ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΤΟΜΟΣ Α’ – ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1..........................................................................................2

ΤΟΜΟΣ Α’ – ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2........................................................................................25

1

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΤΕΣΤ

ΤΟΜΟΣ Α’ – ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Σελίδες: 23 -37, 49 – 70, 75 – 87, 91 - 95

1. Να διευκρινίσετε τις έννοιες πολιτισμός και κουλτούρα. Ποιες χρήσεις και σημασίες έχουν αποκτήσει από τη στιγμή της καθιέρωσής τους;

Με την έννοια πολιτισμός εννοούμε: ένα σύνολο στοιχείων από την καθημερινή ζωή ενός λαού, όπως τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα έθιμα και τις παραδόσεις.Με την έννοια κουλτούρα εννοούμε: την παιδεία, την πνευματική καλλιέργεια, τα ενδιαφέροντα που αφορούν τη λογοτεχνία, τους κλασικούς συγγραφείς, τις «καλές τέχνες».

Οι έννοιες αυτές συνιστούν συμπληρωματικές συλλήψεις του ίδιου πολύπλοκου αντικειμένου. Θεωρώντας ότι η διαμόρφωσή τους είναι αποτέλεσμα μιας «κοινής συζήτησης» μέσα σ' ένα «κοινό πεδίο», η ιστορία τους συλλαμβάνεται ως μία προοδευτική, σωρευτική εξέλιξη, κατά το ξετύλιγμα της οποίας οι έννοιες αυτές υπόκεινται σ' ένα συνεχή εμπλουτισμό.

Έτσι, φτάνουμε σήμερα να χρησιμοποιούμε τη λέξη κουλτούρα για να εκφράσουμε εκείνα τα στοιχεία που διακρίνουν μια συγκεκριμένη κοινότητα, όπως είναι οι αξίες, η γλώσσα, τα έθιμα, η παράδοση, κ.λπ. Με τη λέξη πολιτισμός, για να εκφράσουμε εκείνα τα υλικά, τεχνικά και επιστημονικά στοιχεία που είναι μεταδόσιμα και διαδόσιμα μεταξύ πολλών και διαφορετικών κοινοτήτων.

2. Αναφέρετε συνοπτικά τις διαφορετικές σημασίες των όρων κουλτούρα/πολιτισμός;

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ: ως πρότυπο συμπεριφοράς (ευπρέπεια, κοσμιότητα)ως διαδικασία προοδευτικής τελειοποίησης των κοινωνικών

ηθών και θεσμών2

ως επιστημονικοτεχνολογική εξέλιξη και επίτευγμαως το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας μιας

κοινωνίας/εποχής

ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ: ως ιδεώδες κοσμικής παιδείας/μόρφωσης (υψηλή κουλτούρα/τέχνη)

ως τα ιδιαίτερα ήθη, τέχνες, τρόπος σκέψης ενός έθνους/κοινότητας/φυλής/εποχής

ως το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας μιας κοινωνίας/εποχής(σελ. 48)

3. Τι είναι παγκόσμια πολιτισμική κληρονομιά;

Είναι η ύπαρξη μιας παγκόσμιας πολιτιστικής παρακαταθήκης, στην οποία κάθε λαός και πολιτισμός έχει συνεισφέρει τα διαχρονικής και οικουμενικής αξίας επιτεύγματα και τεχνουργήματά του.(σελ. 27)

4. Προσπαθήστε να συναγάγετε τον ορισμό των δύο αντίθετων όρων εθνοκεντρισμός και πολιτισμικός σχετικισμός. (Δραστηριότητα 3, σ. 32)

Εθνοκεντρισμό συνιστά η τάση να εκτιμώνται τα ήθη, τα έθιμα, η τέχνη και οι θεσμοί μιας κοινωνίας, με άλλα λόγια η κουλτούρα της, ως ανώτερη όλων των άλλων, οι οποίες αντίστοιχα κρίνονται και αξιολογούνται επί τη βάσει των όρων, των αξιών και των ορισμών της θεωρούμενης ως ανώτερης.

Ο πολιτισμικός σχετικισμός (εγκαινιάστηκε από τον Michel de Montaigne) έγκειται στην αποφυγή του εθνοκεντρισμού˙ πιο συγκεκριμένα, στην αρχή σύμφωνα με την οποία κάθε διαφορετική κουλτούρα πρέπει να εξετάζεται ως ένας αυτοδύναμος κόσμος, με τους δικούς του ιδιαίτερους όρους, αξίες και ορισμούς, στη βάση των οποίων γίνεται κατανοητή η δράση και η συμπεριφορά των ανθρώπων. Σε αντίθεση, συνεπώς, με τις αυθαίρετες αξιολογήσεις στις οποίες οδηγεί ο εθνοκεντρισμός, ο πολιτισμικός σχετικισμός ενθαρρύνει την εκτίμηση και την κατανόηση της πολιτισμικής ποικιλίας.(σελ. 96)

3

5. Να εξηγήσετε τους τρεις τρόπους που δίνει ο Herder για να ορίσει την έννοια της κουλτούρας.

1. Ο Herder θεωρεί την κουλτούρα ως ξεχωριστή ταυτότητα ενός λαού, θεωρώντας ότι πρόκειται για μια έννοια που υπάρχει μόνο στον πληθυντικό.

2. Η ιστορική ιδιοτυπία και η οργανική συνοχή της πολιτισμικής ζωής και ταυτότητας κάθε λαού, οφείλεται, στην επίδραση του τόπου, των ιδιαίτερων γεωγραφικών και κλιματικών συνθηκών που ζει ο λαός, καθώς και των ιδιαίτερων ηθών και παραδόσεων που αναπτύσσονται ως συνέπειά τους.

3. Μια άλλη κουλτούρα, όπως μια άλλη ιστορική εποχή, αντιπροσωπεύει μια ιδιαίτερη, ασύγκριτη μοναδικότητα, που δεν πρέπει να ισοπεδωθεί απ' τα γενικευτικά ιστορικά σχήματα των Διαφωτιστών, οι οποίοι έβλεπαν τις άλλες κουλτούρες και τις άλλες εποχές ως απλά στάδια της κοινής, επίπονης πορείας μιας ενιαίας ανθρωπότητας να φτάσει και να κατακτήσει την κορυφή.

(σελ. 34-35)

6. Ποιος είναι ορισμός τους έθνους από τον Herder; Για ποιους λόγους θεωρήθηκε εξαιρετικά ριζοσπαστική για την εποχή.

Έθνος είναι η αδιάρρηκτη ενότητα μιας ιδιαίτερης περιοχής και μιας εξίσου ιδιαίτερης κουλτούρας. Ο Herder θεώρησε το εθνικό κράτος ως έναν φυσικό πολιτικό θεσμό, ως τη θεμελιακή και μόνη νόμιμη αρχή οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας.

Η άποψη αυτή θεωρήθηκε εξαιρετικά ριζοσπαστική για την εποχή:1. γιατί αμφισβητούσε τη νομιμότητα της γαλλικής αριστοκρατίας

εξαιτίας της πολυεθνικής σύνθεσής της αλλά και της ιμπεριαλιστικής πολιτικής της, και

2. επειδή προέβαλλε το όραμα της γερμανικής συνένωσης, της ενοποίησης όλης εκείνης της πανσπερμίας των κρατιδίων που μοιράζονταν τότε τα γερμανικά εδάφη.

(σελ. 35)

4

7. Τι είναι ο εθνικισμός και με ποιο κίνημα συνδέθηκε;

Η συστηματική διατύπωση του εθνικού δόγματος, έγκειται στην ιδέα ότι κάθε έθνος, κάθε πολιτισμικά διακριτή κοινότητα, δικαιούται να αποτελεί και μια εξίσου διακριτή και αυτόνομη πολιτική οντότητα. Ο ρομαντισμός είναι το κίνημα που συνδέθηκε ο εθνικισμός έχοντας αρχικά έναν έντονα πατριωτικό χαρακτήρα, διαδόθηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, ενθαρρύνοντας την επανεκτίμηση της λαϊκής ποίησης και παράδοσης και την αξιοποίησή τους από μια συνειδητά αυτοαποκαλούμενη εθνική λογοτεχνία και τέχνη.(σελ. 36)

8. Τι είναι ιστορισμός;

Είναι η σχολή ιστορικής σκέψης που διαμορφώθηκε κατά τον 19ο αιώνα με βασικό χαρακτηριστικό την εξατομικευτική θεώρηση των παρελθόντων εποχών σύμφωνα με την οποία κάθε μια θα πρέπει να κατανοηθεί ως αυτόνομη ενότητα, που θα έχει τη δική της φυσιογνωμία.(σελ. 37)

9. Τι είναι Ρατσισμός; Τι έχουμε ως αποτέλεσμα του Ρατσισμού;

Ρατσισμός είναι η ιδέα της πολιτισμικής ανωτερότητας και συγκεκριμένα της φυλετικής ανωτερότητας η οποία υπηρετούσε την εθνική αυταρέσκεια και τον αποικιοκρατικό επεκτατισμό. Αποτέλεσμα ρατσισμού έχουμε τον αριανισμό των γερμανών Ναζιστών που νομιμοποίησε τη γενοκτονία των Εβραίων. Μια άλλη γενοκτονία έχουμε στην Αμερική, τη γενοκτονία των ιθαγενών της Αμερικής.(σελ. 37)

10. Ποια είναι η έννοια της μαζικής κουλτούρας;

Η έννοια της μαζικής κουλτούρας, αν και παραπέμπει κυριολεκτικά σε ένα ποσοτικό προσδιορισμό, πρόκειται δηλαδή για μια κουλτούρα που απευθύνεται

5

σε πολλούς και καταναλώνεται από πολλούς, χρησιμοποιείται, ωστόσο, ευρέως με τη σημασία ενός ποιοτικού προσδιορισμού, καθώς αναφέρεται σε μια υποδεέστερη ή υποβαθμισμένη κουλτούρα. Η μαζική κουλτούρα αντιδιαστέλλεται προς προς την ποιοτική κουλούρα, που αποκαλείται συχνά και «υψηλή» κουλτούρα και η οποία θεωρείται πως είναι εκείνη που απευθύνεται και ταυτόχρονα είναι δυνατόν να εκτιμηθεί μόνο από ένα περιορισμένο κοινό, από μια εκλεκτή μειοψηφία.

Η έννοια της μαζικής κουλτούρας καθιερώθηκε τον 20ό αι. από κριτικούς, δοκιμιογράφους και κοινωνικούς επιστήμονες, ο οποίοι τη χρησιμοποίησαν για να αναφερθούν στις μορφές κουλτούρας ευρείας απήχησης και κατανάλωσης που αναπτύχθηκαν στις σύγχρονες αστικοβιομηχανικές κοινωνίες και που οφείλουν την εμφάνισή και διάδοσή στις νέες τεχνολογίες επικοινωνίας, όπως τη φωτογραφία, τον κινηματογράφο, τη ραδιοφωνία, τη φωνογραφία, την τηλεόραση. Οι τελευταίες αυτές μορφές μοιραία αποκλήθηκαν, επίσης υποτιμητικά, μέσα μαζικής επικοινωνίας.(σελ. 49-50)

11. Να διακρίνετε τις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες, διαδικασίες και συγκρούσεις στο πλαίσιο των οποίων διαμορφώθηκε η έννοια της μαζικής κουλτούρας;

Η Γαλλική Επανάσταση σηματοδοτεί την έναρξη μιας εποχής, της Βιομηχανικής Επανάστασης ή Νεωτερικότητας. Παράλληλα, σημειώνονται επαναστάσεις σε παραγωγή, επιστήμη, τεχνολογία, κοινωνικά ήθη, πολιτική, παιδεία, πολιτισμό. Οι διαδικασίες που οδήγησαν στη νεωτερικότητα είναι αυτές που διαμόρφωσαν το νέο πολιτισμικό περιβάλλον και συνοψίζονται στην κοινωνική ευρωπαϊκή ιστορία, στην κοινωνική αλλαγή δύναμης από την αριστοκρατία, στη ιστορία της ευρωπαϊκής πολιτικής στην πολιτική αλλαγή από την απολυταρχία σε δημοκρατικά καθεστώτα, στις σχέσεις της Ευρώπης με τον υπόλοιπο κόσμο (αποικιοκρατία), στην εκβιομηχάνιση και την τεχνολογική επανάσταση. Επόμενο ήταν ο τύπος, οι εκδόσεις, η τηλεόραση, ως μεγάλες επιχειρήσεις κερδοσκοπικού χαρακτήρα να παράγουν προϊόντα για ευρεία κατανάλωση, για τη μάζα. Η «μάζα« και η «μαζική κοινωνία« ως έννοιες εμφανίζονται τότε, τον 19ο αιώνα και δηλώνουν τα λαϊκά στρώματα που καταναλώνουν μέσα στη νέα μεγάλη αγορά και τις απαιτήσεις, διεκδικήσεις τους. Οι θεωρίες της μαζικής κοινωνίας και κουλτούρας αναπτύχθηκαν

6

περισσότερο τον 20ό αιώνα, κατά τον μεσοπόλεμο και μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Η έννοια μαζική κουλτούρα εκτός από ποσοτικός προσδιορισμός, δηλαδή η κουλτούρα που εμφανίζεται από πολλούς, εμφανίζεται και ως ποσοτικός προσδιορισμός, δηλώνοντας την υποδεέστερη, υποβαθμισμένη κουλτούρα σε σχέση με την ποιοτική «υψηλή« κουλτούρα. Χρησιμοποιείται, δηλαδή, επικριτικά τον 20ο αιώνα από επιστήμονες, κριτικούς, δοκιμιογράφους, για να αναφερθούν στην κουλτούρα που γεννήθηκε για την κάλυψη ευρείας ζήτησης σε αστικοβιομηχανικές κοινωνίες και οφείλεται στην ανάπτυξη και διάδοση νέων επικοινωνιακών τεχνολογιών και των μέσων μαζικής ενημέρωσης.(σελ. 49-51)Εάν υπάρξει θέμα ανάπτυξης θα πρέπει να ληφθούν υπόψη όλες οι σελίδες από τη 49 έως και τη 52 μέχρι εκεί που αναφέρονται οι έννοιες της μάζας και μαζικής κοινωνίας.

