ERZURUM iSPiRLi

KADIZADE MEHMED ARiF EFENDi ve

ÖMER EFENDi SEMPOZYUMU

(2-4 MAYIS 2014 ERZURUM)

----------------~~· --------------

-TEBLiGLER-

EDiTÖR

PROF. DR. ÖMER KARA

ERZURUM - 2014

Ömer Efendi'nin Mübeyyinü'l-Lübub ve Aksamü'l-Kelime Adlı Risaleleri ve Edisyon

Kritikleri Okt. Mesut Yİ GİT

Muş Alpaslan Üniversitesi İslam.i İlimler Fakültesi

--------------~--------------Giriş

İslam tarihinin ilk dönemlerinde "nahiv" kelim~i bugün kullandığımız anlamıy­la sarf (morfoloji)' ı ve nahv {sentaks)'i içine alan, geniş manasıyla "gramer" karşılığı

olarak kullanılıyordu. Ancak Hicri III. yüzyılda morfoloji, sarf adıyla hemen hemen ayrı bir ihtisas sahası haline geldi. ·

Nahiv ilminin Ilieri I. ason ikinci yansında kurulduğu ve bu ilmin kurucusu­nun ise Ebü'l-Esved ed-D ueli (v.69/688-89) olduğu kabul edilrnektedir.1 Bütünü ile

Arap filolojisinin kuruluşu ve bu arada gramer ve lügat çalışmalarını ise dört döneme ayırabiliriz.

a) Kuruluş ve oluşum aşaması. (Basra'da)

b) Büyüme ve gelişme aşaması. (Basra ve Kufe)

c) Tamamlanma ve olgunluk aşaması. (Basra ve Kufe'de)

d) Tercih ve Tasnif dönemi. (Bağdat, Endülüs, Mısır ve Şam'da)2

Müslüman olan diğer milletler gibi Tti.rkler de Müslüman olur olmaz yeni dinle­

rini daha iyi anlamak ve İsla.mi ilimlerde sağlam bilgi sahibi olmak için alimlerin ders

halkalannda bulunmuşlar, daha sonra kendi medreselerini kurmuşlardır. Bu medre­

selerde gerek Arap dili gerekse diğer ilim dallarında pek çok ilim adamı yetiştirmiş ve

günümüzde bile Arapça ile ilgilenenlerin sıklıkla müracaat ettikleri Arap dili ile ilgili

birçok eser kaleme alrnışlardır.3

1 Çörtü, Mustafa Meral,Arap;a Dilhilgüi S aif, İstanbu1.~012~_s. 23.

2 Ergin, Mehmet Cevat, "Arap Nahvinin Do~u," Dicle Onivmite.si ilahiyat Fakiilte.si Dergisi, Di­yarbakır, 2005, I. 135.

3 Öncü, Mustafa, "Fetbu'l Esrar ji Kitabi'! izhar" adlı eserin eclisyon kritiği, Marmara Ü. S.B. Enst. (yayınlarunanu~ y.lisans tezi) Istanbul, 2009.

596j ÖMER EFENDI'NIN MÜBEYYINO'L·LÜBUB VE AKSAM0'L· KELIMEADLI RISALELERI...j OKT. MESUTYIGIT

Böylece asırlarca süregelen ve nice şaheserler ortaya çıkaran bir gelenek oluş­muştur. Bu geleneğin temsilcileri Selçuklu'da da Osmanlı'da da varlığını güçlü bir şekilde devam ettirmiştir. İşte Osmanlr'run gerileme döneminde bu salıada varlık göstermiş son dönem alimlerinden birisi de, bir dönem İstanbul'da ders-i immlık ya­nında Üsküdar naipliği görevinde de bulunan ve çok yönlü bir alim olan İspirli Ömer Efendi'd.ir. Kendisinin de işaret ettiği gibi söz konusu eserlerini, El-Mufossal, E;-Şa­fiye, El-Lubdb, Maksud, Merfıhu'l-Ervfıh, Tasrijü'l-İzzi gibi birçok kaynak eserden derleme yaparak hazırlamıştır. Bu çalışmamızda İspirli Ömer Efendi'nin Mübeyyi­nü'l-Lübub ve Temeyyuzu'l-Aksami'l-Mü;takhıti. adlı iki risalesi tanıtılacak daha sonra tahkikli metinleri sunulacaktrr.

