Ο Ολλανδός χαράκτης M. C. Escher και το έργο του

2

Βιογραφία

Ο Maurits Cornelis Escher (1898-1972) είναι ένας από τους πιο φημισμένους γραφίστες του κόσμου. Εκατομμύρια άνθρωποι χαίρονται την τέχνη του σ’ όλον τον κόσμο, όπως φαίνεται από πολλούς ιστότοπους του Διαδίκτυου. Πιο πολύ δοξάστηκε από την καλούμενες αδύνατες κατασκευές, όπως το «Ανέβασμα και κατέβασμα», η «Σχετικότητα», τα μεταβατικά χαρακτικά όπως τα Μεταμόρφωση Ι, ΙΙ και ΙΙΙ, το «Ουρανός και νερό» και τα «Ερπετά». Αλλά έχει σχεδιάσει και θαυμαστά ρεαλιστικά έργα όταν ζούσε και ταξίδευε στην Ιταλία. Ο M.C. Escher σ’ όλη τη ζωή του έφτιαξε 448 λιθογραφίες, και ξυλογραφίες και πάνω από 2000 σχέδια και σκίτσα. Όμως και πολλοί προηγούμενοι καλλιτέχνες (ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Ντύρερ, ο Χόλμπαϊν) ο Έσερ ήταν αριστερόχειρας. Εκτός από το γραφιστικό του έργο, ο Έσερ διακόσμησε βιβλία, σχεδίασε χαλιά, γραμματόσημα και τοιχογραφίες. Γεννήθηκε στο Leeuwarden της Ολλανδίας και ήταν το τέταρτο και τελευταίο παιδί ενός πολιτικού μηχανικού. Φοίτησε σε γυμνάσιο στο Άρνεμ και μετά στη Σχολή Αρχιτεκτονικής και Διακοσμητικών Τεχνών του Χάαρλεμ. Μια βδομάδα μετά την εγγραφή του στη Σχολή πληροφόρησε τον πατέρα του ότι θα ακολουθούσε μάλλον το γραφιστικό τμήμα παρά το Αρχιτεκτονικό, αφού έδειξε σχέδιά του και χαρακτικά στον καθηγητή του Samuel Jessurun de Mesquita, και εκείνος τον ενθάρρυνε να ακολουθήσει γραφικές τέχνες. Μετά τη σχολή ταξίδεψε αρκετά στην Ιταλία, όπου γνώρισε τη σύζυγό του Τζέτα Ούμικερ, την οποία παντρεύτηκε το 1924. Εγκαταστάθηκαν στη Ρώμη όπου έζησαν μέχρι το 1935. Κατά τα 11 αυτά χρόνια ο Έσερ ταξίδεψε σε όλη την Ιταλία σχεδιάζοντας και σκιτσάροντας τα χαρακτικά έργα που θα συμπλήρωνε όταν επέστρεφε στο σπίτι. Πολλά από αυτά τα σχέδια θα τα χρησιμοποιούσε αργότερα σε άλλες λιθογραφίες ή ξυλογραφίες. Π.χ. το περίφημο έργο του «Καταρράκτης» προέρχεται από τη ιταλική του περίοδο, ή τα δέντρα που αντανακλώνται στην ξυλογραφία «Λιμνούλα» είναι τα ίδια δέντρα που έβαλε στην ξυλογραφία "Πινέτα του Κάλβι» το 1932.

