1

ETHIEK IN EEN TIJD VAN SCHAARSTE EN BEZUINIGINGEN: HET NIEUWE OPENBAAR BESTUUR - Prof. SARAH BANKS, Durham University In dit artikel wordt de groeiende belangstelling voor ethiek in het sociaal werk onder de loep genomen, en in de context geplaatst van het huidige neoliberaal beleid en het groeiende managerialism in de publieke sector. De ontwikkeling van New Public Management (NPM) vanaf de jaren negentig wordt beschreven, waarbij de situatie in Groot-Brittannië als uitgangspunt wordt genomen, maar eveneens verbindingen worden gelegd met tendensen elders in Europa. Kenmerkend voor NPM is de nadruk die deze stroming legt op meetbare output, meetbare doelen en efficiëntie bij de levering van publieke diensten. In het artikel vraagt de auteur zich af of de groeiende belangstelling voor ethiek in het sociaal werk onderdeel is van een progressieve beweging die kritiek op NPM geeft, onder andere door nadruk te leggen op professionele autonomie en sociale rechtvaardigheid. Een alternatief is dat ethiek vooral als regulerings- en sturingsmechanisme voor professionals wordt gezien, waarmee de groeiende belangstelling voor ethiek juist als onderdeel gezien kan worden van NPM. Tot besluit wordt benadrukt dat het van belang is om aandacht te besteden aan ethiek in de sociale sector, waarbij de auteur een eerste kader voor een situationele ethiek van sociale rechtvaardigheid schetst, die daarbij bruikbaar kan zijn. Introductie

In Europa en in het algemeen is er een aanzienlijke toename van interesse in de ethiek van sociaal werk. Dit komt tot uiting in de toenemende hoeveelheid vakliteratuur over ethiek in sociaal werk en in de ontwikkeling van langere en meer gedetailleerde codes van ethiek en praktijk (zie Banks, 2008). In dit artikel zal ik onderzoeken hoe de zogenaamde "ethical boom" verband heeft met het neoliberaal sociaal welzijnsbeleid en nieuwe managementbenaderingen van de praktijk van sociaal werk. Is de groei van literatuur en richtlijnen over ethiek een reactie tegen het Nieuwe Publiek Management in sociaal werk, of een deel van dezelfde trend? Wat zijn de gevaren en kansen van deze nieuwe belangstelling voor ethiek? Wat zijn de kenmerken van een progressieve ethiek voor sociaal werk? De voorbeelden van de groei van het New Public Management en de impact ervan op sociaal werk zijn vooral afkomstig uit Groot-Brittannië.

ETHIEK Ik gebruik de term 'ethiek' in brede zin om te verwijzen naar de volgende thema's: • Gedrag - welke acties worden als goed en fout beschouwd? (bijvoorbeeld beloften nakomen en liegen). • De goede samenleving - in wat voor maatschappij willen we leven? (bijvoorbeeld een samenleving waarin alle levende wezens tot hun recht komen in harmonie met de natuurlijke omgeving). • Karakter - welke morele kwaliteiten worden als goed en slecht beschouwd? (bijvoorbeeld betrouwbaarheid en bedrog). • Relaties - welke verantwoordelijkheden verbinden we aan de relaties van mensen met elkaar, individueel en in groepen? (bijvoorbeeld de verantwoordelijkheid van een ouder tegenover een kind). Dit is een bewust brede beschrijving van de ethiek. Het omvat een reeks theoretische benaderingen, inclusief op principes gebaseerde ethiek (deontologie of op verplichtingen

2

gebaseerde ethiek en gevolgenethiek) en op karakter en relaties gebaseerde ethiek (deugdenethiek en zorgethiek). Het omvat ook verschillende religieuze en culturele benaderingen van ethiek (bijvoorbeeld boeddhistische ethiek, christelijke ethiek, "Afrikaanse ethiek" en "Aziatische ethiek"). In de mondiale Noordelijke en Westerse wereld ligt de focus van de moderne ethiek vaak op principes van gedrag of juiste actie (bijvoorbeeld het respecteren van de rechten van individuen om het hun eigen keuzes te maken; bevordering van het welzijn van het grootste aantal mensen). In de mondiale Zuidelijke en Oostelijke landen zal de nadruk vaker liggen op goede en slechte karaktereigenschappen (zoals het respectvol, eerlijk en medelevend zijn) en zijn verantwoordelijkheden meer verbonden aan relaties (solidariteit met familie of gemeenschap, respect verschuldigd zijn aan ouderen). Nationale beroepscodes hebben in vrijwel alle landen de neiging om meer aandacht te besteden aan de gedragsregels, omdat dit de internationale taal van beroepsethiek is. DE “ETHICAL BOOM" Het aantal gespecialiseerde handboeken over ethiek in sociaal werk gepubliceerd in Europa en de Engels sprekende wereld is zeer snel groeiende (bijvoorbeeld Rouzel, 1997; Timmer, 1998;Lingås, 1999; Linzer, 1999; Beckett & Maynard, 2005; Banken, 2006; Bowles, Collingridge, Curry & Valentine, 2006; Joseph & Fernandes, 2006; Reamer, 2006; Charleton, 2007; Congres, zwart & Strom-Gottfried, 2009; Dolgoff, Loewenberg & Harrington, 2009). Deze teksten hebben over het algemeen betrekking op ethische theorieën, ethische codes, praktijkgerelateerde dilemma's en ethische besluitvorming. Vaak worden op principes gebaseerde theorieën als uitgangspunt genomen, hoewel er in toenemende mate aandacht wordt besteed aan zowel gedrag/karakter als aan op relaties gebaseerde ethiek (deugdenethiek en de ethiek van zorg). Er is een groeiende belangstelling voor ethische codes gepubliceerd door beroepsverenigingen en regelgevende instanties. Deze bevatten meestal uitspraken over het kerndoel van sociaal werk, de waarden en principes waarop het is gebaseerd, en over professioneel gedrag. Veel landen die geen ethische codes hadden voor sociaal werk ontwikkelden ze in de jaren 1990 en 2000. In veel gevallen, maar niet in alle, zie je dat ze steeds langer worden, zoals de voorbeelden in tabel 1 laten zien. De resultaten van een onderzoek van ethische codes van beroepsverenigingen voor sociaal werk in 2005 (Banks, 2006, pp. 74-102) suggereren dat hoe langer landen de codes hebben de neiging ontstaat ze steeds verder uit te breiden. In landen waar sociaal werk al lang gevestigd is, zoals Noordwest Europa, zie je dat codes kunnen worden gebruikt om sociaal werkers te disciplineren bij wangedrag (door middel van tuchtrecht). Tabel 1: Enkele voorbeelden van het verlengen van beroepscodes.

