248

TOPAL OSMAN PAÞA

– —TOPBAÞ, Musa

(1917-1999)

Nakþibendî-Hâlidî þeyhi.˜ ™

Konya Kadýnhaný’nda doðdu. Babasý ha-yýr sever bir tüccar olan Ahmed HamdiBey, annesi Âdile Haným’dýr. Dedesinin ba-basý Topbaþzâde Ahmed Kudsi Efendi (ö.1889), Hâlid el-Baðdâdî’nin halifelerindenBozkýrlý Muhammed Kudsî (Memiþ) Efen-di’den hilâfet almýþ bir âlimdir. Doðduðuyýl ailesi Ýstanbul’a göç eden Musa Topbaþ,Enverpaþa ilk mektebini bitirdikten sonraKadýköy’deki Fransýz Mektebi’ne devametti; ardýndan Nuruosmaniye’de bulunanÝnkýlâp Lisesi’nde iki yýl okuyup bu okuldanayrýldý. Ailesi dinî eðitim almasýný isteyin-ce Elmalýlý Muhammed Hamdi Yazýr’danKur’ân-ý Kerîm, Mustafa Âsým Yörük’tenArapça ve dinî bilgiler, hattat Hamit Ay-taç’tan hüsn-i hat dersleri aldý. Bekir Hâ-ki Yener, Tâhirülmevlevî, Babanzâde Ah-med Naim, Ali Yektâ Saraç ve Ömer Na-suhi Bilmen gibi âlimlerin sohbetlerindenfaydalandý. 1950’li yýllarda Said Nursi’ninhizmetinde bulundu. Gençliðinde baþladý-ðý kumaþ ticareti iþini babasýnýn 1944’tevefatýndan sonra aðabeyi ve kardeþleriy-le birlikte sürdürdü. 1950’de tanýþýp soh-betlerine katýldýðý Nakþibendî þeyhi Mah-mut Sami Ramazanoðlu’na 1956’da inti-sap etti; 1976’da hilâfet aldý. Þeyhin vefa-týnýn (1984) ardýndan onun irþad vazifesi-ni devam ettirdi. Sevenleri arasýnda “Sâ-hibü’l-vefâ” diye anýlan Musa Efendi 16Temmuz 1999’da Ýstanbul’da vefat etti veSahrâyýcedid Mezarlýðý’na defnedildi. Mu-sa Topbaþ birçok hayýr müessesesinin ku-rulmasýnda öncülük etmiþ, faaliyetlerinedestek olmuþtur. Kur’an kursu, imam-ha-tip okulu, cami, huzurevi ve hastahane ya-pýmýný teþvik etmiþtir. Bazý dostlarýný veevliya türbelerini ziyaret maksadýyla Pa-kistan, Güney Afrika ve Orta Asya’ya se-yahatler yapmýþtý. Medîne-i Münevvere’-

de aylarca ikamet ettiði olurdu. Türkiye’-de bulunduðu zamanlar dost ve sevenle-riyle sohbet etmek için Anadolu’nun muh-telif þehirlerine seyahatler düzenlerdi.

Eserleri. 1. Ýslâm Kahramanlarý (I-III,Ýstanbul 1990-1992). Eserin birinci cildin-de Hz. Peygamber ve ashabýnýn cesaretve kahramanlýklarý, ikinci ve üçüncü cilt-lerde Selçuklu ve Osmanlý döneminde ya-þayan kahramanlar anlatýlýr. 2. AltýnolukSohbetleri (I-VI, Ýstanbul 1991-2002). Al-týnoluk dergisinde yayýmlanan makalele-rinden derlenmiþtir. 3. Sultânü’l-ârifîneþ-Þeyh Mahmûd Sâmî Ramazanoðlu(Ýstanbul 1991). 4. Allah Dostunun Dün-yasýndan: Hacý Mûsâ Topbaþ Efendiile Sohbetler (Ýstanbul 1999). Hayatýnýnson yýllarýnda kendisiyle yapýlan ve Altý-noluk dergisinde yayýmlanan röportaj-larýn bir araya getirilip vefatýndan sonrayayýmlanmasýndan meydana gelmiþtir. Sâ-dýk Dânâ takma adýyla neþredilen bu ki-taplarýn yaný sýra Âhiret Hazýrlýðý, Ta-savvuf-Mârifetullah, Hizmet Ýnsaný veÂile Seâdeti isimleriyle yayýmlanan cepkitaplarý Altýnoluk Sohbetleri adlý kita-býndan yapýlmýþ seçmelerden ibarettir. Mu-sa Topbaþ’ýn dostlarýna yazdýðý bazý mek-tuplarý 1999-2001 yýllarý arasýnda Altýno-luk dergisinin eki olan Yuvamýz’da neþ-redilmiþtir.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Sâdýk Dânâ, “Kendi Kaleminden Kýsa Terce-me-i Hâl”, Altýnoluk, sy. 162, Ýstanbul 1999, s.12; “Topbaþzâde Musa Efendi”, Ýstanbul Evliya-larý (haz. Kemal Yavuz v.dðr.), Ýstanbul 2003, II,322-331; Mehmed Aslan, Bir Sultan Yaþardý Sul-tantepe’de, Ýstanbul 2003; Adem Ergül, Sâhibü’l-Vefâ Hâce Mûsâ Topbaþ, Ýstanbul 2008; a.mlf.,“Herkese Bir Yerden Ulaþmak Lâzým”, Altýnoluk,sy. 281 (2009), s. 4-7; Osman Nuri Topbaþ, “Gö-nüller Sultaný Üstazýmýz, Babamýz Mûsâ Efen-di”, a.e., sy. 162 (1999), s. 7-11; Abdullah Sert,“Sâhibü’l-Vefâ”, a.e., s. 13-16; H. Kâmil Yýlmaz,“Bir Güzel Ýnsan”, a.e., s. 17-18.

ÿNecdet Tosun

– —TOPÇU, Nurettin

(1909-1975)

Fikir adamý, ahlâk felsefecisi,Hareket dergisinin kurucusu.

˜ ™

7 Kasým 1909’da Ýstanbul Süleymaniye’-de doðdu. Ýlk nüfus kaydýnda adý OsmanNuri olup Erzurumlu bir ailenin çocuðudur.Dedesi Osman Efendi, Erzurum’un Ruslartarafýndan iþgali sýrasýnda orduda topçuolduðu için kendilerine Topçuzâdeler la-kabý verilmiþtir. Aileden Ýstanbul’a ilk yer-leþen babasý Ahmed Efendi, Erzurum’da

olan Avusturya Ýmparatoru Franz Joseph’ipadiþah adýna selâmlamak üzere ziyaretetmesi oldu. 1869 Mayýsýnda azli söylen-tileri yeniden canlandý ve bu defa valiliðibýrakmak zorunda kaldý (27 Mayýs 1869).Yeni vali Saffet Paþa gelinceye kadar vilâ-yet iþlerini defterdara teslim etti, mal var-lýðýný sattý ve Ýstanbul’a döndü. Boðaz’dasatýn aldýðý yeni evine yerleþti ve buradavefat etti (25 Temmuz 1874), Haliç’te ter-sane / zindan arkasý mezarlýðýnda defne-dildi (a.g.e., XV, 32).