Υδατόπτωση "Πινέτα του Κάλβι»

3

Ο M.C. Escher μαγεύτηκε από την κανονική διαίρεση του επιπέδου όταν πρωτοεπισκέφτηκε το μαυριτανικό φρούριο Αλάμπρα στη Γρανάδα της Ισπανίας το 1922. Όταν έμενε στην Ελβετία και κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, δούλεψε επίμονα επάνω στο χόμπυ του σχεδιάζοντας 62 από το σύνολο των 137 Σχεδίων Κανονικής Διαίρεσης, που έχει κάνει στη ζωή του. Επεξέτεινε το πάθος του για την Κανονική Διαίρεση του Επιπέδου χρησιμοποιώντας μερικά από τα σχέδιά του για να χαράξει σφαίρες από ξύλο οξιάς. Έπαιξε με την αρχιτεκτονική, την προοπτική και του «αδύνατους χώρους» Η τέχνη του εξακολουθεί να γεμίζει με θαυμασμό εκατομμύρια ανθρώπων σ’ όλη τη Γη. Στο έργο του αναγνωρίζονται οξεία παρατήρηση του κόσμου γύρω μας και οι εκφράσεις της φαντασίας του. Ο Έσερ μας δείχνει ότι ο κόσμος είναι θαυμάσιος, κατανοητός και γοητευτικός. Τώρα σχεδιάζονται και κινούμενες εικόνες ως συνέχεια του έργου του Μ. Έσερ.

###############################################################################

ΠΟΙΑ ΘΕΣΗ ΚΑΤΕΧΕΙ Ο ΕΣΕΡ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ; Γράφει ο Παύλος Α. Φυρός

Ιδρυτής Μουσείου Ηρακλειδών, Επιμελητής της Έκθεσης M.C. Escher

(αναδημοσίευση από το βιβλίο της Έκθεσης)

τέχνη του 2Οου αιώνα έγινε μάρτυρας μιας μετατόπισης από την αισθητική

προς την έκφραση ιδεών και εννοιών. Αυτή η μετατόπιση προτύπων αναγκάζει εμάς, τους θεατές, να δούμε την τέχνη με διαφορετικό τρόπο. Μερικά καλλιτεχνικά κινήματα του 2Οου αιώνα, όπως ο Κυβισμός, η Αφηρημένη Τέχνη, ο Σουρεαλισμός και η Μοντέρνα Τέχνη έχουν αναγνωριστεί ως κρίσιμες καμπές στην ιστορία της τέχνης. Πολύ περισσότερα είναι κρυμμένα κάτω από την τρέχουσα γενική περιγραφή της Σύγχρονης Τέχνης. Μερικά κινήματα συνδέονται στενά με ένα συγκε-κριμένο καλλιτέχνη, για παράδειγμα ο Πικάσο με τον Κυβισμό και ο Νταλί με τον Σουρεαλισμό. Όταν βλέπουμε το διαστρε-βλωμένο, όλο γωνίες πρόσωπο ενός Πικάσο ή τις ενοχλητικές ανθρώπινες μορφές ενός Νταλί, ουσιαστικά βάζουμε κατά μέρος το μεγάλο ταλέντο αυτών των καλλιτεχνών και επικεντρωνόμαστε στην εικόνα καθώς αναζη-τούμε το νόημά της. Τελικά, μερικές από αυτές τις εικόνες γίνονται μέρος της συλλογικής, πολιτισμικής μας κληρονομιάς. Χρειάζεται ταλέντο και όραμα για να μπει κανείς στο Πάνθεον των Καλλιτεχνών.

Οι ιστορικοί τέχνης δυσκολεύτηκαν να τοποθετήσουν το έργο του Μ.C. Escher στα πλαίσια της τέχνης του 2Οου αιώνα. Το εντυπωσιακό σώμα έργων που άφησε πίσω του είναι αποτέλεσμα δημιουργικής δραστη-ριότητας μισού αιώνα, η οποία άρχισε το 1920 και ενέπνευσε αρκετούς από τους συγχρόνους του, καθώς και μεταγενέστερους καλλιτέχνες. Αν και αρκετά από τα έργα του είναι άμεσα αναγνωρίσιμα και η απήχησή του ως καλλιτέχνη εύκολα μετριέται από τις πολλές εκθέσεις υψηλής επισκεψιμότητας που αφιερώθηκαν στο έργο του, είναι δύσκολο να βρούμε ακόμη και μια «χαραμάδα» γι’ αυτόν στην ιστορία της τέχνης. Πρόσφατα γεγονότα δείχνουν μια επιθυμία να τοποθετηθεί ανά-μεσα στους καλύτερους καλλιτέχνες, αλλά εδώ παραθέτουμε μερικούς πιθανούς λόγους γι’ αυτή την καθυστερημένη αναγνώριση. Κατ’ αρχάς ο Μ. C. Escher πολύ ταπεινά περιέγραφε τον εαυτό του ως γραφίστα προσθέτοντας γρήγορα ότι «…η αξιολόγηση μου ως ‘καλλιτέχνη’ μου προκαλεί αμηχανία». Δεν ήταν ούτε σαν τον εξωστρεφή Πικάσο. ούτε σαν τον αυτοδιαφημιζόμενο Νταλί.