Land / beroepsvereniging Lengte 1980/90

Lengte 2000/10

Australian Association of Social Workers 7 pag. 33 apg.

British Association of Social Workers 6 pag. 15 pag.

National Association of Social Workers (USA) 15 pag. 27 pag.

Nederlandse Vereniging Maatschappelijk Werkers (nu Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW)

12 pag, 22 pag.

3

Ethische codes zijn meestal actiegericht (schetsen ethische principes en gedragsregels), hoewel ze natuurlijk worden gekaderd in termen van de professionele rollen en relaties van sociaal werkers. De aard van de goede samenleving is niet expliciet beschreven in de meeste ethische codes, hoewel een visie op bepaalde kenmerken van een goede samenleving vaak impliciet aanwezig is in de mission statements aan het begin van codes. Veel van de nationale ethische codes omvatten de internationale definitie van sociaal werk, waarin staat dat sociaal werk zich houdt aan de beginselen van mensenrechten en sociale gerechtigheid. Moderne ethische codes voor sociaal werk bevatten meestal weinig uitspraken over het karakter van de sociaal werker, hoewel velen wel een of twee referenties naar professionele waarden hebben als integriteit en eerlijkheid – in de recent herziene Australische code is bijvoorbeeld professionele integriteit een van de drie kernwaarden. De uitbreiding van de omvang van de ethische codes ligt in het gebied "standaarden" of "regels", die het gedrag van sociaal werkers in verschillende contexten expliciet begeleiden. De toename van meer prescriptieve normen en regels in ethische codes weerspiegelt de trend in de praktijk voor meer gedetailleerde en gestandaardiseerde systemen voor monitoring en beoordeling op sociaal werk gebied, wat een van de kenmerken is van wat "het nieuwe openbare management" wordt genoemd (NPM).

HET NIEUWE OPENBARE MANAGEMENT Voordat we de relatie tussen ethiek in sociaal werk en het nieuwe publieke management (NPM) gaan verkennen, zal ik eerst de kenmerken van NPM en de veranderende accenten in de loop van de tijd bespreken, waarbij ik het Verenigd Koninkrijk neem als voorbeeld. In het VK heeft NPM zich sneller ontwikkeld dan in veel andere landen en het heeft een aanzienlijke impact op het gebied van sociaal werk. Markten, metingen en concurrentie De term "New Public Management" omvat een aantal kenmerken van het organisatiemanagement van openbare diensten, die zich in de loop van de tijd ontwikkelden, waarbij de accenten in diverse landen konden verschillen. Het algemene gebruik van de term ontstond in het Verenigd Koninkrijk in de jaren negentig, toen een marktgerichte aanpak van openbare diensten vaste voet kreeg onder een conservatieve regering (1979-1997). Dit omvatte het creëren van werkelijke of quasi-markten door kopers en aanbieders van diensten te scheiden, concurrentie te introduceren, meten van output en resultaten in plaats van inputs, werken aan doelen en het genereren van procedures en voorschriften om de effectiviteit en efficiëntie van werknemers te maximaliseren. Enkele van de belangrijkste kenmerken van NPM kan als volgt worden samengevat (Dunleavy & Hood, 1994; Clarke, Gewirtz & McLaughlin, 2000): • aandacht voor outputs en prestaties in plaats van inputs; • organisaties worden gezien als ketens zonder vanzelfsprekende vertrouwensrelaties, aan elkaar gekoppeld door contracten of contractuele afspraken; • de scheiding van koper/klanten en aanbieders, of klant- en leveranciersrollen, binnen voorheen geïntegreerde processen of organisaties; • grootschalige organisaties opsplitsen en concurrentie gebruiken om keuzes mogelijk te maken voor gebruikers van hulp- en dienstverlening; • decentralisatie van budgettaire en persoonlijke bevoegdheden naar lijnmanagers. Deze trends worden geïllustreerd door de volgende citaten van twee senior sociaal werkers in het Verenigd Koninkrijk, die ik heb geïnterviewd als onderdeel van een onderzoeksproject in 2001 (voor meer details zie Banks, 2004):