Josef Koetschet Osman Paþa’yý ener-jik, zekâ iþareti taþýyan küçük parlak göz-lü, yumuþak ve sakin yüzlü olarak nitele-mektedir. Türkçe þiirler yazan Osman Pa-þa, Arap ve Fars edebiyatýna da vâkýftý.Gençliðinde Yanya’da iken bir Rum papa-zýndan öðrendiði Esop hikâyelerini Rum-ca tekrarlamayý severdi. Vaktiyle deniz su-bayý iken temasta bulunduðu konsoloslar-dan bir miktar Fransýzca öðrenmiþti. Ým-parator Franz Joseph’in huzuruna tercü-mansýz girerek kendisiyle Fransýzca gö-rüþmesi zamanla bu dili iyi konuþur halegeldiðini göstermektedir. Bosna valiliði si-yasî önem taþýyan, yabancý hükümdarlardýþýnda Osmanlýlar’a baðlý özerk prensler-le de görüþmelerde bulunmayý gerekli ký-lan bir vilâyet olmasý itibariyle Osman Pa-þa’nýn bu anlamda yeterlilik içinde bulun-duðu açýktýr. Paþanýn hayatýndaki siline-meyecek tek kara lekesi, herhalde HainAhmed Paþa’ya arka çýkýp donanmanýn Mý-sýr’a teslim edilmesi olayýna katýlmasýdýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :

Cevdet, Ma‘rûzât, s. 94-102; a.mlf., Tezâkir,I, 7; III, 17, 19, 21, 33 vd., 45-47, 62, 66, 68, 70,71, 79, 80; Sicill-i Osmânî, III, 449; Lutfî, Târih,VI, 40, 132; VIII, 176; XII, 28, 39; XV, 32; KâmilPaþa, Târîh-i Siyâsî-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniy-ye, Ýstanbul 1327, III, 180-183; Memduh Paþa,Tanzimattan Meþrutiyete: Mir’ât-ý Þuûnât (s.nþr.Hayati Develi), Ýstanbul 1990, s. 203-204; J. Ko-etschet, Osman Pascha, Der letzte Grosse Wesi-er Bosniens und seine Nachfolger. Hinterlas-sene Aufzeichnungen (nþr. G. Grassl), Sarajevo1909, s. 1-37; Sre@ko M. Dÿaja, Bosnien-Herze-gowina in der österreichisch-ungarischenEpoche: 1878-1918, München 1994, s. 83-85;Zafer Gölen, Tanzimat Dönemi Bosna Ýsyanlarý:1839-1878, Ankara 2009, s. 78, 88; G. Godec,“Leben zwischen Mahala und Caršija. Toleranzim Sarajewo im Spannungsverhältnis von Ei-genständigkeit und Gemeinsamkeit”, Toleranz:Weisheit Liebe oder Kompromiss? Multikultu-relle Diskurse und Orte (ed. S. Hering – M.Brumlik), Wiesbaden 2004, s. 100; Yüksel Çelik,Hüsrev Mehmet Paþa: Siyasi Hayatý ve AskeriFaaliyetleri: 1756-1855 (doktora tezi, 2005), ÝÜSosyal Bilimler Enstitüsü, s. 390-391; ÞerafettinTuran, “Topal Osman Paþa”, ÝA, XII/1, s. 442-443.

ÿKemal Beydilli Musa Topbaþ

249

tezini Sorbonne’a giderek savundu ve üs-tün baþarý kazandý (2 Temmuz 1934). Av-rupa’ya tahsile giden Türkler arasýnda ah-lâk üzerinde çalýþan ilk öðrenci ve Sorbon-ne’da felsefe doktorasý veren ilk Türk Nu-rettin Topçu’dur. Tezini bitirdikten sonraFransa’da kalmasý yönündeki teklifleri ka-bul etmeyip 1934 yazýnda Türkiye’ye dön-dü ve Galatasaray Lisesi’nde felsefe öð-retmeni olarak göreve baþladý (29 Eylül1934); sosyoloji dersi okuttu. Bu arada ba-ba dostu Hüseyin Avni Ulaþ’ýn kýzý FethiyeHaným’la iki yýl sürecek bir evlilik yaptý.Lise müdürü Behçet Gücer’in bazý öðren-cilere geçer not vermesi isteðini geri çe-virdiði için düðün günü Ýzmir Lisesi felse-fe öðretmenliðine tayin emri geldi. 6 Ma-yýs 1936 – 31 Ekim 1937 tarihleri arasýn-da askerliðini yaptý.

Ýzmir’de bulunduðu yýllarda Hareketdergisini yayýmlamaya baþladý (Þubat 1939).Ýlk sayýlardaki yazýlarý (meselâ “RönesansHareketleri” [sy. 1], “Asrýmýzýn HareketAdamlarý” [sy. 2], “Siyaset ve Mesuli-yet” [sy. 3], “Zorba-Esir Medeniyetleri”[sy 4], “Mabet ve Tabiat” [sy. 5], “Nesli-mizin Tarihi” [sy. 6], “Ýki Mezar” [sy. 7])hayatý boyunca izleyeceði düþüncelere ha-zýrlýklý olduðunu göstermektedir. Dergi-nin 4. sayýsýnda yayýmlanan ve Cumhuri-yet’i kuran kadroyu eleþtirdiði ileri sürü-len “Çalgýcýlar” yazýsýndan dolayý ÝstanbulVefa Lisesi felsefe öðretmenliðine nakle-dildi (29 Eylül 1939). Burada dört yýl ça-lýþtýktan sonra Denizli Ýsmet Ýnönü Lise-si’ne tayin edildi (20 Ekim 1943). 4 Ekim1944’te Ýstanbul Erkek Lisesi’ne nakliylebirlikte on yýllýk sürgün hayatý sona erdi.Arada Vefa ve Haydarpaþa liselerindeki öð-retmenlikleri dýþýnda emekliliðine kadaron sekiz yýl burada çalýþtý. Bu arada Berg-son’la ilgili teziyle felsefe doçenti unvanýnýaldýysa da Ýstanbul Üniversitesi EdebiyatFakültesi kurullarýnca kadroya tayin edil-medi. Yalnýz bir süre Hilmi Ziya Ülken’inkürsüsünde ahlâk dersleri verdi. Ayrýca Ro-

bert College’da tarih (1946-1961), ÝstanbulÝmam-Hatip Okulu’nda psikoloji, felsefe,din psikolojisi ve dinler tarihi (1955-1960)öðretmenliði yaptý. 1960 ihtilâlinden son-ra bu ek görevlerine son verildi. 20 Kasým1974’te yaþ haddinden emekli oldu. Kýsasüren bir hastalýktan sonra 10 Temmuz1975’te vefat etti. Ertesi gün Fâtih Ca-mii’nde kýlýnan cenaze namazýnýn ardýndanTopkapý Kozlu Kabristaný’nda defnedildi.

Fransa dönüþünde çocukluk arkadaþýSýrrý Tüzeer vasýtasýyla Nakþî Hasib Efen-di (Yardýmcý) ve Abdülaziz Efendi (Bekkine)ile tanýþan Topçu hayatý boyunca etkile-neceði Abdülaziz Efendi’ye intisap etmiþ-tir. Celâl Hoca’dan (Ökten) Ýslâmî ilimler,Ýslâm tarihi, kelâm ve felsefe yönündenfaydalanmýþ, daha sonra Ýmam-Hatip Oku-lu’nun kuruluþu sýrasýnda programlarýnhazýrlanmasýnda onunla beraber çalýþmýþ-týr. Fikrî ve siyasî faaliyetlerini Türk Kül-tür Ocaðý ve Milliyetçiler Derneði’nde sür-düren Topçu Millî Türk Talebe Birliði, Ay-dýnlar Ocaðý ve Türkiye Millî Kültür Vak-fý’nýn bazý faaliyetlerine katýlmýþ, seminerve konferanslar vermiþ; fetih-Fâtih, Meh-med Âkif ve Çanakkale anma toplantýlarý-nýn yapýlmasýna öncülük etmiþtir. 1960 ih-tilâlinin ardýndan Ali Fuat Baþgil’le birlik-te Adalet Partisi’nin kuruluþ çalýþmalarý-na katýlmýþ ve 1961 seçimlerinde Konya’-dan senatör adayý gösterilmiþtir. Ancakcumhurbaþkanlýðý seçimi esnasýnda Baþ-gil’e yapýlan muamele ve Süleyman De-mirel’in parti baþkanlýðýna getirilmesi sý-rasýnda takýnýlan tavýrlar yüzünden bu çev-reyle münasebetlerini kesmiþtir.