Η

4

Σε έναν κόσμο, όπου το μάρκετινγκ κυριαρχεί, τέτοια σεμνότητα μπορεί να αποβεί επιζήμια. Ένας άλλος λόγος είναι ότι η δουλειά του Escher ή τουλάχιστον τα έργα του, για τα οποία είναι διάσημος, δεν έλκουν το μάτι ενός περιστασιακού παρατηρητή. Το ανέφικτο κτίριο στο έργο Belvedere, για παράδειγμα, φαίνεται σαν ένα οποιοδήποτε κτίριο έως ότου κάποιος συνειδητοποιήσει ότι υπάρχει κάτι περίεργο όσον αφορά την τοποθέτηση της ανεμόσκαλας. Στο έργο του Υδατόπτωση, ο υδροτροχός φαίνεται συνηθισμένος μέχρις ότου κάποιος παρατηρήσει το νερό που πέφτει αδιάκοπα. Δεν υπάρχει τίποτα ασυνήθιστο σε τρεις σκάλες, αλλά μπορούν οι συγκεκριμένες στο έργο Σχετικότητα να συνυπάρξουν πραγ-ματικά; Κάθε ένα από τα έργα του απαιτεί την προσοχή του θεατή στη λεπτομέρεια. Δεν υπάρχουν τέτοιες απαιτήσεις όταν βλέπουμε ένα έργο του Ουώρχολ ή του Μπράκ.. Ίσως ένας ακόμη λόγος είναι ότι σε αυτό τον κόσμο, όπου οι φράσεις που μένουν εύκολα στη μνήμη και τα υποκοριστικά είναι τόσο σημαντικά, κανένας όρος δεν μπορεί να περιγράψει το έργο του, όπως συμβαίνει με τον Κυβισμό ή τον Εξπρεσιονισμό. Πάντα σκεφτόμουν ότι εάν κάποιος έβρισκε έναν καλό όρο, ο Escher θα ετοποθετείτο εκεί όπου ανήκει. Ο αγαπημένος μου όρος είναι: Εσερισμός.

Στάθηκα πολύ τυχερός που είχα την ευκαιρία να κρατήσω στα χέρια μου σημαντικό αριθμό προσχεδίων του Escher, περίπου χίλια διακόσια από αυτά! Για ένα μανιώδη συλλέκτη του Escher όπως εγώ οι ξυλοτυπίες, οι λιθογραφίες και οι χαλκο-γραφίες του είναι σταθερή πηγή έμπνευσης. Μια νέα διάσταση σε αυτά τα θαυμάσια συναισθήματα προστέθηκε, όταν κράτησα για πρώτη φορά ένα από τα σχέδιά του, το οποίο αργότερα θα αποτελούσε ένα από τα πιο αγαπημένα μου χαρακτικά. Ο M. C. Escher ήταν ένας πολύ ικανός καλλιτέχνης, όπως μπορούν να βεβαιώσουν τα περισσότερα από τα ιταλικά του τοπία. Αλλά, όλα τα έργα του μετά το 1937 βασίστηκαν στα μαθηματικά με τα οποία δυσκολευόταν. Αυτό απαιτούσε να καθήσει κάτω με πένα ή μολύβι και να δουλέψει προσεκτικά όλες τις λεπτομέρειες