12. Ποια είναι η έννοια της μάζας και μαζικής κοινωνίας;

Οι έννοιες της μάζας και της μαζικής κοινωνίας καθιερώθηκαν στα μέσα περίπου του 19ου αι. για να περιγράψουν τα εξαστισμένα λαϊκά στρώματα και το εξισωτικό, δημοκρατικό πνεύμα των διεκδικήσεών τους.(σελ. 52)

13. Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην ανάπτυξη των θεωριών περί μαζικής κουλούρας και μαζικής κοινωνίας κατά τον 20ό αι.;

Οι θεωρίες περί μαζικής κοινωνίας και μαζικής κουλτούρας, αν και πρωτοεμφανίζονται τον 19ο αιώνα, αναπτύχθηκαν κυρίως τον 20ο, κατά την περίοδο του μεσοπολέμου και των δύο πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, όταν οι προαναφερθείσες κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές επιταχύνθηκαν λόγω:

1. της εμφάνισης και ευρείας διάδοσης του κινηματογράφου, του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης, μέσων που προσελκύουν ένα πρωτοφανώς μεγάλο κοινό και συνοδεύονται από τη δημιουργία νέων ειδών δημοφιλούς κουλτούρας (π.χ. κινηματογραφικά είδη όπως το ουέστερν ή το μιούζικαλ, μουσικά είδη όπως η τζαζ και η ροκ, οι

7

ραδιοτηλεοπτικές σειρές) και συναφών φαινομένων δημοτικότητας (αστέρες)˙

2. της ανάπτυξης του δημοφιλούς τύπου, καθημερινού και περιοδικού, καθώς και της παραλογοτεχνίας (π.χ. αστυνομικά, επιστημονική φαντασία, κόμικς)˙

3. της οργάνωσης της κινηματογραφικής και φωνογραφικής παραγωγής επί τη βάσει βιομηχανικών προτύπων˙

4. της ωρίμανσης των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών, με τη διεύρυνση της μαζικής εκπαίδευσης και της λαϊκής συμμετοχής στην πολιτική και πολιτισμική ζωή.

(σελ. 52)

14. Ποια είναι τα κοινά σημεία στις απόψεις των συντηρητικών κριτικών της μαζικής κουλτούρας (Alexis de Tocqueville, Matthew Arnold, Friedrich Nietzsche, Ortega y Gasset, T.S. Eliot και F.R. Leavis;

Τα κοινά σημεία στις απόψεις των συντηρητικών κριτικών της μαζικής κουλτούρας είναι:

1. Η μαζική κουλτούρα διαβρώνει την παράδοση και τις κοινές ηθικές αξίες, υπονομεύοντας έτσι την υφιστάμενη κοινωνική ιεραρχία και τάξη˙

2. οι δημοκρατικές κοινωνίες αντιπροσωπεύουν μια κατάσταση παρακμής και πτώσης από το προδημοκρατικό, προβιομηχανικό παρελθόν, όταν οι κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες και ιεραρχίες ήταν σαφείς και σεβαστές˙

3. εξιδανικεύεται η κουλτούρα της προβιομηχανικής εποχής, στην οποία κεντρική θέση κατείχε η παράδοση και οι κοινά αποδεκτές ηθικές αξίες˙

4. δίνεται έμφαση στον ρόλο των πολιτισμικών ελίτ για τη διάσωση των υψηλών πολιτισμικών ιδεωδών και αξιών, για την υπεράσπιση και διατήρηση της αυθεντικής παιδείας και κουλτούρας.

(σελ. 56)

15. Ποια είναι η Σχολή της Φραγκφούρτης και από τι επηρεάστηκαν οι απόψεις της για τη μαζική κουλτούρα;

8

Η κριτική προσέγγιση όλων των αριστερών διανοουμένων του 20ού αι. στη μαζική κουλτούρα έχει ως βασικό σημείο αφετηρίας τις απόψεις της Σχολής της Φραγκφούρτης. Έτσι ονομάζουμε συλλογικά μια ομάδα γερμανών διανοουμένων που διετέλεσαν μέλη ή συνεργάτες του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας του Πανεπιστημίου της Φραγκφούρτης. Οι απόψεις τους διαμορφώθηκαν αφενός υπό την καταλυτική επίδραση του ναζισμού και αφετέρου του πολιτισμικού σοκ που επιφύλαξε η άφιξη των διανοούμενων που την αποτελούσαν στην Αμερική, όπου άκμαζαν οι σύγχρονες μορφές δημοφιλούς κουλτούρας. Και στις δύο περιπτώσεις αισθάνθηκαν ότι υπήρξαν μάρτυρες διαφορετικών εκδοχών του ίδιου θεμελιακού, ταυτόχρονα πολιτικού και πολιτισμικού φαινομένου, του ολοκληρωτισμού.(σελ. 56)

16. Ποια είναι τα βασικά σημεία της αριστερής κριτικής στη μαζική κουλτουρα;

Τα βασικά σημεία της αριστερής κριτικής στη μαζική κουλτούρα μπορούν να συνοψιστούν στα εξής:

1. Η μαζική κουλτούρα δεν συνιστά τη «σημερινή μορφή της λαϊκής τέχνης» καθώς δεν «αναδύεται αυθόρμητα από τις ίδιες τις μάζες» αλλά αποτελεί το προϊόν θεσμών πολιτισμικής παραγωγής, οι οποίοι, δεδομένου ότι είναι οργανωμένοι σύμφωνα με το βιομηχανικό πρότυπο και λειτουργούν βάσει οικονομικών κριτηρίων και μηχανισμών της αγοράς, συνιστούν ουσιαστικά μια πολιτισμική βιομηχανία (Kulturindustrie). Τα πολιτισμικά προϊόντα αυτών των θεσμών δεν αποτελούν μορφές τέχνης που διαθέτουν και εμπορευματική διάσταση αλλά είναι αποκλειστικά και μόνο εμπορεύματα, απλών «μπίζνες» και οι δημιουργοί του – συγγραφείς, οι συνθέτες, οι ηθοποιοί κ.λπ. – είναι δέσμιοι των κανόνων και των περιορισμών που υπαγορεύει η λογική της εμπορευματοποίησης.

2. Η εκβιομηχάνιση της παραγωγής της μαζικής κουλτούρας οδηγεί στην τυποποίηση των προϊόντων της, την κυριαρχία των στερεότυπων και των «συνταγών». Η μαζική κουλτούρα, καθώς χαρακτηρίζεται, ταυτόχρονα, από την τάση «αποκλεισμού του

9

καινούργιου» αλλά και από τη «μόνιμη ανάγκη της παραγωγής καινούργιων εφέ», προβαίνει αδιάκοπα σε καινοτομίες που «δεν είναι ποτέ τίποτε περισσότερο από βελτιώσεις της μαζικής παραγωγής», κατευθύνοντας έτσι το ενδιαφέρον των καταναλωτών «προς την τεχνική κι όχι προς τα περιεχόμενα» και εμφανίζοντας ως πρόοδο κάτι που «παραμένει η περιβολή του παντοτινά απαράλλακτου»

3. Για να οργανώσουν οι πολιτισμικές βιομηχανίες αποτελεσματικότερα την παραγωγή και τη διανομή των προϊόντων του προβαίνουν, όπως ακριβώς και οι άλλες βιομηχανίες καταναλωτικών αγαθών, στη μερική διαφοροποίηση τους, προωθώντας φαινομενικά και μόνο διαφορετικά είδη μαζικής κουλτούρας σε διαφορετικές ομάδες του κοινού, τις οποίες έχουν προσδιορίσει στατιστικά, σύμφωνα με τις προτιμήσεις και το εισόδημά τους. Με αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζουν ότι κάτι προσφέρεται στον καθένα «έτσι ώστε να μη ξεφύγει κανένας». Στο όνομα μιας ελευθερίας επιλογής που ουσιαστικά συνίσταται στην «ελευθερία επιλογής ενός πράγματος που είναι πάντα το ίδιο», κάθε μέλος του κοινού παροτρύνεται «να συμπεριφέρεται σύμφωνα με το «επίπεδό» του, που έχει καθοριστεί και χαρακτηριστεί εκ των προτέρων, και να διαλέγει την κατηγορία των μαζικών προϊόντων της ή της ικανοποίησης των αναγκών του.

4. Η πολιτισμική βιομηχανία είναι μια βιομηχανία διασκέδασης, βασικός σκοπός της οποίας είναι «η απασχόληση των αισθήσεων» στον χρόνο που μένει ελεύθερος ανάμεσα δε δύο εργάσιμες μέρες μια απασχόληση που, καθώς υποτάσσει αυτόν τον χρόνο σε «κοινότυπες και επαναλαμβανόμενες ενέργειες» με την υπόσχεση κάποιων προβλέψιμων και ανούσιων εκπλήξεων και εφέ, παίρνει τη μορφή της εγκατάλειψης του κοινού στην αυτόματη διαδοχή τυποποιημένων μηνυμάτων, για την παρακολούθηση των οποίων δεν απαιτείται καμία πρωτοβουλία ή πνευματική προσπάθεια.

5. Η πολιτιστική βιομηχανία, έχοντας παρουσιάσει «όλες τις ανάγκες [του κοινού της] ως ανάγκες που μπορούν να ικανοποιηθούν» από αυτήν, προχωρά να το πείσει όχι μόνο για το ότι «οι ψευδαισθήσεις που του προσφέρει είναι ικανοποιήσεις» αλλά και ότι «αφού τα πράγματα είναι έτσι όπως είναι, οφείλει να αρκείται σ’ αυτό που του προσφέρεται». Αντί, λοιπόν, για αισθητική εξιδανίκευση, η

10

πολιτισμική βιομηχανία επιβάλλει τη διαρκή ματαίωση των επιθυμιών, αντί για φυγή από την πραγματικότητα καταλήγει να προσφέρει ένα παράδεισο πλασμένο «από την ίδια την καθημερινότητα». Πίσω από τις λαμπερές εικόνες και τους γοητευτικούς ήρωες δεν υπάρχει παρά «το εγκώμια της σκοτεινής καθημερινότητας». Αυτό το εγκώμιο συνιστά το κρυφό, και συνεπώς, το πιο διαβρωτικό και αποτελεσματικό μήνυμα που υποβάλλει στο κοινό της η μαζική κουλτούρα, αποδεικνύοντας έτσι τον καθοριστικό ιδεολογικό ρόλο που διαδραματίζει στη σύγχρονη κοινωνία. Σε αντίθεση με την τέχνη που, χάρη στην ανεξαρτησία της από οικονομικές σκοπιμότητες, λειτουργεί ως χώρος έκφρασης της κριτικής και της αντίστασης στους κοινωνικούς καταναγκασμούς, χώρος στον οποίο ο άνθρωπος καταφεύγει για να «συλλάβει έναν κόσμο διαφορετικό απ’ αυτόν στον οποίο ζει», διασώζοντας έτσι το ουτοπικό όραμα, η μαζική κουλτούρα είναι μια καταφατική κουλτούρα που προπαγανδίζει την υπακοή και την προσαρμογή στην υφιστάμενη κοινωνική τάξη, αποτελώντας έτσι μια «σφριγηλή και προκανονισμένη διακήρυξη του status quo», ενώ η βιομηχανία παραγωγήςς της δεν είναι παρά «ο αδιάψευστος προφήτης της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων» που αποσκοπεί «στην υπεράσπιση της κοινωνίας».

6. Σε αντίθεση με την τέχνη, που αποτελεί μια σφαίρα ελεύθερης έκφρασης του υποκειμένου, η μαζική κουλτούρα προκαλεί την «εξαφάνιση της εσωτερικής ζωής», παραλύει «τη φαντασία, τη σκέψη και τον αυθορμητισμό του καταναλωτή της», μεταφέροντάς τον «από την περιοχή της ομορφιάς … στην περιοχή της διασκέδασης που εντάσσεται στις αναγκαιότητες της κοινωνίας και αρνείται το δικαίωμα της πλήρωσης του ατόμου».

7. Το βασικό συνολικό αποτέλεσμα της πολιτισμικής βιομηχανίας είναι ένας αντι-διαφωτισμός, καθώς προάγει τη μαζική εξαπάτηση και «εμποδίζει τη διαμόρφωση αυτόνομων, αυτοτελών, συνειδητά κρινόντων και αποφασιζόντων ατόμων», εκείνων δηλαδή των ατόμων χωρίς τα οποία δεν μπορεί να υπάρξει και να αναπτυχθεί η δημοκρατία.

(σελ. 56-59)Καλό θέμα για ανάπτυξη μαζί με την ερώτηση 15.

11

17. Ποια είναι η μέθοδος της σημειολογίας;

Είναι μια νέα μέθοδος για τη συστηματική αποκρυπτογράφηση του νοηματικού υποστρώματος των προϊόντων της μαζικής κουλτούρας, που ανέπτυξε ο Barthes στο έργο του Μυθολογίες (1957).(σελ. 60)18. Πως εφάρμοσε τη μέθοδο της σημειολογίας ο Barthes;

Εφαρμόζοντας τη μέθοδο της σημειολογίας ο Barthes σε μια σειρά από παραδείγματα παρμένα από διαφορετικούς τομείς της μαζικής κουλτούρας τη διαφήμιση, τον κινηματογράφο, τον τύπο, τα δημοφιλή περιοδικά κ.ά. δείχνει ότι τα λανθάνοντα μηνύματά τους διαπνέονται από την κυρίαρχη αστική ιδεολογία, στον βαθμό που αποκαθαίρουν τις υφιστάμενες κοινωνικές σχέσεις και αξίες από την ιστορικότητα και αντιφατικότητά τους, παρουσιάζοντάς τες ως αυτονόητες και φυσικές και συνεπώς νομιμοποιώντας τες ενώπιον κάθε αμφισβήτησης.(σελ. 60)

19. Τι είναι ο θεσμός της μαζικής επικοινωνίας;

Είναι αυτός ο θεσμός που είναι υπεύθυνος για την παραγωγή και διάχυση της αέναης ανακύκλωσης, της «βιομηχανικής πολιτισμικότητας». Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας η τηλεόραση, το ραδιόφωνο, ο τύπος, η διαφήμιση με την αδιάκοπη ροή και συνεχή εναλλαγή ανομοιογενών μηνυμάτων «επιβάλλουν ένα και μοναδικό σχήμα πρόσληψης, που είναι ένα καταναλωτικό σχήμα», στο πλαίσιο του οποίου όλα εξισώνονται και εξουδετερώνονται, με μοναδικό μήνυμα «την κατανάλωση του μηνύματος».(σελ. 61)

20. Για ποιους λόγους η μαζική κουλτούρα δέχτηκε έντονες επικρίσεις από τη δεκαετία του 1960 και μετά και τι αντίκτυπο είχαν οι επικρίσεις αυτές;

Από τη δεκαετία του 1960 και μετά, η μαζική κουλτούρα έγινε στόχος έντονων επικρίσεων για δύο επιπρόσθετους λόγους:

1. Με την ανάπτυξη του φεμινιστικού και του αντιρατσιστικού κινήματος το περιεχόμενο πολλών προϊόντων της μαζικής

12

κουλτούρας θεωρήθηκε ότι περιλαμβάνει μειωτικές αναπαραστάσεις των γυναικών καθώς και των μη λευκών φυλών. Η φεμινιστική κριτική επισήμανε το «συμβολικό αφανισμό των γυναικών», το γεγονός δηλαδή ότι όλα αυτά τα είδη μαζικής κουλτούρας τείνουν να αναπαριστούν τις γυναίκες σε παραδοσιακούς και απαρχαιωμένους κοινωνικούς ρόλους, ως νοικοκυρές, λόγου χάρη, ή ως σεξουαλικά αντικείμενα. Η κριτική που ασκήθηκε στη μαζική κουλτούρα από το φεμινιστικό και το αντιρατσιστικό κίνημα είχε σημαντικό κοινωνικό και πολιτικό αντίκτυπο, καθώς, υπό την πίεση της κοινής γνώμης, οι κυβερνήσεις των Η.Π.Α. Και των περισσοτέρων χωρών της Ευρώπης αναγκάστηκαν να εισαγάγουν ειδική νομοθεσία ώστε να προστατευθούν οι θιγόμενες κοινωνικές ομάδες από τη μειωτική αναπαράσταση, ιδιαίτερα από τη διαφήμιση και την τηλεόραση.