Fikirleri. Nurettin Topçu’nun coðrafyaolarak Anadolu’yu, tarih ve kültür olarakSelçuklu-Osmanlý tecrübesini merkezealan, buradan en geniþ ve belirleyici daireolarak Ýslâm’a ve özellikle tasavvufa inti-kal eden, Batý dünyasýna ve insanlýk tecrü-besine uzanan bütüncül bir düþünce dün-yasý vardýr. Meselelere ahlâk üzerindenyaklaþýr. Cumhuriyet devri Türk felsefeci-leri ve aydýnlarý arasýnda ahlâk konusun-da en çok yazý kaleme alan ve bu alandakivurgularýný bütün hayatý boyunca sürdü-ren kiþi Nurettin Topçu olmalýdýr. Dokto-ra tezinde geliþtirdiði isyan ahlâký fikri M.Blondel’in, bazý bakýmlardan ImmanuelKant ve Henry Bergson etkileri taþýyan ha-reket (action) felsefesinden ilhamla deter-minist, rasyonalist, sosyolojist, pragmatistahlâk anlayýþlarýnýn karþýsýnda bir düþün-ce, bir tez olarak teþekkül etmiþ ve geliþ-miþtir. Çýkardýðý derginin adýnýn Hareketolmasý doðrudan bu çizgiyle alâkalýdýr.

iken tahýl alým satýmý ve canlý hayvan tica-retiyle uðraþmýþ, daha sonra Çemberlitaþ’-ta kasap dükkâný iþletmiþtir. Annesi Fat-ma Haným Eðinli’dir. Nurettin’in çocukluðuSüleymaniye’de ve I. Dünya Savaþý yýllarýn-da taþýndýklarý Çemberlitaþ’ta geçti. Bü-yük Reþid Paþa Numune Mektebi’ni bitir-di (1922). Bu sýralarda küçük bir sandýktakitap ve gazete biriktirme meraký vardý.Mehmed Âkif’in bazý þiirlerini talebeleri-ne ezberleten Türkçe muallimi Nâfiz Bey,Nurettin Topçu’da hayatý boyunca sürecekÂkif sevgisini aþýladý. Orta öðrenimine VefaÝdâdîsi’nde devam etti; birinci sýnýfta ikenbabasýný kaybetti. Lise tahsilini yaptýðý Ýs-tanbul Erkek Lisesi’nde felsefeye meylet-ti ve 1928’de bu okuldan mezun oldu.

Avrupa’da öðrenim görmek amacýyla gir-diði imtihaný kazanarak Hamdi Akverdi,Vehbi Eralp, Ziya Somar, Enver Ziya Karalgibi þahýslarla birlikte Fransa’ya gitti. Ön-ce Fransýzca öðrenmek için Aix Lisesi’nekaydedildi. Görüþlerini benimseyeceði veuzun zaman mektuplaþacaðý aksiyon (ha-reket) felsefesinin kurucusu Maurice Blon-del’i bu sýrada tanýdý. Bir müddet Aix Fa-kültesi’ne devam etti. Ýki yýl sonra Stras-burg Üniversitesi’ne geçerek felsefe öð-renimi gördü, ahlâk kurlarýný tamamladý,sanat tarihi lisansý yaptý. 1930-1933 yýlla-rýnda aldýðý sertifikalar lisans diplomasýn-da rûhiyat ve bedîiyat, umumi felsefe vemantýk, muasýr sanat tarihi, içtimaiyat veahlâk, Ýlkçað sanat ve arkeolojisi þeklindebelirtilmiþtir. Kendisinden önce Paris’e ge-len Ali Fuat Baþgil, Remzi Oðuz Arýk, Ziya-eddin Fahri Fýndýkoðlu, Cevdet Perin, Bed-rettin Tuncel, Samet Aðaoðlu, Ömer LutfiBarkan ve Besim Darkot’la tanýþtý. Bun-lardan Remzi Oðuz ve Ziyaeddin Fahri ileTürkiye’ye döndükten sonra yakýn müna-sebetleri ve dostluklarý olacaktýr. Bu aradaLouis Massignon, Hýristiyanlýða geçip pa-paz olan Girit asýllý Türk Paul Molla, o yýl-larda Paris’te bulunan A. Adnan Adývar veeþi Halide Edip’le tanýþtý. Adývar’dan son-ra Massignon’a Türkçe dersleri verdi. M.Blondel üzerinden baþlayan mistik ilgile-ri Massignon etkisiyle Ýslâm tasavvufuna,özellikle vahdet-i vücûd felsefesine doðrugeliþti. Tezinde ve ahlâk felsefesinde izle-ri görülen Hallâc-ý Mansûr’un (Ýsyan Ahlâ-ký, s. 195-209), Yûnus Emre ve MevlânâCelâleddîn-i Rûmî’nin eserlerini okumayabu yýllarda baþlamýþ olmalýdýr. Hýristiyanmistisizmi ve ahlâký konularýnda Blondelve Paul Molla’dan faydalanmýþ bulunma-sý muhtemeldir.

Strasburg’da ahlâk felsefesiyle ilgili ha-zýrladýðý Conformisme et révolte baþlýklý

TOPÇU, Nurettin

Nurettin

Topçu

250

TOPÇU, Nurettin

þizm, ilâhî irade karþýsýnda ise bir itaattir(Ýsyan Ahlâký, s. 33, 37; Ýradenin Davasý, s.73; Yarýnki Türkiye, s. 61). Bir hareket,ancak kendi içerisinde baþ kaldýrdýðý ni-zama karþýlýk yeni ve zorunlu olarak dahaüstün bir nizamýn iradesini taþýyorsa isyanadýný alabilir (Ýsyan Ahlâký, s. 195). Ýçe vedýþa doðru mücahede ve mücadelelerle ge-liþen ve mutlak itaate doðru seyreden is-yan ayný zamanda özgürleþtirici, kiþilik ka-zandýrýcý bir hareket, ahlâkî bir eylemdir.