4

Ik heb lang in het sociaal werk gezeten. Meer dan ooit tevoren lijkt het afleggen van verantwoording hoog op de agenda te staan – je moet resultaten laten zien en zeer gedetailleerde informatie geven. (Sociaal werk team manager, Kinderbescherming). [...] overheersende procedures komen soms overeen, ja, het geeft een checklist over wat voor processen elke keer moeten worden gevolgd en dat kan heel nuttig zijn in een aantal instellingen, maar het kan ook worden gebruikt als een stok om sociaal werkers te slaan als een bepaalde procedure niet tot de letter gevolgd is [...]. (Sociaal werk teammanager jeugdzorg). Modernisering, uitkomsten en prestaties De focus op procedures, metingen en centraal gedefinieerde doelen werd geïntensiveerd onder de New Labour regering van Tony Blair in het Verenigd Koninkrijk (1997-2010), hoewel de taal veranderde van "New Public Management " naar "modernisering van openbare diensten”. De focus verschoof ook van het bezuinigen op het publiek welzijn tot een zorg om betere resultaten te bereiken voor mensen en gemeenschappen in termen van sociale inclusie, opleidingsniveau en het verbeteren van buurten. Dit bracht met zich mee beleid dat de regering meer op afstand maar toch betrokken wilde zijn, en dat vooral interprofessioneel werken werd bevorderd door partnerschappen tussen politici, professionals, gemeenschappen en gebruikers van diensten te bevorderen (Newman, 2000, 2005). Dit beleid weerspiegelde ook een bezorgdheid over het identificeren en activeren van individuen en buurten die als het meest problematisch worden beschouwd; er werd gepleit voor intense interventies en toezicht bij deze mensen en buurten. De volgende opmerking komt van een jeugdwerker in een interprofessioneel jeugdcriminaliteitsteam (voor meer informatie over deze zaak, zie Banks, 2009). Hij werkte met jongeren die een eerste misdrijf hadden gepleegd en die een "laatste waarschuwing" hadden gekregen. Hij moest 12 weken met ze werken, maar hij was langer bezig. Dit was problematisch voor zijn manager omdat de interventies landelijk werden gecontroleerd en niet afgesloten gevallen ondermijnden het succes van zijn team: Het interventiepakket zou dus voor 12 weken moeten zijn. Ik ben in grote problemen gekomen bij het team, omdat ik nu zaken heb die bijna een jaar oud zijn. En ik blijf proberen uit te leggen, dit gaat over het jeugdwerk dilemma [...] Ik probeer om deze jonge persoon ergens naar toe te krijgen. Als ik het in 12 weken er doorheen moet jagen dan gaat het gewoon niet werken, als ik de zaak afsluit en ik loop na 12 weken weg, dan komt die jongere geheid weer in de problemen [...] Soberheid, economie en doeltreffendheid Na de economische crisis in 2008 en de verkiezing van een nieuwe conservatief geleide coalitieregering in 2010, werd een groot programma van bezuinigingen in de openbare sector uitgevoerd in het VK. Veel niet-wettelijk verankerde welzijnsdiensten werden door lokale autoriteiten gesloten of door derden overgenomen sector (niet-gouvernementele organisaties, vaak vrijwilligerswerk) of particuliere organisaties. Hoewel een van de thema's van deze coalitieregering het verminderen van bureaucratie is en het vaststellen van gecentraliseerde doelen, betekenen de bezuinigingen op lokale overheidsfinanciering dat openbare diensten moeten zien te overleven, en dat efficiëntie en effectiviteit toverwoorden lijken te zijn. En in het geval van die welzijnsdiensten en -voorzieningen die worden uitbesteed of overgeheveld naar andere (particuliere) aanbieders of sectoren, zie je dat de vraag naar prestatiemaatstaven, waaronder waar voor uw geld en sociaal