1. Raciye'l-Maksud Mübeyyinü'l-Lübub

a. EserinAdı ve Müellife Nisbeti

Eserin girişinde müellif kendi ismini Ömer Bin Ali el-İspiri olarak kaydeder. İspirli Ömer Efendi risalenin mukaddimesinde bu eseri seeili bir ifadeyle, Raci­ye'l-Mak.sud Mübeyyinü'i-Lübub olarak isimlendirdiğini zikretmekted.ir. İspirli Ömer Efendi risalenin 4. vara.kının 1. sayfasında taliplere, mehmuz, muzaaf ve mu'tel fiil­lerle ilgili bazı hususlan (i'lal, ibdal ve · idğam) açıklamak istediğini yazmıştır. rusa­lenin 20. varakının 2. sayfası ile 21. varakının 1. sayfasında devamla h. 1144 yılında

"' Erzurum'da yazma işini tamamladığını, 21. varakının 1. sayfasında h. 1148 yılında İstanbul'da tashih ettiğini açıklamaktadır.

b. Eserin Muhtevası

Müellif mukaddimeyi, besmele, harodele ve salvele ile başlattıktan sonra adını, eseri kaleme alış nedenini ve kaynaklarını seeili bir ifade ile anlatır.

Risale 3 kısırndan oluşmaktadır.

Birinci kısım: Birinci kısımda, mehrnuz flilde i'lal, konuları ele alınmıştır. Hem­zenin talıfife uğramasındaki etkenin, harlin boğazın en dip yerinden çıktığı ve eğe~ kelimenin başında değilse, harfi çıkarmada zorluk çekildiği belirtilerek talıfif yapıla­cak yerler ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Ayrıca bu kısmın sonuna mehmuz'un hangi bablardan geldiği, salıih mi mu tel mi olduğu 12 madde de örneklerle açıklanmıştır.

İkinci kısım: İkinci kısımda, muzaaf fiilin sülasi yapısının 4 kısım olduğu belirt­tikten sonra ayrıntılı bir şekilde idğam kurallan sıralanmıştır. İdğam, "vacib, caiz ve mürnteni" olarak zikredildikten sonra "meharic-i huruf" teferruatlı bir biçimde ince­lenmiştir. Müellif bu bölüm ün sonunda bazı insanların mehanci huruf noktasında ilgisizlik ve ihmallerine dikkat çeker.

Üçüncü kısım: Üçüncü kısımda, mehmuz dışındaki i'lal'e uğrayan ve içinde

ERZURUM ISPIRLl KAD!zADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZVUMU 1597

"elif", "vav" ve "ya"dan illet harfi bulunanlar ele alındıktan sonra, eserini nerede telif

ettiğini yazan müellif, tavsiye ve dua ile sözünü bitirir.

c. Eserin Tavsifi

Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi 465 nurnarada kayıtlı olan eser 21 varak olup bulunabilen tek nüshadır. Satır sayısı 11 olup metnin üstünde, yanında ve altında şerh ve haşiyelere yer verilmiştir. İlk 4 varaksadece l'er sayfalık diğerleri ise 2'şer sayfalıktır. Yine ilk 5 varakın her 2 sayfasında da metnindeki ibare­lere tahsis edilmiş haşiye yer alırken 6. varakın sadece bir sayfasında haşiyeye· kısmen

yer verilmiştir.