Ýnsanýn bütün eylemlerini yüce bir sevi-yeye doðru çýkararak tekâmül ettiren ha-reket, “insanla Allah’ýn bir terkibidir” (Top-çu’nun doktora tezinden itibaren tekrar-ladýðý bu ifade Blondel’e aittir). Diðer birifadeyle hareket, ferdin kendi kendisini vebaþka varlýklarý bir üst mertebeye ve son-suzluða doðru deðiþtirmesidir. Bu hare-ket ayný zamanda, kendini ve eþyayý taný-manýn en emin yolu olarak ahlâkî bilgininkaynaðý ve tecrübe edilerek ulaþýlan iyilikfikrinin nüvesidir. Ýradeye yaslanan ve biramaca doðru seyreden eylem gerçek vehür hareket, ahlâkî hareket adýný alýr. Tamve gerçek hareket her defasýnda en ipti-dai bir karar ve feragatte bile bütün âle-me yayýlýþ, oradan sonsuzluða geçiþ, son-suzluktan aldýðý kuvvet, bütün âlemdenaldýðý ibretle ve zekâ ile iradenin bütünkuvvetlerini kullanýp tekrar ferdî âleme dö-nüþ ve bu noktadan âlemle temastýr (VarOlmak, s. 17, 18). Zekâ tek baþýna bu se-viyede bir hareketi gerçekleþtiremez; de-runî bilgi ve sezgiye dayalý düþünce mut-laka ona eþlik etmelidir. Descartes’ýn meþ-hur sözü þöyle olmalýdýr: “Hareket ediyo-rum, düþünüyorum, birliði seviyorum, ohalde varým” (a.g.e., s. 20). Ýrade ise insa-nýn iç ve dýþ duyulardan, tabiattan ve ce-miyetten aldýðý etkileri karþýlayan, ardýn-dan öznel ve kiþisel karara dönüþen, niha-yet hareket þeklinde dýþa vuran bir kud-ret, Allah’a kadar yükselmek isteyen içsel,mistik bir kuvvettir (Ýradenin Davasý, s. 17-18, 23). Hürriyet duygularla benlik (þuur)ve iradenin, kararla hareketin çarpýþtýðýmuazzam sahnedeki tercihlerde tam kar-þýlýðýný bulur. Duyulardan baþlayarak Al-lah’a kadar yükselen merhalelerin her bi-rinde insandaki rahata, hayatla barýþýk ol-maya, uyuma meyilli güçler devreye girerve irade ile çatýþýr. Ayný zamanda yetiþtiricive yükseltici fonksiyonu olan ýstýrap da buçatýþmalar sýrasýnda meraklar, sýkýntýlar, ve-himler, meyiller arasýndan doðar. Bu mâna-da ýstýrap müsbet bir þeydir, çünkü büyükhareketler büyük ýstýraplarýn eseridir.

Topçu’nun dönemin diðer milliyetçi-mu-hafazakâr düþünce çevrelerinden ayrýlan

taraflarý bu üst kavramlarda baþlamak-tadýr. Genellikle milliyetçilik ve muhafaza-kârlýk toplumun yerleþik deðerlerini, örf veâdetleri, devlete itaati bir þahsiyet olarakinsandan ve hürriyet fikrinden daha üs-tün bir yerde konumlandýrmakta, Durk-heim – Gökalp çizgisini takiben vazifeyi öneçýkararak sosyal determinizme baðlý ce-miyet adamý yahut iyi vatandaþ aramak-tadýr. Topçu þahsiyeti geri plana iten buyaklaþýmýn kiþi ve toplumlarý sürü halinegetireceðini, sonuçta hem tarihi hem debugünü eleþtiri süzgecinden geçirme te-þebbüslerini engelleyeceðini ileri sürmek-tedir. Ona göre cansýzlar, bitkiler ve hay-vanlara mahsus özellikleri bünyesinde ba-rýndýran insan eþref-i mahlûkat olma özel-liklerini bir ferdiyet ve þahsiyet olma çaba-sý içinde kazanýr. En aþýrý yorumunu Ni-etzsche’de bulan bireycilik (endividüalizm)insaný kendi kendine yeterli bir varlýk ha-linde düþünürken Durkheim’in ve Ziya Gö-kalp’in cemiyetçiliðinde (sosyolojizm) fertkendi baþýna deðer taþýyan bir varlýk ol-maktan tecrit edilmiþ, kendine has tasav-vurlarý, duyuþ tarzý ve iradesi yok farz edi-lerek bunlarýn cemiyetten ferde geçtiði id-dia edilmiþtir. Bu tezlerin ilkinde fert ken-disinin, ikincisinde cemiyetin mahkûmu-dur. Ýki durumda da insanýn hürriyeti veyücelme kabiliyeti zaafa uðramýþ, gerçe-ðe ulaþma yollarý týkanmýþtýr. Topçu’nunhareket ve irade kavramlarýyla irtibatlý þe-kilde tercih ettiði þahsiyetçilikte ise (per-sonalizm) insan kendi hür iradesiyle bað-landýðý inançlar, ruhî münasebetler ve yük-lendiði mesuliyetlerle kendinin ve cemi-yetin içinde eriyip kaybolmaktan kurtula-rak büyük, bölünmez bütün bir varlýk ol-ma imkânýný elde edecektir. Kendine ye-terli bu insan kendine inanmýþ, azmi son-suz, iradesi demirden, ihtirasý ilâhî bir in-sandýr (Mevlâna ve Tasavvuf, s. 118). Bü-tün ömürleri boyunca ayný iman ve kana-atin sahibi olan büyük adamlar devirlere,zaruretlere göre deðiþmedikleri gibi cemi-yetlere göre de deðiþmezler, çünkü cemi-yetten daha kuvvetlidirler; bu sebeple ce-miyeti kendilerine uydurarak sürüklerler,sürükleyemezlerse onunla çarpýþýrlar (Meh-met Âkif, s. 15). Þahsiyetli insanýn ayrýlmazvasfý olan mesuliyet ise ferdiyeti hareke-te sevkeden ve hareketten sonra kuvvet-lenerek büyüyen bir iradedir; âlemþümulhale gelmiþ bir merhamettir; hürriyetleritayin eden, hür hareketleri vicdan karþý-sýnda önüne geçilmez bir zaruret yapan,ahlâk meselesinin de kaynaðýnda olan te-mel bir kavramdýr (Yarýnki Türkiye, s. 119;Ýradenin Davasý, s. 71). Merhamet, hür-

Ýlk yazýlarýndan itibaren bir taraftan Os-manlý-Cumhuriyet modernleþmesini he-saba katarak fakat onu aþmayý hedefle-yerek tenkitçi bir bakýþ açýsýyla yeni birinsan, millet, devlet modeli inþa etmeyeçalýþýrken diðer taraftan bunlarýn o gününþartlarýnda ve tarihten gelen saðlam ze-minler üzerine oturmasýný mümkün kýla-cak bir rönesans fikri, bir tarih, ilim, sa-nat, ahlâk, felsefe, tasavvuf ve din anla-yýþý geliþtirmeye yönelmiþ, metafiziði dýþ-layan felsefî temayüllere karþý çýkmýþ; duy-gu, akýl, sezgi ve aþk kavramlarýný yenidenyorumlayýp ahlâk aðýrlýklý bir felsefe kur-muþtur. Kendisinden önce baþlayan Ana-dolucu milliyetçiliðini Ýslâm merkezli biryoruma taþýmýþ, bunu yaparken Turancý-lýðý, ýrkçýlýðý ve topraktan tamamen ko-puk milliyetçilikleri, Ýslâmcýlýðý eleþtirmiþ,modernizmin katý ölçütlerine boyun eð-meden Batý, Doðu ve Ýslâm medeniyet-lerini mukayeseli þekilde ele almayý dene-miþtir. Kapitalizm, komünizm, sosyalizm,kültür ve medeniyet, sanayileþme, kuv-vet ve teknoloji meselelerini büyük ölçü-de dönemindeki yaklaþýmlardan farklý birüslûp ve muhteva ile tartýþmýþtýr. Türkiye’-nin kapitalist ekonomik sisteme ve ahlâkanlayýþýna, bunlarýn üzerinden Amerikansempatizanlýðýna doðru kaymaya baþla-dýðý Demokrat Parti iktidarýnýn ilk yýllarýn-dan itibaren Ýslâm / Anadolu sosyalizminisavunmuþ, maarif, mektep ve din eðitimikonularýný özellikle iþlemiþ, bir hareketadamý olarak yaþama zevkini býrakýp ya-þatma aþkýna gönül verecek, sabýrlý veazimli, gösteriþsiz çalýþan, ruh cephesinin“maden iþçileri” olacak (Yarýnki Türkiye,s. 14) idealist bir nesil yetiþtirmek için ça-ba göstermiþtir.

