerler, Osmanl Devletindeki Ermenilere

ynelmilerdir. nk Osmanl Devletinin zayflamasna paralel olarak Ermeniler,

yabanc devletler iin siyas, ekonomik ve lojistik emellere ulaabilmenin

vazgeilmez bir unsuru olarak grlmtr. Ermenilerin yabanc devletler tarafndan

kefedilmesiyle Anadolu topraklarnda ve bugnk Trkiyede Hristiyan

misyonerler, Ermeni Milletinden kendilerine taraftar kazanmak amacyla

misyonerlik faaliyeti yarna girmilerdir. Zaman ierisinde de Protestan

misyonerlerin faaliyetleri neticesinde Ermeni Kilisesi bnyesinde blnmeler olmuve Ermeni Kilisesinden (Gregoryen Ermeniler) ayr, Katolik ve Protestan Ermeni

cemaati olumutur. Bu Ermeni cemaat arasnda da mcadeleler balam ve

Protestan misyonerler vastasyla Protestan Ermeniler, Osmanl Devleti tarafndan

ayr bir millet olarak tannmtr. Bylece Anadolu topraklarnda Ermenilerle bir

Protestanlk tarihi balamtr.

Anadoluda Protestanln balangcnn, gelimesinin ve yaylmasnn

Ermenilerle olduu ve Ermeni Meselesinin kmasnda da Protestanln hatta

1


13/227

Protestan Ermenilerin rol dikkate alndnda, bu almann nemi ortaya

kmaktadr. nk bugne kadar Trkiyedeki Protestan Ermenilerin, hem Ermeni

Kilisesinden (Gregroyen/Lusavoragan Ermenilerden) hem de dier

Protestanlardan farkn ortaya koyan bir alma Trkiyede yaplmamtr. Ermeni

Meselesindeki rol, Misyonerlerin etkileri ve Ermenilerin blnmesinde bu

hareketin etkisi dikkate alnnca byle bir aratrmaya gerek olduu aka

grlmektedir.

Trkiyedeki Gregoryen Ermeni Kilisesi, stanbul Ermeni Patriklii ve genel

olarak Katolikler zerinde almalar yaplmtr. Bu almalarn btn ynleriyle

ortaya kmas ve bir btn olarak deerlendirilmesi iin Protestan Ermeniler

konusunun da aratrlmas kanlmaz olmaktadr. nk ortada bir boluk vardr.Bu boluun doldurulmas gerekmektedir. Bu Tez, mevcut boluu doldurmak,

Dinler Tarihi ve Trk Bilim ve Kltr Tarihi alanna katkda bulunmak amacn

tamaktadr.

Bu ama dorultusunda da Protestanln Ermeniler zerindeki etkisini tarih

sre ierisinde deerlendirmek ve gnmz Trkiyesinde yaayan Protestan

Ermenilerin oluumunu, temel inanlarn, din trenlerini ve ibadet uygulamalarn

dier Ermenilerden farkn da ortaya koyarak tarafl, subjektif ve speklatifyaklamlardan uzak, objektif bir biimde bilimsel kriterlerle incelemek temel

anlaymz olmutur.

b. Konunun Kapsam ve Metodu

Gnmz Trkiyesinde Gregoryen, Katolik ve Protestan Ermeniler olmak

zere Ermeni topluluk mevcuttur. Ancak Tezimizde bir snrlandrma yapmak

amacyla sadece Protestan Ermeniler ele alnmtr. Ayrca konunun zgn olmas

iin daralt

lmas

gerekmektedir. Bunun iin Tez, Trkiye rnei eklindesnrlandrlmtr. Bu snrlandrma, almann verimli olmasnn da bir gereidir.

Aratrmamzn temel kaynan, Protestan Ermeni Kiliselerinde yaplan

gzlem ve rportajlara dayanan alan aratrmas oluturmutur. Bunun yannda

Kutsal Kitap ve Protestan Ermenileri konu alan dier ana kaynaklar esas alnmtr.

almamzda konu ile ilgili yerli ve yabanc kaynaklarn yansra Protestan

misyonerlerin faaliyetleri ve Ermeni Kilisesinin misyonerler karsndaki tutumu

hususunda Osmanl ariv belgelerinden de yararlanlmtr.

2


14/227

Protestan Ermeniler, Trkiyede stanbulda ikamet etmektedir. Bu nedenle

almamz, stanbul merkezli olmutur. Ayrca Gregoryen Ermenilerle ve

Protestanlarla ilgili olarak da karlatrma mahiyetinde yer yer bilgiler verilmi;

ancak detaylara inilmemitir.

Bu balamda Tezimiz, Ermeniler Arasnda Protestanln Yayl ve

Protestan Ermeniler (Trkiye rnei) olarak belirlenmitir. Tezimizde Ermeni

Kilisesi ve Ermeniler hakknda genel bir bilgi verilmi, Protestanln dnyada ve

Anadoluda oluumu ve Protestan misyonerlerin Anadoludaki Ermeniler zerindeki

faaliyetleri anlatlmtr. Bununla birlikte Protestan Ermenilerin Osmanl Devleti

tarafndan millet olarak tannmas ve Ermeni Kilisesi ile mcadelesi ilenmitir.

Tezimizde ayrca gnmz Trkiyesinde Protestan Ermeni Kiliselerinin genel veidar yaplar, temel inanlar, ayinleri (sakramentleri) ve ibadet uygulamalar konu

edilmitir.

B. Ermeniler ve Hristiyanlk

a. Ermenilerin Hristiyanl KabulErmeniler, tarih sre ierisinde ran ve Bizans (Roma) mparatorluu

arasndaki siyas ekimenin ortasnda kalmtr. Siyas ekimeler ve bulunduklar

blgenin (Ermenistan) coraf yaps nedeniyle Ermeniler, ran ve Bizansmparatorluu ile birlikte birok devletin egemenliine girmitir. Bu durum, onlarn

Hristiyanlkla birlikte eitli dinlerin inan ve uygulamalarn da benimsemelerine

yol am ve Ermenilerin Hristiyanl resm din olarak kabul etmesine kadar devam

etmitir1.

Ermeni kaynaklarnda Ermenilerin Hristiyanl benimseme srecinin

balangc olarak Roma mparatoru Sezarn olu Tiberius dneminde Urfa (Edesse)

Kral

olan Abgar

n (Avak Hayr) hastal

gsterilmektedir. Ermenilerce benimsenenkaynaa gre Urfa Kral Abgar, czzam hastalna yakalanm ve sa adnda

birisinin bu hastal iyi ettiini duymutur. Bunun zerine o, adamlarndan Anan

(Hananya) ile saya bir mektup gndermitir. Abgar, mektubunda sann Tanr

veya Tanrnn olu olabileceine inandn belirtmi, bulunduu yere gelip

kendisini iyi etmesini istemi ve buna karlk da Yahudilerin ktlklerine kar

kendisini koruyabileceini ifade etmitir. sa da Abgara yazd cevabnda onu

1. Abdurrahman KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ankara 2003, 23-44.

3


15/227

iyiletirmek iin oralara gelmesinin mmkn olmadn, bulunduu yerde bir grevi

olduunu ancak hastaln iyi etmek, onunla beraber olanlara hayat vermek ve orada

Hristiyanl yaymak iin havarilerinden birisini gndereceini bildirmitir. sa, bir

mektup ve yzn sildii mendili ile havarilerinden birini kral Abgara gndermitir.

sa tarafndan gnderilen havari de Kral Abgar iyiletirmitir. sann mektubu ve

hastalndan kurtulmas karsnda heyecanlanan Abgar, Hristiyanl kabul etmi,

vaftiz olmu ve halk da onunla beraber vaftiz olup Hristiyanl benimsemitir*.

ByleceAbgarn Hristiyanl kabul etmesiyle Ermenilerin Hristiyanlkla tanm

olduu belirtilmektedir2.

Ermenilerin inanlarna gre, sann vaadini yerine getirmek amacyla

Ermenistana gelen Thaddeus ve Bartholomeous, bu blgede Hristiyanl yaymayaalmlardr. Ancak Thaddeus ile Bartholomeous Hristiyanl yayma faaliyetleri

srasnda ldrlmlerdir. Havarilerin bu faaliyetlerinden dolay Hristiyanln

Ermeniler arasnda ilk olarak I. yzyln ortalarnda havari** Thaddeus ile

Bartholomeous*** tarafndan balatld ifade edilmekte ve kaynak

gsterilmektedir3.

* Bu hikaye ile ilgili bilgiler 494te Romada bir sinodda Papa I. Glase tarafndan yalanlanmtr.Buradaki Hristiyanl kabul eden kral Abgarn V. Abgar deil, VIII. Abgar olduu iddiaedilmitir(Bkz. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 46).

2. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 45-46; Frederick BURNABY, Kk Asya Seyahatnamesi,ev. Meral Gaspral, stanbul 1998, 256-257; Levon Panos DABAGYAN, Trkiye ErmenileriTarihi, stanbul 2003, 65; Edwin Munsel BLSS, Turkey and The Armenian Atrocities,Edgewood Publishing Company 1896, 109-110 .

**. Havari (Apostle), Yunanca bir kelime olup yayan kimse ve zel bir grevle grevlendirilmeanlamna gelmektedir. ncile gre Hz. sa ge ykseldikten sonra havarilerini yetkili klm ve

onlardan kendilerine emrettii tleri tutmalar

n

istemitir(Bkz. Matta 28:18-20). Onlar dasann bu emri zerine gittikleri her yerde kiliseler kurmu, kendilerine halefler semi ve buhalefleri grevlendirmilerdir. Bu halefler de havarilerin vekili olarak piskopos ad ylaisimlendirilmi ve insanlara hizmet etmilerdir. Bu balamda da kilisenin idaresine ve retiminesahip olan piskoposlar, Havarilerle ayn otoriteye sahip olmulardr(Bkz. S. KALOUSTAN,Saints and Sacraments of The Armenian Church, Amerika 1969, 11-12. Ayrca Havarilik hakndageni bilgi iin bkz. Adolf HARNACK, The Mission ad Expansion of Christianity, New York1962, 325-346).

***. Thaddeus, Ermeni tarihinde Ermenistan ziyaret eden ilk havari olarak kabul edilmektedir. O,Suriye, Irak ve M.S. 44de de Ermenistanda Hristiyanl anlatmtr. 66da da lmtr.Bortholomeous ise kaynaklarda Ermenistana gelen ikinci havari olarak yer almaktadr. O daHristiyanl, Arabistanda, randa ve M.S. 68de de Ermenistanda yaymaya almtr(KALOUSTAN, 14).

3

. KALOUSTAN,14; H.G.O.DWGHT, Christianity n Turkey A Narrative of The ProtestanReformation in The Armenian Church, London 1854, 3 .

4


16/227

Bu iki havari, Ermeniler tarafndan hem Hristiyanln ilk misyonerleri hem

de Ermenistann ilk aydnlatclar olarak kabul edilmektedir4.