2. Ο μεγάλος βαθμός διεισδυτικότητας των προϊόντων της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας στην παγκόσμια πολιτισμική αγορά ερμηνεύθηκε ως μια ιδιαίτερα απειλητική μορφή οικονομικού και πολιτισμικού επεκτατισμού, ο οποίος ονομάστηκε πολιτισμικός ιμπεριαλισμός. Θεωρήθηκε ότι η πληθωρική παρουσία της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας απειλεί να αλλοιώσει ή και να αφανίσει εντελώς τις ιθαγενείς πολιτιστικές ταυτότητες και παραδόσεις, επιφέροντας την ομογενοποίηση του πολιτισμού σε παγκόσμια κλίμακα και καλλιεργώντας την ιδεολογία του καταναλωτισμού προς όφελος τόσο της αμερικανικής πολιτισμικής βιομηχανίας όσο και γενικότερα της αμερικανικής οικονομικής και πολιτικής ηγεμονίας.

(σελ. 61-62)

21. Τι ονομάστηκε πολιτισμικός ιμπεριαλισμός;

Ο μεγάλος βαθμός διείσδυσης των προϊόντων της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας στην παγκόσμια πολιτισμική αγορά ερμηνεύθηκε ως μια ιδιαίτερα απειλητική μορφή οικονομικού και πολιτισμικού επεκτατισμού, ο οποίος ονομάστηκε πολιτισμικός ιμπεριαλισμός.(σελ. 62)

13

22. Που συμφωνούν οι δύο κριτικές της μαζικής κουλτούρας (συντηρητική και αριστερή) και που οδήγησε η συμφωνία αυτή;

Η σύμπνοια της αριστερής κριτικής με τη συντηρητική στον αμερικάνικο πολιτισμικό ιμπεριαλισμό η οποία ήδη από την εποχή του de Tocqueiville είχε καλλιεργήσει τη δικής εκδοχή περί της επαπειλούμενης αμερικανοποίησης των ευρωπαϊκών κοινωνιών, οδήγησε πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις σε μιας ευρείας συναίνεσης πολιτική περιορισμού της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας με την επιβολή ποσοστώσεων της, των κινηματογραφικών ταινιών και των τηλεοπτικών προγραμμάτων.(σελ. 62)

23. Ποια είναι τα κοινά σημεία στις απόψεις των αριστερών κριτικών της μαζικής κουλτούρας δηλαδή της Σχολής της Φραγκφούρτης και των Arendt, Macdonald, Barthes και Baudrillard (Δραστηριότητα 9);

1. Η μαζική κουλτούρα είναι μια αντιλαϊκή κουλτούρα, καθώς σηματοδοτεί την αντικατάσταση της παραδοσιακής λαϊκής κουλτούρας από μια βιομηχανικά παραγόμενη κουλτούρα και ταυτόχρονα υποβάλλει, με τρόπο συχνά λανθάνοντα και υποσυνείδητο, μια ιδεολογία που «φυσικοποιεί» και νομιμοποιεί το υφιστάμενο καθεστώς εκμετάλλευσης και υποτέλειας των λαϊκών στρωμάτων˙

2. η μαζική κουλτούρα είναι μια αντι-τέχνη, καθώς ο καθαρά εμπορευματικός της χαρακτήρας επιτάσσει την τυποποίηση και την ομογενοποίηση των προϊόντων της, αδυνατώντας έτσι να λειτουργήσει ως ένας αυτόνομος χώρος προσωπικής έκφρασης, κριτικής σκέψης και αισθητικής καινοτομίας˙

3. η μαζική κουλτούρα είναι μια εφήμερη, ρηχή κουλτούρα, που παράγεται για απλή και άκοπη κατανάλωση, πράγμα που αποτελεί και το κεντρικό μήνυμά της.

(σελ. 62-63)

14

24. Τι είναι ο προοδευτικός εξελικτισμός και ποιος είναι ο επανορισμός της μαζικής κοινωνίας;

Μεταξύ του 1950 και 1970 αναπτύχθηκε στις Η.Π.Α. Μια αναθεωρημένη άποψη για τη μαζική κοινωνία και κουλτούρα, η οποία ονομάστηκε προοδευτικός εξελικτισμός. Κύριοι εκφραστές του ήταν οι David Riesman, Daniel Bell και Edward Shils.

Βασική παραδοχή του προοδευτικού εξελικτισμού είναι ότι η σύγχρονη κοινωνία, ως το συνδυασμένο αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης, της αστικοποίησης και που πολιτικού εκδημοκρατισμού, είναι μια κοινωνία πλουραλιστική τόσο πολιτικά, με μια ποικιλία ανοιχτών και αλληλοελεγχόμενων ελίτ που αποκλείουν κάθε μονοπώληση της εξουσίας, όσο και πολιτισμικά με την πρωτοφανή συμμετοχή των αστικών και λαϊκών στρωμάτων στην εκπαίδευση και την πολιτισμική ζωή, καθώς και την έμφαση στον ελεύθερο χρόνο, στην προσωπική ανάπτυξη, πρωτοβουλία και επιλογή.

Η εκτίμηση αυτή, που συνδέθηκε με την ιδέα της μεταβιομηχανικής κοινωνίας, προτείνει ουσιαστικά έναν θετικό επανορισμό της μαζικής κοινωνίας ως μιας κοινωνίας όπου οι ταξικές οροθετήσεις και συγκρούσεις, καθώς και οι πολιτισμικές διακρίσεις και ιεραρχήσεις οι οποίες χαρακτήριζαν την πρώιμη βιομηχανική εποχή, έχουν ξεπεραστεί με τη γιγάντωση της μεσαίας τάξης και τη μεγάλη διάδοση της κουλτούρας που προσφέρουν τα μέσα μαζικής κοινωνίας.

Έχουμε, λοιπόν, έναν θετικό επανορισμό της μαζικής κοινωνίας ως μιας κοινωνίας όπου οι ταξικές οροθετήσεις και συγκρούσεις, καθώς και οι πολιτισμικές συγκρούσεις και ιεραρχήσεις οι οποίες χαρακτήριζαν την πρώιμη βιομηχανική εποχή , έχουν ξεπεραστεί με την ανάδειξη της μεσαίας τάξης και τον ρόλο της. Ακόμα για τη διάδοση της κουλτούρας μεγάλο ρόλο έπαιξαν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.

(σελ. 64)

25. Σε ποια βασικά επίπεδα ποιότητας διακρίνει την κουλτούρα ο Shils;

Ο Shils διέκρινε την κουλτούρα στα ακόλουθα βασικά επίπεδα: Την ανώτερη ή εκλεπτυσμένη κουλτούρα, η οποία

χαρακτηρίζεται από την ενασχόλησή της με τα θεμελιακά ανθρώπινα προβλήματα, καθώς και από το βάθος και τη

15

λεπτότητα της προσέγγισής της. Είναι πλούσια σε παράδοση και έχει να παρουσιάσει έργα διαχρονικής αξίας˙

τη μέτρια κουλτούρα, η οποία ασχολείται με τα ίδια περίπου είδη με την ανώτερη κουλτούρα αλλά με απλοϊκότητα και λιγότερη πρωτοτυπία. Διαθέτει τις δικές της παραδόσεις αλλά τα προϊόντα της είναι βραχύβια˙

τη βάναυση κουλτούρα, η οποία περιλαμβάνει είδη γνωστά από τα άλλα δύο επίπεδα αλλά και παιχνίδια και θεάματα. Το συμβολικό περιεχόμενο και η επεξεργασία τους είναι στοιχειώδη, καθώς απουσιάζει το βάθος, η λεπτότητα και η πρωτοτυπία, ενώ κυριαρχεί η έμφαση στην παράδοση και τη στερεότυπη μορφή.

Κάθε επίπεδο κουλτούρας διαθέτει τη δική του εξειδικευμένη ομάδα παραγωγών και το δικό του κοινό. Κύριοι καταναλωτές της ανώτερης κουλτούρας είναι οι ασχολούμενοι με τα πνευματικά επαγγέλματα. Η μεσαία τάξη καταναλώνει κυρίως μέτρια και βάναυση κουλτούρα αλλά και κάποια ποσότητα ανώτερης κουλτούρας επειδή εκτίθεται στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, ενώ, τέλος, η εργατική και αγροτική τάξη καταναλώνει λίγο από τη μέτρια και κυρίως τη βάναυση κουλτούρα.(σελ. 65)

26. Για ποιο λόγο ο Shils θεωρεί ότι η μαζική κοινωνία δεν συνιστά κατάσταση πολιτισμικής έκπτωσης ή παρακμής;

Αρχικά θα πρέπει να αναφερθεί ότι ο Shils αναγνωρίζει ότι στη μαζική κοινωνία το συνολικό απόθεμα της ανώτερης κουλτούρας, έχει συρρικνωθεί, ενώ έχει, αντίθετα, διογκωθεί η κατανάλωση της μέτριας και της βάναυσης κουλτούρας, καθώς η διάδοσή τους ευνοήθηκε ιδιαίτερα από την εμφάνιση των μέσων μαζικής επικοινωνίας.

1. Η δημιουργική έκφραση των διανοουμένων όχι μόνο δεν έχει περιοριστεί εξαιτίας της σχετικής διόγκωσης της μέτριας κουλτούρας αλλά, επιπλέον, έχει βρει νέους χώρους ανάπτυξης.

2. Οι προοπτικές για την ανώτερη κουλτούρα είναι ευνοϊκές, αφού η διανομή αλλά και η εκλαΐκευσή της από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας

16

έχουν επιτρέψει την ευρύτερη διάδοσή της. Σε αυτό συντελεί και η βελτίωση του εκπαιδευτικού συστήματος καθώς η διάδοση της ανώτερης κουλτούρας διαδίδεται στις κοινωνικές ομάδες που συνήθως καταναλώνουν μέτρια ή βάναυση κουλτούρα.

3. Το γεγονός ότι η λαϊκές τάξεις καταναλώνουν τη βάναυση κουλτούρα των μέσων μαζικής επικοινωνίας και των σπορ δεν σημαίνει ότι η κουλτούρα του περιορίζεται σε αυτήν. Οι διάφορες μορφές τοπικής, παραδοσιακής, προφορικής και θρησκευτικής κουλτούρας, παραμένουν ισχυρές, περιορίζοντας τη δεκτικότητα των λαϊκών τάξεων τόσο ως προς την ανώτερη κουλτούρα όσο και ως την επίδραση των μέσων μαζικής επικοινωνίας.

4. Μοναδικό φαινόμενο της μαζικής κοινωνίας και κουλτούρας αποτελεί η εμφάνιση της νεολαίας ως σημαντικού καταναλωτή ειδικών μορφών της μέτριας και της βάναυσης κουλτούρας. Απορρίπτοντας τις ανησυχίες που είχαν εκφράσει οι επικριτές αυτού του φαινομένου, υπενθυμίζει ότι μόνο τα αυταρχικά καθεστώτα παρεμποδίζουν αυτή την έκφραση της νεανικής ζωτικότητας.

(σελ. 65-66)

27. Τι είναι η κουλτούρα γούστου (taste culture);

Αφετηρία της σκέψης του Gans είναι η αντικατάσταση του υποτιμητικού όρου «μαζική κουλτούρα» με τον περισσότερο περιγραφικό όρο «δημοφιλής κουλτούρα». Βασική έννοια στην προβληματική του Gans περί δημοφιλούς κουλτούρας είναι αυτή της κουλτούρας γούστου (taste culture). Ποιο συγκεκριμένα, ο Gans διαπιστώνει ότι η σύγχρονη, κοινωνικά και πολιτισμικά ετερογενή, αμερικανική κοινωνία, πέρα από τις ποικιλόμορφες τοπικές, εθνοτικές και θρησκευτικές κουλτούρες, υπάρχουν πέντε βασικές «κουλτούρες γούστου»:

1. η υψηλή,2. η υψηλή – μεσαία,3. η χαμηλή – μεσαία,4. η χαμηλή και5. η δημώδης χαμηλή,με όλες, πλην της πρώτης, να αποτελούν διαφορετικές παραλλαγές δημοφιλούς κουλτούρας.

17

Κάθε μία από αυτές διαθέτει το δικό της κοινό, το οποίο την επιλέγει, επειδή ικανοποιούνται οι ανάγκες του για αισθητική απόλαυση, για ψηχαγωγία και για ενημέρωση. Έτσι, κάθε «κουλτούρα γούστου» μπορεί να θεωρηθεί μια ολόκληρη υποκουλτούρα. Ο Gans πιστεύει ότι τις επιλογές του κοινού καθορίζουν παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, ο τόπος διαμονή κ.ο.κ., αλλά κυρίως η κοινωνική τάξη και μάλιστα εκείνη η συγκεκριμένη παράμετρός της που αφορά στο μορφωτικό επίπεδο. Με αυτόν τον τρόπο οι πέντε κουλτούρες γούστου εμπλέκονται με την υφιστάμενη κοινωνική ιεραρχία, καταλήγοντας να συγκροτούν μια παράλληλη με αυτή συμβολική ιεραρχία κοινωνικού γοήτρου.