5

rendement op investeringen, zeer belangrijk zijn geworden. Dus het vereiste om bewijs te kunnen leveren van prestatie-uitkomsten zal nog intensiever worden. In het VK zijn er ook aanwijzingen voor een ommekeer ten aanzien van tè procedurele praktijken in het openbaar welzijn, met name op het gebied van kinderbescherming, waar deze aanpak dominant is geweest. Tijdens het schrijven van dit artikel wordt er een belangrijke herziening uitgevoerd door professor Eileen Munroe, een academicus uit de London School of Economics and Political Science. Aan het begin van haar eerste rapport zegt ze: Een dominant thema in de kritiek op de huidige praktijk is de scheefgroei van prioriteiten tussen enerzijds de eisen van de beheers- en inspectieprocessen en anderzijds het vermogen van professionals om hun professionele oordeel te vormen en te handelen in het belang van het kind. Dit heeft geleid tot een overgestandaardiseerd systeem dat niet adequaat kan reageren op de gevarieerde behoeften van kinderen. [...] Voor sommigen kan het volgen van regels en leiden tot risico vermijdend gedrag in plaats van het nemen van de persoonlijke verantwoordelijkheid voor het eigen professionele oordeel. (Munro, 2011, p.5) Duidelijk bewijs voor de opmerkingen van Munro is te vinden in een recent uitgevoerd onderzoeksproject met betrekking tot de ineffectiviteit en het demoraliserende effect op sociaal werkers van de implementatie van een nationaal geautomatiseerd systeem voor beheer en registratie van jeugdzorg (White, Wastell, Broadhurst & Hall, 2010). Er is ook een door de overheid gesponsorde "Social Work Task Force", gevolgd door een "Sociaal Werk Hervormingsraad ", die de stand van zaken van sociaal werk in 2009-2011 heeft herzien, met het doel van het verbeteren van de effectiviteit en het vergroten van de professionele geloofwaardigheid en status. Er zijn voorstellen zijn gemaakt voor nieuwe nationale normen voor de praktijk, permanente educatie en professionele ontwikkeling, toezicht, veranderingen in het beroepsonderwijs en de introductie van een nationaal College of Social Work - een high profile beroepsorganisatie (Department for Education, 2010). Het is opmerkelijk is dat de rol van sociaal werkers vaak wordt beschreven in het rapport van de Hervormingsraad als "ondersteuning", en de nadruk ligt op "veilige" praktijken, professionaliteit, normen en status. Een terugtrekking naar een positie waar het streven naar sociaal werk moet worden beschouwd als veilig en professioneel is, natuurlijk, niet verrassend in een door de overheid gesponsord rapport geschreven tijdens een periode van economische crisis en een conservatief gedomineerde overheid. Hoe deze beoordelingen de sociale werkpraktijk zullen veranderen, valt nog te bezien, vooral in deze tijd van bezuinigingen. Het is echter zeker het geval in het VK dat de bezuinigingen op openbare diensten ook gevolgen hebben voor de vraag naar vermindering van bureaucratie, nationale doelstellingen, audits en inspectie. In 2010 heeft de nieuw gekozen coalitieregering fors gesneden in de plannen voor een ambitieuze nationale database voor het vastleggen van gegevens van alle kinderen en jongeren, mede om te zien welke instanties samenwerkten (Barr, 2010). Zo ook werd in februari 2011 een complex nieuw nationaal systeem voor het doorlichten van alle vrijwilligers die met kinderen en andere kwetsbare groepen werken aanzienlijk teruggeschroefd (Department for Education, Department of Health en Home Office, 2011). Dus het tij zit mee voor die beoefenaars en academici die hebben gepleit voor het terugdringen van de staatsbureaucratie, maar helaas gaat het tevens gepaard met een drastische vermindering van door de overheid gesponsorde welzijnsdiensten voor de armste delen van de samenleving.

6

Hoewel we erkennen dat de verschillende componenten van de "NPM" in de loop van de tijd zijn verschoven en nog steeds verschuiven, zal ik deze term gebruiken om te verwijzen naar voortdurende trends naar marktintroductie, de meting van resultaten van welzijnsdiensten en de regulering van welzijnsprofessionals. Echter, naarmate de tijd vordert in het Verenigd Koninkrijk en elders kan dit concept minder handig blijken te zijn om te beschrijven wat een "Nieuwe openbare soberheid" wordt ("New Public Austerity - NPA")

ETHIEK EN HET NIEUWE OPENBARE MANAGEMENT

Ik zal nu twee manieren onderzoeken om te kijken naar de relatie tussen ethiek en het Nieuwe Publiek Management in sociaal werk. De eerste ziet de groei van interesse in ethiek als een reactie op de ergste excessen van de New Public Management; terwijl de tweede de groei van interesse in ethiek ziet als onderdeel van de trend naar nieuwe benaderingen van openbaar bestuur.

1.De toename van interesse in ethiek als vooruitstrevend en kritisch voor NPM.

Terugeisen professionele autonomie.

Ethiek heeft een focus op menselijk handelen - op individuen die weloverwogen keuzes maken en juiste acties ondernemen. In sociaal werk gaat het om sociaal professionele zelfstandigheid van werknemers en discretie bij het vormen van oordelen en het nemen van beslissingen in overeenstemming met hun professionele kennis, ervaring en de waarden van sociaal werk. Werknemers zijn niet louter technici of bureaucraten die regels volgen. Ze hebben professionele expertise en zijn toegewijd aan de ethische praktijk. Sociaal werkers hebben het recht, de macht en de plicht om te bevorderen wat zij beschouwen als een goede en ethische praktijk en om onmenselijke, vernederende en onrechtvaardige praktijken en beleid aan te vechten en te weerstaan.

Claimen van de rechten van cliënten en burgers.

Ethiek in sociaal werk gaat over bevorderen en respecteren van de rechten van cliënten / burgers om hun eigen beslissingen te nemen en / of om dit in samenwerking met sociaal werkers te doen Kernethische waarden in sociaal werk omvatten het respecteren van de waardigheid van cliënten en respect voor hun rechten en keuzes - in tegenstelling tot ze te zien als problemen die moeten worden opgelost, te bereiken doelen of als consumenten die tevreden moeten worden gesteld.