Risaleyi mukaddimede, müellifin isminden eseri kaleme alış tarihine kadar ifade tarzını takip ettiğimizde h em risalenin hem de himişteki şerh ve haşiyelerin İspirli Ömer Efendi'nin hattıyla yazıldığı anlaşılmaktadır. Osmanlı M~ellifleri'nde Ömer Efendi'nin bir kısım eseri zikredildikten sonra "hattı destiyle muharre?4 ifadesi söy­lediklerimizi teyit etmektedir. Başka bir kanıt da, metnin özensiz ve müsvedde kabi-· linden kaleme alınmış gö.rüntüsüdür.5 Metinde nesih yazı stili kullanılmıştır. Metin yazısı genel itibariyle net olup yer yer mürekkebinde dağılmalar olduğundan bazı ke­limelerde kısmi bozukluklar meydana gelmiştir. Başiyedeki yazı ise, çok sık yazılmış olup mürekkebinde rutubetten kaynaklı dağılma nedeniyle az da olsa bazı bölümleri okunarnamaktadır.

Risalenin metinleri, içi yeşil renkli çerçevelerle kaplı sayfalara yazılmıştır. Bes­melenin üstünde iki tara:finda tezhip yer alan içi boş bir dikdörtgenin az aralıkla üzerinde kubbe şeklinde rengarenk çiçek motifleriyle süslenmiş zemini yeşil bir figür . bulunmaktadır. Metinde konu başlıkları, vurgulanmak istenilen kelimeler ve haşiye­lerdeki ".U _,s.., ibareleri kırmızıya boyanmıştır.

Risalenin mukaddimesinde müellif, bu eseri hazırlarken açık bir şekilde, El-Mu­fassal,6 E;-Şafiye/ El-Lubab,8 gibi kaynakların ismini vererek istifade ettiği eserleri zikretmiştir. Bu eserlerle karşılaştırma yaptığımızda gerçekten de büyük ölçüde sıra-

4 Bursalı Mehmed Tahir b. Rıf'at, Osmanlı Müellijleri, İstanbul1333-1342, s. 369.

5 Ömer Efendi hakkında birçok araştımıası bulurıan Prof. Dr. Ömer Kara, müellifin "Risale-i Ham­diyye" adlı eserinin incelemesinde aynı gerekçelerle hattın müellife aidiyetini belirtir. Bkz. Kara, Ömer, "Ömer b. Ali el-İspiri: Hayatı, Eserleri ve Bir Risalesinin Tanıtımı", Türk-lslôm Dü;ünce Tarihinde Erzurom Sempqzyumu,Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Erzurum 2008, C I , s225

6 Bkz. İbn Yaiş, Şerh el-Mıifossal, tahk. Ezher komisyon, nşr. İdaretu't Tabaati'l Munire, Mısır c. 9, s. 107 c. 10, s. 7-123.

7 Bkz. Er-Rıda, Şerh eş- Şaftye İbn Hacib, tahk. Muhammed Nur Hüseyin-Muhammed Zakraf-Mu­hammed Muhyiddin Abdulhamid, nşr. Daru'l kutubu'l ilmiye, Beyrut 1982, c. 3, s. 30-293.

8 Bkz. El-Ukbeıi, el-Lubab, tah. Gazi Muhtar Tulaymat, nşr. Daru'l fikr, Şam 1995, c.2 s. 443-483.

5981 ÖMER EFENDI'NIN MÜBEYYINÜ'l·LÜBUB VE AKSAMÜ'l·KELIME ADLI RISALELERI...i OKT. MESUT YI GIT

sıyla bu üç eserden faydalanıldığı görülmektedir. Bunlara ek olarak yine haşiyede de işaret edildiği gibi Makf1fd/ Tasrifit'l İzzi10 MeriihU'l Erviih, 11 eserlerinden de istifa­de ettiği, bilhassa "meharicu'l-hurU.f" dışındaki bölümleri hemen hemen bu eserlerle aynı tarzda verdiği anlaşılmaktadır. Ayrıca eserin metninde ismi zikredilmerniş olsa da MeriihU'l-Erviih'ın Dinkozu ( ö.87 4/1469) ve İbn Kemal Paşa'ya13 ( ö. 940/1534) ait şerhlerden de istifade edildiği anlaşılmaktadır.14