Ο αισθητικός ή πολιτισμικός πλουραλισμός που υπερασπίζεται ο Gans συνίσταται στην αναγνώριση της ουσιαστικής ισοτιμίας όλων αυτών των «κουλτουρών γούστου», εξαιτίας ακριβώς της δυνατότητάς τους να ανταποκρίνονται εξίσου στις αξίες και τις ανάγκες του ιδιαίτερου κοινού τους.(σελ. 66-67)

28. Ποια είναι η αρχή του «υπο-πολιτισμικού προγραμματισμού»;

Ο Gans υπερασπίστηκε στον αισθητικό ή πολιτισμικό πλουραλισμό, ο οποίος συνίσταται στην αναγνώριση της ουσιαστικής ισοτιμίας όλων των «κουλτουρών γούστου», εξαιτίας της δυνατότητάς τους να ανταποκρίνονται εξίσου στις αξίες και τις ανάγκες του ιδιαίτερου κοινού τους. Μέσα από τη θεμελιακή αυτή πλουραλιστική αρχή καταλήγει να συναγάγει την αρχή του υπο-πολιτισμικού προγραμματισμού. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, η πολιτεία θα πρέπει να εγκαταλείψει την τακτική της μονομερούς υποστήριξης προς την υψηλή κουλτούρα και να στοχεύσει στη μεγιστοποίηση της πολιτισμικής δημοκρατίας, εξασφαλίζοντας πόρους και ευκαιρίες για την επιβίωση και ανάπτυξη όλων εκείνων των «κουλτουρών γούστου» που συνδέονται με τις οικονομικά ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες.(σελ. 67)

29. Σε τι συνέβαλε η πλουραλιστική θεωρία;

Η πλουραλιστική θεωρία, στο σύνολό της, συνέβαλε καταλυτικά στον αποστιγματισμό της μαζικής κουλτούρας και στην αναθεώρηση της αντίληψης που υπήρχε σχετικά με το κοινό της. Άφηνε, ωστόσο, αναπάντητα τα ζητήματα ου έθετε τόσο η γιγάντωση των πολιτισμικών βιομηχανιών όσο και η ιδεολογική

18

διάταση και λειτουργία των προϊόντων τους. Το πλουραλιστικό μοντέλο πρότεινε ουσιαστικά μια κοινωνία χωρίς συγκρούσεις ή ανισότητες, στο πλαίσιο της οποίας ο καθένας καταναλώνει την κουλτούρα που του αξίζει ή που επιλέγει: αυτό που η Σχολή της Φραγκφούρτης είχε εντοπίσει ως το σύνθημα της ίδιας της βιομηχανίας της κουλτούρας, η οποία όμως κάνει, κατά τα άλλα, ό,τι μπορεί για να κατευθύνει και να καθορίσει τις επιλογές του κοινού.(σελ. 68)

30. Ποια είναι τα κοινά σημεία των υποστηρικτών της μαζικής κουλτούρας;

Η σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία χαρακτηρίζεται από πολιτικό και πολιτισμικό πλουραλισμό, από ευρεία ηθική συναίνεση και από την έμφαση που δίνει στην προσωπική ελευθερία, πρωτοβουλία και επιλογή ˙

διαφορετικές ομάδες κοινού επιλέγουν και καταναλώνουν διαφορετικές κατηγορίες κουλτούρας, που αν και δεν είναι μεταξύ τους ισάξιες ή ισοβαρείς, είναι, ωστόσο, ουσιαστικά ισότιμες, εφόσον ικανοποιούν τις ανάγκες τους ˙

σε αυτό το πλαίσιο η μαζική κουλτούρα δεν αποτελεί πρόβλημα και μια ακριβέστερη επονομασία της θα ήταν «δημοφιλής κουλτούρα».

(σελ. 68)

31. Να αξιολογήσετε τις τρεις κριτικές στη μαζική κουλτούρα, δηλαδή τη συντηρητική, την αριστερή και την πλουραλιστική και να εντοπίσετε τις διαφορές τους.

Η πρώτη βασική θεωρητική προσέγγιση στη μαζική κουλτούρα είναι η συντηρητική κριτική που διατυπώθηκε στις αρχές του 19ου – 20ου αι. Βασικοί εκφραστές της ήταν οι Alexis de Tocqueville, Mathew Arnold, Friedrich Nietzsche, Ortega y Gasset, T.S. Eliot και F.R. Leavis. Η μαζική κουλτούρα διαβρώνει την παράδοση και τις κοινές ηθικές αξίες, υπονομεύοντας την υφιστάμενη κοινωνική ιεραρχία και τάξη. Οι δημοκρατικές κοινωνίες αντιπροσωπεύουν μια κατάσταση παρακμής. Εξιδανικεύεται η κουλτούρα της προβιομηχανικής εποχής. Κεντρική θέση κατείχε η παράδοση και οι κοινά αποδεκτές ηθικές αξίες. Έμφαση στο ρόλο

19

των πολιτισμικών ελίτ για τη διάσωση των υψηλών ιδεωδών και αξιών, για την υπεράσπιση και διατήρηση της αυθεντικής παιδείας και κουλτούρας.

Την ίδια εποχή ασκείται κριτική από αριστερούς διανοούμενους με κέντρο τη Σχολή της Φραγκφούρτης. Κυριότεροι εκπρόσωποι είναι οι Theodor Adorno, Herbert Marcuse, Leo Lowenthal. Αυτοί συμφωνούν ότι η μαζική κουλτούρα σηματοδοτεί την αντικατάσταση της παραδοσιακής λαϊκής κουλτούρας από μια βιομηχανικά παραγόμενη κουλτούρα και υποβάλλει μια ιδεολογία που νομιμοποιεί το καθεστώς εκμετάλλευσης και υποτέλειας των λαϊκών στρωμάτων. Είναι μια αντι-τέχνη καθώς προάγει τα τυποποιημένα και ομογενοποιημένα προϊόντα και δε λειτουργεί σαν αυτόνομος χώρος προσωπικής έκφρασης, κριτικής σκέψης και αισθητικής καινοτομίας. Είναι μια κουλτούρα εφήμερη, ρηχή και παράγεται για απλή και άσκοπη κατανάλωση.

Της τρίτης προσέγγισης, δηλαδή της πλουραλιστικής, εκπρόσωποι είναι οι Daniel Bell, o Edward Shils και ο Herbert J. Gans. Κατά την προσέγγιση αυτή η σύγχρονη κοινωνία χαρακτηρίζεται από πολιτικό και πολιτισμικό πλουραλισμό, από ηθική συναίνεση, με έμφαση στην προσωπική ελευθερία, πρωτοβουλία κι επιλογή. Διαφορετικές ομάδες κοινού επιλέγουν διαφορετικές κατηγορίες κουλτούρας που αν και δεν είναι ισάξιες είναι ωστόσο ισότιμες αφού ικανοποιούν τις ανάγκες τους. Έτσι, η μαζική κουλτούρα θα μπορούσε να επονομαστεί «δημοφιλής κουλτούρα»

Η προσεγγίσεις των κριτικών διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. Ενώ η συντηρητική παράδοση επικρίνει τη μαζική κουλτούρα θεωρώντας ότι υπονομεύει τις κοινωνικές και πολιτισμικές ιεραρχίες, η αριστερή παράδοση, αντίθετα, την επικρίνει γιατί αποπροσανατατολίζει ιδεολογικά την εργατική τάξη, προάγοντας ιδέες και αντιλήψεις που νομιμοποιούν τις κοινωνικές ανισότητες του καπιταλισμού, αποδυναμώνοντας τη διάθεση για αντίσταση και κοινωνική αλλαγή. Απ' την άλλη η πλουραλιστική προσέγγιση απορρίπτει την ιδέα ότι το κοινό αποτελεί μια παθητική, εύπιστη και χειραγωγίσιμη μάζα, τονίζοντας τον επιλεκτικό, ενεργητικό, κριτικό και δημιουργικό τρόπο με τον οποίο το κοινό προσλαμβάνει και χρησιμοποιεί τη δημοφιλή κουλτούρα.(σελ. 53-68)Καλό θέμα για ανάπτυξη.

32. Ποια ήταν η προσέγγιση του Eco στη συζήτηση περί μαζικής κουλτούρας;

20

Ο Eco απορρίπτει τόσο τους επικριτές της μαζικής κουλτούρας όσο και τους υπερασπιστές της. Βασικές θέσεις του Eco υπήρξαν:

1. Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και η κουλτούρα τους πρέπει να μελετηθούν συστηματικά, να διερευνηθεί η χαρακτηριστική ρητορική τους, οι μορφικές καινοτομίες που εισήγαγαν και η δομή των μηνυμάτων τους.

Θα πρέπει να μελετηθεί ο τρόπος πρόσληψης των μηνυμάτων της μαζικής κουλτούρας, καθώς η ερμηνεία ενός μηνύματος δεν συμφωνεί πάντα με τον κώδικα ή την πρόθεση εκείνου που το συντάσσει.

Η διάκριση σε υψηλή/χαμηλή ή μαζική κουλτούρα ή σε διαφορετικά επίπεδα κουλτούρας δεν εκφράζει κάποια εγγενή διαφορά αισθητικής επάρκειας ή νοηματικής πολυπλοκότητας.

Μόνο με την παραδοχή των ποικίλων επιπέδων ως συμπληρωματικών και προσληπτέων από μια μόνο κοινότητα δεκτών μπορεί να ανοίξει ο δρόμος για την πολιτιστική εξυγίανση των mass media.

Ο Eco με τις θέσεις τους αυτές καλεί τους διανοούμενους να παραμερίσουν τις διαμαρτυρίες και τις επιφυλάξεις τους και να παρέμβουν συλλογικά στον κόσμο της παραγωγής της μαζικής κουλτούρας στοχεύοντας στην πολιτισμική εξυγίανσή του.(σελ. 68-69)

33. Τι είναι Ολοκληρωτισμός και τι Δημοφιλής κουλτούρα;

Ολοκληρωτισμός: είναι ένα πολιτικό και πολιτισμικό φαινόμενο κατά το οποίο παρατηρούμε συστηματική ιδεολογική χειραγώγηση και πολιτική καθυπόταξη των ευρέων κοινωνικών στρωμάτων.

Δημοφιλής κουλτούρα: είναι ένας όρος που αντικαθιστά τον όρο μαζική κουλτούρα, αποφεύγοντας τη νοσταλγία για τις «παλιές, καλές μέρες» και την αδιέξοδη καταστροφολογία, δίνοντας έμφαση στις θετικές καινοτομίες και στις προοπτικές που διανοίγονται με την εξέλιξη της κοινωνίας.

34. Τι είναι η απολυταρχική και τι η σχετικιστική προσέγγιση;

21

Η απολυταρχική προσέγγιση : είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία κάθε έργο τέχνης έχει το ατομικό του χαρακτηριστικό, μια εγγενή ιδιότητα που ο καθένας μπορεί να διακρίνει σύμφωνα με κάποια αντικειμενικά κριτήρια.

Η σχετικιστική προσέγγιση : αφορά τον τρόπο με τον οποίο κρίνει και αξιολογεί κάποιος ένα έργο τέχνης. Αυτό γίνεται με βάση κάποιους εξωγενείς παράγοντες, κανόνες και διακρίσεις που προέρχονται από το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον.

(σελ. 77)

35. Ποιο ήταν το φαινόμενο της διγλωσσίας στην Ευρώπη;

Η εμφάνιση και η εξάπλωση της τυπογραφίας διεύρυνε ακόμα περισσότερο το πολιτισμικό χάσμα ανάμεσα στην προνομιούχο κοινωνική μειοψηφία και τα λαϊκά στρώματα, καθώς, την ίδια στιγμή που η αστική τάξη αξιοποίησε τις μοναδικές μορφωτικές δυνατότητες που προσέφερε η εκπαίδευση, τα λαϊκά στρώματα περιορίστηκαν στην ολοένα και πιο απαξιούμενη και υποτιμώμενη προφορική κουλτούρα τους. Η γουτεμβεργιανή επανάσταση συνέβαλε με τον τρόπο αυτό καταλυτικά στην περαιτέρω περιθωριοποίηση και υποβάθμιση της λαϊκής ή δημώδους κουλτούρας, καθώς οδήγησε στην εμφάνιση και τη σταδιακή επικράτηση σε όλη την Ευρώπη του φαινομένου της διγλωσσίας, της διαφοροποίησης δηλαδή της γλώσσας της μορφωμένης μειοψηφίας, η οποία καλλιεργούνταν κυρίως μέσω του γραπτού και του έντυπου λόγου, από τη γλώσσα της απαίδευτης πλειοψηφίας, η οποία ήταν αποκλειστικά προφορική και, ως εκ τούτου, γεμάτη διαλεκτικά και δάνεια στοιχεία.(σελ. 79)

36. Ποιο είναι το νέο αισθητικό ιδεώδες μεγάλο ή υψηλό ύφος (grand manner) ή απλά υψηλή τέχνη (High Art) και ποια είναι τα χαρακτηριστικά της;

Το νέο αισθητικό ιδεώδες ονομάστηκε από τα μέλη της Royal Academy of Arts που ιδρύθηκε το 1768 ως υψηλή τέχνη με τα παρακάτω χαρακτηριστικά:

22

1. Πραγματεύεται θέματα «υψηλά», σχετικά με ήρωες και γεγονότα από την ιστορία, αρχαία ή νεότερη, τη θρησκεία, τη μυθολογία, ή ακόμα, όταν πρόκειται για τη ζωγραφική, από τη λογοτεχνία ˙

2. Ο τρόπος αισθητικής σύλληψης, επεξεργασίας ή αναπαράστασης αυτών των θεμάτων πρέπει να είναι λιτός και ακριβής, βασισμένος στους ενδεδειγμένους για την κάθε ιδιαίτερη τέχνη κανόνες, όπως έχουν καθιερωθεί από τα έργα των μεγάλων δημιουργών της κλασικής αρχαιότητας και της Αναγέννησης ˙

3. Η απεικόνιση της φύσης και του ανθρώπου ακολουθεί ένα ιδεώθες ομορφιάς, το οποίο ενσαρκώνεται υποδειγματικά στην κλασική τέχνη και είναι διαχρονικό και οικουμενικό, καθώς υπερβαίνει τον συρμό ή την ιδιομορφία κάθε εποχής ή κοινωνίας ˙

4. Η υψηλή τέχνη στοχεύει στην πνευματική ανάταση και την ηθική διάπλαση του κοινού, πράγμα που την ξεχωρίζει σαφώς από τα «χαμηλά» είδη τέχνης, τα οποία, αντίθετα, αποβλέπουν στο να ικανοποιήσουν τις αισθήσεις, να ψυχαγωγήσουν ή να διακοσμήσουν.

(σελ. 81-82)

37. Τι είναι ο νεοκλασικισμός;

Είναι η νέα τεχνοτροπία με την οποία θέλησαν να τονίσουν την κεντρική σημασία που είχαν τα καλλιτεχνικά πρότυπα της κλασικής αρχαιότητας. Τα αρχαιοελληνικά πρότυπα βρέθηκαν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος στα μέσα του 18ου αι. εξαιτίας των αρχαιολογικών ευρημάτων που ήρθαν στο φως με τις ανασκαφές της Πομπηίας και της Ηράκλειας.

Οι αστοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες της εποχής εξιδανικεύουν, λοιπόν, την κλασική τέχνη για τον ίδιο βασικό λόγο που την είχαν εξιδανικεύσει και οι ουμανιστές πρόγονοί τους στην Αναγέννηση: επειδή για αυτούς αντιπροσωπεύει την αισθητική έκφραση μιας αντιαπολυταρχικής και ορθολογικής κουλτούρας. Έτσι, τη στιγμή που ο νεοκλασικισμός εκλαμβάνεται από την αυλική κοινωνία ως ένα νέο διακοσμητικό στυλ, το gout grec, οι αστοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες τον θεωρούν μέσο αναβίωσης και υποδειγματικής έκφρασης των ιδανικών της δημόσιας και της ιδιωτικής αρετής, της δημοκρατίας και του πατριωτισμού. Για το λόγο αυτό ο νεοκλασικισμός αποτέλεσε την επίσημη τέχνη της Γαλλικής Επανάστασης.