De sociale rechtvaardigheidsmissie van sociaal werk opnieuw bevestigen - het politieke naar het hart brengen van ethiek.

Sociale rechtvaardigheid is een essentiële ethische waarde en vormt het hart van sociaal werk. Dit houdt de verplichting in om welzijnsdiensten eerlijk te verdelen in overeenstemming met de behoefte; de herkenning van diversiteit en verschil (bijvoorbeeld in termen van geslacht, etniciteit of vaardigheid); en om onderdrukkende machtsstructuren aan de kaak te stellen. Het houdt ook in dat je vraagtekens plaatst bij de macht en belangen van overheden, werkgevers in de publieke sector, particuliere ondernemingen en sociaal

7

werkers zelf waardoor ze ongelijkheden en onderdrukking negeren of accepteren. Deze waarden kunnen soms worden gebrandmerkt als 'politiek', maar ik zie ze als 'ethisch-politiek'.

Herconfigureren van professionele ethiek - het persoonlijke terugbrengen naar de ethiek van sociaal werk. Ethiek gaat over de persoon als moreel individu en over interpersoonlijke relaties, evenals over acties en abstract principes. Veel van de recente literatuur over sociaal werkethiek bevat verwijzingen naar deugdethiek en de ethiek van zorg. Sommige theoretici pleiten voor een herformulering van beroepsethiek om meer te focussen op de morele kwaliteiten, inzet en motivaties van sociaal werkers, of de aard van de zorgzame relatie tussen werknemer en cliënten. Deze benaderingen benadrukken het belang van empathie, mededogen en zorg, en bouwen voort op de traditionele zorg van het sociaal werk waarbij men uitgaat van het respect voor elke individuele persoon in de context van zijn specifieke leven, hoop en aspiraties. 2. De toename van interesse in ethiek als regressief en onderdeel van NPM - Ontwikkeling van meer regelgevende ethische codes. Beroepsethiek is vaak sterk geassocieerd met codes van ethiek. Zoals eerder opgemerkt, worden ethische codes langer en bieden ze meer gedetailleerde richtlijnen over wat te doen in bepaalde omstandigheden. Ze zijn soms - maar niet altijd - gebruikt voor disciplinaire doeleinden (in gevallen van wangedrag door sociaal werkers). Dit kan worden gezien als een reactie op de lage publieke waardering voor sociaal werkers en als poging om ervoor te zorgen dat sociaal werkers het beroep niet in diskrediet brengen. Het suggereert ook dat sociaal werkers begeleiding nodig hebben met betrekking tot allerlei details van hun werk en het kan dus de twijfels over hun professionaliteit juist verhogen. Zo heeft de onlangs door de Australische vereniging van sociaal werkers herziene code een speciale sectie genaamd "Verantwoordelijkheden in bepaalde contexten". Dit bevat tot vijf pagina's, met vier subsecties, o.a. over "levering op afstand". Een van de vijf vermelde verantwoordelijkheden in deze sectie is: "Sociaal werkers houden up-to-date anti-virus, anti-spyware en firewall programma’s bij" (Australian Association of Social Workers, 2010, blz. 39). Andere taken zijn onder meer wachtwoordbeveiliging en opslag en back-up van computers. De verantwoordelijkheden of normen vermeld in de professionele gedragscodes worden soms gepresenteerd in de inleiding als "richtlijnen (National Association of Social Workers, 2008). Echter, de manier waarop ze geformuleerd zijn ("sociaal werkers moeten ...") suggereert dat het om strikte voorschriften gaat. In de Australische code worden het 'ethische plichten' genoemd "en zouden ze dus ook in eventuele tuchtprocedures tegen sociaal werkers aan de orde kunnen komen. Aandacht voor de verantwoordelijkheden van sociaal werkers en gebruikers van diensten ("verantwoordelijkheid"). Ethiek, met zijn focus op keuzevrijheid en keuze, kan ertoe leiden dat de aandacht uitsluitend wordt gevestigd op de verantwoordelijkheden van individuele sociaal werkers voor goede of slechte beslissingen en goede of verkeerde acties, en op cliënten als veroorzakers van sociale problemen. Dit houdt verband met de tendens om de schuld van dingen die mis gaan af te schuiven op individuele sociaal werkers, in plaats van, of evengoed als, op de instellingen of de overheid als resultaten tegenvallen, of als de kwaliteit van de dienstverlening slecht is. De focus op de individuele cliënt of het gezin kan het ook