Thaddeus ve Bartholomeousun lmnden sonra Ermeniler arasnda

Hristiyanlk hakimiyetini kaybetmi ve bu sre Krikorun (Gregory)* ortaya

kna kadar devam etmitir. Krikorun sahneye k srecine kadar Ermeniler,

Hristiyanlkla birlikte paganlk ve eitli dinlerin etkisinde kalmtr5.

Krikorun Hristiyanl nasl benimsedii ve yayd konusunda deiik

rivayetler bulunmaktadr. Bu rivayetlerden genel ve yaygn olanna gre Partl olan

Surenin Babas Anak, ran Kralnn emri ile Ermeni Kral Khasrovu bir av

partisinde ldrm; o da lmeden nce Anak ve slalesinin ldrlmesini

emretmitir. Ermeniler de Anak ldrm ancak Suren, Sophia isimli stannesitarafndan saklanmas suretiyle kurtulmu ve birlikte Kayseriye gitmilerdir.

Kayseride Sophia ve kardei Yetav, Sureni vaftiz ettirerek ona Krikor ismini

vermilerdir.

Krikor, Kayseride Hristiyan eitimi alm ve burada baz Ermeni aileleri ile

de iliki kurmutur. Onun eitiminde nemli rol oynayan kiilerden birisi de 232

ylnda Kayseri Piskoposuluk grevini stlenmi olan Pirmilianus olmutur. Bu

sayede kendisini her bakmdan yetitirme imkan bulan Krikor, Kayserili Tavit adlbir Hristiyann kz Meryem ile uzun sreli olmayan bir evlilik yapm ve bu

evlilikten Virtanes (Vartan) ve Aristakes (Risdag) adnda iki ocuu olmutur.

Krikor daha sonra Ermenistana geri dnmtr. Bu sre zarfnda da Khosrovun

olu Tirdat ise Ermenistanda yetierek kral olmutur. Krikor ile Tirdat siyas ynden

4. Tran NERSOYAN, Armenian Church, E.R., New York 1987, C. 1, s. 413; Hratch

TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church, htttp://www.sain.org/ArmeniN.Church/ intro.txt/ 13.10.2004; Gnay TMER- Abdurrahman KK, Dinler Tarihi,Ankara 2002, 307; Michael B. PAPAZAN, The Armenian Church,http://www.fsweb.berry.edu/academic/hass/ mmpapazian/ the.htm/ 15.01.2004; SetragKHOSHAFAN, Reflections on The 1700th Anniversary of Christianity,http://www.netwiz.net/cacc/c-racSK.html/04.01.2005; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 47;Malachi ORMANAN, The Church Of Armenia, Franszcadan ngilizceye ev. G. MarcarGregory, Oxford 1955, 3; KALOUSTAN,14-15.

*. Krikorun ve Gregoryen Ermenilerin Trk olduu ileri srlmektedir. Ermenilerin Hristiyanlkabulnden nceki inanlar da bunun doru olabilecei ihtimalini kuvvetlendirmektedir. (Bkz.M. Fahrettin KIRGIZOLU, Albanlar Tarihi (M..IV.-M.S.X. Yzyllar) zerine, XI. TrkTarih Kongresi Bildirileri kitabndan ayr basm, Ankara 1994, s. 60-67). Baz kaynaklarda daKrikorun Ermeni kkenli olduu iddialar mevcuttur( Bu konuda geni bilgi iin bkz. KK,

Ermeni Kilisesi ve Trkler, 23-49).5. 09.05.2005 tarihinde Krikor Damatyan ile yaplan grme.

5


17/227

samimi ve yakn bir iliki ierisinde olmasna ramen din adan farkl ortamlarda

yetimelerinden dolay zt dncelere sahip olmulardr.

Putperest olan Ermenistan kral Tirdat, Hristiyanla kar olduundan

Krikordan totemlere kurban kesmesini istemi ancak o bunu reddetmitir. Bylece

Tirdat, Krikorun babasnn kendi babasn ldrdn de renmesi zerine onu

hapsettirip* ikence etmitir6. Bir baka rivayette Ermenistan kral Tirtad, Krikoru

Hristiyanlk propagandas yapt gerekesiyle bir kuyuya attrm, a ve susuz

brakmtr. Ancak kraln kz prenses Gostrovitud, Krikora gizli gizli yiyecek ve

iecek vererek onun yaamasn salamtr7.

Ermeniler arasnda Hristiyanln yayld dnemde Roma mparatorluu,

Hristiyanla kar bask uygulam ve ikence yapmaya balamtr. Bu ikenceyemaruz kalanlardan birisi de Azize Kayane (Gaiane) bakanlnda bir bakire

topluluu olmutur. Roma mparatorluunun eitli blgelerindeki ikencelerden

kurtulmak isteyen bakireler topluluu da Ermenistann Bakenti Emiyazine

snmlardr. Ermenistan kral Tirdat ise bu bakirelerden azize Hripsimeyi

(Rhipshime) kendisine e yapmak istemi, ancak Hripsime buna yanamam ve

bunun sonucunda da kral, otuzyedi kiilik bu topluluu ldrtmtr. Daha sonra

Kral, bu duruma zlm ve hastalamtr. Kral Tirtadn bu hastal karsndadoktorlarn da aresiz kalmas zerine kz kardei ryasnda Krikorun, abisi kraln

hastaln iyi ettiini grm ve ondan yardm istemitir. Krikor da Tirdatn

kzkardeinin istei zerine onu iyi etmitir8. Hastalndan kurtulan Kral Tirdat, bu

olay karsnda 3019 ylnda Hristiyanl seerek Ermenistann ve tm Ermenilerin

resm dininin Hristiyanlk olduunu aklamtr. Bylece Ermeniler, Hristiyanln

resm din olarak benimsenmesinin ncln yapt ve ncilin ile milleti

*. Bir baka rivayete gre Tirdat, 287 ylnda Ermenistan Kral olmutur. Krikor ile Kral TirtadErzincan yaknlarnda dinlenmek iin mola verdiklerinde bir tartmaya girmi ve bu tartmaneticesinde Krikor hapse atlmtr(Surp Krikor Lusavori, http://www.agos.com.tr/tr/arshiv/lusavoric/15.05.2005. Ayrca bkz. Kevork ASLAN, Etudes Historques Sur Le Peuple Armnien,Paris 1909, 188-190).

6. ORMANAN, 8; Kamuran GRN, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, 32; Surp Krikor Lusavori,http://www.agos.com.tr/tr/ arshiv/ lusavoric/15.05.2005.

7. DABAGYAN, 67.8. GRN 32; ORMANAN, 9; KALOUSTAN, 16-19, TCHLNGRAN, The Armenian

Apostolic Orthodox Church; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 51-52.9. Ancak baz kaynaklarda bu tarih 314 olarak gsterilmektedir(Bkz. NERSOYAN, s. 414).

6


18/227

aydnlatt iin sayglarn gstermek amacyla Krikor Parteve aydnlatc

anlamnda Lusavori (Loosavorich -The lluminator) adn vermilerdir10.

Ermeniler, Hristiyanl kabul eden ilk devlet ve millet olmalar hasebiyle

Mezmurlar 33:12 ile balant kurarak, hatta Konstantinin Hristiyanl

Ermenilerden 12 sene sonra 313te kabul ettiini de vurgulayarak kendilerini kutsal

bir millet olarak kabul ederler11.

b. Ermeni Kilisesinin Oluumu ve Kilisenin Ermenilerdeki YeriErmenilerin Hristiyanl hem devlet hem de millet olarak resm din kabul

etmesinden sonra Krikor, Kayseriye giderek orada Kayseri piskoposu Leon

(Leonties) tarafndan btn Ermenilerin piskoposu olarak takdis edilmitir. Bu takdis

olay, Ermeni Kilisesi ile Kayseri Kilisesi arasnda tartma konusu olmutur.Ortodokslara gre Ermeni Kilisesi, Kayseri Piskoposluuna bal bir kilisedir ve V.

yzylda ondan ayrlmtr. Bu nedenle Ermeni Kilisesi, apostolik deildir.

Katolikler ise Ermeni Kilisesinin ilk olarak Kayseriye bal olduunu ve daha sonra

Papa I. Sylvesterin imtiyazyla bamszlna kavutuunu iddia etmilerdir. Bunun

iin Ermeni Kilisesinin apostolik olmasnn mmkn olmadn iddia etmilerdir12.

Ermeniler de bu iddialara karlk Krikorun Kayseriden takdis almasnn bir

hiyerarik bamll ifade etmediini, ayrca Hristiyanl kabul eden ilk milletolmalar ve direkt havariler tarafndan Hristiyanlatrlmalarndan dolay da

kiliselerinin apostolik olduunu ileri srmlerdir13.

Ermeniler; Ermeni din merkezini Kayseriye balamann sadece birtakm

hipotezlere ve Sylvester tarafndan verilmi olduu kabul edilen imtiyazn da apokrif

bir belgeye dayandrldn iddia etmilerdir. Ayrca Ermeni ve Kayseri

merkezlerinin IV. ve V. yzylda ilikilerinde hibir deiiklik gstermeden devam

etmesinin Ermeni Kilisesinin kuruluundan beri ba

ms

z birekilde ynetildiinin

10. Mihran S. AGBABAN, The Evangelical Dimension in The Armenian Church, http:// www.cacc-sf.org/c-edacMSA.html/22.02.2005; ORMANAN, 5, 8-9; KALOUSTAN, 15-19;DWGHT, 4; BLSS, 110; Leon ARPEE, A History of Armenian Christianity, Armenia 1946, 17-20; Tessa HOFFMAN, Armenians in Turkey Today, Ed. Nicolas Tavitian, The EU Office ofArmenian Associations of Europe, Brksel Ocak 2002, 9; Karl Vartan AVAKAN, TheArmenian Evangelical Church 1846-1996, http:// www. cacc-sf.org/c-aehistory.htm/15.09.2004;Barkev. N. DARAKJAN, Armenian Evangelical dentity Historical and TheologicalPerspectives, http://www.cacc-sf.org/c-aeidentityBND.html/23.01.2004.

11. Edward S. TOVMASSAN, The Blessed Nation, http:// www.cacc-sf.org/c-BN.html/23.02.2004;ORMANAN, 8.

12

. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 131; DWGHT, 4-5.13. TMER-KK, 307.

7


19/227

gstergesi kabul edilmitir. Ermeniler, Krikorun Kayseri Bapiskoposu tarafndan

takdis edilmesinin sadece bir tesadf olduunu kabul etmektedir14.

Ermeni Kilisesi; kiliselerine hibir kilisenin araclk yapmad, direkt bir

orjine dayand ve bundan dolay apostolik bir yapya sahip olduu iddiasndadr.

nk Hristiyanlkta apostolik olma, bir kilise iin en nemli zelliktir. Kilise, bir

havarinin ahsi eseri olarak ortaya kmsa apostolik, baka apostolik kiliseden

kmsa ( kayna baka apostolik bir kiliseye ait) kilise indirekt (ikincil) kilisedir.