προτού μεταφέρει το τελικό σχέδιο στην πέτρα, ή το χαράξει σε χαλκό ή σε ένα κομμάτι ξύλου. Στο έργο Κόμβοι, ένα ιδιαίτερα δύσκολο θέμα γι’ αυτόν, χρειάστηκε να δημιουργήσει περισσότερα από εβδομήντα σχέδια προκειμένου να παραγάγει το αποτέ-λεσμα που οραματίστηκε.

Η ιδέα πραγματοποίησης αυτής της έκθεσης γεννήθηκε μετά από ατέλειωτες ώρες παραμονής στα αρχεία ενός σημαντικού συλλέκτη έργων του Escher, ο οποίος ευγενώς δάνεισε πολλά σημαντικά σχέδια στο μουσείο μας. Καθώς μελετούσα κάθε ένα κομμάτι χαρτιού, μεγέθους από μερικά τετραγωνικά εκατοστά έως τεραστίων διαστάσεων, ανακάλυψα έναν άλλο Escher, άγνωστο σε μένα. Αν και το πρώτο μέρος της σταδιοδρομίας του αφιερώθηκε στα ιταλικά τοπία και πράγματι η συλλογή μας περιλαμβάνει πολλές λιθογραφίες και ξυλοτυπίες με αυτό το θέμα, τα αρχεία αποκαλύπτουν ένα σημαντικό αριθμό ελεύθερων σχεδίων, γεμάτων από μαγευτικές λεπτομέρειες, τα οποία όλα φέρουν την υπογραφή του. Κανένα από αυτά δεν μετατράπηκε σε τελικό έργο ή πωλήθηκε από τον ίδιο. Ήταν τέτοιο το εύρος και η ομορφιά αυτών των σχεδίων που αμέσως αποφάσισα να αφιερώσω μια φάση της έκθεσης σε αυτή την περίοδο της ζωή του. Περαιτέρω έρευνα αποκάλυψε άλλη μια πτυχή του Escher: αυτή του σχεδιαστή λογοτύπων, γραμματοσήμων, τοιχογραφιών και πολλών άλλων εγχειρημάτων, καθώς και αυτή του δημιουργού ενός μεγάλου αριθμού πορτραίτων, στα οποία συμπεριλαμβάνονται και πολλά μέλη της οικογενείας του και αυτοπροσωπογραφίες. Αυτές είναι ισχυρές εικόνες τις οποίες μπορεί ποτέ να μην σκόπευε να παρουσιάσει ή να πωλήσει, αλλά που βεβαιώνουν την επιθυμία του να δοκιμάσει το χέρι του και σε άλλα θέματα. Η μελέτη αυτών των εικόνων οδήγησε στην ιδέα να δημιουρ-γηθεί μια ακόμη ξεχωριστή φάση της έκθεσης. Καθώς ερευνούσα το αρχειακό υλικό, έπεφτα περιστασιακά επάνω σε μια πολύ ζωηρόχρωμη σελίδα. Ο Escher χρησιμοποι-ούσε το χρώμα (συνήθως υδρόχρωμα αλλά μερικές φορές και παστέλ) για να τονίσει μια

