erol altinsapan mehmet mahur tulum -...

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 23, Mart 2016, s. 1-6

Erol ALTINSAPAN1

Mehmet Mahur TULUM2

ESKİŞEHİR KURŞUNLU CAMİ KİTABESİNİN

TARİHLENDİRİLMESİ ÜZERİNE SON TESPİT

Özet

Eskişehir Odunpazarı İlçesinde bulunan, Osmanlı Padişahlarından hem Yavuz

Sultan Selimin hem de Kanuni Sultan Süleyman’ın vezirliğini yapan Çoban

Mustafa Paşanın bir külliye olarak yaptırdığı Mevlevi Asitanesinde yer alan ve

külliyenin bugün mevcut tek inşa tarihini veren Kurşunlu camiinin kitabesi ve

vakfiyesi üzerine bugüne kadar birçok yorumlar yapılmıştır. Caminin kitabesinde

inşa tarihi olarak H. 921/M.1515 mi yoksa H. 931/M.1525 mi yazılı olduğu

tartışılmıştır. Bu makalede caminin ve içerisinde yer aldığı külliyenin genel bir

tanıtımı yapıldıktan sonra kitabenin en son ve tartışmalara son verecek

çözümlemesi yer almaktadır. Makalenin yazım amacı kitabenin farklı okumalarının

eleştirisini yapmak değil, doğrusunu ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler: Eskişehir, Kurşunlu Cami, Kitabe

THE LATEST DETERMINATION ABOUT ESKİŞEHİR KURŞUNLU

MOSQUE INSCRIPTION

Abstract

Eskişehir Mevlevi complex is located in Odunpazarı district. There is an also

mosque in Asitane. Both during the periods of Sultan Selim as well as Sultan

Suleyman I, Mustafa Pasha the Shepherd was their vizier. The mosque up to day

according to its inscription had been read differently by the researchers. It was not

accurate the date of construction if H. 921 / 1515 A.C. or H. 931 / AC. 1525. In

this article, it is made a general presentation of the mosque which is located in the

complex and put forward an end. Thus, the latest analysis and discussion takes

place here. It is not aimed to write a critique against various works relevant to this

problem.

1 Prof. Dr., Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Türk İslam Sanatı ABD.,

[email protected] 2 Doç. Dr., Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Eski Türk Dili

ABD.,

The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 23, Mart 2016, s. 1-6

2

Erol Altınsapan - Mehmet Mahur Tulum

Keywords: Eskişehir,Kurşunlu Mosque,Inscription

Eskişehir Kurşunlu camiinin kitabesi ve vakfiyesi üzerine bugüne kadar birçok

yorumlar yapılmıştır. Ebced hesabıyla caminin inşa tarihinin yazıldığı kitabesinde H.

921/M.1515 tarihi mi yoksa H. 931/M.1525 tarihi mi yazılı olduğu tartışılmıştır.3 Bu makalede

caminin ve içerisinde yer aldığı külliyenin genel bir tanıtımı yapıldıktan sonra kitabenin en son

ve tartışmalara son verecek çözümlemesi yer almaktadır.4

Kurşunlu külliyesi Eskişehir’in Odunpazarı semtinde bulunmaktadır. Külliye, içerisinde

yer alan caminin kubbesinin kurşunla kaplı olmasından kaynaklı birçok şehirdeki benzer yapılar

gibi « Kurşunlu » ismiyle anılmaktadır.

Kitabesine göre, Kanuni Sultan Süleyman’ın vezirlerinden Çoban5 Mustafa Paşa (Melek

Mustafa Paşa) tarafından yaptırılan Kurşunlu Külliyesi, Gebze’deki külliyesi ile birlikte

yaptırılmıştır. Çoban Mustafa Paşanın Kurşunlu Külliyesi ile birlikte, diğer vakıf yapılarının

büyük çoğunluğu Gebze’de bulunmaktadır.