Topçu’nun özel anlam daireleriyle inþaettiði, ahlâk telakkisini, felsefesini ve kapi-talist dünya görüþüyle Cumhuriyetçiler’inideolojisine karþý muhalif fikirlerini dayan-dýrdýðý iç içe üç ana kavram isyan, hare-ket ve iradedir. Ýsyan, mutlak itaate ula-þabilmek için tek tek anlamlý olan ara du-raklarýn (arzu ve ihtiraslar, aile, cemaat,örf ve alýþkanlýklar, kurallar vb.) baðlayýcý-lýðýndan ve onlarýn kiþiliði sýnýrlayýcý, hür-riyeti daraltýcý, esareti kuvvetlendirici, in-saný çürütücü etkilerinden sýyrýlmayý, ken-dini aþarak daha üstün bir nizama, tabiatüstü âleme, birliðe ulaþmayý, Allah’a doð-ru yükselmeyi ifade etmektedir; ona gö-re “isyan Allah’ýn bizdeki hareketi”dir. Ýs-yan ahlâkýný anarþizmden ayýran þey ebe-dî ve âlemþümul merhamet nizamýna bað-lý olmasý, sonsuz kuvvete itaat ve teslimi-yetle neticelenmesidir. Ahlâkî vasfýný taþý-yan her hareket insan açýsýndan bir anar-

251

Hakiki Ýslâm inancýna göre her þeyde gö-züken Allah’ý her þeyden ayrý düþünmektezada düþmektir” (Mevlâna ve Tasavvuf,s. 169-170). Aslýnda bütün âleme yaygýnolan bir irade ile ona iþtirak eden insanýnruh yapýsý söz konusudur. Ýnsanýn þuur ka-zanmasý ve insanlýðýnýn yükseliþi bu iþti-rakin anlaþýlmasýyla ve bu yolda ilerleme-siyle mümkündür. Aksi halde sadece bü-tünden ayrýlmýþ ve benliðine mahkûm ol-muþ insandan bahsedilebilecektir. Ama-cýna ulaþabilen gerçek ve tam irade fert-ten baþlayan, aile ile devleti yani otoriteyiisteyen, millet ve insanlýk basamaklarýn-dan geçerek Allah’a ulaþtýran iradedir. Ýn-san, damarlarýndan sýzan iradeyi kendi ese-ri zannetmekle yanýlýyor. Hakikatte iradebirdir. O istek halinde âleme yaygýn kud-retin insandaki adýdýr (Ýsyan Ahlâký, s.204; Ýradenin Davasý, s. 14-15). Dinî mis-tik tecrübeden çýkan bir de tasavvuf me-tafiziði yahut mistik nazariyat vardýr. Ýs-lâm tasavvufu bu tarafýyla Kur’an’dan kalpilmini çýkaran bir felsefedir. Ayrýca Ýslâmfelsefesi adý verilebilecek düþünce gele-neði de esas itibariyle tasavvuf olmalýdýr.Bugün Ýslâm felsefesi denen ilim aslýndamüslüman filozoflarýn yaptýðý bir felsefeolabilir, yoksa kaynak itibariyle Aristo’yadayanan Meþþâîlik Ýslâm felsefesi olamaz.Ýslâm’ýn ibadet ve muâmelât kýsmýnýn þe-kil ve kural merkezli olarak anlaþýlmasý veyaþanmasý neticesinde öz ve esas unutul-muþ, öze ulaþtýrýcý olmaktan baþka ken-dinden bir deðeri olmayan otomatik þeklî

hareketler, anlamsýz sayýlar, katý kaideleröne çýkmýþtýr.

Topçu’nun tasavvuf anlayýþý onun bilgi,bilim ve felsefeyle ilgili düþünce ve yorum-larýný doðrudan etkilemiþ, hatta büyük öl-çüde belirlemiþtir. Ona göre insanýn kanunve nizamý bilme ve birliði tanýma istikame-tinde seyreden düþünme ve bilgi kademe-lerini belli bir hiyerarþi içinde ele almakgerekir. Kendi sýnýrlarý içinde kalmak vebir sonraki üst kademeye yol açmak þar-týyla duygu, akýl, sezgi, aþk, ihtiras ve mer-hamet üzerinden elde edilen bilgilerin herbiri deðerli ve geçerlidir. Ýnsanýn varlýk üze-rindeki hareketi þeklinde de anlaþýlabile-cek düþünme ve bilgi, his ve tecrübe dü-zeyinde ilme, akýl düzeyinde felsefeye, aþkve ilham düzeyinde ilâhî ve sonsuzluk bil-gisine, hakikat aþkýna kaynaklýk eder. Du-yularla akýl dinî hayata disiplin ve düzensaðlayýcý dýþ unsurlardýr. Onlar dinin özü-ne götürmez. Dinde akýl sadece bir disip-lin gücüdür (Mevlâna ve Tasavvuf, s. 147).Modern Avrupa ilim ve felsefesi hatta akýl-cýlýðý, sýnýrlarý ve Türk kültürüyle irtibat-larý yerinde ve doðru çizilmek þartýyla üstbir anlam ve deðere sahiptir. Onun için ya-rýnki Türk cemiyetini yoðuracak ruh, eskiAsya’nýn hikmetiyle Kur’an’daki ilhamý ken-dinde birleþtirdiði halde Garp’ýn dört asýr-lýk ilmine hayran, zihniyetine sahip, felse-fesine âþina olacak Anadolu derviþinin ru-hu olacaktýr (Var Olmak, s. 101). Modernilim anlayýþýnýn ýsrarla eleþtiri konusu ya-pýlmasý gereken yönleri pratik fayda vemenfaat anlayýþý üzerinden hakikat aþký-ný öldürmesi, izâfîlik üzerinden sonsuzlukve ebedîlik kavramýnýn zaafa uðratýlmasýve nihayet ilmin tekniðe ve kuvvete indir-genmesidir. Bu sebeple pozitivizm, prag-matizm ve sosyolojizm hakikat düþmanýüç felsefedir. Çünkü pozitivizm hakikatideneylere, pragmatizm menfaatlere, sos-yolojizm cemiyete teslim etmektedir (Ya-rýnki Türkiye, s. 67-72).

Nurettin Topçu’nun metafizik ilgilerionun düþünce dünyasýnýn tabiatý kadarhümanist, pozitivist ve seküler düþünceninetkisi altýnda ortaya çýkan ve katýlaþan me-tafiziði dýþlayýcý felsefe doktrinlerine ve en-telektüel temayüllere muhalefetiyle de alâ-kalýdýr. Metafiziðin “eski devre ait bir þey,karanlýk ve anlaþýlmaz bir fikir, dinin özkardeþi, bir vehim” gibi ifadelerle tasvirve reddedilmesi, 1930’lu yýllarda Tanrý veruh bahislerinin ders kitaplarýndan çýka-rýlmasý gibi teþebbüsler, insanýn daha üs-tün bir akla yönelip kendini aþmasý ve yü-celmesinin yolunu kapatmakla kalmamýþ,hakikati araþtýrmayý sýnýrlandýrarak felse-

met ve hizmet ise ahlâkî þahsiyeti tamam-layan diðer üç kavram olacaktýr.