23

Οι θεωρητικού και καλλιτέχνες του νεοκλασικισμού πρωτοδιατυπώνουν την ιδέα ότι τα έργα τέχνης δεν θα πρέπει να φυλακίζονται στα παλάτια και τις ιδιωτικές συλλογές των βασιλέων και των ευγενών αλλά να εκτίθενται προς όφελος όλων σε μουσεία.

Έως τα μέσα του 18ου αι. κάθε νέα τεχνοτεροπία προσαρμοζόταν στις ιδιαίτερες συνθήκες των διαφορετικών ευρωπαϊκών χωρών. Ο νεοκλασικισμός με το ιδεώδες της υψηλής τέχνης υπήρξε, απεναντίας, το πρώτο πραγματικά διεθνές ύφος. Αυτό συμβάδιζε απόλυτα με την αξίωσή του να συνιστά όχι μιαν ακόμα τεχνοτροπία ή έναν εφήμερο συρμό αλλά την αισθητικά ενδεδειγμένη έκφραση κάποιων αιώνιων και οικουμενικών αληθειών. Καταλυτικό ρόλο στην καθιέρωση και διεθνοποίηση του έπαιξε, παράλληλα με την ιδεολογικοπολιτική συγκυρία, η διάδοση του θεσμού των Ακαδημιών Τέχνης.

(σελ. 82-83)

38. Ποιες ήταν οι πιο σημαντικές τροποποιήσεις της έννοιας της υψηλής τέχνης κατά τον 19ο αιώνα;

Τον 19ο αιώνα η αστική τάξη επέτυχε και εμπέδωσε την οικονομική και πολιτική κυριαρχία της, εγκαθιδρύοντας το δικό της σύστημα πολιτισμικών αξιών, διακρίσεων και ιεραρχήσεων. Οι πιο σημαντικές αλλαγές ήταν οι εξής:

1. Ο κύριος κοινωνικός ανταγωνισμός εντοπίζεται πλέον ανάμεσα στην ηγεμονική αστική τάξη και τα εξαστιασμένα λαϊκά στρώματα, τα οποία διεκδικούν, ολοένα και πιο πιεστικά, την ισότιμη πρόσβασή τους στην πολιτική ζωή και στην εκπαίδευση. Στην πολιτισμική ζωή, καθώς αρχίζει να παράγεται μια ποικιλία πολιτισμικών μορφών που απευθύνεται ειδικά στα στρώματα αυτά, όπως ο δημοφιλής τύπος και τα διάφορα είδη δημοφιλούς λογοτεχνίας, είδη που οι αστοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες σπεύδουν να τα καταδικάσουν και να τα στιγματίσουν ως μαζική κουλτούρα.

2. Η εθνικοποίηση των ευρωπαϊκών κρατών σημαίνει ότι η αστική τάξη ασκεί την ηγεμονία της σε επικράτειες που ορίζονται όχι στρατιωτικοπολιτικά, όπως συνέβαινε με το προηγούμενο καθεστώς, αλλά πολιτισμικά, στη βάση της πολιτισμικής συγγένειας των

24

πληθυσμών τους. Η αστική τάξη ηγεμονεύει, δηλαδή, σε κράτη που ορίζονται ως εθνικά και των οποίων ο πληθυσμός ορίζεται ως ένα ενιαίο έθνος.

3. Στο χώρο της τέχνης η εμφάνιση και πανευρωπαϊκή διάδοση του ρομαντισμού οδηγεί:

▪ στην εξιδανίκευση της λαϊκής κουλτούρας και τέχνης, πράγμα που προσφέρει καλλιτεχνική νομιμοποίηση στον εθνικιστικό πυρετό της εποχής αλλά και αφορμή για την ανάπτυξη της λαογραφίας και γενικά, για την επανεκτίμηση της περιφρονημένης για καιρό λαϊκής παράδοσης, και

▪ στην καθιέρωση της λατρείας του καλλιτέχνη και της δημιουργικής φαντασίας, αντικαθιστώντας έτσι την αφοσίωση του νεοκλασικισμού στα αρχαία πρότυπα με την έμφαση στην προσωπική καλλιτεχνική έκφραση που διαπνέει έκτοτε όλη τη σύγχρονη θεωρία, πρακτική αλλά και πρόσληψη της τέχνης.

(σελ. 83-84)

39. Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της πολιτισμικής ιεραρχίας που εγκαθίδρυσε η αστική τάξη τον 19ο αιώνα;

(σελ. 84-85)

40. Τι είναι το «φανταστικό μουσείο»;

Ο Andre Malraux επηρεασμένος από το Benjamin, θεωρεί ότι το πλήθος των αντιγράφων έργων τέχνης που παράγονται και κυκλοφορούν στις μέρες μας συγκροτεί ουσιαστικά ένα «φανταστικό μουσείο» που περιλαμβάνει την τέχνη όλων των λαών και εποχών. Αυτό το «μουσείο χωρίς τοίχους» συνιστά υπέρβαση του παραδοσιακού μουσείου στον βαθμό που επεκτείνει και μεγιστοποιεί στο έπακρο την πρόθεση του μουσείου να καταστήσει την τέχνη προσιτή σε όλους, ενώ ταυτόχρονα μεταβάλλει ριζικά τον τρόπο που την προσλαμβάνουμε και την αξιολογούμε, καθώς:

▪ μετατοπίζει την έμφαση από τα μεμονωμένα αριστουργήματα και τους μεγάλους καλλιτέχνες, στο ύφος κάθε ιστορικής εποχής ή καλλιτεχνικής σχολής ˙

25

▪ επιτρέπει τη μελέτη της λεπτομέρειας και του θραύσματος, αναδεικνύοντας, έτσι, υποτιμημένες τέχνες όπως η νομισματική, η υαλογραφία, τα ψηφιδωτά κ.ά. ˙

▪ διευρύνει και εμπλουτίζει την αντίληψή μας για την ιστορία της τέχνης φέρνοντάς μας σε επαφή με την τέχνη μακρινών λαών.

(σελ. 87)

41. Ποια ήταν η συμβολή του υπερρεαλισμού στη μεταμοντέρνα τέχνη;

Αν και το σύνολο των διαφορετικών καλλιτεχνικών ρευμάτων και κινημάτων που εμφανίσθηκαν στις διάφορες τέχνες το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, ότι δηλαδή συνηθίζουμε να αποκαλούμε μοντέρνα τέχνη, ανακαίνισε ριζικά τις αισθητικές συμβάσεις του κανόνα, όπως είχαν οριστεί τον προηγούμενο αιώνα, παρ' όλα αυτά, συνέχισε και ενέτεινε περαιτέρω τη διάκριση ανάμεσα στην υψηλή και τη μαζική τέχνη. Μοναδική αξαίρεση αποτέλεσε το κίνημα του υπερρεαλισμού, το οποίο επετέθη με δριμύτητα στις έννξοιες του αριστουργήματος, της καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας και παράδοσης, ακόμη και της ίδιας της τέχνης, προσβάλλοντας ευθέως την επίσημη πολιτισμική ιεραρχία με την προκλητική ανάμειξη του υψηλού και χαμηλού. Από αυτή την άποψη, ο υπερρεαλισμός αποδείχτηκε ο βασικός πρόγονος της τέχνης του ύστερου 20ού αιώνα, της τέχνης δηλαδή εκείνης που έχει αποκληθεί μεταμοντέρνα τέχνη, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της οποίας είναι ακριβώς η συστηματική ανάμειξη του υψηλού και του χαμηλού, η υπέρβαση της διάκρισης μεταξύ υψηλής και μαζικής τέχνης.

(σελ. 91-92)

26

ΤΟΜΟΣ Α’ – ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

1. Τι ονομάζουμε γραπτό λόγο;

Είναι ένα σύστημα γραπτών σημείων, με το οποίο τα μέλη της ίδιας γλωσσικής κοινότητας επιχειρούν να απεικονίσουν τον λόγο τους,(σ. 250)

2. Ποια στοιχεία στη δομή μιας γλώσσας αλλάζουν με τη μακρόχρονη χρήση της; (αναφέρετε ένα παράδειγμα)

Παρατηρούμε:1. Φωνητικές αλλαγές (π.χ τα γράμματα β, γ, δ αντιπροσωπεύουν τους

φθόγγους [b], [g], [d].2. Φωνολογικές μεταβολές (π.χ ελαία\ ελιά)3. Μορφολογικές μεταβολές (π.χ πατήρ\ πατέρας)4. Συντακτικές τροποποιήσεις (π.χ απαρέμφατο)5. Σημασιολογικές διαφοροποιήσεις (π.χ αγαθός= αρχαία γενναίος.

Νεοελλ.= αθώος, αφελής)6. Λεξιλογικές μεταβολές (δεν χρησιμοποιούνται: ο βότρυς, ξένες

δάνειες: ο Ιανουάριος)(σ.σ. 250-251)

3. Ποια ήταν τα τυπικά στάδια εξέλιξης της γραφής;

Το πρώτο στάδιο εξέλιξης ήταν το εικονόγραμμα, που παρίστανε κάποιο αντικείμενο.

Ακολούθησαν τα ιδεογράμματα, εμφανίζονται κατά τα μέσα της τέταρτης π.Χ. χιλιετίας και αποτελούν πλέον σημεία κάποιου συστήματος γραφής, αρχικά στη Μεσοποταμία και αργότερα στην Αίγυπτο.

Μετά έχουμε την εξέλιξη των ιδεογραμμάτων και τη μετατροπή τους σε σε, σύμβολα ηχητικών ενοτήτων με καθορισμένη έννοια.

Έπονται τα συλλαβογράμματα, που απεικονίζουν συνδυασμούς φθόγγων (π.χ. Μινωική Γραμμική Α και Μυκηναϊκή Γραμμική Β στο Αιγαίο) και τέλος 27

Έχουμε τα γράμματα του αλφαβητικού συστήματος που επινοήθηκε από τους Φοίνικες και τελειοποιήθηκε από τους Έλληνες γύρω στον 9ο π.Χ. αιώνα. Το αλφαβητικό σύστημα αποτελεί κωδικοποίηση των βασικών συνδυασμών των φθόγγων μέσω των συνδυασμών των 24 γραμμάτων για την παραγωγή συλλαβών οι οποίες με τη σειρά τους παράγουν λέξεις.

(σ.σ. 252-253)

4. Ποιες διαλέκτους και ιδιώματα της ελληνικής γλώσσας γνωρίζετε;

Διάλεκτοι της ελληνικής γλώσσας είναι:7. η ποντιακή, (προφορά του η ως [e]: ο πολίτ[e])8. η κατωϊταλική,9. η τσακώνικη, (Πελλοπόνησος, διασώζονται πολλά στοιχεία της αρχαίας δωρικής διαλέκτου, π.χ. προσφορά του η ως [a]: α αμέρα)

Γνωστό είναι το δωδεκανησιακό ιδίωμα, στο οποίο ακόμα και σήμερα είναι ευδιάκριτη η προφορά των διπλών συμφώνων (π.χ. θάλασ-σα κ.ά)(σ. 256)

5. Ποιες είναι οι περίοδοι της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας;

1. Η προϊστορική περίοδοςa. Η περίοδος του Χαλκού (26ος-11ος αι.): Τις Μινωικές γραφές. Τη

μυκηναϊκή γλώσσα και γραφή.2. Η Ιστορική περίοδος.

a. Η Γεωμετρική – Αρχαϊκή και κλασική εποχή (10ος -3ος αι. π.Χ): Την αρχαία ελληνική

b. Η Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή (3ος π.Χ-4ος μ.Χ): Την ελληνιστική Κοινή.

c. Η Βυζαντινή εποχή (5ος-14ος μ.Χ αι.): Τη Βυζαντινή γλώσσα.d. Η Νεότερη εποχή (15ος-18ος π.Χ αι.): Τη νεοελληνική γλώσσα και

κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας.e. Η Σύγχρονη εποχή (19ος-σήμερα): Τη Νέα ελληνική, γλώσσα του

ελεύθερου κράτους.

28

(πίνακας, σ. 258)

6. Ποια η καταγωγή της ελληνικής γλώσσας και ποιες γλώσσες ανήκουν στην ίδια οικογένεια;

Η καταγωγή της ελληνικής γλώσσας είναι ινδοευρωπαϊκή. Πρόκειται για μια πρωτογενή γλώσσα τεχνητή και σε ένα βαθμό υποθετική που θεωρούσαμε ότι μιλούσαν αρχικά οι Ινδοευρωπαίοι, μια ομάδα λαών με κοινά πολιτιστικά χαρακτηριστικά, διασκορπισμένοι από την Ευρώπη ως την Ινδία.

Οι γλώσσες που ανήκουν σ’αυτήν την οικογένεια είναι: τις ομάδες των ινδοϊρανικών γλωσσών, των γερμανικών, των λατινικών, των κελτικών, των βαλτοσλαβικών, και τις ανεξάρτητες γλώσσες όπως τη χεττιτική, την ελληνική, των αρμένικη, την αλβανική και την τοχαρική.(σ.σ. 258-259)

7. Τι γνωρίζετε για τις προελληνικές λέξεις και σε ποιες κατηγορίες χωρίζονται;

Πρόκειται για λέξεις που δεν μπορούν να ετυμολογηθούν με βάση τους κανόνες της ελληνικής γλώσσας και να σχετιστούν με τις ρίζες των ινδοευρωπαϊκών λέξεων. Οι λέξεις αυτές είτε σχηματίζονται με επιθήματα που δεν χρησιμοποιεί η ελληνική γλώσσα (π.χ. το –ίνθος, Λαβύρ-ινθος) είτε αναφέρονται σε θρησκευτικές, πολιτικές ιδέες και πράγματα, υλικά ή τεχνικά, που δεν πρέπει να ήταν γνωστά στα πρώτα ελληνικά φύλα.

Θεωρούνται δάνεια από τη γλώσσα του προγενέστερου πληθυσμού και το πιο σημαντικό, ένδειξη του πολιτιστικού του επιπέδου.

Υπάρχουν βασικές κατηγορίες προελληνικών λέξεων: Ονομασίες νησιών, πόλεων, βουνών, ποταμών, (Νάξος, Θήρα,

Κρήτη κ.ά) ονομασίες φυτών και ζώων, (σέλινον, δάφνη, κ.ά) ονόματα θεοτήτων, (Αθηνά, Αφροδίτη, κ.ά) λέξεις με πολιτική σημασία, (τύραννος, βασιλεύς, κ.ά) ονομασίες μετάλλων, (χαλκός, χρυσός, κ.ά) λέξεις με τεχνική σημασία, (θάλαμος, πλίνθος, κ.ά) άλλες λέξεις, (ζέφυρος, θάλασσα, κ.ά)

29

(σ. 259)

8. Ποια ήταν τα προϊστορικά συστήματα γραφής;

1. Το αρχαιότερο ήταν η μινωική γραφή, η οποία ονομάζεται ιερογλυφική ή εικονιστική για να μη συγχέεται με την ιερογλυφική της Αιγύπτου. Εμφανίζεται στα μέσα της εποχή του Χαλκού γύρω στο 2.000 π.Χ. και διατηρείται ως τον 17ο αιώνα π.Χ. Δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί. Δεν γνωρίζουμε αν τα σύμβολά της αποδίδουν εικονογραφημένα αντικείμενα ή είναι εικονογράμματα ή ιδεογράμματα. Πιθανόν μερικά να είναι ιδεογράμματα. Στοιχεία τέτοιας γραφής βρίσκουμε σε μικρές πήλινες πινακίδες και σε μικρούς δίσκους. Ένας τέτοιος δίσκος είναι και αυτός που βρέθηκε στα ανάκτορα της Φαιστού και χρονολογείται στον 17ο π.Χ. αιώνα.