Bu nedenle bir kilise apostolik ise kiliseye kar olan gven ve itibar da

artmaktadr. Ermeni Kilisesi de kaynan Thaddeus ve Bartholomeousa

dayandrarak apostolik olduunu ileri srmektedir.

Krikor, 302de Kayseri Bapiskoposu Leondan bapiskoposluk takdisinialdktan sonra, Ermenistana doru hareket etmitir15.O, Kayseriden Ermenistana

dnnde yolu zerindeki putperest mabetleri ykm ve getii blgelerde

Hristiyanl yaymaya almtr. Ermenistana geldiinde de kral, soylu kesim ve

halkn byk bir blmn vaftiz etmitir16.Daha sonraKrikor, bir vizyon grm

ve bu vizyonda sa Mesih yere inerek Hripsimenin onuruna ona kiliseyi dikmesi

gerektii yeri gstermitir. O da kral Tirtadn yardmyla Santaramed tapnan

ykarak, sa Mesihin gsterdii yere kiliseyi ina etmi ve ilk Ermeni Kilisesinintemelini atmtr. Ermenilerin ilk kilisesi olan bu yere de Tanrnn olu sann

indii tek yer anlamnda Etch(E), inmek ve Miadzin (Miyazin) meydana

getirmek veya sebep olmak kelimelerinin birlemesinden oluan

Emiyazin(Etchmiadznakan)* ad verilmitir.

14. ORMANAN, 13.15

. ORMANAN, 4, 11; TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church.16. DWGHT, 3-4; ORMANAN, 11; GRN, 32; NERSOYAN, s. 413-414.*. Emiyazin, Ermenilere gre Hristiyanln ilk k yeri ve IV. yyda Vaarabatn

(Vagharshabat) bakentidir. Emiyazin, Ermenistann bakenti olup, Erivann batsnda yer alanErmenilerin en yce ruhan (din) merkezidir. Emiyazin hakknda en eski bilgi Urartu Kral II.Rusaya (M.. 685-645) aittir. Zvornasta bulunan ivi yazlarnda Emiyazinin olduu blgeninKuarlini adyla anld ve burann II. Rusa tarafndan igal edildii yer almaktadr. M.. 570-560l yllarda Ermeni Kral Yervant Sagovogyantsn damad Vartkes Manuk, re tepesi veArtimed ehri yaknlarnda bir kasaba oluturmu ve buras Vartkesovan olarakisimlendirilmitir. Daha sonra buras Kral I. Vaar Araguni (M.S. 117-140) tarafndan surlarlaevrilerek Vaarabad ad verilmi ve ikinci bakent yaplmtr. Vaarabad, XIII. ve XIV.yzyldan sonra Emiyazin adyla anlmaya balanm ve dnyadaki tm Ermenilerin ruhanimerkezi olmutur. Emiyazin, Rus-ran Savanda hem Rus hem de ranllarn elinde kalm

ancak 1828de ehir Rusyaya balanmtr. Emiyazin iin yaplan dzenlemelerden sonraEmiyazin Katoikosluu bugnk son eklini alm ve Ermeni kltrnn, din hayatn ve her

8


20/227

Ermenilere gre sa, Emiyazine inerek bizzat Ermeni Kilisesini kurmu ve

bu kiliseyi dier kiliselerden ayrarak ona zel bir stat kazandrmtr.

Emiyazinde kurulan bu kilise, Ermeni Kilisesinin anas olarak telakki edilmi ve

Ermenilerin temel din merkezi olmutur17.

Bu balamda Emiyazin, Ermeni Kilisesinin bu dnya zerindeki

Hristiyanlk izdmn sembolize eden bir kurulu olarak da tarif edilmektedir.

Emiyazin btn dnya Ermenilerinin ve hatta Katolik ve Protestan Ermenilerinin

de en byk ve ulu Hristiyanlk makam olduu sylenmektedir. Bu nedenle

Emiyazin, en nemli ve merkez bir Ermeni din messesesi olarak kabul

edilmektedir18. Ancak Ermenilerin temel din merkezi, siyas yap ve asker

dengelerin zorlamasyla devaml deimi ve tarih sre ierisinde 484 ylndaDivin'e, 931 'de Akdamar'a, 947'de Argina'ya, 992'de Ani'ye ve buradan da 1147'de

Rumkale'ye (Kilikya) tanmtr. 1293te de Sis merkez olmu ve 1441 ylnda da

Katoikosluk tekrar Emiyazin'e tanm fakat bu srete Sis'teki Katoigosluk da

devam etmitir. Bu Katoikosluk, I. Dnya Savan takiben Beyrut yaknlarndaki

Antilyas'a nakledilmitir.Bylece Emiyazin, Sis ve Aktamar Katoikosluu olmak

zere Ermeni Katoikosluu ortaya kmtr19. Ayrca 1311de kurulan Kuds

Ermeni Patriklii20

ve 1113te kurulan Aktamar Katoikosluu21

gibi bamsz yerelErmeni din merkezler de oluturulmutur22.

Ermeniler, Krikora verilen Lusavori adndan dolay kiliseye de

aydnlatcya ait anlamnda Lusavoragan (lluminatorian) adn vermilerdir.

iin merkezi haline gelmitir(Pars TULACI, stanbul Ermeni Kiliseleri, stanbul 1991, 25-27.Ayrca bkz. NERSOYAN, s. 414-415).

17. Esat URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, 125-126; KK, ErmeniKilisesi ve Trkler, 52-53, 129-130; TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox

Church; Vazken MOVSESAN, Etchmiadzin For Today, http: // www.sain.org/DERVAZ/serm4.txt/18.11.2004; KALOUSTAN, 92-94; ORMANAN, 139; Eli SMTH andH.G.O.DWGHT, Missionary Researches in Armenia:ncluding a Journey Through Asia Minorand into Georgia and Persia, with a Visit to The Nestorian and Chaldeon Christians of Oormiahand Salmas, London 1834, 280-282.

18. Ohannik AGOPCAN, Ecmiadzinin Ermeni Kilisesindeki Yeri http://www.hyetert.com/18.12.2004.

19. Mahmut Niyazi SEZGN, Ermenistanda Din Yap- Din Hayat, E.A.D., K 2003, C. 2, S. 8,s. 160; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 170-192; GRN, 33 ; DABAGYAN, 66;DWGHT, 8; ORMANAN, 46, 56 , 60; TULACI, 6.

20. Geni bilgi iin bkz. Yavuz ERCAN, Kuds Ermeni Patrikhanesi, Ankara 198821. Geni Bilgi iin bkz. Gnl NEY, Aktamar Kilisesi, Ankara 1989; Hrand D. ANDREASYAN,

Aktamar Kilisesi, ..E.F.T.D., C. 16, S. 21, stanbul 1966, s. 77-82.22

. Osman KARABIYIK, Trk-Ermeni Mnasebetlerinin Dn-Bugn, stanbul 1984, 22;ERYILMAZ, 56.

9


21/227

Ancak genel olarak yaplan snflandrmada bu kiliseye Surenin vaftiz ismi

Krikorun (Gregor) ismine atfen Gregoryen Ermeni Kilisesi denilmitir23. 1836

Rus Nizamnamesinde de bu isim, Gregoryen Ermeni Kilisesi (Armeno Gregorian

Church) olarak kayda gemitir24. Ancak Ermeniler, bu szn Katolik ve Ortodoks

Kiliseleri tarafndan ortaya atldn, bu kelimenin kendileri iin bir aalama

anlamn tadn ifade etmektedirler25.

Onlar, XIX. yzylda Rusyann Ermeni Kilisesini Moskova Patrikliine

baladn, kendilerini aalamak ve Hristiyan olmadklarn belirtmek amacyla

Gregoryen olarak isimlendirdiini beyan etmilerdir. Ermenilerin kendi tabirlerince,

Gregoryen veya Krikoryan olmadklar, Dou Ortodoks mezhebine mensup

Hristiyan olduklar iddialar arasndadr26.Ermeniler, ilk atalar Haik (Hayk)dan dolay kendilerine Haiks veya

Hais ve Ermenistana da Haystan adn vermektedirler. Buna paralel olarak da

kiliselerini etnografik olarak Hay Kilisesi (Hay Yageghetzi) veya Hayastanllarn

Kilisesi (Hayastanyatz Yageghetzi) olarak isimlendirmektedirler27.

Ermenilere gre Ermeni Kilisesi, "Katolik" kilisesine de "Ortodoks"

kilisesine de ayn uzaklkta bulunmaktadr. Onlar iin Ermeni Kilisesi, hem Ortodoks

(doru iman) hem de Katolik (evrensel) bir kilisedir. Ermenice "Hay Yegeghetz"veya "Hayasdanyaytz Yegeghetz" kelimelerinin de bunun bir ifadesi olduunu

savunmaktadr28.

Krikor, kiliseyi kurduktan sonra Ermeni doktrinlerini, din bayramlarn,

liturjilerini, kilise ayinlerini, trenlerini oluturmuve din lider olarak yirmibe yl

ynetmitir29 Daha sonra da Ermeniler iin eitli kiliseler, manastrlar, hastahaneler

ve okullar gibi sosyal kurulularn oluumunu salamtr. Bununla birlikte

Arnavutluk, Grcistan, ran ve Azerbaycan gibi yerlere gnderdii din adamlar

ve

23. BLSS, 110; Justin-Carolyn MCCARTHY, Turks and Armenians, Washington 1989, 7;DABAGYAN, 65; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 53; ARPEE, 15-17; SMTH-DWGHT,273-274; TULACI, 3.

24. ORMANAN,138.25. AGOPCAN, Ecmiadzinin Ermeni Kilisesindeki Yeri.26. Ermeni Patrii Mesrob II, Gregoryan Diye Mezhep Yok, Tercman Gazetesi, 8.12.2004, s. 4.27. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 137.28. BLSS, 106; AGOPCAN, Ecmiadzinin Ermeni Kilisesindeki Yeri; DWGHT, 2; KK,

Ermeni Kilisesi ve Trkler, 18; Charles Nac FARLANE, The Armenians: A Tale of

Constantinople, C. 1, Philadelphia 1830, 192.29. ARPEE, 58-63.

10


22/227

kilise mensuplar sayesinde ncilin ve Hristiyanln yaylmasn salamtr30.

Bylece Krikor, Ermenilerin ilk Katolikosu olmutur. Ondan sonra Katolikos olarak

Sahak I. Hayrabed Bartev (391-414) ve Mesrob Madoz Vartabed grev yapmtr.

Mesrob, Ermenistanda, Azerbaycanda ve Grcistanda ncili vaaz etmi, 406da

Ermeni alfabesini icat etmi ve 411de de Kutsal Kitab Yunancadan Ermeniceye

evirmitir31. Bu nedenle Ermeniler, gnmzdeki Ermeni alfabesinin oluumunda

Sahak ve Mesrobun byk katklar olduunu ifade etmektedirler. Ermeni yazsnn

icad ve ncilin Ermeniceye evirisi ile Ermenilerin kilise kltrnn meydana

gelmesi ayn tarihlere rastlamaktadr32.