8

gemakkelijker maken om de schuld en verantwoordelijkheid voor problemen bij individuen te leggen, in plaats van te kijken naar structurele ongelijkheden. De aandacht vestigen op de relatie tussen de individuele sociaal werker en cliënt / familie. De manier waarop ethische kwesties worden ingekaderd, kan ertoe dienen om de aandacht van sociaal werkers te beperken tot het niveau van de individuele cliënt / familie en af te leiden van mogelijke kritiek op het sociaal beleid, en zo te voorkomen dat zij politieke actie ondernemen. Dit gebeurt via een discours dat benadrukt dat individuele sociaal werkers in moeilijke omstandigheden beslissingen nemen, los van het bredere beleid of de politieke context. Een belangrijk kenmerk van veel ethiekleerboeken is een bespreking van ethische dilemma's op basis van korte, gedecontextualiseerde gevallen. Aan het einde van het geval, wordt een vraag gesteld over wat de sociaal werker in dit geval zou moeten doen - bijvoorbeeld geheimhouding doorbreken of bewaren; aan te bevelen dat een kind uit huis wordt geplaatst of niet, etc. Dit resulteert in een raamwerk van ethische kwesties als dilemma's voor individuen. Depersonaliseren en depolitiseren van ethiek. De groeiende trend om ethiek te verbinden met regelgeving, conformiteit met vooraf gedefinieerde normen en contractrelaties resulteert in een gedepersonaliseerde ethiek. Het leidt tot een model van de ethische relatie als een van een contract tussen verschillende partijen (gespecificeerd en vooraf overeengekomen, waarbij elk de regels volgt) in plaats van gebaseerd op wederzijds vertrouwen. Als de nadruk ligt op conformiteit met extern gedefinieerd normen en regels, die op een standaard manier moeten worden toegepast, resulteert dit in een ethiek die zich richt op onpartijdigheid, objectiviteit en onpersoonlijke behandeling. Dit leidt naar een focus op eigen vermogen ten koste van empathie, het bereiken van goede resultaten voor samenleving (effectiviteit en efficiëntie) ten koste van het voldoen aan de behoeften van onderdrukten en verarmde individuele mensen en groepen (gelijkheid). Het moedigt een beperkte visie aan op de rol van sociaal werk, gescheiden van mensen met persoonlijkheden en van politieke debatten over wat telt als billijkheid of gelijkheid. Deze discussie suggereert dat er een aantal verschillende en tegenstrijdige redenen kunnen zijn voor de toenemende belangstelling voor ethiek op dit moment; en de "ethical boom" kan een verscheidenheid van verschillende en tegenstrijdige effecten oproepen. De focus van ethiek op individuele morele keuzevrijheid kan bijvoorbeeld positief zijn in die zin dat het sociaal werkers aanmoedigt zichzelf te zien als morele actoren die onrechtvaardigheid en onmenselijke praktijken kunnen en moeten weerstaan. Toch legt dit onvermijdelijk ook de verantwoordelijkheid exclusief op de sociaal werker wanneer dingen verkeerd gaan. Hulpverleners hebben zowel de macht als de verantwoordelijkheid nodig om orde op zaken te stellen om goede en juiste resultaten voor of met cliënten te bereiken, en ook om het grote publiek uit te dagen, evenals media en politici, wanneer sociaal werkers specifiek de schuld krijgen voor een slecht resultaat (in het ergste geval de dood van een kind, of de mishandeling van een oudere persoon). We moeten ons er ook van bewust zijn dat buitensporige aandacht voor professionele autonomie kan leiden tot paternalisme bij sociaal werkers (wat zou betekenen dat de sociaal werker de expert is die altijd weet wat het beste is) en het negeren van de mening van cliënten. Tegelijkertijd is de aandacht voor persoonlijke relaties positief in die zin dat het de behandeling van mensen als gevallen