Külliyenin Banisi olan Çoban Mustafa Paşa bir Osmanlı veziridir. Sadrazam Piri

Mehmet Paşa tarafından yetiştirilmiştir. Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman

zamanlarında ikinci vezirlik, kapıcılık yapmış ve Anadolu Beylerbeyi olmuştur. Yavuz Selim’in

1517’deki Mısır seferinde Anadolu Beylerbeyi olarak sağ kolda yer almıştır. Mustafa Paşa aynı

zamanda Yavuz Sultan Selim’in kızı Sultan Hanım Hatun’un eşidir. Kanuni’nin Rodos seferine

katıldıktan kısa bir süre sonra Mısır’a vali olarak gönderilmiştir. Mustafa Paşa Anadolu

Beylerbeyi olduğu zaman Eskişehir’deki Kurşunlu külliyesini yaptırmıştır. Çoban Mustafa Paşa

1529 yılında ölmüş ve Gebze’deki külliyesinin yanındaki türbeye gömülmüştür.6

Vakfiyesinde; külliyeye ait cami, medrese, imaret, sübyan mektebi (matbah) ve

düşkünler evi (beytü’z-zaif)nin adları geçmektedir. Bugün vakfiyeden farklı olarak; cami,

imaret, medrese, matbah ve düşkünler evinin yanısıra iki kervansaray, ve şadırvandan

oluşmaktadır.

Külliyenin merkezinde cami yer alır. Caminin doğusunda; matbah, batısında; imaret,

kuzeybatısında; büyük kervansaray, güneybatısında; küçük kervansaray ile düşkünler evi,

güneydoğusunda; zaviye, kuzeyinde; şadırvan, kuzeydoğusunda ise yeni yapılar olan; kalorifer

dairesi ve yer altında tuvaleti bulunmaktadır.

Külliyede; doğu, batı, kuzey, güney yönünde dört giriş bulunmaktadır. Ana giriş kapısı

eskiden kuzeyde, şadırvan’a açılan kapı iken, günümüzde ana giriş kapısını batıdaki küçük

kervansaray ile aşevi arasındaki kapı oluşturmaktadır. Kuzeybatı da yer alan büyük kervansaray,

3 Bu tartışmalar, en derli toplu halde, külliye üzerine bir kitap kaleme alan Kasım İnce’nin “Eskişehir Kurşunlu Külliyesi” adlı yayınında yer almaktadır. Bkz. Kasım İnce, Eskişehir Kurşunlu Külliyesi,

Ankara, Bilgin Kültür Sanat Dağıtım Yayın Basım Ltd. Şti, 2011.Yaptığımız tespite en yakın okumayı

Şinasi Acar ın yayınında görmekteyiz Bkz. Şinasi Acar, ”Yukarı Mahalle Odunpazarı” Eskişehir

Zaman, Mekan, İnsan, Eskişehir Ticaret Odası yayınları,2009 s.20 4 Bu makalede Kurşunlu Camiinin kitabesiyle ilgili farklı tarihler veren ve farklı yorumlarda bulunan

yayınlar ve yazarları bilinçli olarak eleştirilmemiş, bu nedenle de kaynakçada verilmemiştir. 5 Çoban lakabı Türklerde saraya damat olanlar için de kullanılmaktadır. Nitekim Moğol damadı Timur’un

lakabı olan “Küregen” kelimesi de “çoban” anlamına gelir. 6 Caminin tarihçesi, banisi ve mimari tanıtımı ile ilgili bilgiler için bkz. Erol Altınsapan ,"Eskişehir

Kurşunlu Külliyesi" ETO Eskişehir Ticaret Odası Dergisi, sayı 91, Mart 2004, s.37-42.


3

Eskişehir Kurşunlu Cami Kitabesinin Tarihlendirilmesi Üzerine Son Tespit

diğer yapılardan daha farklı dönemde inşa edildiğinden külliye ve bahçe ile herhangi bir

bağlantısı yoktur ve kapısı kuzeye açılmaktadır.

Büyük kervansarayın Mimar Sinan tarafından yapıldığı genel anlamda kabul görmekle

birlikte diğer yapıların mimarı belli değildir. Onarımlar gördüğü halde, külliye mimari

orijinalliğini kaybetmemiştir.

Cumhuriyet dönemine kadar Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin kurmuş olduğu

Mevleviliğin hizmetinde kalan külliyede tekke ve zaviyelerin kapatılmasına kadar geleneksel

mevlevi ayinleri sürdürülmüştür. Medreseye ait semahanenin arkasında, Mevlevi Şeyhi Hacı

Hasan Dede ailesine ait yedi mezar bulunur.