Ermeni kaynaklarna gre, ran ve Bizansllar arasndaki savalar ve bu

amala ortaya kan bask ve eziyetler karsnda Ermenileri ayakta tutan ve onlarnyok olmasna engel olan kilisedir. Onlara gre Ermeni milletini ve devletini ortaya

karan Ermeniler deil Ermeni Kilisesidir. Kilise, bununla birlikte alfabenin icad,

din veya kltrel eserlerin basm gibi sosyal ve kltrel her trl faaliyetin de

ncln yapmtr. Ermeni Kilisesi, sadece din alanda deil siyas alanda da

Ermenilere liderlik etmitir. Btn bu zelliklerinden dolay Ermenilerin

gnmzdeki varln Ermeni Kilisesine borlu olduu Ermeni yazarlar tarafndan

da dile getirilmektedir33

.Ermeniler iin kilise, bir arada bulunmann, beraberliin, birliin ve

bamszln bir sembol olarak Ermeni varln koruyan en nemli vasta

olmutur. O, Ermenileri korumann yannda gemile ilgili balarn da muhafaza

ederek Ermeni geleneklerin gnmze kadar devamn salamtr34.

Ermeni Kilisesi, Ermenilere zgr ve sekin olma zelliklerini salayarak

her konuda onlara nclk etmi ve onlarn gnmze kadar var olma sebebi

olmutur. Kilise, Ermenistanda hkmetin olmad

, baka devletlerin boyunduruualtnda yaand ve i karklklar gibi en kt artlarda dahi Ermeni Milletini

30. DWGHT, 5; ORMANAN, 14; NERSOYAN, s. 416; TULACI, 3.31. AVAKAN, The Armenian Evangelical Church 1846-1996; KHOSHAFAN, Reflections on

The 1700th Anniversary of Christianity; DARAKJAN, Armenian Evangelical dentityHistorical and Theological Perspectives; DWGHT, 5.

32. DABAGYAN, 35-36; Georg OSTROGORSKY, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret IILTAN,Ankara 1981, 52.

33. Bkz. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 14-15; GRN, 30; Sadi KOA, Tarih BoyuncaErmeniler ve Trk Ermeni likileri, Ankara 1967, 51; Aydn TANER, Trkler Bizansllar

Ermeniler, Ankara 1994, 286; ARPEE, 44-57.34. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 15.

11


23/227

asimile olmaktan koruyarak Ermeni neslinin tkenmesini nlemitir35. nk onlar

iin kilise ile balarn kopmas hayatn bitmesi ile e anlamldr36.

Ermeniler kendilerinin her trl olumsuz artlara ramen gnmze kadar

varlklarn devam ettirme sebebi olarak kilise ile birlikte kendi dillerini de

gstermektedirler37.

Onlar, kilisenin glgesi altnda kendi dili olan bir millet olarak varlklarn

devam ettirdiklerini belirtmektedirler. Onlara gre kilise olmasayd bugn belki de

Ermeni milletinden sz edilemeyecekti. Bu nedenle de Ermeniler gnmze kadar

varlklarn bu iki eye (kilise ve dil) borlu olduklarn ifade etmektedirler38. Ayrca

Ermeni tarihinde nemli rol oynamahslara da zel bir sayg gsterilmektedir*.

Ermenilerde din ile milliyet ve kilise ile millet i ie girerek bir btnoluturmutur. Bu durumda da kilise ile millet ayneyi ifade etmi olmaktadr39.

Kilise ile millet arasndaki ilikiyi Ermeni tarihi Pastrmacyan Ermeni

Kilisesi, Ermeni Milletinin kilise tarafndan can verilen ruhunun yeniden dnyaya

gelmek iin yaad vcuttur szleriyle net olarak ifade etmitir. Nalbantyan da;

35. AGBABAN, The Evangelical Dimension in The Armenian Church; ORMANAN, 20-21.36. ORMANAN, XVI.37

. Anna TURAY, http:// www. minidev.com/kltrler-ermeni-tarih2.asp/12.07.2004; GRN, 24;KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 14.38. ORMANAN, XV.* Mihran S. Agbabiann 1957de yaynlanan Highlights of Armenian History and Civilization

(Ermeni Tarihi olaylar ve Medeniyet) adl eserde Ermeni tarihinde nemli rol oynam kiilerisrasyla u ekilde belirtmitir:

Haig Nahabed, Ermeni Milletinin kurucusu olarak kabul edilmektedir.Tigranes, Ermeni Devletinin en byk kurucusu olarak kabul edilmekte ve Akdenize kadar

btn snrlar genilettii sylenmektedir.Krikor, Ermeni Apostolik Kilisesinin kurucusudur. O, Ermenilerin Hristiyanl semesinde

ok nemli bir rol oynamtr. Bu nedenle de onun iin Aydnlatc Kutsal Baba dadenilmektedir(KALOUSTAN, 15; AGBABAN, The Evangelical Dimension in The ArmenianChurch).

Katolikos Nerses, IV. yzy

lda H

ristiyanl

k mesaj

n

yaym

ve Krikorun balatt

almalar devam ettirmitir.Mesrob Mashotz, Ermeni alfabesini icat etmi, Kutsal Kitab Ermeniceye evirmi ve

Mesihin retilerini halkn daha rahat anlamasn salamtr. Buna paralel olarak da Ermeniibadet ve inan sistemi yeniden dzenlenmitir(AGBABAN, The Evangelical Dimension in TheArmenian Church; MOVSESAN,Etchmiadzin For Today; KALOUSTAN, 22-24).

Vartan Mamigonian, Hristiyan inancn savunmu ve bu inan uruna ehitlii gze almtr.Kilikya Kral I. Levon, Kilikya Kralln glendirmi ve Ermeni milletini asimile olmaktankorumutur.

General Antranig ise Ermenilere zgrlk dncesini alam ve Osmanl hkmetininErmenilere basksna kar Osmanl ile mcadele etmitir.(AGBABAN, The EvangelicalDimension in The Armenian Church; ayrca dier Ermeni kiiler iin bkz. KevorkPAMUKCYAN, stanbul Tarihini Yazan Ermeniler, T.T.D., C. 15, S. 89, Mays 1991, s. 48-

52).39. ORMANAN, XIII; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 14.

12


24/227

Bu nasyonalist abada en byk rol, baz mstesna liderleri ve belli bal

manastrlar vastasyla hem din hem de entelektel bir kuvvet olarak alan Ermeni

Kilisesi tarafndan oynanmtr...Siyas bamszln yokluunda Katolikos, Ermeni

Milletinin emellerini temsil etmi ve Diasporadakilerle ana vatandaki Ermeniler

arasnda bir ba haline gelmitir. diyerek bu dnceyi teyit etmitir. Dier bir

Ermeni yazar Dikran Boyacyan ise Ermeniler ile Kilise arasndaki balanty u

szleriyle vurgulamtr: Ne kadar geni olursa olsun, Ermeni Kilisesini ayn

lde ele alamayan herhangi bir Ermeni Tarihi, Ermenilerin gerek hayat n ortaya

koymay baaramaz. Ermeni Kilisesi ile Ermeni Milleti o derece i iedir ki, birisi

olmadan dierini dnmek mmkn deildir.40.

Ermeni Kilisesi, Ermeni Milleti ile tad aynlik dolaysyla kendine zgbir konuma kavuarak mill kilise olmu ve dier Hristiyan anlaylardan ve

mezheplerden ayr olarak Hristiyanlk tarihindeki yerini almtr41.

c. Gnmzde Ermeni Kilisesi ve ErmenilerKonstantin, Roma mparatorluunun dou kesiminin valisi Liciniusu

yenmesiyle hem dounun hem de batnn hakimi olmutur. skenderiye, Romadan

sonra ikinci ehir konumuna ulamtr. Siyas ynden byle bir gelime ierisinde,

Arius; Oulun baba tarafndan yaratld ve ezel olmad dncesini ortayaatmtr. Bu dnce, Konstantinin de ilgisini ekmitir. Danman Hosiousu

Hristiyanlk dnyasndaki din ayrlklar gidermesi amacyla skenderiyeye

gndermi; ancak, onun baarl olamamas zerine Antakyada bir konsil toplama

karar almtr. ddialarn boyutunun daha da bymesi zerine Konstantin,

mparatorluun tm piskoposlarn ararak Hristiyan dnyasndaki din

tartmalara da son vermek amacyla 325te znikte bir konsil toplamtr. Bu

Konsilde, Arius aforoz edilerek Baba ile Oulun ayn

cevherden olduu karar

alnm ve Baba ile Oulun ilikisini ifade eden Homoosios terimi ortaya

atlmtr42.

40. GRN, 31.41. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 14; TMER- KK, 309; Gnay TMER, Gnmzde

Dou Hristiyanl, stanbul 1993, s. 128; ASLAN, 233.42. Francs DVORNK, Konsiller Tarihi znikten II. Vatikana, ev. Mehmet Aydn, Ankara 1990, 6-

7; David F. WRGHT, Konseyler ve nan Bildirgeler, Hristiyanlk Tarihi, ev. Sibel Sel-Levent Knran, stanbul 2004, s. 169.

13


25/227

znik Konsiline Ermeni Kilisesinden temsilci olarak da Krikorun olu

Aristakes katlm ve burada alnan kararlar Ermeni Kilisesi de benimsemitir. Bu

Konsil kararlarna ramen Ariusun grleri hem douda hem de batda yaylmaya

devam etmi ve Ariyanizm ad altnda g kazanmtr. Bu g Hristiyanlar

arasndaki huzursuzluu da artrmtr. Ancak Ariyanizm kendi ierisinde de bir

fikirbirlii oluturamam ve farkl grler ortaya kmaya balamtr. Bunlardan

bir tanesi, stanbul Piskoposu Macedonienin ncln yapt ve Kutsal Ruhun

Tanr olmad grn savunduu grup olmutur. Bylece mparator Theodos

(379-395), Roma mparatorluunun dou ksmnn piskoposlarnn katld ve Bat

piskoposlarnn yer almad bir konsil dzenlemitir. 381 ylnda stanbulda yaplan

bu konsilde, Macedonienin gr reddedilerek Kutsal Ruhun da Tanr olduukarar alnm ve uknumda yalnz bir tanrsal cevher dncesi ileri

srlmtr. Bylece stanbul Konsilinde Teslisin unsuru tamamlanmtr. Bu

konsillerden sonra da Hristiyanlkta sann tabiat hakkndaki tartmalar devam

etmi, sann iki ayr tabiata sahip olduu ileri srlmtr. Bu srete dou kilisesi

bnyesindeki ekollerden biri olan skenderiye Ekol, sann Tanrsal (ilah) tabiat

zerinde durmu ve Tanr bedeninin insan bedeninde birletii grn

savunmutur43

.Antakya Ekol ise skenderiye Ekolnn bu grlerine kar karaksann

insan tabiat zerinde durarak sada iki ayr tabiat bulunduunu ve Meryemin de

insan olan sann annesi olduunu dile getirmitir. Nestoryus da Antakya Ekoln

desteklemitir. Bunun zerine skenderiyeli Cyrille, Nestoryusun grlerine sert

tepki gstermi ve Cyrille ile Nestoryus, Papa I. Celestinin hkmne

bavurmulardr. Ancak Papa, Nestoryusun grn benimsememi ve bylece

Cyrille ile Nestoryus aras

ndaki tart

malar da cidd boyutlara ulam

t

r.Tartmalarn cidd boyutlara ulamas zerine mparator II. Theodose, 431 ylnda

Efeste bir Konsil toplamtr. Bu konsilde Nestoriusun grlerinin sann

Tanrlna zarar verebilecek bir yap tad iddia edilerek grleri reddedilmi ve

43

. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 146-148, Ahmet Hikmet EROLU, HristiyanlarnBlnme Srecine Genel Bir Bak, A...F.D., C. 41, (Ayrbasm), Ankara 2000, s. 313-314.