Nurettin Topçu’nun düþüncesinde ta-savvuf ve özellikle vahdet-i vücûd telakki-si, Ýslâm’ýn tercih edilebilecek meþrû yo-rumlarýndan ilki olmaktan daha ötede þah-siyeti öne çýkaran kuvvetli bir isyan, iradeve hareket fikri taþýmasý dolayýsýyla kelâmve fýkha dayalý yorumlarýn önüne geçiril-miþtir. Bu tavýr eþ zamanlý olarak istisnaîbir duruþa ve yoruma iþaret etmektedir.Topçu’nun yaþadýðý dönemde ve bir ön-ceki devirde yeni Selefî hareketin de etki-siyle tasavvuf ve tarikatlarýn teþkil ettiðizihniyet dünyasý ve yaþama biçimi itikadîbakýmdan bozucu ve daðýtýcý, felsefî açý-dan sýradan ve derinliksiz, sosyal ve kül-türel yönden pasif, donuk ve meskenetibesleyici, Ýslâm toplumunu geriletici, dýþa-rýdan gelmiþ bir düþünce ve yaþama biçi-mi olarak deðerlendirilmekteydi. Topçu’-ya göre yerleþik Ýslâm (kelâm) yorumununAllah ile eþyanýn ve insanýn varlýðýnýn bir-birinden kopuk iki ayrý varlýk biçimi olarakkabul etmesi, ayný þekilde Allah’ýn irade-siyle insanýn iradesini (küllî irade ile cüzî ira-deyi) kategorik açýdan birbirinden ayýrma-sý dinî tecrübeyi zaafa uðratmýþ, insanýnyücelmesinin önüne set çekmiþtir. “Bir olanvarlýðý Allah ve kâinat diye ikiye bölüp ikigörme hali ruh için þaþýlýktan baþka bir þeydeðildir. Ancak fert fert eþya, þekiller ve tektek varlýklar Allah olamaz. (...) Vahdet-ivücûd gözünde Allah’ý kâinat dýþýna esir-gemek O’nu dosdoðru tanýmamaktýr. (...)

TOPÇU, Nurettin

Nurettin

Topçu’nun

Ali Ulvi

Kurucu’ya

yazdýðý

9 Nisan 1964

tarihli mektup

252

TOPÇU, Nurettin

yýllardýr tartýþtýðý önemli bir problem vebir eleþtiri konusu olarak yer alýr. Ziya Gö-kalp’in Turancýlýk davasý ile baþlayan mad-deci ve ütopik milliyetçiliðin Cumhuriyetdöneminde kaba maddeci ve realist mil-liyetçiliði doðurduðunu düþünen Topçu,Ýslâmcýlar’ýn dini milletten ayýran gayret-lerinin de ayrý bir zihin karýþýklýðýna sebe-biyet verdiðini ileri sürmektedir (a.g.e., s.156-157). Anadolucular’ýn Türk milletini vemilliyetçiliði tarif için Malazgirt Savaþý ilebaþlattýklarý bin yýllýk tarih vurgusunu vetoprak / vatan olarak Anadolu ýsrarýný pay-laþan Topçu bu çizgiye belirleyici ve kuv-vetli bir unsur olarak Ýslâm’ý ve tasavvu-fu ekler. Ayrýca bu ruhçu milliyetçiliðin te-mellerinin Melikþah, Mevlânâ, Yûnus, Fâ-tih ve Yavuz gibi Türk siyaset ve mânevi-yat ikliminin büyükleri tarafýndan atýldý-ðýný söyleyerek milleti ve milliyetçiliði ye-ni ortaya çýkmýþ bir hadise gibi yorumla-yanlarý aþmak ister. Topçu 1950’li ve 1960’-lý yýllarda milliyetçiliðin antikomünistlik veAmerika/kapitalizm taraftarlýðýyla paralelhale gelmesine de sert bir þekilde karþýçýkmýþ, bunu “doktrinsiz ve kanaatsiz be-zirgânlýk” diye adlandýrmýþtýr.

Topçu’nun devlet ve siyasete iliþkin fi-kirleri þahsiyet olarak insan ve millet üze-rinden inþa edilmiþ gibidir. Hegel’in, “Dev-let ilâhî iradenin yeryüzünde gözükmesi-dir” cümlesini eserlerinde birkaç defa zik-reden Topçu, “milletin þuuru, millet irade-sinin gözüktüðü yer” diye nitelendirdiðidevleti ferdiyetin yüce Allah’a ve sonsuzlu-ða doðru hareketinin bir duraðý, bir men-zili þeklinde telakki eder. Devleti meyda-na getiren üç temel öðe birlik halinde birhalk kütlesi, vatan topraðý ve idare ediciiktidardýr. Dolayýsýyla devlet tek baþýna var-lýk alanýna çýkabilen ve anlamlý hale gelenmüstakil, kendinden bir vâkýa, bir varlýkdeðil ferdin ruhunda harekete baþlayan,milleti oluþturan ve ilâhî iradeye kavuþmakiçin hamleler yapan iradenin fertten Al-lah’a götüren yoldaki bir duraðýdýr. Ýnsa-nýn yükseliþ çizgisi yukarýdan aþaðýya, Al-lah’tan insana doðru hâkimiyet kavramýetrafýnda tezahür eder. Bu ayný zamandabir siyasî kavram olan egemenlik fikrininAllah’ta temerküz ettiðini ve oradan âle-me, devlete, insana yayýldýðýný gösterir.Yükseliþ çizgisi aþaðýdan yukarýya, insan-dan Allah’a doðru itaat ve teslimiyet kav-ramlarý etrafýnda þekillenir.

Devleti inþa edecek ve taþýyacak temelkavramlarýn ilki devlet varlýðýnýn esaslý un-suru olan otoritedir. Bu otorite yüce Al-lah’tan insan þahsiyetine doðru inen hâ-kimiyet ve irade kavramlarýyla irtibatlýdýr

(Büyük Fetih, s. 13-15; Ýradenin Davasý, s.46, 48). Ýkincisi merkeziyetçilik olup ada-let ve mesuliyet prensipleri etrafýnda ge-liþerek bir hukuk ve ahlâk nizamýnýn adýolmaktadýr. Üçüncüsü halkýn bütün ihti-yaçlarýna uzanan, onlarý karþýlamaya çalý-þan, mesuliyet iradesiyle birlikte kul hak-kýný merkeze alan hür bir totalitarizme da-yanmýþ olmasýdýr. Yalnýz devletin otoritesive kuvveti milletin otoritesi ve kuvvetin-den baðýmsýz deðildir. Otoritenin kurucu-su devlet olmakla beraber olgunlaþmasýve devamlýlýðý otorite iradesini millettenalmasý ile imkân dahiline girer. Bugün si-vil toplum kuruluþlarý denen ve “devletebaðlý bulunmayan organizasyonlar” diyetarif edilen, Topçu’nun ise “sosyal teþki-lât” dediði yapýlar Ýslâm ve Selçuklu-Os-manlý tecrübesinde devletin içinde yer al-maktadýr. Vakýflar bunun örneðidir. Mille-tin siyasî iradesiyle devletin siyasî iradesiarasýnda Batý’da olduðu gibi bir otorite zýt-laþmasý, bir menfaat çatýþmasý problemiyoktur. Sadece bir derecelenmeden bah-sedilebilir. Halka dayanan, halk tarafýndankontrol edilen, ancak halkýn üstünde du-ran ve onun dileklerini Allah’ýn iradesinebaðlayan kuvvet en iyi hükümettir. Mesu-liyet iradesini Allah’tan almayan ve halkýnkarþýsýnda sorumluluk tanýmayan bir ida-re haklý ve âdil bir milliyetçilik rejimi ola-maz. Millet fertlerini Allah iradesine bað-layýp yaþatacak iktidar Hakk’ýn hâkimiye-ti ve halkýn hükümetidir (a.g.e., s. 130).