Klasik Osmanlı Mimarisinin örneklerinden olan külliye 1955-84 yılları arasında

aralıklarla onarım görmüştür. Camideki kalem işi süslemeler bu onarımların sonucudur. Orijinal

kalem işlerinin nasıl olduğu bilinmemektedir. Camide esas büyük onarım 1955’de başlamış

1968’de tamamlanmıştır. Bu onarımda taşıyıcı, bağlayıcı ve örtü sistemi elden geçirilmiş ve

cephelerin taş kaplamaları yer yer yenilenmiştir7. Cami, 1974 yılına kadar Eskişehir Arkeoloji

ve Etnografya Müzesi olarak kullanılmıştır. 1974 yılında boşaltılmıştır.1976 yılında Vakıflar

Genel Müdürlüğü onarım programına alınarak 1982 yılında medrese, kütüphane, imaret ve

şadırvan Ali Saim Ülgen tarafından restore edilmiştir. Cami ve diğer yapılar en son 2005-2009

yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yeniden onarımlar görmüştür.

Günümüzde külliyede Vakıflar Genel Müdürlüğünce restore çalışmaları

sürdürülmektedir. Cami bugün sağlam ve ibadete açıktır. Cami; tek mekanlı, kare planlı,

kubbeyle örtülü, son cemaat yerlidir.

Üç basamaklı bir merdivenle son cemaat yerine çıkılmaktadır. Altı sütunun taşıdığı sivri

kemerli beş gözlü son cemaat yerinin yanları açıktır. Sütunlar düz olup silmeli kaideler üzerine

oturur. Sütun kaidesinin üst ve alt kısmında bilezik bulunur. Son cemaat yeri, pandantifler

üzerine oturan kasnaksız beş küçük kubbe ile örtülüdür. Cephenin tam ortasında ana giriş kapısı

yer almaktadır. Kapı basık kemerli olup hafif içe girinti yapmaktadır. Dikdörtgen çerçeve

içerisinde yer alan kapıyı üç bordür çevreler. Kapının üzerinde dikdörtgen alınlığın ortasında

kitabesi bulunmaktadır.

Kapının doğu ve batısında birer pencere yer alır. Pencerelerin yanlarında birer açıklık

bulunur. Pencereler dikdörtgen biçimli, söveli ve sivri kemerlidirler. Batı kenarındaki açıklık

minare kapısı olup sivri kemerlidir. Diğer açıklık ise depo kapısıdır. Depo kapısı da sivri

kemerlidir.

Caminin batı cephesinde, eksenin ortasında sonradan kapatılmış, dikdörtgen çerçeveli,

sivri kemerli bir pencere yer almaktadır. Bu pencerenin sağında ve solunda birer, dikdörtgen

çerçeveli, sivri kemerli pencere yer almaktadır. Bu pencerelerin üzerinde de küçük sivri kemerli

pencereler bulunmaktadır. Caminin doğu cephesi, batı cephesiyle aynı özellikleri gösterir.

Caminin güney cephesinde, eksenin sağında ve solunda birer dikdörtgen çerçeveli, sivri

kemerli pencereler yer almaktadır. Bu pencerelerin üzerinde de küçük sivri kemerli pencereler

7 Caminin orijinal şadırvanı Kanuni Sultan Süleyman ın Irak seferini anlatan 1534-36 tarihli Matrakçı

Nasuh’un Eskişehir minyatüründe gösterilmektedir.1955-1968 onarımlarını gösteren fotoğraflarda izleri

görülen şadırvan 1982 yılında yenilenmiştir.


4


yer alır. Ayrıca kubbe kasnağının kuzey, doğu, güney ve batısında, eksenin ortasında, küçük

sivri kemerli pencereler yer almaktadır.

Son cemaat yeri ile batı cephesinin kesiştiği yerde minare yer alır. Kuzeybatı köşede yer

alan minarenin kaidesi çokgen prizma biçimlidir. Gövdeye pabuç kısmı ile geçilmektedir.

Silindirik gövdeli minarenin, pabuçtan sonra bir şerefe altında iki bileziği bulunmaktadır.

Minare tek şerefeli olup, şerefe altı beş sıra mukarnas şeritlidir. Minare külah ile

sonlanmaktadır.

Caminin kuzeyinde şadırvanı bulunmaktadır. Baklava başlıklı, yekpare sekiz sütunun

taşıdığı, geniş saçaklı bir kubbeyle örtülüdür.