14


26/227

sa Mesihin gerek bir Tanr ve iki tabiata sahip bir insan olduu uknum bakmndan

Tanr ile ayn ve Meryemin de Tanr Annesi olduu gr kabul edilmitir44.

Efes Konsilinden sonra zaman ierisinde Cyrille tarafndan ortaya atlan ve

Eutyches tarafndan gelitirilen sann iki tabiatnn insan olduktan sonra tek tabiat

haline geldii gr ortaya atlm ve sann insan tabiatnn ilah tabiat ierisinde

eridii fikri ileri srlmtr. Bu gr, zaman ierisinde taraftar kazanmaya

balam ve bu gr savunanlara Tek Tabiat (Monofizit) denilmitir. Ancak

Efes Konsilini, Haydutlar Konsili olarak deerlendiren stanbul ve Roma

Kiliseleri, 451de Kadkyde (Kalkedon) toplanm ve burada Efes Konsili kararlar

reddedilerek Hz. sann hem insan hem de ilah iki tabiata sahip olduu kabul

edilmitir45.451 Kadky Konsilinde Hepimiz, ittifakla, Efendimiz Mesih sann, bir

tek ve biricik oulun, beeriyet ynden de uluhiyet ynnden de tam, gerek Tanr

ve gerek insan olduunu, makul bir ruh ve vcuttan meydana geldiini ilahi ynden

Baba ile beeri ynden bizimle ayn bulunduunu, gnahkarlk dnda bize

benzediini, ilahla uygun olarak asrlar nce Tanrdan doduunu ve beeriyete

uygun olarak bizim iin bizim kurtuluumuz iin son dnemlerde Tanrnn annesi

Bakire Meryemden dnyaya geldiini Efendimiz Mesihin karmakszn,blnmeksizin, ayrlmakszn, deiiklie uramakszn iki tabiata sahip biricik oul

olduunu, zira birliin, tabiatlarn farkn ortadan kaldrmadn bunlardan her

birinin kendi zelliini koruduunu, bir ahs ve bir z (cevher) iinde dieriyle

birletiini kabul ediyoruz karar alnmtr. Kadky Konsilinde alnan karar

Kpti, Sryani ve Ermeni Kilisesi kabul etmemilerdir. Bu gre kar kanlar iin

Monofizit denilmi; Ermeniler de bu Monofizit grup ierisinde yerini alm ve

ba

ms

z bir kilise olarak gnmze kadar varl

n

devam ettirmitir

46

.

44. Mehmet AYDIN, Hristiyan Genel Konsilleri ve II. Vatikan Konsili, Konya 1991, 16-17; KK,Ermeni Kilisesi ve Trkler, 150-151; EROLU, s. 313.

45. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 150-152.46. EROLU, s. 313-314; DVORNK, 16-19; Mehmet AYDIN, Hristiyan Konsillerine Genel Bir

Bak, Belleten Dergisi, C. 54, S. 209, Nisan 1990dan Ayr Basm, T.T.K., Ankara 1990, s. 376;Mehmet AYDIN, Hristiyan Genel Konsilleri ve II. Vatikan Konsili, Konya 1991, 18-19; s. 257-294; G.L.SEIDLER, Bizans Siyasal Dncesi, ev. Mete Tunay, Ankara 1980, 23, 53-55;

NERSOYAN, s. 416; ORMANAN, 16, 92; Henry Fanshawe TOZER, Turksh Armenia, London1881, 191; G. AMADOUNI, LEglise Armenienne et La Catholicite, Roma 1978, 17-19.

15


27/227

Gnmzde Ermeni Kilisesinin dogmalarnn* resm kaynan ilk

konsil** (znik, stanbul ve Efes Konsilleri) oluturmakta ve bu konsiller kmenik

konsiller olarak kabul edilmektedir. Ermeni Kilisesinin bu konsillerce kabul edilen

Athanasian Forml olarak belirtilen bir kredosu (iman ikrar) vardr. Bu kredonun

yannda kilisenin ayinde yer alan ve daha sonra yazlm olan ve Eutychianism

olarak adlandrlan ikinci bir kredosu daha vardr. Bu kredo, sann iki tabiatnn tek

tabiat olarak birlemesini ifade etmektedir. nk Ermeniler, sann ilah ve beer

iki ayr tabiat olmas durumunda sann, insanlarn gnahn balatmak iin

kendisini feda etmesi sebebinin ortadan kaldracan ileri srmektedir47.

Ermeni Kilisesi, dogmaya ait kararlarn z bakmndan btn kiliseler iin

zorunlu, ancak disipline ait kurallarn kiliselerin iilerine ait bir durum olarak kabuletmekte ve kiliselerin kendi zelliklerine gre deiiklik yapabileceine

inanmaktadr48.

Gnmzde Ermeni Kilisesinin inan ve ibadetinin ana merkezi

Emiyazindir. Rusyann Emiyazini Ana Ermeni Kilisesi olarak kabul etmesiyle

Ermenilerin Emiyazine bal kalmalarn salanmtr. Bu balamda da Emiyazin

Katoikosluu Ana Din Merkez, Beyruttaki Katoikosluk da ikinci derecede

din merkez konumunda deer kazanmtr49

.Bununla birlikte Kuds ve stanbulda da Ermeni Patriklikleri

oluturulmutur50. stanbul Ermeni Patriklii51, gelenek ve kdem srasna gre en

*. Dogma, kutsal kitaplardan karlan ak ve net olarak bir formlde anlatlan teklif veya neridir(ORMANAN, 90).

**

. Konsil, H

ristiyan literatrnde din liderlerin dini reti ve uygulamalar iin karar almak ve dinproblemleri zmek amacyla oluturulan toplulua verilen isimdir. Kk apta yaplan blgeseltoplantlara da genellikle sinod ad verilir(mer Faruk HARMAN, Konsil, Diyanet slamAnsiklopedisi, C. 26, Ankara 2002, 175; Alpaslan YALDUZ, Konsillerin HristiyanlkTarihindeki Yeri ve znik Konsili, U...F.D., C. 12, S. 2, Y. 2003, s. 258).

47. ORMANAN, 95-96.48. ORMANAN, 111.49. Cezmi YURTSEVER, Ermeni Terr Merkezi Kilikya Kilisesi, stanbul 1983, 236; Genel Ed. A.J.

ARBERY, E.I.J. ROSENTHAL (Yahudilik)-M.A.C. WARREN (Hristiyanlk), Religion in TheMiddle East, Cambridge University Pres, 1969, 493; AGOPCAN, Ecmiadzinin ErmeniKilisesindeki Yeri; TMER- KK, 309; TMER, Gnmzde Dou Hristiyanl, s.128.

50. TULACI, 45.51

. stanbul Ermeni Patriklii hakknda geni bilgi iin bkz. Canan SEYFEL, stanbul ErmeniPatriklii, Ankara 2005, 64-97; DABAGYAN, 69-73.

16


28/227

sonda yer almasna ramen ynetim bakmndan her zaman en nemli ve nfuzlu

makam olmutur52.

Ermeni Kilisesinde Tanr teslisin temeli ve dinin zdr. Tanr,

mkemmel bir varlk olup yaratan, alim ve kadirdir. Ermeniler; Baba Tanrnn

yaratlmadn, sonradan olmadn, bir sebebe bal bulunmadn, Oulun

varedicisi ve Kutsal Ruhun da hayat kayna olduuna inanmaktadr. Oul (sa

Mesih) ise yaratlmam, sonradan olmam, dorulmu ve yzyllar nce Babadan

gelmi olduuna; zaman iinde ne Babadan nce ve ne de sonra olmadna, fakat

Babann Baba olduu kadar, Oulun da Oul olduuna iman edilmektedir. Ermeni

Kilisesine gre sa Mesih, insan suretinde Tanr olup, ilah vahiyle doludur. Din

ibadet ve hayat da sa merkezlidir.Kutsal Ruh ise yaratlmam, sonradan olmam, ezel; fakat Babadan

gelmi, cevherinin de Babada bulunduuna ve Oul gibi erefli ve yce olduuna

inanlmaktadr. Onlara gre Kutsal Ruh, akl ile idrak edilemeyen ve tm insanlar

iin aydnlatc birktr. O, teslisin dier unsurlaryla ayn zellie sahiptir. Baba,

Oul ve Kutsal Ruh bir gen eklinde alglanmaktadr. Her biri de bu genin bir

noktasn oluturmaktadr. Bu balamda da bir tek tabiata, bir tek uluhiyete, bununla

birlikte olmayan Tanrya, bir tek iradeye, otoriteye ve kudrete, grnen vegrlmeyen eylerin yaratcs Teslise iman edilmektedir53.

Ermenilerde Kilise, ezel ve ebed bir kurtulu vastas olup Bir, Apostolik

(Havariler dayanmas), Katolik (evrensel olmas) ve Kutsaldr. Ermeni Kilisesi

doru inanca sahip olmasndan dolay Ortodoks, evrensel olmas nedeniyle Katolik,

kurucular Havari olmas hasebiyle de Apostolik ve bundan dolay da kutsal olarak

deerlendirilmektedir. Bu drt temel zellie sahip olan Ermeni Kilisesi,

Ermenilerce Ortodoks Kilisesi olarak nitelendirimektedir

54

. Onlara gre buzelliklere sahip kiliseyi dnyada ykacak hibir g yoktur. Kilise, kurtuluun

52. TULACI, 61.53. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 205-210, 212; SMTH-DWGHT, 290-292; KALOUSTAN,

82.54

. ORMANAN, 90- 91; TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church; KK,Ermeni Kilisesi ve Trkler, 37.

17


29/227

gerekletii ve sakrementlerin hazinesi ve efaati olarak yaayan tek yer ve

ibadetlerin yapld ana merkezdir55.