9

vermindert, hen niet reduceert tot consumenten of cijfers. Toch moeten we ons er van bewust zijn dat overmatige focus op individuele personen en hulpverleningsrelaties kan leiden tot het negeren van het grotere geheel - de structurele en sociale problemen. Deze discussie laat duidelijk zien hoe de ethiekagenda kan worden overgenomen in dienst van NPM. Het geeft ons ook enkele tips over hoe kenmerken van het traditionele model van professionele ethiek (met name de tendens om te focussen op de professionele autonomie van de sociaal werker en de individuele relatie tussen de cliënt en de sociaal werker) mogelijk moet worden aangepast of versterkt om hiertegen weerstand te bieden. Dit is vooral belangrijk gezien het feit dat onder NPM zich een de-professionalisering heeft ontwikkeld (verdenking van professionals als elitair en almachtig), naast een beleid gericht op meten en risicomanagement ten tijde van een crisis van het welvaartskapitalisme. TERUGWINNEN EN REFRAMEN VAN ETHIEK IN SOCIAAL WERK Ik zal dit artikel afsluiten met enkele suggesties voor het terugvorderen van een progressieve en radicale ethiek voor sociale zaken werk. Ethiek als persoonlijk en politiek: Naar een gesitueerde ethiek van sociale rechtvaardigheid • Gesitueerde ethiek - het is belangrijk om ethische kwesties te zien als ingebed in de dagelijkse praktijk en in het leven van mensen. Ethiek gaat niet alleen over dilemma's en het nemen van moeilijke beslissingen over rechten en middelen door rationele deductie van abstracte principes. Alle facetten van het leven hebben ethische dimensies. Ethisch zijn en ethisch handelen vereisen gevoeligheid voor de bijzonderheden van situaties en menselijke relaties, en omvatten emotie (empathie, zorgzaamheid en mededogen) en redeneren. Een goed voorbeeld van een gesitueerde benadering van ethiek die relevant is voor sociaal werk, is de zorgethiek, die menselijke relaties als uitgangspunt neemt. • Politieke ethiek - als we sociaal werk beschouwen als een sociale beweging, maar ook als een beroep of werk, dan moeten we sociaal werkethiek expliciet in verband brengen met bewegingen die een praktijk bevorderen die afwisselend te benoemen is als anti-onderdrukkend, kritisch, structureel en radicaal. In het proces van terugvordering van het beroep van sociaal werk als een beroepsgroep in alliantie met / in verzet naast cliënten, mensen in armoede en slachtoffers van onrecht moeten sociaal werkers een scherp oog hebben voor sociale rechtvaardigheid, een gevoel van solidariteit en de bereidheid om zich uit te spreken en in actie te komen. Eén benadering van ethiek die beide kenmerken omvat, is wat de Amerikaanse feministe en filosoof Joan Tronto (1993, 2010) een politieke ethiek van zorg noemt, die zich richt op menselijke relaties in de context van structuren van macht en onderdrukking. Deze aanpak is zeer overtuigend overgenomen door de Nederlandse politiek theoreticus Selma Sevenhuijsen (1996, 1998) en wordt hier en daar besproken in de literatuur voor de sociale beroepen in Nederland (de Savornin Lohman & Raaf, 2001, geciteerd in Philippart, 2011; Wilken, 2010) en in andere landen (Clifford & Burke, 2009). Dit is erg zinvol voor de theorie-ontwikkeling aangaande de relaties die centraal staan in sociaal werk, zowel in persoonlijk als in politiek opzicht. Ook is het een antwoord op beschuldigingen van vroege versies van radicale (met name marxistische) benaderingen van sociaal werk in de jaren zeventig, nl. dat cliënten werden gebruikt voor politieke doeleinden. Ik heb er echter voor gekozen om te spreken van een gesitueerde ethiek van sociale rechtvaardigheid in plaats van een politieke ethiek van zorg. In de praktijk kan dit nauwelijks te onderscheiden zijn van een politieke ethiek van zorg. Echter, op een conceptueel niveau

10

neemt het sociale rechtvaardigheid als uitgangspunt, eerder gekwalificeerd door de term 'gesitueerd' dan beginnen met "zorg", gekwalificeerd door "politiek". Het is een poging om een ethiek verder te ontwikkelen voor "het nieuwe radicale sociale werk" dat Iain Ferguson, Michael Lavalette, Rona Woodward, Mark Baldwin en vele anderen promoten via het Social Work Action Network (SWAN) en hun inspirerende geschriften (Ferguson, 2008; Ferguson & Woodward, 2009; Lavalette, 2011). De lijst hieronder kan worden beschouwd als een voorlopig uitgangspunt voor de ontwikkeling van het SWAN-manifest (www.socialworkfuture.org). Voorliggende waarden voor een ethiek van sociale rechtvaardigheid in sociaal werk 1.Radicale sociale rechtvaardigheid - sociaal werkers moeten de agenda voor sociale rechtvaardigheid serieus nemen, zoals die is vervat in internationale en andere definities en beschrijvingen van sociaal werk, als bepalend voor het werken aan gelijke rechten en verzet tegen onrechtvaardige beleidslijnen en praktijken. Wij moeten nodig alert zijn op de verscheidenheid aan formuleringen van sociale rechtvaardigheid (zoals de meer liberale reformistische focus op gelijke kansen) en vasthouden aan het concept van Iris Marion Young dat vijf uitingen van onderdrukking identificeert (Young 1990, p.41): uitbuiting, marginalisering, machteloosheid, cultureel imperialisme en geweld.

2. Empathische solidariteit - een deel van de rol van sociaal werkers is om zichzelf te verplaatsen in de hoop, angsten, pijnen en geneugten van andere mensen, met name cliënten. Empathie op zichzelf is echter niet genoeg. Het moet leiden tot de ontwikkeling van een gevoel van solidariteit en betrokkenheid bij collectieve actie voor sociale verandering. Deze empathische solidariteit vereist vaardigheden van kritische analyse en een ambitieuze of hoopvolle houding - het gaat om het zien van het grotere geheel, het bevragen van ideeën en het zien van de mogelijkheid voor een ander soort wereld. 3. Relationele autonomie - het is belangrijk dat sociaal werkers hun plaats opeisen als pleitbezorgers van progressieve sociale verandering op microniveau en op macroniveau. We moeten individuele professionele autonomie als "relationele autonomie" willen zien. Dit houdt in dat je erkent dat autonomie zowel gedefinieerd als nagestreefd wordt in een sociale context (inclusief structuren van onderdrukking) en dat dit de kansen beïnvloedt die een individu heeft om zich te ontwikkelen en zijn autonomie uit te oefenen (McLeod & Sherwin, 2000). In sociaal werk is ook de uitoefening van professionele autonomie gebaseerd op het ‘samen sterk’ principe, inclusief cliënten. 4. Collectieve verantwoordelijkheid voor verzet - sociaal werkers moeten de verantwoordelijkheid nemen voor een goede en rechtvaardige praktijk, en voor verzet tegen slechte en onrechtvaardige praktijken en beleid. Dit is de tegenhanger van het claimen van autonomie. Maar door hun autonomie te zien als relationeel (dat wil zeggen, in de context van onderdrukkende en beperkende structuren en instellingen), is het belangrijk dat zij zich verzetten tegen de tendens om sociaal werkers, cliënten en mensen in armoede verantwoordelijk te maken voor problemen en misstanden. Dit betekent dat sociaal werkers zich actief moeten verzetten, samen met gebruikers van diensten en andere bondgenoten, door de verantwoordelijkheid voor de oorzaken en oplossingen van sociale problemen af te wijzen, waar die nu vaak bij individuen, gezinnen en gemeenschappen wordt gelegd. Deze