2. Temeyyuzu~l-Aksami'l-Müştakkati

a. Eserin Adı ve Müellife Nispeti

Eserin girişinde müellif kendi ismini Ömer Bin Ali el-İspiri olarak kaydeder. Müellifımiz risalesine verdiği adı yazmamasına karşın risalenin adının, "Temeyyuzu'l Aksami'l-Muştakkati" olabileceğini müellifin şu ifadesinden çıkarabiliriz."~ ı:,;IS. W

rU~I ~ 4.,ı!\.9:i..!ıl ~ müştak kelimenin bilinmesi kısımlarının bilinmesiyle olabilece­ğine göre, bunları özede açıklamak istedim."15

Risalenin 5. varakının 2. sayfasında hicri 1147 yılında Erzurum'da yazma işini tamarnladığıru, yine aynı sayfada hicri p48 yılında İstanbul'da tashih ettiğini açık­lamaktadır.

b. Eserin Muhtevası

Müellif mukaddimeyi yine seeili bir ifade ile besmele, harodele ve salvele ile başlattıktan sonra eseri kaleme alış nedenini izah eder.

Mukaddimesinde "isim, fill ve harf'in sözlük ve terim anlamları açıklandıktan

9 Bkz." Mecmuatu's saır M aksu d, nşr. Şifa yayın evi; İstanbu12012, s. 207-199.

10 Bkz. İzzuddin Ez-Zencani ,"Mecmuatu's saif" İzzi, age, s.143-169.

ll Bkz. Bedruddin el-Ayni, Melahu'l Elvah fi Şerhi Merahi'l Ervah, tahk. Abdussettar Cevad, nşr. El-Mevrid, Irak 1975, S. 80-ll5.

12 "Fatih devri alimlerind_7n ve Bursanın tanınmış müderrislerinden olaıi. Dinkoz, müderrisliği ve · eserleri ile iz buakmıştir.Merah üzerine yaptığı şerhi medrese öğrencileri arasında ün.yapmıştıt". ·-· Bkz. YALAR, Mehmet, "XV. Yüzyıl Bursa Alimleri ve Arap Diliiie Katkıları •, Uludağ Oniversitesi İlahiyat Fakiiltesi, Bursa 2002, Cilt: ll, Sayı: 2, s.105-106.

13 "Osmanlı Şeyhülislamı ve tarihçisi. Asıl ismi Şe m seddin Ahmed' dir. D ed esi KemaJ. Paşaya nisbetle «İbn-i Kemah veya «Kemal Paşazade>> diye tanınmıştır." Bkz. Turan, Şerafettin, "Kemalpaşazade" Dia, Ankara, 2002, cilt 25, s. 238-240. "Yalnız Türklerin değil bütün İslam aleminin iftihar ettiği mümtaz ve muhakkik alimlerden olup, şer'i meselelerle, hukuk, tarih ve edebiyattaki yüksek vuku­fiyle tanınmıştır."Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1988, cilt 2, s. 610

14 Bkz. Dinkoz ve İbn Kemal Paşa, Şerhan ala Merahi'l Ervah, n~r. Mustafa el-Babi el-Halebi ve çocuklan matbaası, Mısır 1959, s. 115-80.

15 Bkz. İspiri, Temeyyüzü'I-Aksami'I-Muştakkati, vr. 1, s.2.

ERzURUM ISPIRıJ KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMpOZVUMU 1 599

sonra keliı:İıenin kısımlanrun 4 tür olarak ele alınacağını bildirmektedir.

Birinci kısunda.,Aksam-ı Semaniye şöylece özedenıniştir; sülasi mücerred sal.iin, sülasi mücerred gayr-i salim, sülasi mezid fih salim, sülasi mezid fih gayr-i silim, ru­ha! mücerred salim, rubai mücerred gayr-i salim, ruha! mezid flh silim, ruha! mezid fih gayr-i silim. Bu şekliyle bina16 metninden faydalaruldığı aşikardır.