2. Παράλληλα, χρησιμοποιείται από το τέλος του 19ου αιώνα και η Γραμμική Α, η οποία διατηρείται ως τα μέσα του 15ου αιώνα (δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί). Χρησιμοποιεί 100 περίπου στοιχεία, που αποδίδουν μάλλον συλλαβές. Έχουν προέλθει από εξέλιξη παλαιότερων ιερογλυφικών με μεγαλύτερη γραμμική αφαίρεση και τυποποίηση. Χρησιμοποιεί ακόμη δεκαδικό αριθμητικό σύστημα.

3. Νεότερος και πιο εξελιγμένος τύπος γραμμικής γραφής είναι η Γραμμική Β. Η αποκρυπτογράφησή της από τους M. Ventris και J. Chadwick, έδειξε πως η γραφή αυτή αποδίδει μια αρχαϊκή μορφή της ελληνικής γλώσσας, τη γλώσσα των Μυκηναΐων τον 15ο – 13ο αιώνα π.Χ.Το σύστημα της Γραμμικής Β:

a. 88 συλλαβογράμματα (50 μοιάζουν με σημεία της Γραμμικής Α χωρίς να γνωρίζουμε εάν έχουν την ίδια φωνητική αξία)

b. 260 περίπου ιδεογράμματα (ακολουθούν τις λέξεις και ως σχεδιάσματα αντικειμένων προσδιορίζουν κατά κάποιο τρόπο την έννοιά τους)

c. 5 σημεία αριθμητικού δεκαδικού συστήματος:

d. 11 σημεία μονάδων μέτρησης βάρους, χωρητικότητας στερεών και υγρών.

(σ.σ. 260-262)

30

9. Πότε διαμορφώθηκε το ελληνικό αλφάβητο και ποιες ήταν οι κύριες τροποποιήσεις για την ανάγκη της ελληνικής γλώσσας;

Δεν είναι γνωστό πότε εμφανίστηκε. Μετά το τέλος της εποχής της Γραμμικής Β΄ μεσολαβούν 5 αιώνες μέχρι την εμφάνιση δειγμάτων ελληνικού αλφαβήτου. Υπολογίζεται ότι το ελληνικό αλφάβητο εμφανίζεται πλέον διαμορφωμένο τον 8ο αι. π.Χ. και το τροποποίησαν σε αρκετά σημεία:

1. Πέντε από τα φοινικικά σύμβολα χρησιμοποιήθηκαν για να αποδοθούν τα φωνήεντα έτσι το ελληνικό αλφάβητο γίνεται φωνολογικό. Έχουμε δηλαδή, φωνητική εξέλιξη των σημείων, η πιο βασική καινοτομία των Ελλήνων στην ιστορία της γραφής.

2. Τα φοινικικά σύμβολα Ζαγίν, Σάμεχ, Σαντέ, Σιν αποδίδουν τους φθόγγους ζ και σ.

3. Δημιουργείται σύμβολο για τον φθόγγο v [=β], το γράμμα F, που ονομαζόταν Δίγαμμα και τέσσερα νέα γράμματα Ξι, Φι, Χι, Ψι.

4. Από τους Ίωνες γίνεται διάκριση των μακρών φωνηέντων [~e] και [~ο] από τα βραχέα [e] και [ο] με ξεχωριστά σύμβολα τα γράμματα Ήτα και Ωμέγα.

Πρέπει να σημειωθεί ότι το αλφάβητο μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ως αριθμητικό σύστημα, καθώς τα γράμματα έχουν πλέον σταθερή θέση και συγκεκριμένη διάταξη. (σ.σ. 267-268)

10. Ποιες ήταν οι βασικές ομάδες αλφαβήτων της αρχαιότητας;

Κατά την αρχαϊκή εποχή διακρίνονται τρεις ομάδες:1. Η νότια ομάδα (Κρήτη, Θήρα),2. Η ανατολική ομάδα (Μ. Ασία, νησιά ανατολικού Αιγαίου, Κόρινθος,

Μέγαρα)3. Δυτική ομάδα (Θεσσαλία, Λακωνία, Εύβοια-πρόγονος του λατινικού

αλφαβήτου.(σ. 268)

31

11. Ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά των επιγραφών και πώς ονομάστηκε το ελληνικό αλφάβητο.

Γράφονταν με κεφαλαία γράμματα, χωρίς κενά μεταξύ των λέξεων, χωρίς σημεία στίξης και φυσικά χωρίς τόνους.

Σταδιακά από τον 5ο αι. π.Χ. άρχισε να γενικεύεται η χρήση του ιωνικού αλφαβήτου που είχε 24 γράμματα και ήταν πληρέστερο. Οι Αθηναίοι το υιοθέτησαν επισήμως με νόμο το 403/2 π.Χ. όταν άρχοντας ήταν ο Ευκλείδης γι’ αυτό και ονομάστηκε ευκλείδειο αλφάβητο. Με την πολιτιστική και πολιτική τους ηγεμονία οι Αθηναίοι συντέλεσαν στο να γίνει γνωστό σε σύντομο χρονικό διάστημα και να καθιερωθεί σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο.(σ.σ. 269-270)

12. Ποια μορφή είχε η γραφή πριν και κατά τον 5ο αιώνα π.Χ.

Από τον 5ο αι. π.Χ. οριστικοποιείται και η κατεύθυνση της γραφής από αριστερά προς τα δεξιά.

Στην αρχή λόγω της φοινικικής επιρροής, τα γράμματα και όλη η επιγραφή χαράσσεται από τα δεξιά της γραμμής. Αργότερα, και ενώ στον πρώτο στίχο η κατεύθυνση της γραφής ήταν από τα δεξιά προς τα αριστερά, η συνέχεια στον επόμενο στίχο άρχιζε από αριστερά, σαν να γύριζε η γραφή προς τα πίσω (η χάραξη αυτή ονομάστηκε «βουστροφηδόν», όπως δηλαδή στρέφονται τα βόδια από το γεωργό κατά το όργωμα). Τελικά, επικράτησε η συνήθεια να αρχίζουν από τα αριστερά, όπως συνέβαινε και με τα μυκηναϊκά αλφάβητα.(σ. 270)

13. Ποιες ήταν οι κυριότερες οικογένειες διαλέκτων στην αρχαιότητα και γιατί η αρχαία ελληνική γλώσσα διαιρέθηκε σε διαλέκτους;

1. Η ανατολική ομάδα (ιωνική-αττική διάλεκτος- Αττική, Εύβοια, Κυκλάδες), 2. η Κεντρική ομάδα (αρκαδοκυπριακή διάλεκτος- Αρκαδία, Κύπρος, 3. η αιολική διάλεκτος (Θεσσαλία, Βοιωτία, Αιολία) και

32

4. η Δυτική ομάδα (δωρική διάλεκτος-δυτική Στερεά, Πελοπόννησος, Κρήτη, Θήρα, Μήλος, νότια Μ. Ασία).

(πίνακας, σ. 271)Για τη διαίρεση αυτή μεγάλο ρόλο έπαιξαν:

ο δύσκολος γεωγραφικός χώρος με τους ορεινούς όγκους και τους περίκλειστους τόπους εγκατάστασης,

στη διαδοχική εμφάνιση και διασπορά των ελληνικών φύλων και στην αρχική απομόνωση και στην πολική αυτοτέλεια των πρώτων

οικιστικών κέντρων(πόλη-κράτος).(σ. 271)14. Τι γνωρίζετε για τις διαλέκτους στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία;

Γιατί επικράτησε η αττική διάλεκτος κατά την κλασική εποχή;

Οι διάλεκτοι επηρεάζουν καθοριστικά τον αρχαίο ποιητικό και πεζό λόγο. 1. Στην ιωνική διάλεκτο από το δεύτερο μισό του 8ου αι. π.Χ αναπτύσσονται

το έπος, μερικά είδη λυρικής ποίησης (ελεγεία, επίγραμμα, ίαμβος) και από τον 6ο αι. η ιστοριογραφία.

2. Στη δωρική διάλεκτο αναπτύσσεται από τον 7ο αι. η χορική ποίηση κι αργότερα το ειδύλλιο.

3. Στην αιολική καλλιεργείται η μελική ποίηση.4. Στην αττική θα αναπτυχθεί τον 5ο αι. το δράμα (τραγωδία και κωμωδία)

και λίγο αργότερα η ρητορεία και η φιλοσοφία.

Η αττική διάλεκτος επικράτησε λόγω της πολιτικής και στρατιωτικής δύναμης της αθηναϊκής ηγεμονίας κατά τον 5ο αι. και η πολιτιστική ακμή της Αθήνας την ίδια εποχή. Η αττική διάλεκτος διαδόθηκε σε ευρύτατο κύκλο.(σ.σ. 277-278)

15. Τι γνωρίζετε για την ελληνιστική Κοινή;

Οι αλλαγές που έφερε η επέκταση του μακεδονικού κράτους στην Ασία (πολιτικές και κοινωνικές) έκαναν την αττική διάλεκτο να μην ικανοποιεί τις καινούργιες ανάγκες. Μεταβλήθηκε και απλοποιήθηκε, για να γίνει η γλώσσα του νέου κράτους που ήταν μεγάλο και πολυφυλετικό. Η «κοινή» έγινε η πιο διαδεδομένη γλώσσα της εποχής (3ος π.Χ. - 4ος αι. π.Χ.). Με τη νέα γλώσσα χάθηκε ο διαχωρισμός σε προφορικές και λογοτεχνικές διαλέκτους. Η

33

ελληνιστική κοινή είναι πρόδρομος της νεοελληνικής γλώσσας. Αυτή τη γλώσσα υιοθετήθηκε από το Χριστιανισμό και χρησιμοποιήθηκε στη διάδοση της διδασκαλίας του, γραπτής και προφορικής.

16. Ποια είναι τα κύρια γνωρίσματα της κοινής;

Έχουμε αλλαγές:1. στη φωνητική:

a. όλα τα φωνήεντα γίνονται ισόχρονα,b. οι δίφθογγοι προφέρονται σαν ένας φθόγγος (αι=ε, οι=ι, ει=ι κ.ά.)c. τα σύμφωνα β, γ, δ, και φ, θ, χ, απέκτησαν την προφορά που έχουν

και σήμερα.2. Στη μορφολογία:

a. Χάνεται ο δυϊκός αριθμός.b. Στην κλίση των ονομάτων μειώνονται οι διαφορές στις καταλήξεις,

έτσι ένα μέρος τον τριτόκλιτων θα συμπέσει με τα πρωτόκλιτα.c. Παραμερίζονται πολλοί ανώμαλοι τύποι και διαδίδεται η χρήση των

υποκοριστικώνd. Στα ρήματα πολλά στοιχεία απλοποιούνται και άλλα

συγχωνεύονται. Μένουν με στην κλίση τους με δύο φωνές (ενεργητική – παθητική). Ταυτίζεται ο παρακείμενος με τον αόριστο και η υποτακτική με την οριστική. Χάνεται η ευκτική και παραμερίζονται οι αναδιπλασιασμοί, οι χρονικές αυξήσεις και οι διαφορετικές καταλήξεις.

3. Στη σύνταξη:a. Η παρατακτική έκφραση αντικαθιστά την υποτακτική,b. Χρησιμοποιείται συχνότατα ο παρατακτικός σύνδεσμος και με νέες

σημασίες διότι προτιμώνται πλέον οι σύντομες προτάσεις.c. Χάνεται η δοτική πτώση και τη θέση της παίρνουν η γενική και η

αιτιατική.d. Παραλείπονται οι σύνδεσμοι.

4. Στο λεξιλόγιο:a. Εμφανίζονται νέες λέξεις, ενώ αντικαθίστανται πολλές αρχαίες με

νεότερες ή άλλες αρχαίες.b. Πολλές αλλάζουν σημασία και άλλες με την εμφάνιση του

Χριστιανισμού αποκτούν ειδικότερο νόημα.

34

c. Εισάγονται ξένες λέξεις.(σ. 285)

17. Τι γνωρίζετε για τον αττικισμό;

Από τον 1ο αιώνα μ.Χ., γραμματικοί και λόγιοι των ελληνιστικών κέντρων, άρχισαν να διδάσκουν τη χρήση των αρχαϊκών γραμματικών τύπων στη γραφή, πιστεύοντας έτσι η μίμηση και μόνο της παλαιάς αττικής διαλέκτου θα συντελούσε στη συγγραφή έργων παρόμοιων με εκείνα της μεγάλης κλασικής παράδοσης που μελετούσαν.

Το κήρυγμα του αρχαϊσμού δεν απευθύνονταν στις πλατιές μάζες του λαού και ούτε βέβαια ήταν δυνατό να επηρεάσει την εξέλιξη της προφορικής γλώσσας. Επηρέασε, ωστόσο, τους λογίους, του γραμματικούς, τους δασκάλους και μαθητές των πολυπληθών σχολών φιλοσοφίας και ρητορικής της εποχής εκείνης. Ως αποτέλεσμα, εμφανίζεται σειρά συγγραμμάτων με οδηγίες «ορθής» χρήσης της αττικής διαλέκτου.

Η αντίθεση μεταξύ του πλαστού, τεχνητού αττικού ύφους στον γραπτό λόγο και της φυσικής, ζωντανής ομιλίας οξύνθηκε στους δύο επόμενους αιώνες, τον 2ο και 3ο αι. μ.Χ., με την εμφάνιση της μαχητικής νέας θρησκείας.

Οι χριστιανοί χρησιμοποιούν την κοινή, λαϊκή γλώσσα και πολεμούν καθετί το αρχαίο ειδωλολατρικό, ότι δηλαδή αποτελεί πρότυπο για τους λογίους αττικιστές. Τον 4ο αι. μ.Χ. όμως με τους τρεις Ιεράρχες της Εκκλησίας, Βασίλειο, Γρηγόριο και Ιωάννη, οι οποίοι είχαν αποκτήσει μεγάλη ελληνική μόρφωση, ο χριστιανικός στοχασμός θα συμφιλιωθεί και θα εξοικειωθεί με την ελληνική παιδεία. Έκτοτε ο αττικισμός θα χρωματίσει και τον επίσημο εκκλησιαστικό λόγο.(σ.σ. 286-287)

18. Ποια είναι τα αποτελέσματα των διδαγμάτων του αττικισμού;

Τα αποτελέσματα των διδαγμάτων του αττικισμού είναι:1. η στροφή των λογίων συγγραφέων προς ένα τεχνητό γραπτό ιδίωμα με

πρότυπο την αττική διάλεκτο της κλασική περιόδου˙2. η επικράτηση της τάσης αυτής στους μεταγενέστερους αιώνες και ο

άκαμπτος αρχαϊσμός των βυζαντινών συγγραφέων˙

35

3. η διγλωσσία, τέλος, του ελληνικού γένους ως την εποχή μας με την καθιέρωση μιας «επίσημης» μορφής στη γλώσσα και την ταυτόχρονη περιφρόνηση της ζωντανής ομιλούμενης.

