1

ESTRUTURA E FORMACIN DE PALABRAS (Tema 3)

A PALABRA. ESTRUTURA INTERNA

LEXEMA ou Radical (Significado lxico)

Lexemas independentes: constitun palabras por si ss: avin, pan, coche...

Lexemas dependentes: precisan doutros monemas para formar unha palabra: nen-

MORFEMA

(Significado

gramatical ou doutro

tipo: lugar, accin...)

Morfemas independentes: constiten palabra por si mesmos. Serven para relacionar ou presentar

outras unidades lingsticas. Son os determinantes, as preposicins e as consuncins: para, por...

Morfemas

dependentes:

nense a un lexema

para completar e/ou

modificar o seu

significado.

Morfemas

derivativos ou

afixos.

Engdense ao

lexema para

formar novas

palabras ou para

aportar novos

valores de

significado.

Poden ser:

Prefixos: van colocados diante do lexema: com-poer. Algns prefixos teen idntica forma a outras palabras independentes: sobre, contra... Crean palabras novas que pertencen mesma categora gramatical da palabra

base (ex.: verbo-verbo: poer-compoer) A maiora proceden do latn e do grego.

Infixos: van no interior da palabra, entre o lexema e os

sufixos: carn-ic-eir-o, caf-t-era, durmi--n. O mis habitual o c- que se coloca ante o sufixo io cando o lexema remata en slaba tnica con n final: irmancio; ou en vocal tnica ou ditongo: pecio (ou peo)

Sufixos: van

despois do

lexema:

mobl-era, ol-

eir-o

Sufixos alterativos:

Non modifican a categora gramatical da

palabra (subs/subst: casa/casia)

Segundo o seu significado poden ser:

Diminutivos; casia, soutelo.

Aumentativos: homazo, tristn.

Despectivos: cuartucho, xentuza.

Sufixos derivativos: Crean palabras novas

con entrada no diccionario.

Poden cambiar a categora gramatical da

palabra: leda/ledamente (adx/adv).

Segundo o seu significado poden ser:

Colectivos (alumnado), locativos (pieiral),

xentilicios (ourensn), temporais

(alborada), de accin (mazadura),

caracterizadores (teimudo), profesionais

(florista), abstractos (beleza)

Morfemas flexivos ou desinencias: expresan categoras gramaticais:

-xnero e nmero nos substantivos.: nen-o, nen-a-s

-tempo, modo, nmero, persoa, aspecto, voz nos verbos:

Serven para establecer a concordancia entre os distintos elementos da oracin.

CLASES DE PALABRAS

Simples Conteen un s lexema (independente, ou dependente mis morfemas flexivos) ou un

morfema independente.

-Un lexema independente: luns, tese...

-Un lexema dependente mis morfemas flexivos: nenos

-Un morfema independente: de, por.

Compostas Constan de dous lexemas, con ou sen morfemas flexivos: afialapis, sapoconcho.

Ou dous morfemas independentes: esoutro.

Derivadas Teen un lexema e un ou varios morfemas derivativos, podendo tamn presentar morfemas

flexivos: porteiro, recrear, xornalista, ameixeira...

Parasintticas Dous lexemas e morfemas derivativos, dicir, composicin e derivacin vez: botafumeiro.

Ou derivacin con prefixo+lexema+fusifxo: descampado, entrkstecer... (sempre que ao

prescindir de calquera dos dous afixos non resulte unha palabra existente no idioma:

*entriste, *tecer)

2

PROCEDEMENTOS DE FORMACIN DE PALABRAS

a) COMPOSICIN. Unin de dous ou mis lexemas que existen independemente na lingua.

COMPOSTOS ORTOGRFICOS. Fusin de dous elementos nunha palabra: beiramar, fincap, abrelatas, cabodano, lobishome, augardente, paporroibo, raaceos.

COMPOSTOS SINTAGMTICOS. Un nico significado pero dous elementos que se forman por tres procedementos:

o Disfuncin: porco bravo, porco teixo, peixe sapo, chave inglesa. o Sinapsis (con preposicin) estrela de mar, pano da cabeza, cadeira de brazos, arco da vella, mando a distancia.

o Contraposicin: astur-leons, rabe-israel.

b) DERIVACIN. Engadir un prefixo ou sufixo a un lexema.