Ermeni Kilisesine gre gnahlar balayan ve azizlerin Kominyonu olan

Kilise; balangtan beri mevcuttur. Kilise, ilk insanla yaratlm, Hz. Nuh ile yeni

bir balang oluturmu ve Hz. brahim, Hz. shak ve Hz. Yakup ile yeni bir hviyet

kazanmtr. O, Hz. Musa ile tekrar yeni bir zellie kavuturulmu ve dier

peygamberler tarafndan korunmutur. Bu kilise, Ermeniler iin Eski Ahit

Kilisesidir.

Onlara gre Eski Ahit Kilisesi, Mesih sann gelii iin bir yer hazrlama

amacn tam ancak gerek Kilise Mesih sann gelmesiyle kurulmutur. Kilise,

sann gelmesiyle yenilenerek farkl bir boyuta ulam ve zel bir amakazanmtr. Gerek kilise; zel glere sahip liderleriyle ve din adamlaryla

tekilatlanm bir topluluk olmakla birlikte, sann gelmesiyle yenilenen ve gzle

grlebilen Evrensel bir kilisedir. Bu Kilise, hiyerarik bir organizasyon olup bu

organizasyonda yer alan baz kiilere de Kutsal Ruh tarafndan birtakm gler

verilmitir56.

Ermenilere gre s ve k nasl gneten ayrlamaz bir zellik ise gelenek

ve kutsal kitap da kiliseden ayrlamaz bir btndr. Onlara gre Kilisenin mutlakabir gelenei ve Kutsal Kitab olmaldr. Kilisenin varlnn devam gelenek ve

Kutsal Kitap ile mmkndr. Bu balamda Kilise, Kutsal Kitabn ve gelenein

devam iin gerekli bir kurumdur. Ancak Kilise, hem zaman hem de nem

bakmndan Kutsal Kitap ve gelenekten nde gelmektedir. nk Kilise, Kutsal

Ruhun mevcut ve Allahn iradesinin hakim olduu, Allahtan vahyin alnd ve

alnan bu vahiylerin insanlara ulatrld yaayan bir cemaattir57.

Ermenilerde Kilise, ilah ortam

salayan ve ilham al

nan tek yer olarakkabul edilmektedir. Kilise ayrca saya inananlarn meydana getirmi olduu

cemaati de ifade etmektedir58. Ermeniler, Kilisenin, zel yeteneklere sahip kiiler

55. KALOUSTAN, 85-86; Hagop A. CHAKMAKJIAN, The Armenian Evangelical Church andThe Armenian People, http://www.cacc-sf.org/c-aecHAC.html./23.01.2004.

56. KALOUSTAN, 84-86.57. KALOUSTAN, 88.58

. Albert HOUTIN, Hristiyanln Ksa Tarihi ev. Abdurrahman KK, A...F.D., C. 25,Ankara 1981, (Ayr Basm), s.442; KALOUSTAN, 84.

18


30/227

tarafndan oluturulmu bir topluluk olduunu dile getirmektedir59. Ancak Kilise,

sadece bir topluluk veya toplant yeri deil ayn zamanda insanlar gemie balayan

gelenek, grenek, rf, adet ve dil gibi eylerin muhafaza edildii bir yer olarak da

alglanmaktadr60.

Kilise, gelenek ve Kutsal Kitap ile birlikte bir btnlk ierisindedir. nk

o, gelenekleri gnmze kadar ulatran gizemli bir kurulu olarak

deerlendirilmektedir. Bu balamda Kilise, Hristiyan geleneinin ilk kaynan

oluturmaktadr.

Ermeni Kilisesi iin Kilise, gelenek ve Kutsal Kitap, her biri genin bir

kesini oluturmaktadr. Bu balant erevesinde de Kutsal Kitap, milattan nce ve

sonra olmak zere iki farkl zaman dilimini ihtiva etmektedir. Bunlardan ilki EskiAhit, dieri de Yani Ahittir. Her iki Kitabn da gayesi ayndr. Ermeniler iin Kutsal

Kitap, Tanr vahiylerinin kaydedilmi ve bir araya getirilmi halidir61. Ermeniler

Kutsal Kitap ile Kilise arasndaki ilikiyi yle ifade etmektedir: Biz ncili babamz

ve Evrensel Kiliseyi de anamz olarak tandk.62.

sann Ha zerinde lmesinden dolay Ermenilerde haa byk bir sayg

duyulmaktadr. Ha, Hristiyanln bir iareti olarak telakki edilmektedir. Onun

manev bir zellii olup sabr, ikence ve cesareti anlatmaktadr. Ancak kiliseyegirildiinde ha kartlmaktadr. Ha iareti Katoliklerdeki gibi soldan saa doru

yaplmaktadr63.

Ermenilerde Oul Tanr olan sa Mesih, yzyllar ncesinden Babadan

olmu ve Tanrnn Bakire annesine inmitir. Dokuz ay boyunca Bakire Meryemin

karnnda kalmtr. Bu nedenle de Meryem; Bakire ve sa Mesihin annesi olmas

dolaysyla, Tanrnn annesi zelliine binaen kutsal olup ibadetin en nemli

objelerden birisini oluturmaktad

r. nk o, san

n kurtuluunda ok nemli roloynamtr64. Meryemin bu kutsall kilise duvarlarna da yansmtr65.

59. KALOUSTAN, 85.60. ORMANAN, XIII-XIV.61. KALOUSTAN, 85-88.62. Karekin SARKSSAN, The Bble in The Armenian Christian Tradition, http: //

www.saintsarkis.org/ bble_vs_armenians.htm/ 29.09.200463. KALOUSTAN, 95; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 229.64. SMTH-DWGHT, 221-222; KALOUSTAN, 9-11; Gnay TMER, Hristiyanlkta ve slamda

Meryem, Ankara 1997, 149.65. Hagop MNASYAN, Son Akam Yemei Treni, stanbul 1993, 8.

19


31/227

Ermenilerde azizlere de deer verilmekte ve azizler arasnda Hz. Meryem

nemli bir yer tutmaktadr. Ermeniler, Meryemi, azizlerin sonuncusu kabul etmekte,

ancak azizlere deil Tanrya ibadet ettiklerini ve onlarn Mesihin takipileri

olmalar hasebiyle azizlere de sayg gsterdiklerini dile getirmektedir. Azizlerin

rnek alnacak kiiler66 olduklar ve Kutsal Kitabn da bunu byle belirttii ifade

edilmektedir. Onlara gre Meryem, Kurtarc sann hayatnda nemli bir rol

olmas dolaysyla, aziz olmaya layk en yetkin kiidir. Bu zellii hasebiyle

Meryem, Hristiyan Kilisesinin ilk ve en byk azizi kabul edilmekte ve resimleri de

Ermeni Kilisesinin altar ve duvarlarnda yer almaktadr. nem ve zellii dolaysyla

Hz. Meryem iin Ermeni Kilisesinde be kutsal gn dzenlenmektedir67.

Gregoryen Ermeniler; Romann ve Papann stnln, Filique (Filyok)taksn, Araf, Ayr Yarglama ve papazlarn gnah karma yetkisini kabul

etmemektedir. Onlar, insann ld zaman temiz ve gnahsz bir ekilde Tanr

katnda ebed bir huzura erieceine inanmaktadrlar68. Amellerin karlnn

verileceine, iyiler iin ebed hayatla mkafaat, gnahkar iin ise ebed cezann

olacana da inanlmaktadr69.

Ermenilerde melek* inanc da nemli yer tutmaktadr. Meleklere zel bir

sayg vardr. Onlara gre meleklere olan inan, hem Eski Ahitte hem de YeniAhitte yer almaktadr. Mesih sann da sk sk melekler hakknda konutuu

belirtilmektedir. Ermeniler iin melekler, dnyann yaratlmasndan nce Tanr

tarafndan yaratlm; Tanrnn hizmetileri olarak dikkat ekmektedir. Bunlar,

insanlar ile Tanr arasnda bir arac olarak grlmektedir70. Ayrca meleklerin

koruyucu zellii olduuna da inanlmaktadr71.

Ermeni Kilisesi; Vaftiz, Konfirmasyon, Evharistiya, Tvbe, Evlilik ve

Ruhbanl

k olmak zere alt

sakrament kabul etmekte; Son Yalamay

isereddetmektedir. Vaftiz, gnahlardan kurtulmak iin gerekli olup, ocuklara tam ve

yatay bir ekilde suya batrmak suretiyle yaplmaktadr. Konfirmasyon, (vaftizi

66. Bkz. 1. Korintliler 11:1.67. KALOUSTAN, 9-10.68. URAS, 125-126; ORMANAN, 98; TMER-KK, 309-310; TMER, Gnmzde Dou

Hristiyanl, s. 128.69. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 205-208; SMTH-DWGHT, 290-292.*. Ermenice Hreshdag ile ifade edilen Melek kelimesi, Yunanca haberci, kurye anlamnda

kullanlmaktadr(KALOUSTAN, 32).70

. Bkz. Matta 18:10.71. KALOUSTAN, 32-33.

20


32/227

pekitirme) veya kutsal ya, vaftiz yapan papaz tarafndan vaftizle birlikte yerine

getirilmektedir. Vaftiz, Evharistiya ve Komnyon ayn anda yaplmaktadr. nk

Ermenilere gre Vaftiz, bu sakramentle birlikte yapld mddete geerli

saylmaktadr72.

Gregoryen Ermenilerde Vaftiz, ilk sakrament olup kilisenin kaps olarak

deerlendirilmekte, Vaftiz olmadan dier sakramentlerin nemi bulunmamaktadr.

Vaftiz vastasyla kii, kiliseye girmi ve gerek anlamda Hristiyan olmu

saylmaktadr. Vaftizle insann ruhu yeni bir hayata balamaktadr. Onunla insanlar

Tanrnn olu ve Mesihin ortaks olmaktadr. nk onlar iin bu sakrament,

sann kendisinin oluturduu bir sakramenttir. Bu husus sebebiyle de vaftiz,

kilisenin en nemli bir paras olarak deerlendirilmektedir.Vaftiz, Ermeni Kilisesinin ilk zamanlarnda, kilisenin dnda yaplmtr.

Ancak bu uygulama, zamanla deimi ve gnmzdeki eklini almtr. Ermenilerde

vaftiz, kk ocuklara uygulanmakta ve vaftiz babas tarafndan tutulmak suretiyle

icra edilmektedir73.

Ermeni Kilisesinde Vaftizden hemen sonra Konfirmasyon (Gunounk-

Glendirme) yaplmaktadr. Vaftiz gnahtan kurtulmay; konfirmasyon da Tanrnn

Mesih sa araclyla insan soyu iin yaptklarna ahitlii sembolize etmektedir. Bunedenle de Konfirmasyon, Vaftizin tamamlaycs olarak grlmtr. Ermenilere

gre Konfirmasyon ayini ile insan Kutsal Ruhun ltfuna erimektedir74.