5

εικόνα κατά τη διάρκεια των προκαταρκτι-κών. του. Η επιλογή των χρωμάτων είναι πάντα ζωηρή και γεμάτη αντιθέσεις. Οι μελέτες του για την κανονική διαίρεση του επιπέδου είναι όλες σχεδιασμένες με πένα ή μολύβι και μετά είναι χρωματισμένες για να δείξουν πώς οι εικόνες συνδέονται στο επίπεδο. Ήταν κάτι παραπάνω από ένας καλλιτέχνης που δούλευε το μαύρο και το άσπρο χρώμα, αν και τα περισσότερα από τα έργα του χρησιμοποιούν πραγματικά αυτούς τους τόνους. Η τελευταία φάση της έκθεσης είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε να δώσει έμφαση στην αξιοσημείωτη χρήση του χρώματος από τον Escher. Λόγω του μεγάλου τους αριθμού, βρεθήκαμε αντιμέτωποι με την αδυναμία να παρουσιά-σουμε όλα τα έργα σε κάθε μια από αυτές τις κατηγορίες. Πώς μπορεί κανείς να επιλέξει ένα αριστούργημα έναντι ενός άλλου; Έτσι, αποφασίσαμε να χωρίσουμε την έκθεση αυτή σε τέσσερις φάσεις: Περίοδος Ανακάλυψης (μετά από το 1937), Ιταλική Περίοδος, ο Άγνωστος Escher και το Χρώμα στον Escher. Κατά τη διάρκεια κάθε φάσης, θα εκτεθούν τα πιο αντιπροσωπευτικά σχέδια δίπλα στο τελικό έργο. Ειδικές οθόνες θα επιτρέψουν στον επισκέπτη να δει όλα τα σχέδια, σε προβολή διαφανειών. Πολλά από τα σχέδια του Escher δεν έχουν εκτεθεί ποτέ στο παρελθόν και είναι η πρώτη φορά που τόσα πολλά από αυτά παρουσιά-ζονται μαζί. Το 1966, μόλις λίγα χρόνια πριν τον θάνατό του, πείστηκε με μεγάλη δυσκολία να μην καταστρέψει τα καλλιτεχνικά του αρχεία. Είναι μια σπάνια ευκαιρία να δει κανείς ένα σύνθετο μυαλό σε ώρα εργασίας. Αισθανόμαστε ότι σας αποκαλύπτουμε το καλά κρυμμένο μυστικό ενός μάγου. Άραγε ο Escher θα συμφωνούσε; Πιθανώς θα έμενε έκπληκτος που κάποιος θα ενδιαφερόταν για όλη αυτή την «ακαταστασία», όπως ο ίδιος την αποκαλούσε. Χρειάζεται ταλέντο και όραμα για να μπει κανείς στο Πάνθεον των Καλλιτεχνών και πιστεύουμε ότι η έκθεση αυτή αποδεικνύει ότι ο M. C. Escher διέθετε και τα δυο.

Από την περίοδο της Ιταλίας

7

Έσερ, Ρόκα Ιμπέρια

Έσερ, Μάλτα

8

σε ρων

ιο

9

Έσερ, Κορσική

10

11Η Διαίρεση του Επιπέδου - Αέναη Κίνηση

12

Σ’ αυτή την υδατογραφία κάθε πεταλούδα έχει τρία χρώματα. Εάν κάποιος κοιτάξει προσεκτικά, μπορεί να δει ότι οι πεταλούδες είναι τοποθετημένες με τέτοιο τρόπο που τα χρώματα αυτά σχηματίζουν δακτυλίους επικαλυπτομένων κύκλων τεσσάρων χρωμάτων. Οι κόκκινοι και κίτρινοι κύκλοι εναλλάσσονται στον εξωτερικό δακτύλιο και ακολουθούνται από πράσινους και μπλε στον επόμενο δακτύλιο. Το σχέδιο επαναλαμβάνεται με τις πεταλούδες και επομένως με τους δακτυλίους να γίνονται πιο μικροί καθώς πλησιάζουν προς το κέντρο του έργου. Ο Έσερ σημειώνει ότι το συγκεκριμένο σχέδιο περιέχει 192 πεταλούδες!

13

Έσερ, Βάτραχοι (Συμμετρίες)

14

15

Η υδατόπτωση που κινεί τον τροχό προέρχεται από ένα φαινομενικό συνεχές κατέβασμα του νερού, που όμως στην πραγματικότητα είναι ανέβασμα, γι’ αυτό δημιουργείται η διαφορά στάθμης.

16