Derivacin prefixal: monolinge

Derivacin sufixal: libreiro (VER)

c) PARASNTESE. 2 posibilidades: Adicin simultnea de prefixo e sufixo a un lexema (non existindo polo tanto a palabra con

prefixo ou con sufixo): abotoar (non existe *abotn nin *botoar), entristecer, embarcar

(em-barc-ar)

Derivada dunha composta: augardenteiro, misacantano.

d) ABREVIACIN. Creacin de palabras novas mediante distintos procedementos de abreviacin.:

Acurtamento. Adoitan ser apcopes: tele (televisin), moto (motocicleta), foto (fotografa), super (supermercado)

Siglas: Formacins lxicas que fan referencia a sociedades, organismos, empresas Frmase coa unin das letras iniciais da denominacin: UE, ESO, DOG, ONU. Escrbense en maiscula e sen

punto despois de cada inicial: DOG, RAG. En ocasins, frmanse, a partir de siglas, verdadeiras

palabras que figuran como tales nos dicionarios, engadindo as vogais necesarias para a sa

pronunciacin: elep

3

FORMACIN DE PALABRAS DERIVACIN- SUFIXOS I. SUFIXOS ALTERATIVOS OU APRECIATIVOS: Modifican o significado do lexema base sen

chegar a crear palabras novas, polo que xeralmente non teen entrada independente nos dicionarios.

Tampouco modifican a categora gramatical da palabra neno (subst) nenito (subst.)

Segundo o seu significado poden ser:

Diminutivos: -io/-ia (rapacia, amiguio), -echo/-echa (pequecha), -ete/-eta (mocete, rapaceta)

Aumentativos: -azo/-aza (cochazo, tosaza), -n/-ona (patadn) Despectivos: -acho/-acha (ricacho), -astro/-astra (camastro, poetastro), -exo/-exa (lugarexo), -

ucho/-ucha (casucha, leirucho)

II. SUFIXOS DERIVATIVOS: Modifican o significado do lexema base e crean palabras novas con

entradas lxicas independentes no dicionario. Poden, ademais, cambiar a categora gramatical da

palabra que se engaden: xente (subst.) xentil (adx.), bico (subst) bicar (verb.)

PALABRAS DERIVADAS

Segundo a clase de palabra que forman:

Derivacin substantiva DS- D lugar a substantivos a partir de

substantivos, adxectivos ou verbos

-ado, -ara,

-eiro/-eira, -eza,

-mento

alumnado, librara, gaiteiro, beleza,

adiantamento

Derivacin adxectiva DA- D lugar a adxectivos a partir de

adxectivos, substantivos ou verbos

-al, -ento,

-ico/-ica, -ista,

-oso/-osa

coloquial, cheirento, metlico,

belicista, ruidoso,

Derivacin verbal DV- D lugar a verbos a partir de verbos,

substantivos ou adxectivos

-ar, -ear, -exar,

-ficar, -izar

baleirar, corear, pestanexar, certificar,

galeguizar

Derivacin adverbial Dadv- D lugar a adverbios a partir da

forma feminina de adxectivos.

-mente malo-malamente, estupendo-

estupendamente

Segundo a palabra base da que parten:

Palabra base Derivado Exemplos

Substantivo DV: verbo Rumor-rumorear, Alcohol-alcoholizar, Clase-clasificar

DA: Adxectivo Rumor-rumoroso, Clase-clsico

DS: Substantivo Cu-cuada

Adxectivo DS:Substantivo Claro-claridade, agudo-agudeza

DV: Verbo Claro-clarificar, agudo-agudizar

DA: Adxectivo Gris-agrisado

DAdv: Adverbio Claro-claramente, agudo-agudamente

Verbo DS:Substantivo Pasar-pasamento, excitar-excitacin, ladrar-ladrido

DA: Adxectivo Pasar-pasable, excitar-excitante.

DV: Verbo Chorar-choromicar

4

Segundo o seu significado, diferenciamos: colectivos, locativos, temporais, profesionais....

Significado Principais

sufixos

Exemplos:

Colectivos Engaden ao lexema idea de

conxunto, acumulacin, abundancia

ou multitude.

Tamn: lugar de cultivo ou no que

abundan plantas

-al, -eira, -ado/-

ada,

-edo/-eda, -ame,

-axe,

-menta

alumnado, follaxe, toxeira,

areal, armamento,

dentame, osamenta,

pieiral...

Locativos Indican lugar ou espazo

Tamn lugar ou recipiente onde se

garda algo (billeteira)

Lugar onde se realiza unha

actividade (lavandara)

-ara, -ario, -ado,

-dor,

-doiro, -a

apeadeiro, panadara,

ancoradoiro, papelara,

balneario, internado,

recibidor

Billeteira, azucreiro

Temporais Indican o tempo que dura algo.