11

verantwoordelijkheid wordt gedeeld met alle medeburgers en de verantwoordelijkheid voor het nemen van maatregelen is zowel collectief en individueel. Dit kan ook worden aangeduid als "relationele verantwoordelijkheid".

5. Morele moed. Morele moed is een eigenschap of instelling die nodig is om te handelen in situaties waarin acties moeilijk, ongemakkelijk of zelfs beangstigend zijn. Veel aspecten van sociaal werk vereisen morele moed - kloppen op de deur van het huis van een gezin waarvan het kind wordt bedreigd, of om een racistische opmerking van een cliënt aan te vechten. Morele moed is ook nodig om te spreken over ontoereikende middelen en beleidsmaatregelen die van onevenredige invloed zijn op mensen die zich in behoeftige of moeilijke omstandigheden bevinden. Moed is een van de morele eigenschappen of deugden die essentieel zijn voor sociaal werk en is verder uitgewerkt in Banks en Gallagher (2009), samen met een aantal andere belangrijke deugden in het professionele leven. 6. Werken in en met complexiteit en tegenstrijdigheden. In sociaal werk moeten complexiteit, onzekerheid, ambivalentie en tegenstrijdigheden worden erkend en gebruikt, samen met de erkenning dat ethiek niet gaat over eenvoudige dilemma's, waarin je moet kiezen tussen het een en het ander. Ethisch zijn en handelen is hard werken voor sociaal werkers - een proces van voortdurend onderhandelen en uitwerken welke rollen we moeten nemen, ons afvragen wat we aan het doen zijn en waarom en alert zijn op de dominantie van de managers en neoliberale agenda's. Het omvat het werken in de ruimtes tussen de tegenstellingen van zorg en controle, preventie en handhaving, empathie en rechtvaardigheid; ethiek gaat zeker niet alleen over het volgen van regels - het gaat over ondervragen en uitdagen, voelen en handelen. Deze waarden zijn een mengeling van handelingsprincipes en morele kwaliteiten, gebaseerd op een relationeel wereldbeeld. De genoemde punten vormen een voorlopige stellingname, die niet is bedoeld om bestaande sets van waarden verwoord in ethische codes te vervangen. Inderdaad, deze waarden zijn niet nieuw - het zijn oude waarden die voortdurend moeten worden aangepast en bewerkt om ons te herinneren aan hun belang, en die moeten worden beschermd tegen verwatering of toe-eigening door NPM of andere negatieve trends in de samenleving. Versies van deze waarden zijn te vinden in de internationale verklaring over ethiek in sociaal werk, en in veel nationale ethische codes en andere literatuur. Maar te midden van een hele reeks andere aansporingen en aanbevelingen in documenten van 30-50 pagina's, kan hun betekenis verloren gaan, of ze kunnen worden beschouwd als zoveelste voorbeeld van de radicale retoriek van het sociaal werk dat in de praktijk weinig betekent, of het is niet te vertalen naar de praktijk. Het is echter aan ons om ervoor te zorgen dat deze waarden wel kunnen worden vertaald naar de praktijk en te laten zien hoe dit door veel sociaal werkers kan worden gedaan en wordt gedaan, overal ter wereld. Dit "progressieve model" van een gesitueerde ethiek van sociale rechtvaardigheid beschouwt ethiek als essentieel voor het rechtvaardigen en mogelijk maken van verzet in het professionele leven - of dat nu het verzet is van de "stilte" zoals de uitdagingen van de jeugdwerker in het jeugdreclasseringsteam die weigert zijn zaken te sluiten na 12 weken, of de luidruchtiger activiteiten die gepaard gaan met campagnes om een jeugdvoorziening te redden, die de wetgeving inzake rechten van asielzoekers aanvechten of de financiële

12

uitbuiting van arme mensen door kredietverschaffers of zelfs bewindvoerders aan de kaak stellen. Ik eindig met een opmerking van een maatschappelijk werker tijdens een socratische dialoog waaraan ik bijdroeg over de plek van passie in sociaal welzijnswerk in Durham in 2009. Ze zei: Bezorgd genoeg om gefrustreerd en boos te worden, en genoeg geloof in je werk om door te gaan om verandering mogelijk te maken. vertaling Josien Hofs – met toestemming van de auteur en Journal of Social Intervention. Oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd in Journal of Social Intervention: Theory and Practice - 2011 - Volume 20, Issue 2 Zie voor de literatuurlijst 6 Journal of Social Intervention: Theory and Practice - 2011 - Volume 20, Issue 2, www.journalsi.org