İkinci kısımda, Aksam-ı Seb'a; sahih, mehmuz, muda'af, misal, ecvef, nakıs, ve leflf özedenerek alınmıştır. Yine kaynak olarak "bina"17 metninden yararlanılmıştır.

Üçüncü kısımda, Emsile18 adlı meşhur eserden, Emsile-i Muhtelife 20 kısım ola­rak aktarılmıştır.

Dördüncü kısımda, "Basra ekolüne"19 göre kelimelerin Mastar'dan20 , "Kufe eko­

lüne" 21 göre ise mazi'den22 türetildiği aktanldıktan sonra yazıldığı tarih ve dua ile eser tamamlanmaktadır.

c. Eserin Tavsifi

Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi 465 nurnarada kayıtlı olan eser 5 varak olup bulunabilen tek nüshadır. Satır sayısı 11 olup metnin sadece 5. Va­rakırun 1. sayfasının yanmda haşiyeye yer verilmiştir.

Yine bu risale de birinci risalemizde geçen aynı karinelerle23 İspirli Ömer Efen­di'nin hattıyla yazıldığı anlaşılmaktadır.

Metinde nesih yazı stili kullanılmıştır. Metin yazısı oldukça nettir.

Risalenin metinleri, içi yeşil renkli çerçevelerle kaplı sayfalara yazılmıştır. Bes­melenin üstünde iki tarafinda tezhip yer alan içi boş bir dikdörtgenin az aralıkla üzerinde kubbe şeklinde rengarenk çiçek motifleriyle süslenmiş zemini yeşil bir figür

16 Bkz. "Mecmuotu~ sarf" Bina, o.g.e., s. 90-92.

17 Bkz. "Mecmuotuİ saıf" Bina, a.g.e., s. 92-98.

18 Bkz. "Mecmuotu's sarf• Emsil e, a.g.e., s. 8-10.

19 ll-N. (Vlll-X.) yüzyıllar arasında Basra'da yetişen ve Arapça'nın gramer kaidelerini tesbit etmeye çalışan dilcile.rle bunlann görüşlerini benimseyen alimiere verilen ad. Geniş bilgi için bkz. Kılıç, Hulusi, "Basriyyün",DM,İstanbul1992, V, 117.

20 Bkz.El-Ukberi,Mesaili-lHilaffinNahv, tahk.Muhammed Hayr El-Hulvani,Daru-ş ŞarkEl-A­

rabi, Beyrut 1992, cilt: 1, s. 75-80.

21 "KUfe dil mektebine mensup al.imlere verilen ad." Geniş bilgi için bkz. Kılıç, Hulusi, "KUfiyyun" D!A, Ankara 2002, XXVJ, 345.

22 İbnu'l Enbari, el-İnsaffi Mesaili'lHilaf, tahk. Cevdet MebrukMuhammed, nşr. El-hanci yayıne­vi, Kahire 2002, s.192-193.

23 Bkz. s.3

.J

600 ı ÖMER EFENDI'NIN M0BEYYIN0'L·L0BUB VE AKSAM0'L·KELIME ADLI RISALELERL ı OKT. MESUTYIGIT

bulunmaktadır. Metinde konu başlıklan, vurgulanmak istenilen kelimeler ve tarih

larmızıya boyaruruştı.r. "

Müellif eserini hazırlarken Emsileve Bina'nın yanı sıra haşiyede de işaret edildiği gibi Merdhu'I-Ervah adlı eserin şerbinden de istifade etmiştir. Son olarak yaptığımız okumalar neticesinde, her iki eseride gösteriyor ki müellifim.iz, ileri derecede beliğ ve Arap diline hakim bir al.imdir. İspirli Ömer Efendi hakkında pek çok araştırması bulunan Prof. Dr. Ömer Kara şöyle söylemektedir:

"İspiri'nin eserlerinden anlaşılacağı üzere, tarih,.ftkıh, keldm, mantık, tefiir, tasavvuf ve Arap dilinde behre.si olan ve bu konularda eser veren bir Osmanlı müderrisi ve alimi olduğu anlaşılmaktadır. Eserlerinden yola çıkarak İspiri'nin Osmanlı'nın gerilem.e dönemi bir Osmanlı alimi olarak, yukanda sözünü ettiğimiz sahalarda -kendisinin de bazı yaz­malannın başında ve sonunda beyan ettiği üzere- e.serlerini müptediler ve talebeler için kaleme almış orta seviyede bir alimdir. "'14

Kaynaklar

~r------------------------------------------------

Bedruddin el-Ayni, Melahu'l Elvah fi Şerhi Merahi'l Ervah, tah. Abdussettar cevad, nşr. el-Mevrid, Irak 1975 .

Çörtü, Mustafa Meral,ArapçaDilbilgisi: Sarf, İstanbul2012

Dinkoz ve İbn kemal paşa, Şerhan ala Merahi'l Ervah, , nşr. Mustafa el-babi el-halebi ve çocukları matbaası,Mısır 1959

Ergin, Mehmet Cevat, Arap Nahvinin Doğuşu, Dicle Ü niversite~i İlahiyat Fa­kilitesi Dergisi, Diyarbakır, 2005

Er-Rıda, Şerh eş- Şafiye İbn Hacih, tah. Muhammed Nur Hüse)'in-Muham­med zakraf-Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, nşr. Daru'l kutubu'l ilmiye, Bey­

rut 1982

El-Ukberi, el-Lubah, tah. Gazi MuhtarTulayhat, nşr. Daru'l fikr, Şam 1995.

~ El-Ukberi, Mes3.ilü'l Hilaf :fi'n-Nahv, tahk. Muhammed Hayr El-Hulvani, Daru-ş Şark El-Arabi, Beyrut 1992

İbn Ye'iş, Şerhu'l-Mufassal, tah. Ezher komisyon, nşr. İdaretu't tabaati'l muni­re,Mısır

24 Kara, Ömer, "Ömer b. Ali el-İ~piri: Hayatı, Eserleri ve Bir Risalesinin Tanıtımı", Türk-İslam Dü­plnce Tarihinde Erzurum Sempozyumu, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Erzurum 2008, c .I,s.217.

.ERZURUM ISPIRı.l KADlZADE MEHMED ARIF EFENDI ve ÖMER EFENDI SEMPOZYUMU 1601

İbnu'l-Enbari, el-İnsaf fi Mesalli'l-Hilaf, tah. Cevdet Mebruk Muhammed,

nşr. El-hanci Yayınevi, Kahire 2002

Kara, Ömer, "Ömer b. Ali el-İspiri: Hayatı, Eserleri ve Bir Risalesinin Tanıtı­mı", Türk-İslim Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu, Atatürk Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi, Erzurum 2008

Kılıç, Hulusi, "Basriyyôn" DİA, İstanbul, 1992, cilt 5

Kılıç, Hulusi, "Kôfiyyun" DİA, Ankara, 2002, cilt: 26

"Mecmuatu's sarf", Maksud, nşr. Şifa yayınevi, İstanbul2012.

"Mecmuatu's sarf", Emsile, nşr. Şifa yayınevi, İstanbul2012.

"Mecmuatu's sarf" Bina, İzzi nşr. Şifa yayınevi, İstanbul 2012.

"Mecmuatu's sarf" İzzi nşr. Şifa yayınevi, İstanbul2012.

Öncü, Mustafa, Fethu'l Esradi Kitabi' I izhar adlı eserin edisyon kôtiği, Mar­mara Ü. S.B. Enst. (yayınlanmamış y.lisans tezi) İstanbul, 2009.

Turan, Şerafettin, "Kemalpaşazade" DİA, Ankara, 2002, cilt 25

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, OsmanhTarihi,Ankara, 1988