Nurettin Topçu’nun sistematiðinde hür-riyet ve eþitlik kavramlarý adalet ve me-suliyete göre ikinci derecede bir yere sa-hiptir. Çünkü hürriyet tabii deðil sosyal birhadisedir. Cemiyetin içinde bir anlam ka-zanan hürriyetin bir üst düzeye çýkabil-mesi için insanda tabii olarak var olan ha-reket ve düþünce ile irtibatlanmasý gere-kir. Bu durumda da hürriyet müstakil de-ðil baðýmlý bir kavram haline gelir. Hürri-yet, “hiçbir kayýt ve þarta baðlý olmadanher istediðini yapabilmek” diye tanýmla-nýrsa bu, insanlar için duyularýn ve bede-nin hürriyeti veya bir iradeye deðil içgü-dülere tâbi olan hayvanlar dünyasýnýn hür-riyeti olabilir. Burada bir þuur aranmadýðýgibi ideal olarak da gösterilemez. Ýnanç-sýzlýk ve liberal eðilimlerin ortaya çýkardý-ðý hürriyet kavramý bir hile deðilse anar-þiden baþka bir þey olamaz.

Eserleri. Topçu’nun doktora ve doçent-lik tezleriyle felsefe grubu için hazýrladýðýders kitaplarý dýþýndaki eserleri çoðu sað-lýðýnda olmak üzere makalelerinden der-lenerek hazýrlanmýþtýr. 1997-2005 yýllarýarasýnda kitaplarýna girmemiþ makalele-

feyi de fakirleþtirmiþtir (Kültür ve Mede-niyet, s. 48-49; Türkiye’nin Maarif Dava-sý, s. 140). Topçu’nun Türkiye’deki eþ za-manlý ilgilerden farklý olarak varoluþçulukakýmýyla, özellikle Kierkegaard ve kýsmenHeidegger üzerinden hýristiyan / dinci eg-zistansiyalizmle ciddi biçimde ilgilenmeside esas itibariyle metafizikle alâkalý görün-mektedir.

Topçu, bütün Batýlýlaþma tarihini kuþa-tan kültür-medeniyet ayýrýmý meselesiniyeniden ele alan düþünürlerden biridir. Enönemli vurgusu bu ayýrýmýn yüzeyselliðinedair olanýdýr. Ona göre evrensel denilenve büyük ölçüde bilim ve teknoloji üzerin-den tanýmlanan medeniyet zorba ruhun-dan ve kapitalist baðlamýndan ayrý ele alý-namaz. Bu çerçevede bilim ve teknoloji,hakkýn yerine geçen kuvvetin hâkimiyeti-nin ve insanla tabiatý tahrip eden sanayi-leþmenin, sömürünün kaynaðýdýr. Kapita-list sistemi güçlendiren ve insaný esaretesürükleyen teknolojik geliþmeleri insanlýkadýna ilerleme diye göstermek büyük biryanlýþlýktýr. Aðýr sanayi söylemlerinin meþ-rû bir savunma ve atýlým hamlesi olaraktakdim edildiði, fabrika bacalarý ile mina-relerin yan yana zikredilip resmedildiði oyýllarda Topçu’nun bu fikirleri muhafaza-kâr kesim tarafýndan fantezi veya kalkýn-ma karþýtlýðý gibi sathî düzeyde anlaþýl-mýþtýr. Demokrat Parti iktidarýnýn ilk yýlla-rýndan itibaren savunmaya baþladýðý Ýslâmsosyalizmi (Anadolu sosyalizmi, milliyetçi sos-yalizm) düþüncesi de bir ekonomik sistemtercihi olmaktan ziyade bir hak ve ahlâkmeselesidir. Bu duruþ Topçu’nun dilindekul hakkýnýn yoðun biçimde ifadesidir. Bu-rada Türkiye’nin ve sað kanadýn dýþ poli-tik tercihlerinde Amerika Birleþik Devlet-leri’ne yakýnlaþmasý ve liberal ekonomiyedoðru gitmesine yönelik ciddi bir muha-lefet ve tenkit söz konusudur. Onun ifade-siyle, “Hakikatte bu dava Ýslâm’ýn özündebarýnan hak davasýdýr. Sosyalizm, çiðnen-mesi halinde Allah’ýn da affetmeyeceðinibildirdiði kul hakkýnýn müdafaasýdýr” (Ah-lâk Nizamý, s. 180). Bu çerçevede libera-lizm devletin anarþiyi himayesi veya gü-cünü baþý boþluðu himaye için kullanma-sý, varlýk sebebi büyük sanayi ve kapita-lizm olan, din ve mâneviyat karþýtý komü-nizm ise bir reaksiyon hareketi olarak zul-me karþý zulüm mânasýna gelmektedir.

Millet ve milliyetçilik meseleleri, Topçu’-nun eserlerinde hem isyan ahlâkýyla irti-batý olan ferdiyetin yükselip sonsuzluðauzanmasý süreçlerinin bir parçasý, hem deTürkiye’nin modernleþme döneminde ken-dini yeniden anlamak ve tanýmlamak için

253

(1948, 2001), Psikoloji (1949, 2003), Fel-sefe (1952, 2002), Mantýk (1952, 2001),Ahlâk (Orta 3, Emin Iþýk’la birlikte, 1975),Ahlâk (Lise 1 ve Lise 2, 1976; ikisi bir ara-da, 2005), Din Psikolojisi Bahisleri (haz.A. V. Ýmamoðlu, Erzurum 1995, Ýslâm mec-muasýnda yayýmlanan din psikolojisiyleilgili makalelerin toplu neþri; bu makale-ler son neþirde Ýslâm ve Ýnsan-Mevlâna veTasavvuf kitabýna ek olarak alýnmýþtýr).Edebî Eserleri: Taþralý (hikâyeler, 1959,1998), Reha (roman, 1999). Broþürler: Ýn-kýlap-Ýrtica (1951), Çanakkale (1952),Din ile Kinin Mücadelesi (Malatya ha-disesi üzerine, 1952), Son Hadiseler veBiz (Milliyetçiler Derneði aleyhine yürü-tülen kampanyalar üzerine, 1953), Þehit(1959). Broþürler son neþirde ilgili kitap-lara girmiþtir. Nurettin Topçu’nun maka-le ve yazýlarýnýn yayýmlandýðý belli baþlý der-giler (makale adedi yoðunluk sýrasýna göre):Hareket, Komünizme Karþý Mücadele,Düþünen Adam, Türk Yurdu, Þule, Bi-zim Türkiye, Büyük Doðu, Sebîlürre-þâd. Gazeteler: Akþam, Yeni Ýstanbul,Yeni Ýstiklâl, Son Havadis, Hürsöz (Er-zurum). Topçu Hareket dergisindeki bazýyazýlarýnda “Nizam Ahmet” ve “Osman As-yalý” takma adlarýný kullanmýþ, ayrýca dergiadýna “Hareket” imzalý birçok baþyazý yaz-mýþ, herhangi bir isim belirtilmeyen ter-cümeler ve mektuplar yayýmlamýþtýr.