Tamn: poca propicia para realizar

unha accin. Ou propio ou

caracterstico dunha poca.

-eiro/-eira,

-ado/-ada, -ato

reinado, bacharelato,

sementeira, noivado

Caracterizadores Forman sobre todo adxectivos e

indican unha calidade ou

caracterstica

-ado/-ada,-ante

-an/-ana(-),

-dizo/diza,

-eiro/-eira,

-oso/-osa,

-ento/-enta,

-udo/-uda

Cabezudo, abusn,

folgazn, festeiro,

cheirento, barbudo,

trapalleiro, cobizoso,

apaixonado, charlatn

Profesionais Indican cargo, profesin ou ttulo ou tamn funcin, organismo ou

clase.

-eiro-/eira, -dor/-

dora, -ado/-ada,

-ario/-aria,

-n/-, -ante,

-ista

Bibliotecario, inventora,

artista, cantante, avogado,

debuxante, bombeiro

De accin Indican accin ou efecto dun verbo

Ou persoa que realiza a accin

-eiro-/eira, ,

-ado/-ada

Atadura, sufrimento,

conversa, malleira,

arrincada

Cantante, amante.

Xentilicios Designan o lugar ou procedencia

dalgn pobo ou persoa

-n/-a, -ao/-,

-ano/-ana, -eiro/-

eira, -s/-esa,

-ense, no/-ina,

-ego/-ega

Estradense, ourensn,

courelao, limiao, chairego,

betanceiro, colombiano,

tudense

Abstractos Forman substantivos abstractos a

partir de verbos

e a partir de adxectivos

-ancia, -encia,

-enza, -cin,

-mento, -ura,

-ez, -eza,

-idade, -itude

Abundancia, ensinanza

Beleza, brancura, xustiza,

elegancia, timidez,

5

EXERCICIOS:

1. Clasifica as seguintes palabras en simples, derivadas, compostas ou parasintticas: Subterrneo, contradicin, inutilmente, imposible, peaxe, microclima, dezaseis, malhumorado,

foraborda, camin, follaxe, antonte, vacaloura, cadeira, desfacer, peixe, gas, aqueloutro,

hipotensin, curtametraxe, lentes, esfameado, reviravolta, botafumeiro,

2. As seguintes palabras son compostos cultos, formados mediante lexemas cultos grecolatinos. Identifica os seus compoentes:

Antropoloxa, oftalmlogo, xenofobia, hemeroteca, hipdromo, oleoducto

3. Explica o procedemento de formacin das seguintes palabras: -Autombil, autmata, autoescola, autova

-Fotosntese, fotografa, fotonovela, fotofobia

-Televisin, telefrico, telexornal, telenovela, teleadicto

4. Clasifica estas palabras en derivadas e parasintticas: Desalmado, improcedente, desconfianza, esfarrapar, desesperacin, avellentar, extraconxugal,

engrandecer, antiinflamatorio, adiar, engordar, anoitecer, embebedar, adieirado, abotoar,

desabotoar, extraparlamentario, aloucado, impresionar, aloucado, desobedecer, encarcerar,

imposible, inutilizar, enraizar, ennegrecer, aparvado, deshonrado, involuntario

5. Analiza e clasifica os lexemas e morfemas das seguintes palabras

Barco Alquitareiro

Vertedoiro Carballeira

Inimigos Encarceramento

Enxordecer Desigualdade

Frialdade Fixeran

Xogasen Cantabades

6. Explica o significado dos prefixos destas palabras: Parmetro, permetro, posdata, prolongar, endovenoso, apoltico, hipersensible, hipermercado,

encestar, coautor, antebrazo.

7. Clasifica estas palabras segundo tean sufixos alterativos ou derivativos: Brillante, mocia, golazo, cullerada, amigote, xentuza, moedeiro, poetastro, malamente, apeadeiro,

casamento, pillabn, vilego, amoroso

8. Forma catro grupos coas seguintes palabras tendo en conta o significado que nelas ten o sufixo eiro/-eira: Limoeiro, carboeira, fontaneiro, amieiro, carniceira, cancioneiro, cabeleira, tecedeira,

oliveira, pereira, marieiro, vieiro, leiteiro, romanceiro, cerdeira.

6

9. Identifica os sufixos e indica o seu valor: Alumnado, cerume, velame, corredor, ollada, emirato, sabichn, vertedoiro, ancoradoiro,

israel, canadense, atadura, escribn, aterraxe, secretaria.