Caminin ana mekanına , kuzeydeki kapıdan girilir. Harimin kuzeyinde kadınlar mahfili

bulunmaktadır.

Kadınlar mahfilini altı direk taşımaktadır. Direklerin üzerine doğu - batı ve kuzey -

güney yönünde silmeli kirişler atılmıştır. Giriş kapısının doğu ve batısında dikdörtgen çerçeveli

birer pencere yer almaktadır. Kuzey cephedeki bu pencerelerin üstünde, kadınlar mahfilinin

olduğu kısımda sonradan kapatılmış sivri kemerli pencereler bulunmaktadır. Harimin doğu

cephe, ekseninde dikdörtgen çerçeveli, sivri kemerli bir pencere yer almaktadır. Bu pencerenin

sağında ve solunda yine dikdörtgen çerçeveli, sivri kemerli birer pencere bulunmaktadır. Bu

pencerelerinin üzerinde de birer sivri kemerli pencere vardır. Harimin batı cephesi, doğu

cephesiyle aynı özellikleri yansıtır. Harimin güney cephe ekseninde mihrap yer almaktadır.

Mihrap dikdörtgen çerçeveli, yuvarlak kemerli ve mukarnas dolguludur. Mihrabın sağında ve

solunda altlı ve üstlü ikişer pencere bulunmaktadır. Pencerelerden alttakiler dikdörtgen

çerçeveli, üsttekiler sivri kemerlidirler.

Mihrabın batısında sekiz basamaklı minber yer almaktadır. Kubbeye geçiş tromplarla

sağlanmıştır. Kubbe kasnağının kuzey, güney, doğu ve batı kısımlarının ortalarında küçük sivri

kemerli pencereler bulunmaktadır.

Cami ve külliyenin eski fotoğrafları


5

Eskişehir Kurşunlu Cami Kitabesinin Tarihlendirilmesi Üzerine Son Tespit

KİTABE


6


Okunuşu:8

kümmilet hâzihi’l-imâretü’l-mübâreketü fî devleti meliki’l-‘asri ve’l-evâni Süleymâni’l-vakti

ve’z-zemâni

dâme mülkuhû muhalleden ve sa‘duhû müceddeden bi-tevfîki’llâhi li-vezîrihi ve müdebbiri

mülkihi ve nasîrihi ve Âsafi’d-dehri

ve ‘azîmi’l-‘asri Mevlânâ Mustafâ Paşa dâme sa‘duhû hasbeten li’llâhi’l-Hamîd ve câe târîhun

minnî hayrin cedîd.

Günümüz Türkçesine Aktarımı:

Bu kutlu yapı; yüce Tanrı’nın yolunda, asrın ve günün hakanı, anın ve zamanın Süleymanı -

Tanrı yardımlarıyla onun ilini sonsuza kadar ve kutunu da hiç kesilmeksizin sürekli eylesin-;

veziri, ilinin yöneticisi ve kendisinin destekçisi, zamanın Asaf’ı ve dönemin büyüğü Mevlânâ

Mustafâ Paşa- Tanrı, kıvancını süre götürsün- idaresi zamanında tamamlandı. Tarih geldi: minnî

hayrin cedîd (H.=931). Benden yeni bir hayrat (olsun). (M.=1525).

KAYNAKLAR

ACAR, Şinasi ,(2009) ”Yukarı Mahalle Odunpazarı” Eskişehir Zaman, Mekan, İnsan,

Eskişehir Ticaret Odası yayınları, s.20

ALTINSAPAN, Erol, (2004), "Eskişehir Kurşunlu Külliyesi" ETO Eskişehir Ticaret

Odası Dergisi, S. 91, s.37-42. .

İNCE, Kasım, (2011), Eskişehir Kurşunlu Külliyesi, Ankara, 2011, Bilgin Kültür Sanat

Dağıtım Yayın Basım Ltd. Şti.

8 Kitabenin tarihi, kitabenin sonunda” minnî hayrin cedîd” ifadesiyle ebced hesabı ile verilmiştir: minnî

hayrin cedîd<

mim=40+nun=50+ye=10+hı=600+ye=10+rı=200+cim=3+dal=4+ye=10+dal=4=H.931=M.1525

erol altinsapan mehmet mahur tulum -...

Documents