BÝBLÝYOGRAFYA :Vefatýnýn arkasýndan Hareket dergisinin 112.

sayýsý (Ocak-Mart 1976), otuzuncu yýlý münasebe-tiyle de Hece dergisinin 109. sayýsý (Ocak 2006)Nurettin Topçu özel sayýsý olarak çýkmýþtýr; MillîEðitim Bakanlýðý ve Ýstanbul Erkek Lisesi arþivle-rindeki Nurettin Topçu personel dosyasý; MehmetSarýtaþ, Nurettin Topçu’da Sosyo-Pedagojik Ya-pý, Ankara 1986; Nurettin Topçu’ya Armaðan,Ýstanbul 1992; Süleyman Seyfi Öðün, Türkiye’deCemaatçi Milliyetçilik ve Nurettin Topçu, Ýstan-bul 1992; Mustafa Kök, Nurettin Topçu’da DinFelsefesi, Ýstanbul 1995; H. Bayram Kaçmazoðlu,Türk Sosyoloji Tarihi Üzerine Araþtýrmalar, Ýs-tanbul 1999, s. 264-298; Hüseyin Karaman, Nu-rettin Topçu’da Ahlâk Felsefesi, Ýstanbul 2000;Orhan Okay, Silik Fotoðraflar, Ýstanbul 2001, s.

16-25; Fýrat Mollaer, Anadolu Sosyalizmine BirKatký: Nurettin Topçu Üzerine Yazýlar, Ýstanbul2007; a.mlf., Türkiye’de Liberal Muhafazakâr-lýk ve Nurettin Topçu, Ýstanbul 2008; NurettinTopçu (ed. Ýsmail Kara), Ankara 2009; ÝhsanFazlýoðlu, “Nurettin Topçu’da Bilgi ve Bilim So-runu”, Dergâh, sy. 114, Ýstanbul 1999, s. 15-18;Ali Birinci, “Hareket Mecmuasý”, TY, XXV/213(2005), s. 84-89.

ÿÝsmail Kara

– —TOPÇULAR KÂTÝBÝ

(bk. ABDÜLKADÝR EFENDÝ).˜ ™– —

TOPHÂNE

Osmanlý Devleti’ndetop dökümünün yapýldýðý yer.˜ ™

Tophâne, top döküm yeri yanýnda ba-rut, top ve güllelerin depo edildiði mekân-larý da içine alýr. Osmanlýlar’ýn ateþli silâh-larla tanýþmasý XIV. yüzyýlýn ikinci yarýsýnakadar inmekle birlikte sabit top döküm-hanelerinin tam olarak ne zaman kurul-duðu bilinmemektedir. Elde kesin delillerbulunmamasýna raðmen ilk sabit top dö-kümhanesinin Edirne’de II. Murad tara-fýndan tesis edildiði ve Fâtih Sultan Meh-med tarafýndan da kullanýldýðý kabul edilir.Ancak bu tarihlerden önce Osmanlýlar’ýnmuhtelif savaþlar için top döktüðü ve bun-larýn bir kýsmýný seyyar top dökümhanele-rinde imal ettiði bilinmektedir.

Tophâne-i Âmire. Tesbit edilebildiði ka-darýyla Edirne’den sonra inþa edilen ikincitop döküm merkezi Ýstanbul’da bugünküTophane semtindeydi. Kesin inþa tarihitesbit edilememekle birlikte Tursun Bey’inYeni Saray’ýn bir tarafýnýn Tophâne’ye bak-týðýndan söz etmesi, yine ayný tarihlerdekaleme alýnan Fâtih Vakfiyesi’nde (867-875/1462-1470) Ayasofya Camii’nin gelir-leri arasýndaki Galata’da Kapýiçi Hamamý’-nýn Karaköy mahallesinde ve Tophâne Ka-pýsý yakýnýnda bulunduðunun belirtilme-si fetihten yaklaþýk on iki yýl sonra (1465)tophânenin varlýðýný gösterir. Buradaki ya-pýnýn Osmanlýlar tarafýndan mý inþa edil-diði yoksa mevcut bir yapýnýn mý döküm-haneye çevrildiði konusu henüz kesinlikkazanmamýþtýr.

Bir kurum olarak Tophâne ve Tophâne-iDergâh-ý Âlî tabiri 905 (1499-1500) tarihliAvlonya Tophânesi Muhasebe Defte-ri’nde geçer (BA, A. E, Bayezid II, nr. 41).Tophâne-i Âmire terkibi ise kuruma ait1513 tarihli bir muhasebe defterinde yeralýr (BA, KK, nr. 4726, s. 1). Fâtih SultanMehmed döneminde kurulan Tophâne-iÂmire’nin II. Bayezid zamanýnda artan

riyle doktorasýnýn tercümesi, yayýmlanma-mýþ romaný ve bazý yazýlarý dahil bütüneserleri Ezel Erverdi – Ýsmail Kara tarafýn-dan tekrar yayýma hazýrlanmýþ ve yirmibir kitaplýk bir külliyat halinde Dergâh Ya-yýnlarý arasýnda basýlmýþtýr (burada kitapla-rýn ilk baskýlarý ile redaksiyondan sonraki ilâve-li baskýlarýna iþaret edilmiþtir; madde içindekiatýflar son basýmlara aittir): Conformisme etRévolte-Esquisse d’une Psychologie dela Croyance (Nurettin Ahmed adýyla, Pa-ris 1934; týpkýbasýmý, Ankara 1990), GarbýnÝlim Zihniyeti ve Ahlâk Görüþü (1955,1970’ten sonra Kültür ve Medeniyet’in için-de), Mehmet Âkif (1873-1936)-20. ÖlümYýldönümü (1957, Ali Nihad Tarlan’la bir-likte; Nihad Sami Banarlý, Ferruh Bozbey-li, Uður Kökden ve Peyami Safa’nýn yazý-larý ile ilâveli 2. bs., 1961), Türkiye’ninMaarif Davasý (1960, 1997), KomünizmKarþýsýnda Yeni Nizam (1960, 1970’tensonra Ahlâk Nizamý’nýn içinde), Ahlâk Ni-zamý (1961, 1997), Yarýnki Türkiye (1961,1997), Büyük Fetih (1962, 1998), Var Ol-mak (1965, 1997), Varoluþ Felsefesi-Eg-zistansiyalizm (P. Foulquié’den derleme,1967, son düzenlemede Varoluþ Felsefesi-Hareket Felsefesi’nin içinde), Bergson (do-çentlik tezi, 1968, 1998), Ýradenin Davasý(1968, son düzenlemede Devlet ve Demok-rasi ile birlikte, 1998), Ýslâm ve Ýnsan(1969, son düzenlemede Mevlâna ve Ta-savvuf ’la birlikte, 1998), Devlet ve De-mokrasi (1969, 1998), Kültür ve Mede-niyet (1970, 1998), Mehmed Âkif (1970,1998), Mevlâna ve Tasavvuf (1974, Ýslâmve Ýnsan’la birlikte, 1998), Milliyetçiliði-mizin Esaslarý (1978), Ýsyan Ahlâký (dok-tora tezi, Conformisme et Révolte’un ter-cümesi, çev. Mustafa Kök – Musa Doðan,1995, sonradan bulunan Nurettin Topçu’-nun kendi tercümesiyle karþýlaþtýrýlarak 2.bs., 1998), Varoluþ Felsefesi-HareketFelsefesi (1999), Millet Mistikleri (Por-treler, 2001; ilâveli 2. bs., 2009), Ameri-kan Mektuplarý-Düþünen Adam Ara-mýzda (2004). Ders Kitaplarý: Sosyoloji

TOPHÂNE

Tophane

Meydaný

ve top

dökümhânesini

gösteren

bir gravür

(Comte de Choiseul-Gouffier, Voyage pittoresquede la Grèce,Paris 1782-1822, II, lv. 95)