Ermeni Kilisesi, Ekmek-arap Ayinine kutsal kurban anlamnda Surp

Badarak adn vermektedir75. Ermenilerde Surp Badarak (Mbarek Kurban), insann

gnahlarndan temizlenmesi amacyla sann ha zerinde canl olarak kurban

edilmesinin bir simgesidir. nk onlara gre sa, Son Akam Yemeinde

yemeini ve ieceini kana dntrm ve yemekten sonra havarilerine dnerekAln, yiyin bu benim bedenimdir ve ieceini havarilerine doru gstererek

Hepiniz iin bu benim kanmdr. Gnahlarn affedilmesi iin ok kimselere uruna

72. ORMANAN,102; PAPAZAN, The Armenian Church; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler,244- 261; TMER-KK, 296; TOVMASSAN, The Blessed Nation; DWGHT, 10.

73. KALOUSTAN, 37-39.74. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 249.75

. Vahan TOOTKAN, The Armenian Evangelical Church: Yesterday, Today and Tomorrow,Amerika 1996, 155.

21


33/227

dklecek yeni antlamann kandr. Beni anmak iin bunlar yapnz..76 demitir.

Bylece Hz. sa, eriatn tamamlamak zere yediini-itiini bedenine ve kanna

dntrmtr. Bu beden ve kan; Havariler vastasyla tm insanlara balanmtr;

onlardan yiyip iebilen lmszle eriebilecek ve kyamet gn tekrar

dirilebilecektir. Bu nedenle Ermeni Kilisesi, bu gn, Surp Badarak ismiyle

gnmze kadar getirmitir. Gregoryan/Lusavoragan Ermeni anlaynda Tanr ile

btnleebilmenin tek yolu; bu bedeni ve kan imek ve yemekten gemektedir77.

Sadece Pazar gnleri yaplan Komnyon Ayininde, saf arap (su

katlmakszn) ve mayasz ekmek kullanlmaktadr78. Komnyon, safekilde yani su

katlmam halde arap ve bir ey iinde slatlm ok kk, Ayin gn papazlar

tarafndan piirilmi ve hazrlanm yeterli kalnlkta mayasz ekmektenolumaktadr. Takdis ekmei her zaman tek olmakta ve miktar cemaatin saysyla

orantl olmaktadr.

Ermeniler iin sakrament olarak kabul edilen Tvbe veya tiraf, nemli

gnahlarn bir formle gre anlatlmasyla olmaktadr79. Ermeniler byk gnahlarda

itirafn gerekli olduuna inanrlar. Ancak Ermeniler, bu tvbenin hemen yaplmasna

gerek olmadn ve itirafn daha sonra kendi kendine olabileceine inanmaktadr.

Ayrca Papazlarn gnahlar affetme yetkisinin olmad da kabul edilmektedir80

.Ermenilerde Kilise, Milleti temsil eden tek kurulutur ve ynetim biimi de

Piskoposluktur*. Ermeni Kilisesi, piskopos tarafndan idare edilmekte olup millet de

bu piskoposa tabi olmaktadr. Piskoposluk sistemi ierisinde kilisenin ruhbanlk

snfnn alt kademelerini Tayclar (kapclar-porters), okuyucular (Readers),

bycler (exorcists) ve mum klar (candlelighters) oluturmaktadr. Bunlardan

sonra yardmc diyakoslar, diyakoslar, papazlar, piskoposlar (Bapiskoposlar),

patrikler ve sonuncu olarak hepsinin zerinde ve bunlar

n stnde olan ErmeniKilisesinin ba ve manevi lideri Katolikoslar (Dzayrakuyn Badriark) gelmektedir81.

76. Bkz. Matta 26:26-29; Luka 22:14-20.77. Surp Badarak (Kutsal Kurban), ev. dz. Dikran KEVORKYAN, stanbul 1977, 7-10.78. Epke VANDERBERG, The Christian Family Tree, http:// members.surfeu.fi/archives5/ sbcr052.

txt/20.12.2004.79. ORMANAN,103.80. TMER- KK, 310 ; TMER, Gnmzde Dou Hristiyanl, s. 128.*. Kartaca Piskoposu Aziz Cyprien de Kilise, piskoposlar zerine kurulmutur diyerek kilise

yapsnn bu ekilde olmas gerektiini ifade etmitir(HOUTIN, s. 443).81

. TMER- KK, 310; DWGHT, 8-9; KALOUSTAN, 56-57; FARLANE, 223; ORMANAN,116; TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church.

22


34/227

Ermenilerde papaz olmak isteyen bir Ermeni bu rtbeyi almak iin eytan kovucu,

kapc, okuyucu, mum yakc, yardmc diyakos ve diyakos olarak alt farkl

mertebede hizmet etmek durumundadr82. Kilisede bir baka snf daha vardr ki

onlar da doktorlardr(vartabedler). Onlarn kilisenin kuruluunun ilk zamanlarnda

idari ruhbanlkla birlikte Tanr tarafndan seilmi olduu dnlm ve ynetimde

yer almlardr. Doktorlarn kilise kademelerinde yer almasnn ilham neticesi

olduuna inanlmaktadr83.

Doktorlar, eitimden sorumlu olup papazlardan farkl ynleri

bulunmaktadr. Papazlar, evlenebilmekte buna karlk vartabedler

evlenememektedir. Papazlar ykselememekte, fakat vartabedler ykselebilmektedir.

Vartabedler ayrca manastrlarda yaamakta ve aile hayat olmamaktadr. Ancakpapazlar istedikleri ve belli kurallar yerine getirdikleri takdirde Vartabed

olabilmektedir84.

Bu adan ele alndnda Ermeni Kilisesinde Ruhbanlk, evlenmeyen

rahipler (Gusogron) ve evlenebilen rahipler (Kahana) olmak zere iki ksmda

deerlendirilebilir. Evlenen rahipler, inananlarla birlikte olunmas dncesiyle

evlenmekte ve ocuk sahibi olabilmektedir. Evlenmeyen rahipler ise daha ok

manastrlarda yaamakta ve Katoikoslua kadar ykselebilmektedir85

.Ermenilerde ruhbanlk snf bulunmakta ancak bu snf, kilise ile ilgili

kararlar alma hususunda tek yetkili deildir. Kilise kararlar, ruhban snf ile kilise

cemaatinin oluturduu heyet tarafndan ortak olarak alnmaktadr86.

Ermeniler iin bir sakrament olarak evlilik, kutsaldr ve zina dnda

boanmaya da olumlu baklmamaktadr87.

Ermeniler ayrca tasvirleri, doktrinden ziyade trene ait bir unsur olarak

grdklerinden bir s

n

rland

rma getirmi ve putperestlik hat

ras

olarakdeerlendirdikleri heykelleri de kaldrmlardr88. Ancak Vahan Tootikian, The

Armenian Evangelical Church: Yesterday, Today and Tomorrow adl eserinde

82. BURNABY, 256.83. Bkz. HOUTIN, 442-443.84. TMER- KK, 310-311; TMER, Gnmzde Dou Hristiyanl, s. 128; DWGHT, 8-9;

KALOUSTAN, 56; FARLANE, 223; ORMANAN, 113; SMTH-DWGHT, 297-298, 300-304;TCHLNGRAN, The Armenian Apostolic Orthodox Church.

85. KEVORKYAN, 8.86. ORMANAN, XIII.87

. TMER-KK, 311; FARLANE, 229; TMER, Gnmzde Dou Hristiyanl, s. 128.88. ORMANAN, 97.

23


35/227

Ermeni Kilisesinin her bakmdan ihtiaml ve aal olduunu dile getirmektedir. O;

Ermeni Kilisesinin kendisine zg liturji ve ibadet kitaplar bulunduunu ve kilise

yelerinin dzenliliinin ve devamllnn sz konusu olduunu ifade etmektedir89.

Ermenilerde ibadet; gnlk, haftalk ve yllk olmak zere biimde icra

edilmektedire. Gnlk ibadet, sabah ve akam olmak zere kilisede ruhban

gzetiminde yaplmaktadr. Ermenilere gre Kilise, faydal olan eyleri kendilerine

sylemekte ve nasl ne ekilde yapmalar gerektiini gstermektedir. Ancak kilise,

cemaatine, bu ibadetlere itirak hususunda herhangi bir bask yapmamaktadr.

Haftalk ibadetler, Pazar gn yaplmaktadr. Pazar gnk ibadet, sann

diriliini canlandrd iin ok nemlidir. Pazar ibadeti, sabah yaplmakta ve bir

buuk saat kadar srmektedir.Yllk ibadetler ise genelde ayinler eklinde kutlanan bayramlar, Oru ve

Hacdr. Bunlarn yannda Tanrnn Grnmesi (Teofani), Melein Meryeme

nceden Gebe Kalacan Bildirmesi (Annonciation), sann Douu (Noel),

Epifani, Paskalya, sann Ge Ykselii, sann ekil Deitirmesi, Han

Bulunmas, Han Ululanmas, Meryemin Mabede Hediye Edilii gibi saylar

olduka kabark olan bayramlar da bulunmakta ve ilah nitelikte olduu kabul

edilmektedir. Bu bayramlar, yln 138 gnne ulamaktadr90

.Ermenilerde perhiz ve oru, yllk ibadet olarak deerlendirilmekte ancak

genel olarak ayn olan bu kavramlar zelde farkllamaktadr. Perhiz, etsiz ve yasz

yemekle olmaktadr. Bu perhiz sresi 46 gndr. Oru ise Epifaniden sonraki 8 gn

hari Meryemin Ge Ykselmesini (Assomption) izleyen hafta ve aramba ve

Cuma olmak zere her haftann iki gn dzenli bir biimde tutulmaktadr. Bylece

Ermenilerin yl ierisinde tuttuklar oru says 120 gne ulamaktadr. Bu orular

da Titiz (kat

), Tam ve Balang

orucu olmak zere deiik biimleribulunmaktadr91.

89. TOOTKAN, 153.90. KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 231-234; Bu bayramlar hakknda geni bilgi iin bkz. http://

www.minidev.com/kltrler/ kltrler_ermeni_bayram.asp/16.10.2004.91. ORMANAN, 163-165; KK, Ermeni Kilisesi ve Trkler, 237-239; SMTH-DWGHT, 86-87.

24


36/227

Bu balamda Ermeni Kilisesi, lturjik* (ritleri ve ayinleri ok olan) bir

kilisedir. Ermeni Kilisesinin dine yaklam da temel olarak liturjik bir yaklam

gstermektedir92.

Ermenilerde ayrca sann Mezar, Emiyazin Bazilikas, Mu ve Kayseride

bulunan Surp-Karabet Bazilikalar gibi kutsal yerleri ziyaret (Hac) de bulunmaktadr.

Ancak bu, ilk dnemlerdeki gibi ok byk bir neme sahip deildir93.

Gnmzde Ermeniler, dnya corafyas zerinde Ermenistanda,

Grcistanda, randa, Hindistanda, inde, Amerikada, Avrupann baz

lkelerinde ve Trkiyede yaamaktadr94.