10. Forma a familia lxica destas palabras: noite, dor, porta, ollo

11. Indica cal en cada caso o valor do sufixo alterativo: gripazo, tipexo, costeleta, mantelo, rapaceta, avogaducho, foucio, camisn, saqueta, foguete,

vellote, caixn.

12. Analiza e clasifica estas palabras segundo o significado dos sufixos:

Melenudo, comedor, toleirn, niada, escritor, alborada, preguiceiro, vertedoiro, roupaxe,

adiantamento, lembranza, dentadura.

13. Forma palabras derivadas a partir das seguintes mediante a adicin de sufixos: a) Nomes que indiquen lugar: via, formiga, castieiro, cana. b) Nomes que indiquen accin: bailar, marear, atar, cocer, mirar. c) Nomes que indiquen colectivo: vestido, poema, profesor. d) Nomes que indiquen profesin: piano, ferro, xornal, cirurxa, zapato. e) Nomes que indiquen abstraccin: alegre, fermoso, ignorar, fcil, amable.

14. Principais sufixos para formar xentilicios: -n/-: arzun/, alemn/ -s/-esa: lugus, inglesa

-ense: estradense, canadense -ino/-ina: monfortino, granadina

-ego/ego: limego -ano/-ana: africano, toledana

-eiro/-eira: betanceiro, brasileira -: israel

-eo/-ea: gondomareo, panamea -eta: lisboeta

Escribe os xentilicios, masculino e feminino, correspondentes a: Arousa, Bergantios, Buo, Caldas de Reis, Castro Caldelas, Cangas, Camarias, Carnota, Cee,

Celanova, Cervantes, O Courel, A Fonsagrada, A Limia, Malpica, Maside, Melide, Mio, Muros,

O Pramo, Ponteareas, Pontevedra, Ribadeo, Vilalba

15. Clasifica estas palabras segundo se trate de derivacin substantiva (DS), derivacin adxectiva (DA) ou derivacin verbal (DV). Diferencia tamn a base da que proceden:

base substantiva (BS), base adxectiva (BA), base verbal (BV)

Celibato, escasear, parvada, aclarado, confuso, agrisado, bravo, tolear, berrido, fuxido,

escorregadizo, xemido, novato, vitalicio, negrura, narrativo, circulatorio,estoupido, grandeiro,

durmin, asasinato, pallasada, barbear, adieirado, barbado, badalada, cabecear, branquexar,

xustiza, pestanexar, adoecer, sombro, potico, verdor, exemplificar, altitude, maoso, ramificar,

atardecer, arbreo, cutneo, mandato, zurcido, desfeita, escorregar, cornada, chuviscar, ollada,

electorado, bispado, reinado, untura, cantaruxar.

DS DA DV

BS BA BV BS BA BV BS BA BV

7

DERIVACIN

DS

Derivacin subtantiva

BASE SUBSTANTIVA: Clibe-celibato, pallaso-pallasada, badal-

badalada, corno-cornada, cabeza-cabezada, ollo-ollada, , elector-

electorado, bispo-bispado, rei-reinado,

BASE ADXECTIVA: parvo-parvada, novo-novato, negro-negrura,

xusto-xustiza, verde-verdor, alto-altitude,

BASE VERBAL: berrar-berrido, xemer-xemido, estoupar-

estoupido, asasinar-asasinato, mandar-mandato, zurcir-zurcido,

desfacer-desfeita, untar-untura.

DA

Derivacin adxectiva

BASE SUBSTANTIVA: dieiro-adieirado, barba-barbado,

sombra-sombro, poesa-potico, maa-maoso, rbore-arbreo,

cute-cutneo

BASE ADXECTIVA: gris-agrisado, bravo-bravo, vital-vitalicio,

grande-grandeiro,

BASE VERBAL: aclarar-aclarado, confundir-confuso, fuxir-

fuxido, escorregar-escorregadizo, narrar-narrativo, circular-

circulatorio, durmir-durmin.

DV

Derivacin verbal

BASE SUBSTANTIVA: barba-barbear, cabeza-cabecear, pestana-

pestanexar, exemplo-exemplificar, ramo-ramificar, tarde-atardecer

BASE ADXECTIVA: escaso-escasear, tolo-tolear, branco-

branquexar

BASE VERBAL: doer-adoecer, escorrer-escorregar, chover-

chuviscar, cantar-cantaruxar.