19. Σε ποιες περιόδους χωρίζονται τα μεσαιωνικά ελληνικά;

Το διάστημα των έντεκα μηνών της μεσαιωνικής περιόδου το χωρίζουμε σε δύο περιόδους :

1. στην πρώιμη περίοδο (4ος -11ος αι. μ.Χ.) που καλύπτει την κοινή προφορική γλώσσα του βυζαντινού ελληνισμού και

2. στην όψιμη περίοδο (12ος –15ος αι. μ.Χ.) που καλύπτει τη διαμόρφωση και τις αρχές της νέας ελληνικής γλώσσας.

(σ. 290)

20. Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά των μεσαιωνικών ελληνικών;

1. Στη φωνητική:a. κατά την προφορά το υ και το οι ταυτίζονται πλέον με το ι και λίγο

μετά εμφανίζεται η συνίζηση των ι και ε με το επόμενο φωνήεν (π.χ. καρδία > καρδιά, μηλέα > μηλιά)˙

b. πολλά συμφωνικά συμπλέγματα, όπως και τα διπλά σύμφωνα, απλοποιούνται, π.χ. πενθερός > πεθθερός > πεθερός, ψεύμα > ψέμμα > ψέμα, θάλασσα (προφέρεται θάλασα).

2. Στη μορφολογία:a. στα ονόματα καταργείται η δοτική και η πρώτη κλίση

χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο (π.χ. ο πατήρ – του πατρός > ο πατέρας – του πατέρα, η γυνή – της γυναικός > η γυνή – της γυνής)˙

b. εμφανίζονται νέοι τύποι αντωνυμιών (εμείς – εμάς- μας, αυτών – των)˙

c. στα ρήματα χάνεται η χρονική αύξηση˙d. χάνονται η ευκτική και η συζυγία των εις -μι˙e. εμφανίζονται οι περιφραστικοί τύποι (θέλω έλθεις, ας λέγη) και

νέες καταλήξεις (αντί -όω > -ώνω: τυφλώνω, αντί –ούσι > -ουν: κυριεύουν)

3. Στη σύνταξη, παρατηρείται

36

21. Τι γνωρίζετε για τις νεοελληνικές διαλέκτους και τα ιδιώματα;

Ιδιωματισμούς σε γραπτό λόγο συναντούμε πρώτη φορά προς το τέλος των βυζαντινών χρόνων. Κατά την Τουρκοκρατία έχουμε διαλεκτική διαφοροποίηση. Δημιουργούνται νέες διάλεκτοι. Με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους αρχίζει η προοδευτική εξασθένιση των διαλεκτικών διαφορών. Οι όροι διάλεκτος και ιδίωμα δεν είναι με ακρίβεια καθορισμένοι. Στην κατηγορία των διαλέκτων περιλαμβάνονται τα ποντιακά, τα κατωϊταλικά και τα τσακώνικα, ενώ στην κατηγορία των ιδιωμάτων ανήκουν πολλά ιδιώματα, με μικρότερες αποκλίσεις από την κοινή και χρήση σε μικρότερη έκταση (π.χ. Επτάνησα, Δωδεκάνησα, Κύπρος ).

22. Ποια ήταν η διαμάχη για την «εθνική γλώσσα»;

Έντονος γίνεται ο προβληματισμός τον 18ο αι., που οι λόγιοι και οι δάσκαλοι του γένους έκριναν πως για τον φωτισμό του γένους, κατάλληλο γλωσσικό όργανο είναι τα αρχαία. Αντίθετα κάποιοι άλλοι υποστήριζαν την καλλιέργεια και ανάδειξη της κοινής προφορικής, της φυσικής γλώσσας των Νεοελλήνων. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο απόψεις βρίσκεται η θέση του Αδαμαντίου Κοραή που πρόκρινε τη «μέση οδό», μέση λύση (υιοθέτηση της κοινής γλώσσας με καθαρισμό της κυρίως σε μορφολογικό επίπεδο)

23. Συγκρίνετε την καθαρεύουσα και τη δημοτική.

Η μορφή της καθαρεύουσας δεν μπορεί να περιγραφεί με ακρίβεια, γιατί είναι ένας τεχνητός, γραπτός τύπος που δεν αποδίδει την ομιλούμενη, φυσική γλώσσα. Στη φωνητική, στο τυπικό και στο λεξιλόγιο προσπαθεί να μιμηθεί την αρχαία γλώσσα, στη σύνταξη και στις σημασιολογικές μεταβολές δεν μπορεί να αποφύγει τις νεοελληνικές ιδιαιτερότητες.

Από την άλλη η δημοτική ως γλώσσα γραφόμενη θα οργανωθεί σε πανελλήνιο γλωσσικό όργανο με συνέπεια και συνοχή, ικανό να εκφράσει με απλότητα και ζωντάνια. Τις σκέψεις και τα αισθήματα του καθενός, στη λογοτεχνία, στην επιστήμη, στον κρατικό οργανισμό.

37

42. Επιλέξτε μια αρχαία ελληνική φιλοσοφική σχολή και αναπτύξτε την.

43. Αθήνα-Σπάρτη: Περιγράψτε τους κυριότερους θεσμούς, που αντιστοιχούν στη πολιτική και κοινωνική οργάνωση της κάθε μιας από αυτές.

44. Περιγράψτε τα είδη κρατών στην αρχαία Ελλάδα. Ποιο θεωρήθηκε ως επικρατέστερο από τους αρχαίους πολιτικούς στοχαστές και γιατί;

45. Κρίνετε την αθηναϊκή δημοκρατία από τη σκοπιά της κάθε πολιτικής θεωρίας. Δημοκρατία:

α) Η εξέλιξη των πολιτικών συστημάτων προς τη δημοκρατία από την εποχή του Ομήρου,

β) Τα βασικά χαρακτηριστικά της (αθηναϊκής) δημοκρατίας (συμμετοχή και δικαιώματα πολιτών, εκλογή στα δημόσια αξιώματα, δημόσιος έλεγχος της εξουσίας, φορολογία κτλ. –βλ. επίσης Παράλληλο Κείμενο 23, Σακελλαρίου, σ. 11-14)

γ) Η κριτική των πολιτικών στοχαστών στο δημοκρατικό πολίτευμα και οι προτάσεις τους σχετικά.

46. Κάνετε ένα κατάλογο των κύριων πολιτικών καθηκόντων ενός Αθηναίου πολίτη.

47. Ποιες ήταν οι κύριες κοινωνικές τάξεις στην αρχαία ελληνική κοινωνία και ποια τα δικαιώματά τους;

48. Ποιες ήταν οι τάξεις των Αθηναίων πολιτών και ποιος ο στρατιωτικός ρόλος της κάθε μιας από αυτές;

49. Εξηγείστε τι ήταν η λειτουργία δίνοντας τα κατάλληλα παραδείγματα.

50. Τι σημαίνουν οι “αξίες συνεργασίας” των αρχαίων Ελλήνων; 38

51. Ποια ήταν η γνώμη των αρχαίων Ελλήνων για τη χειρωνακτική μισθωτή εργασία;

52. Ποια ήταν η πιο σεβαστή πηγή πλούτου στην αρχαία ελληνική κοινωνία;

53. Ποια ήταν η θέση των γυναικών στη κλασική Αθήνα;

54. Γιατί οι αρχαίες Σπαρτιάτισσες έλεγαν στους άνδρες που έφευγαν στο πόλεμο “Ή ταν ή επί τας”;

55. Εξηγείστε γιατί η κληρονομιά ήταν τόσο σημαντική για τους αρχαίους Έλληνες.

56. Ο αθλητισμός και η δραματική τέχνη στον αρχαίο ελληνικό κόσμο ανήκαν στη θρησκευτική ή στη πολιτιστική σφαίρα και γιατί; /Γιατί οι αρχαίοι Έλληνες έδιναν τόσο μεγάλη έμφαση στις γιορτές, τις πομπές, τους αγώνες κτλ.;

57. Ποιοι είναι οι τρόποι με τους οποίους η αρχαία ελληνική θρησκεία μπορούσε να είναι προσωπική και πνευματική;

58. Τι ρόλο έπαιζαν οι μυστηριακές λατρείες στην αρχαία ελληνική θρησκεία;

59. Τι προσέφεραν οι θυσίες στην αρχαία Ελλάδα;

60. Τι φανερώνει ο τρόπος χρήσης του αρχαίου ελληνικού ναού για τις προτεραιότητες ή για τον χαρακτήρα της αρχαίας ελληνικής θρησκείας;

61. Σε τι διέφερε η αρχαία ελληνική θρησκεία από τον χριστιανισμό;

39

62. Τι ενδείξεις έχουμε για το ότι οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν στους θεούς τους;

63. Να περιγράψετε πώς εκφράζονταν η εκτελεστική, η συμβουλευτική και η ανώτατη εξουσία στα πολιτεύματα της μοναρχίας, του κράτους των οπλιτών και της δημοκρατίας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.

(Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 80-86): Μοναρχία:

Εκτελεστική εξουσία: βασιλεύς, Συμβουλευτική εξουσία: Συμβούλιο Γερόντων. Ανώτατη εξουσία: δήμος (λαός).

(Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 81] Κράτος οπλιτών/Σπάρτη:

Εκτελεστική εξουσία: 2 βασιλείς, 5 Έφοροι, Συμβουλευτική εξουσία: Συμβούλιο 30 Γερόντων, Ανώτατη εξουσία: Δάμος/Απέλλα.

(Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 82-83] Δημοκρατία:

Εκτελεστική εξουσία: Άρχοντες, Συμβουλευτική εξουσία: Βουλή, Ανώτατη εξουσία: Εκκλησία του Δήμου

(Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 84-86]

64. Να εκθέσετε τις θεωρίες των διαφόρων φιλοσόφων ή φιλοσοφικών ρευμάτων περί ευδαιμονίας:

α) κατά την ανθρωποκεντρική περίοδο της ελληνικής φιλοσοφίας και β) κατά την ατομικιστική περίοδο της ελληνικής φιλοσοφίας.

65. Αναφερθείτε στη σχέση της αρχαιοελληνικής παράδοσης με το κράτος και την εκκλησία στο Βυζάντιο.

66. Περιγράψτε τη σχέση Κράτους-Εκκλησίας στο Βυζάντιο.

67. Κύριες περίοδοι της βυζαντινής υμνογραφίας και κύρια χαρακτηριστικά τους.

40

68. Ποια είναι η προέλευση των όρων “Βυζάντιο” και “Ρωμιοί”;

69. Πότε το ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας απέβαλε τη λατινική γλώσσα και υιοθέτησε την ελληνική;

70. Ποια ήταν η έκταση της (Ανατολικής και Δυτικής) Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πριν την κατάλυση της Δυτικής από γερμανικά φύλα το 476;

71. Ποιος επανάκτησε τα απολεσθέντα εδάφη της αυτοκρατορίας μετά το 476;

72. Ποια εδάφη της βυζαντινής αυτοκρατορίας χάνονται μεταξύ 632 και 732, και ποιοι τα κατακτούν;

73. Πού αποδίδεται η επιτυχία των Αράβων;

74. Ποιος είναι ο νέος προσανατολισμός της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τις αρχές του 8ου αιώνα;

75. Μετά από τον 6ο αιώνα (Ιουστινιανός) ποια είναι η επόμενη περίοδος μεγαλείου του Βυζαντίου;

76. Μέχρι υπάρχει βυζαντινή παρουσία στη Ν. Ιταλία και Σικελία;

77. Σε ποιους παράγοντες οφείλονταν η σταδιακή πτώση και συρρίκνωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά το τέλος της Μακεδονικής δυναστείας;

78. Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Δυτικούς της Δ΄ Σταυροφορίας ήταν ένα ‘κομβικής σημασίας γεγονός’. Τι απομένει από τη βυζαντινή αυτοκρατορία μετά το 1204;

79. Τι ήταν το βυζαντινό πολίτευμα;

41

80. Περιγράψτε τη σχέση κράτους-εκκλησίας στο Βυζάντιο.

81. Ποιες ήταν οι κοινωνικές τάξεις στο Βυζάντιο;

82. Υπήρχε φορολογία των πολιτών στο Βυζάντιο;

83. Ποια ήταν η οικονομία του Βυζαντίου;

84. Ποιοι νέμονταν τη γη στο Βυζάντιο;

85. Υπήρχε φεουδαρχία στο Βυζάντιο;

86. Πότε και πού εμφανίστηκε ο Χριστιανισμός;

87. Ποιες είναι οι κύριες περίοδοι του Χριστιανισμού;

88. Πού οφείλεται η μεγάλη απήχηση και διάδοση του χριστιανισμού;

89. Πού ιδρύθηκε η πρώτη χριστιανική κοινότητα;

90. Ποιο μέσο χρησιμοποίησε κατά την πρώτη περίοδό του ο χριστιανισμός για να καταπολεμήσει τις άλλες θρησκείες;

91. Ποιες ήταν οι σχολές θεολογικής σκέψης κατά την πρώτη περίοδο του χριστιανισμού;

92. Γιατί διώκονταν οι πρώτοι χριστιανοί, αφού η Ρώμη έδειξε γενικά ανοχή στις ανατολικές θρησκείες, μέχρι τον Διοκλητιανό;

93. Ποια είναι η πηγή των γνώσεών μας για τα μαρτύρια των χριστιανών;

42

94. Πώς τέθηκαν οι βάσεις του χριστιανικού ορθόδοξου δόγματος;

95. Ποιες είναι οι κύριες αιρέσεις που καταπολέμησαν οι Οικουμενικές Σύνοδοι;

96. Με ποια μορφή υπάρχει ο μονοφυσιτισμός σήμερα;

97. Ποιοι διαφώνησαν με την ύπαρξη ιεραρχίας στην εκκλησία τον 9ο αιώνα;

98. Ο χριστιανισμός επικράτησε με ειρηνικά ή με μη ειρηνικά μέσα; ή και με τα δύο;

99. Η ενοποίηση της χριστιανικής εκκλησίας (και του βυζαντινού κράτους) ήταν εύκολη ή δύσκολη υπόθεση και γιατί;

100. Τι είδους περιοχές εκχριστιανίστηκαν πολύ αργά;

101. Τι σημαίνει ο όρος “παγανιστής”;