Trkiyede yaayan Ermeniler, stanbul Ermeni Patrikliinin kuruluundan

bugne kadar, 38 tanesi ibadete ak olmak zere 55 Ermeni Kilisesi ina etmilerdir.Bu kiliselerden Gregoryen Ermenilere ait 33 kilise (Bunlardan ikisi apel), Katolik

Ermenilerin 12 ve Protestan Ermenilerin 2 kilisesi bulunmaktadr. Bu kiliselerin en

eskisi, stanbulun fethinden sonra Rumlardan alnp Ermenilere verilen

Kumkapdaki Surp Asdvadzadzin, Samatyadaki Surp Kevork ve Balattaki Surp

Hredagabed Kiliseleridir. Trkiyedeki Ermeni Kiliselerinin ou 18-19.

yzyllarda ina edilmitir. Daha nce ina edilen kiliseler de sonradan tamir

edilmitir. Kiliseler, ha veya bazilik eklindedir. stanbulda tipik Ermeni Kilisesibulunmamaktadr.

Trkiyedeki Ermeni Kiliselerinin ounluu stanbulda olmak zere

Kayseri, Trabzon, Hatay gibi Anadoluunun dier ehirlerinde de bulunmaktadr.

Gregoryen Ermenilere ait 15, Katolik Ermenilere ait bir mezarlk bulunmakla

birlikte Protestan Ermenilerin kendilerine hususi bir mezarlklar

bulunmamaktadr95.

*. Liturji kelimesi, Yunanca Leitourgia dan (leitos, halk ve ergos, yerine getirmek) gelmi oluphalk ibadeti anlamna gelmektedir. Liturji kelimesi balangta din bir terim olarakkullanlmamtr. O, daha ok bir halk almas olarak deerlendirilmi, Eski Ahitin M..250de Yunancaya evrilmesiyle birlikte ibadet ve din trenler (hizmetler) anlamndakullanlmtr. Gnmzde ise liturji kelimesi kilisede yaplan ibadet uygulamasn ifade etmekteve zellikle Evharistiya Ayininin kutlanmas anlamn tamaktadr. Geni anlamyla ise btnresm ibadet sistemi iin kullanlmaktadr(TOOTKAN,153,161).

92. TOOTKAN, 154.93. ORMANAN,154-155.94. DWGHT, 13.95. Edith OYHON- Bente ETNG, Churches in stanbul, Yap Kredi Publications, stanbul l999,

102-107; TULACI, 375-377; HOFFMAN, 23; Kevork PAMUKCYAN, Ermeni

Kaynaklarndan Tarihe Katklarstanbul Yazlar, C. 1, Yay. Haz. Osman Kker, stanbul 2002,10, 183; Kiliseler hakknda geni bilgi iin bkz. DABAGYAN, 125-281.

25


37/227

Trkiyedeki Ermenilerin byk ounluu stanbulda olmak zere 50.000-

55.000 civarndadr. Genel istatistiklere gre Katolik Ermenilerin 4.000, Protestan

Ermenilerin 3.000-4.000 civarnda olduu geri kalan 40.000-45.000 civarnda da

Gregoryen Ermenilerin bulunduu ifade edilmektedir. Ermenilerin kendilerine ait

Marmara, Agos gibi gazeteleri, okullar ve kiliseleri bulunmaktadr. Bu balamda da

Gregoryen Ermeniler, Trkiyedeki en byk Hristiyan grup olarak kabul

edilmektedir96.

Gnmzde Ermenilerin konutuu dil olan Ermenice (Aharapar), Dou

(Govgasa Hayeren) ve Bat Ermenicesi (Bolso Hayeren) olmak zere iki farkl

leheden meydana gelmitir. Dou Ermenicesi, Ermenistan, ran, Hindistan ve Uzak

Dou Blgelerinde kullanlmaktadr. stanbul Ermenicesi olarak da adlandrlan BatErmenicesi ise Trkiye bata olmak zere Avrupa, Afrika, Amerika ve Avustralyada

kullanlmaktadr97.

96. Nigar KARMOVA-Edward DEVERELL, Minorities in Turkey, Occasional Papers No.19, TheSwedish nstitute of nternational Affairs, Stockholm 2001, 9-10, 22; PAMUKCYAN, 10;

HOFFMAN 9-10.97. DABAGYAN, 33-34.

26


38/227

I. BLM

ERMENLER ARASINDA PROTESTANLIIN YAYILII

A. Reform Hareketi ve Protestanln Douu

Hristiyanln ilk dnemlerindeki yayl srecinde, Hristiyanl yeni

benimsemi olanlar arasnda, Yahudi adetlerine uyup uymama konusunda baz

problemler yaanmtr. Hristiyanlar arasndaki bu problemlerin giderilmesi

amacyla, 49 ylnda Kudste Havariler Konsili ad verilen bir konsil

toplanmtr. Bu ilk konsilden sonra Pavlusun grn benimseyen ve bu gre

kar (Yahudi Hristiyanlar) olan iki grup ortaya kmtr. Bu ayrlk, Hristiyanlar

arasndaki ilk blnmenin balangc olmutur98.

lk konsilden sonraki sre ierisinde Hristiyanlk, hem Douya hem deBatya doru genileme gstermi, bu genileme coraf ve tarih adan Hristiyanlar

arasnda birtakm farkl dnceleri de ortaya karmtr. Farkl dncelerle birlikte

M.S. III. ve IV. yzyllarda da Hristiyanlar arasndaki problemler son bulmam;

Tanr anlay ve sann tabiat konusunda gr ayrlklar ortaya kmtr. Bu

gr ayrlklarn gidermek amacyla da konsiller toplanmtr. Konsiller srecinde

de Hristiyanlar arasnda blnmeler gereklemi ve bu blnmeler neticesinde

Monofizit ve Diyofizit anlaya sahip Hristiyan gruplar meydana gelmitir.XI. yzyla gelindiinde de Hristiyanlk Douya ve Batya doru yaylmaya

devam etmitir. Ancak bu yaylmayla birlikte Hristiyanlar arasnda dil, kilisenin

otoritesi ve kilisedeki baz uygulamalarda farkllklar kendisini gstermeye

balamtr. Bu esnada Roma, znik Konsilinde kabul edilmi olan Kutsal Ruhun

Babadan kt inancna Kutsal Ruhun Baba ile Ouldan kt dncesini de

eklemitir99.

Kilise iindeki din ihtilaflarla birlikte siyas olarak stanbul, Dou Romamparatorluunun bakenti olmu ve ona Yeni Roma adyla yeni bir stat

kazandrma almalar balamtr. Bu almalar sonucunda Kadky Konsilinde

98. EROLU, Hristiyanlarn Blnme Srecine Genel Bir Bak, s. 311-312; AbdurrahmanKK, Belgelerin Inda Trk-Ermeni Mnasebetlerine Genel Bir Bak, A...F.D., C.31, (Ayrbasm), Ankara 1989, s. 245.

99. Mehmet AYDIN, Bat ve Dou Hristiyanlna Tarihi Bir Bak, A...F.D., C. 27, (Ayrbasm),Ankara 1985, s. 127-128; Peter ANTES, The Beginning of The Christian Hierarchy and tsDevelopment, Hristiyanlk Dn Bugn ve Gelecei, Dinler Tarihi Dernei Yaynlar, Ankara

2002, s. 36-37; Ekrem SARIKIOLU, Balangtan Gnmze Dinler Tarihi, sparta 1999,301-302; BESHR, What Happened To The Church Established by Christ and His Apostles.

27


39/227

stanbul ile Romann yetki konusunda eit olduu karar alnmas, Romann

tepkisine yol amtr. nk Roma, kendisinin bizzat sann szne gre Petrus

zerine kurulduunu100 ve Papann da Petrusun halefi olduunu iddia etmitir. Bu

nedenle Romann evrensel kilise ve her eyde hkm verebilme yetkisine sahip

olmas gerektii ileri srlmtr.Buna paralel olarak Roma, kendisini her zaman en

stte grm ve tek otorite kabul etmitir. Bunun zerine Papa IX. Leon tarafndan

Umberto nderliindeki heyet 1054te stanbula gnderilmitir. Heyet, stanbul

Patrii tarafndan kabul edilmi ancakstanbul Patrii karsnda nezaket kurallarna

uymam hatta hkmedici bir tavr sergilemitir. Bunun zerine Patrik, heyeti

huzuruna kabul etmemi ve patrikle gremeyen Umberto, Patrii aforoz ederek

stanbuldan ayrlmtr. stanbul Patrii de ileri gelenlerini toplayarak RomaKilisesini aforoz etmitir. Karlkl bu aforozlama neticesinde Kilise, 1054te ikiye

blnm ve Bat Kilisesi Evrensellik imajyla Katolik, Dou Kilisesi de sa

geleneine ballk ad altnda Ortodoks olarak isimlendirilmitir101.

Kilisenin 1054te Katolik ve Ortodoks olarak blnmesinden sonra,

Romada Papa X. Leon dneminde dnyann en muhteem yaplarndan biri olarak

dnlen Petrus Kilisesi yaplmaya balanmtr. Papalk makam, bu yap iin fazla

para harcanmann yannda lks harcamalar ierisine de girmitir. Zamanla KatolikKilisesinin para kazanma hrs artm, kendi hiyerarisini madd kaynak olarak

grmeye balam ve Papalk mevkisi ticaret merkezi haline getirilmitir102. Bylece

fazla para kazanma yoluna giden Papa, diplomaside krallar bile geride brakan bir

ihtiama sahip olmutur103. Papann kendisini kilise devletinin ilk sahibi olarak lanse

etmesi, etkin bir nfuza sahip olmas ve papalk makamn kullanarak devlet ilerine

karmas sonucu siyas adan Papalk ile krallar arasndaki ilikiler de ktye

gitmeye balam

t

r

104

.

100. Bkz. Matta 16:18.101. AYDIN, Bat ve Dou Hristiyanlna Tarihi Bir Bak, s. 127-128; EROLU, Hristiyanlarn

Blnme Srecine Genel Bir Bak, s. 315-318; .GNAY-H.GNGR-A.V.ECER, Laiklik,Din ve Trkiye, Ankara 1997, 49; ANTES, s. 36-37; SARIKIOLU, 301-302; BESHR, WhatHappened To The Church Established by Christ and His Apostles; James ATKNSON,Reform, Hristiyanlk Tarihi, stanbul 2004, s. 369.

102. Franz LAU, Luther, ev. hsan Sar, zmir 1992, 10; Kirsten BRKETT; Reformun z, ev.Onur Y, stanbul 2003, 30-31.

103. G. BARKER, Onun zinde, stanbul 1985, 65; LAU, 48.104

. Mehmet Ali AAOULLARI-Levent KKER, Tanr Devletinden Kral Devlete, Ankara 1981,80; MEHL, 247.

28


40/227

Krallk ile Papalk arasndaki ilikilerin ktlemesi ile birlikte Kilise, kendi

ierisinde de yozlamaya balam, papazlar istikrarsz davranlar gstermi, yks

ermenİler arasinda protestanliĞin yayiliŞi ve protestan ermenİler ( tÜrkİye ÖrneĞİ )

Documents