102. Γιατί υπερίσχυσε το τριαδικό δόγμα (Αγία Τριάδα = Πατήρ+Υιός+Άγιο Πνεύμα), από το οποίο προέκυψε το ορθόδοξο δόγμα;

103. Πότε αποκόπηκε η Μέση Ανατολή (Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυπτος) από το Βυζάντιο και γιατί;

104. Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες αποστασιοποιήσεις από τον κορμό της ορθόδοξης εκκλησίας, που κατέληξαν σε απώλεια σημαντικών εδαφών της αυτοκρατορίας;

105. Είναι σύμπτωση ότι τα δύο σχίσματα των Εκκλησιών (867 και 1054) εμπίπτουν στην περίοδο μεγαλείου του Βυζαντίου, δηλαδή την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας (867- 1056);

43

106. Γιατί, αν επισκεφτούμε τη Ραβέννα στη Β. Ιταλία θα συναντήσουμε εκκλησίες του 6ου αιώνα, που δεν διαφέρουν σε τίποτε από τις ορθόδοξες;

107. Ποιος ήταν ο πραγματικός στόχος των Σταυροφοριών και των προσπαθειών της Δύσης για την Ένωση των Εκκλησιών;

108. Πώς δικαιολόγησαν οι Δυτικοί την κατάληψη της Πόλης το 1204;

109. Ποιες ήταν οι τρεις προσπάθειες Ένωσης των Εκκλησιών (13ο-15ο αι.) και τι σήμαιναν για τον βυζαντινό λαό και την εκκλησία;

110. Πώς αντιμετώπισαν οι βυζαντινοί αυτοκράτορες την Ένωση των Εκκλησιών;

111. Τι χαρακτήρα είχε το χάσμα Ανατολής-Δύσης;

112. Τι ήταν ο μυστικισμός ή η μυστικιστική θεολογία και τι ο σχολαστικισμός ή η σχολαστική θεολογία; Ποιοι ήταν οι εκπρόσωποί τους;

113. Τι ήταν ο ησυχασμός και ποιο ήταν το αντίθετό του ρεύμα;

114. Σε τι αντιτίθενται ο αρχαϊσμός και ο αττικισμός και σε τι αποσκοπούν;

115. Πότε αντικαθίσταται οριστικά η λατινική από την ελληνική γλώσσα στο Βυζάντιο;

116. Γιατί τελικά η ελληνική γλώσσα εκτόπισε τη λατινική στην ανατολική ρωμαϊκή ή βυζαντινή αυτοκρατορία;

117. Πώς ονομάζεται η ελληνική βυζαντινή γλώσσα;

44

118. Πόσες μορφές ελληνικής γλώσσας χρησιμοποιούνται στο Βυζάντιο και ποιες;

119. Από πότε μπορούμε να αναγνωρίσουμε τη νέα ελληνική, καθομιλουμένη γλώσσα;

120. Ποιες ήταν οι τρεις βαθμίδες εκπαίδευσης στο Βυζάντιο;

121. Τι ήταν η ‘τετρακτύς’;

122. Τι ήταν η ‘εγκύκλιος παιδεία;’

123. Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο ήταν ιδιωτική ή δημόσια;

124. Από πότε χρονολογείται η πρώτη εκδήλωση φιλολογικού ενδιαφέροντος στο Βυζάντιο;

125. Τι ήταν τα ειλητάρια και τι οι κώδικες;

126. Τι ήταν το Πανδιδακτήριο;

127. Πώς αντιμετώπιζαν τα αρχαία ελληνικά κείμενα στο Βυζάντιο και πώς τα χρησιμοποιούσαν;

128. Γιατί η ρητορική ήταν τόσο σημαντική στο Βυζάντιο;

129. Ποια ήταν τα δύο μεγάλα πλήγματα στη βυζαντινή εκπαίδευση;

130. Πότε αντικαθίσταται η μεγαλογράμματη από τη μικρογράμματη γραφή;

45

131. Ποιες ήταν οι θετικές συνέπειες της υιοθέτησης της μικρογράμματης γραφής;

132. Ποιες ήταν οι κύριες προσωπικότητες που ευνόησαν την αναβίωση των φιλολογικών σπουδών τον 9ο-10ο αιώνα;

133. Ποια είναι τα γνωστότερα εργαστήρια αντιγραφής παλαιών κειμένων;

134. Ποιος έγραψε τη “Μυριόβιβλο”;

135. Τι ήταν η Παλατινή Ανθολογία και ποιος την επιμελήθηκε;

136. Ποιοι ήταν οι λόγιοι που συνέδραμαν στις φιλολογικές σπουδές κατά τον 12ο-14ο αι.;

137. Ποιοι ήταν οι τρεις λόγιοι που προσπάθησαν να εμβαθύνουν με φιλοσοφικές αναλύσεις στα αρχαία ελληνικά κείμενα κατά τον 11ο αιώνα και ποια ήταν η τύχη τους;

138. Σε τι αποσκοπούσε η ενίσχυση των μοναστηριών, όπως του Αγίου Όρους, ή η ίδρυση νέων, όπως της Πάτμου, το 1088, επί Αλεξίου Κομνηνού;

139. Ποιο ρόλο είχαν οι διδάσκαλοι του Ευαγγελίου, του Αποστόλου και του Ψαλτηρίου;

140. Ποιος ήταν ο τελευταίος σημαντικός φιλόσοφος του Βυζαντίου;

141. Ποιοι λόγιοι μεταφύτευσαν στη Δύση την αρχαιοελληνική παράδοση;

142. Ποιες είναι οι κύριες περίοδοι της βυζαντινής υμνογραφίας;

46

143. Ποιες είναι οι μορφές υμνογραφίας της κάθε περιόδου και ποια τα κύρια χαρακτηριστικά τους;

144. Πότε γράφτηκαν οι τελευταίοι βυζαντινοί ύμνοι;

145. Τι αποτέλεσμα είχε η απαγόρευση της εισαγωγής άλλων ύμνων στη λειτουργία;

146. Η βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική είναι μουσική ή φωνητική; Διαφέρει από τη δυτική και γιατί;

147. Η φωνητική εκκλησιαστική μουσική (ή ψαλτική τέχνη) διακρίνεται σε δύο είδη, ποια;

148. Τι εννοούμε με τον όρο “βυζαντινή σημειογραφία ή παρασημαντική” [ή “πνευματική” στη Δύση] και ποια είναι τα δύο κύρια είδη της;

149. Πού βασίστηκε η βυζαντινή σημειολογία;

150. Ποια ήταν η αρχαία ελληνική προσωδιακή σημειολογία και ποιος την επινόησε;

151. Ποια σημάδια δανείστηκαν οι Βυζαντινοί από την προσωδιακή σημειολογία;

152. Ποιους λαούς επηρέασε η βυζαντινή σημειογραφία και σε ποια περίοδό της;

153. Τι είδους κτίρια χρησιμοποιούσαν οι χριστιανοί αρχικά, ως τον 4ο αιώνα, για τις συγκεντρώσεις τους;

154. Από πότε διαμορφώνονται οι πρώτες χριστιανικές βασιλικές;

47

155. Ποια είναι η καταγωγή της βυζαντινής βασιλικής;

156. Από ποια εποχή θεωρούμε ότι αρχίζει ουσιαστικά η βυζαντινή αρχιτεκτονική και γιατί;

157. Πότε συνέβη το “σχίσμα” Ανατολής-Δύσης στην αρχιτεκτονική;

158. Ποιες είναι οι κύριες περίοδοι και ποια τα χαρακτηριστικά της βυζαντινής αρχιτεκτονικής;

159. Ποιες είναι οι κύριες περίοδοι και ποια τα χαρακτηριστικά της βυζαντινής ζωγραφικής;

48

Θέμα σωστού ή λάθους

Η χώρα σήμαινε όλη την έκταση μιας αρχαίας ελληνικής πόλης-κράτους, συμπεριλαμβανομένου και του άστεως.

ΣΩΣΤΟ

ΛΑΘΟΣ

Η κύρια οικονομική δραστηριότητα τόσο στην αρχαία Ελλάδα όσο και στο Βυζάντιο ήταν η γεωργία.

ΣΩΣΤΟ

ΛΑΘΟΣ Τα Ελευσίνια Μυστήρια είχαν

έναν καθαρά τοπικό χαρακτήρα και συνιστούσαν ένα απλό κίνημα, το οποίο υποστηριζόταν από μια θρησκευτική ομάδα οπαδών.

ΣΩΣΤΟ

ΛΑΘΟΣ

Η πιο ριζοσπαστική μορφή της αθηναϊκής δημοκρατίας συνέπεσε με το απόγειο της ναυτικής δύναμης των Αθηνών.

ΣΩΣΤΟ

ΛΑΘΟΣ

Το θέατρο είναι ένας τομέας της λογοτεχνίας που ανέπτυξαν ιδιαίτερα οι αρχαίοι Έλληνες και που παραμελήθηκε εντελώς από τους Βυζαντινούς.

ΣΩΣΤΟ

ΛΑΘΟΣ

Οι μεθοδολογικές αρχές του Πλάτωνος και του Αριστοτέλη για την επιστημονική έρευνα αποτελούν το σημαντικότερο κληροδότημα των αρχαίων Ελλήνων στην μετέπειτα επιστήμη.

ΣΩΣΤΟ

ΛΑΘΟΣ

Το 1082 η βυζαντινή

49

εκπαίδευση περιήλθε στον άμεσο έλεγχο του Πατριαρχείου.

ΣΩΣΤΟ

ΛΑΘΟΣ Η αρχαία Ελλάδα του 7ου

αιώνα π.Χ. ήταν οργανωμένη εξ ολοκλήρου σε πόλεις-κράτη.

ΣΩΣΤΟ

ΛΑΘΟΣ

50

ΘΈΜΑ ΠΟΛΛΑΠΛΏΝ ΕΠΙΛΟΓΏΝ1. Ο αρχαίος ελληνικός οίκος περιλάμβανε

1. την “βιολογική” οικογένεια2. όλους τους συγγενείς που ζούσαν στην ίδια κατοικία3. όλα τα περιουσιακά στοιχεία της οικογένειας4. όλες τις λατρείες της οικογένειας, τους προγόνους και τους

τάφους τους5. όλα τα παραπάνω μαζί

(Η σωστή επιλογή είναι η τελευταία –πβ. ΕΛΠ10/Β, σ. 42)

2. Ο θεσμός της επικλήρου στην αρχαία Ελλάδα αποσκοπούσε1. στη κοινωνική και οικονομική αποκατάσταση μιας ορφανής κόρης2. την οικονομική αποκατάσταση του πλησιέστερου συγγενή της3. στην ενδογαμία4. στην εξασφάλιση της συνέχειας του οίκου

(Η σωστή επιλογή είναι η τελευταία –πβ. ΕΛΠ10/Β, σ. 43)

3. Ένας Αθηναίος πολίτης της κλασικής εποχής μπορούσε να συμμετέχει

1. στην Εκκλησία του Δήμου2. στη Βουλή των Πεντακοσίων3. στα ορκωτά δικαστήρια4. στις περισσότερες από τις δημόσιες αρχές5. σε όλα τα παραπάνω

(Η σωστή επιλογή είναι η τελευταία –πβ. ΕΛΠ10/Β, σ. 85-86)

4. Η αγορά ήταν:1. το εμπορικό κέντρο της αρχαίας ελληνικής πόλης-κράτους2. το πολιτικό και διοικητικό κέντρο της αρχαίας ελληνικής πόλης-

κράτους3. το κοινωνικό κέντρο της αρχαίας ελληνικής πόλης-κράτους4. όλα τα παραπάνω μαζί

(Η σωστή επιλογή είναι η τελευταία –πβ. ΕΛΠ10/Β, σ. 200)

51

ΘΕΜΑ ΟΡΙΣΜΩΝ

1. Να δώσετε το περιεχόμενο των ακόλουθων εννοιών, που αποτέλεσαν αντικείμενο της μελέτης σας:

1.1 Μεταφυσική ερμηνεία του κόσμου, Επιστημονική ερμηνεία του κόσμου (αρχαία ελληνική φιλοσοφία).

1.2 Κύριες περίοδοι, και διαδοχικά κέντρα και αντικείμενα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας Μηχανές Αρχιμήδους-Κτησίβιου-Ήρωνος.

1.3 Μηχανές Αρχιμήδους-Κτησίβιου-Ήρωνος.1.4 Επαγωγικός συλλογισμός Σωκράτη—Αξιωματικός

παραγωγικός συλλογισμός Αριστοτέλη.1.5 Θεωρία της μεσότητας του Αριστοτέλη.1.6 Θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνος.

ΑΠΑΝΤΗΣΗ1.1 Η μεταφυσική ερμηνεία του κόσμου είναι η ερμηνεία που πρότειναν οι

Προσωκρατικοί φιλόσοφοι. Σε αντίθεση με την υπερφυσική ερμηνεία του κόσμου που επικρατούσε μέχρι τότε και που βασιζόταν σε θρησκευτικές/μυθολογικές ή μαγικές δοξασίες, η μεταφυσική ερμηνεία στηριζόταν αποκλειστικά στη λογική και χρησιμοποιούσε καθαρά φυσικούς όρους. (Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 112)Η επιστημονική ερμηνεία του κόσμου είναι η ερμηνεία που πρότεινε ο Αριστοτέλης. Σε αντίθεση με την μεταφυσική ερμηνεία του κόσμου, που ήταν καθαρά υποθετική, η επιστημονική ερμηνεία του κόσμου βασιζόταν στην προσεκτική έρευνα και την απόδειξη. (Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 118, 130).

1.2 Κύριες περίοδοι της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας: Κοσμολογική περίοδος (585-μέσα 5ου αι. π.Χ.) Ανθρωποκεντρική περίοδος (μέσα 5ου αι.-322 π.Χ.) Ατομικιστική περίοδος (322 π.Χ.-529 μ.Χ.)

Διαδοχικά κέντρα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας: Κοσμολογική περίοδος: Ιωνία, Νότια Ιταλία και Σικελία [σ.

110] Ανθρωποκεντρική περίοδος: Αθήνα [σ. 113]

52

Ατομικιστική περίοδος: Αλεξάνδρεια [σ. 123]Διαδοχικά αντικείμενα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας:

Κοσμολογική περίοδος: η ερμηνεία της φύσης και της γένεσης του κόσμου [σ. 110]

Ανθρωποκεντρική περίοδος: ο άνθρωπος και το νόημα της ύπαρξής του [σ. 113]

Ατομικιστική περίοδος: τα ηθικά προβλήματα του ατόμου [σ. 122].

[Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 110-123]1.3 [Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 138-139]1.4 Επαγωγικός συλλογισμός Σωκράτη, με στόχο την εξαγωγή ενός

ορισμού:[Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 115]Αξιωματικός παραγωγικός συλλογισμός Αριστοτέλη, με στόχο την απόδειξη μιας υπόθεσης[Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 119, 130, 132, 146]

1.5 [Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 121]1.6 [Εγχειρίδιο, Β΄τόμος, σ. 116-117]

53