Tarım Tarihi ve Deontolojisi Dersi

12.HaftaETİK KAVRAMI, ETİĞİN

SINIFLANDIRILMASI VE ETİK KURAMLARI (TEORİLERİ)

Dr. Osman Orkan Özer

• İnsanlar için gelenekler, örfler, adetler, dinlerde kurallar getirmiş ise deinsanlar bu ilkelerin doğru olduğunu kabul etmekle birlikte, bunlarıçiğneyebilmektedirler.

Etiğin temel sorunu, insanlık tarihi kadar eski olan şu üç soruya cevap aramaktır:

İyilik ve kötülük nedir?İyilik ve kötülüğün kaynağı nedir?İyiye ulaşmak ve kötülükten kaçınmak nasıl mümkün olabilir?

Etik öğretisinin bir örneği yararcılıktır. Bir eylem, mutluluğu en çoklaştırıyorise doğru eylemdir. Yani eylemler, sonuçlarının iyi ya da kötü olmalarınagöre doğru ya da yanlıştır. Bu yaklaşım 18. yüzyılın sonlarında Benthamtarafından ortaya konmuş, Mill tarafından geliştirilmiştir. İyicilik, ahlakibir erdemdir ve başka insanlara mutluluk ve haz sağlamakla ve onlarıacılarından kurtarmakla ilgilidir. Yararcılık, iyiciliği bütün diğererdemlerin önüne koyar ve herkesin mutluluğunun eşit olarakhesaplanabileceğinde ısrar eder.

Etik kuramının varsayılan rollerinden biri, ne tür yargıdabulunmamız gerektiğini söylemektir. Etik kuramı, en iyidurumda, bir karar sürecini formülleştirme aracıdır.

Bir eylemin, doğrumu yoksa yanlış mı olduğunukararlaştırırken, sonuçlar yerine başka faktörleri dikkatealan etik kuramları "deontolojik kuramlar" olarakisimlendirilir. En fazla bilinen etik kuramı, Kant'ın kuramıdır.Kant'a göre insanlar rasyonel olduklarından ahlakivarlıklardır, ancak akıllarının söylediğinden başka duyguları,tutkuları, arzuları gibi diğer faktörlerden etkilendiklerinden,mükemmel değildirler. İnsan, genel ve evrensel kurallaragöre rasyonel olarak davrandığında, ahlaklı davranmış olur.

Etik, değişim geçiren, toplumların yapılarına ve o yapılardakideğerlere göre anlamlar kazanan ilkelerden oluşmaktadır.

Etik kuramının varsayılan rollerinden biri, ne tür yargıda bulunmamız gerektiğini söylemektir. Etik kuramı, en iyi durumda, bir karar sürecini formülleştirme aracıdır.

Bir eylemin, doğrumu yoksa yanlış mı olduğunu kararlaştırırken, sonuçlar yerine başka faktörleri dikkate alan etik kuramları "deontolojik kuramlar" olarak isimlendirilir. En fazla bilinen etik kuramı, Kant'ın kuramıdır. Kant'a göre insanlar rasyonel olduklarından ahlaki varlıklardır, ancak akıllarının söylediğinden başka duyguları, tutkuları, arzuları gibi diğer faktörlerden etkilendiklerinden, mükemmel değildirler. İnsan, genel ve evrensel kurallara göre rasyonel olarak davrandığında, ahlaklı davranmış olur.

Ahlak, düşünce tarihi boyunca tartışılmıştır. Ahlaklı olmanın temelinde hangi ilkelerin bulunduğu ya da bulunması gerektiği ya da hangi davranışlarını ahlaklı yani iyi, hangilerinin ahlakdışı yani kötü olduğu eski yunandan beri felsefenin konusu olmuştur. Sokrates'e (M.Ö.469-399) göre, erdemlerin tamamı bilgi sahibi olmaya bağlıdır. Bilgi, insanları doğru eyleme, bilgisizlik de yanlış eyleme götürür. Bu nedenle, ahlaki eylemlerin kaynağı bilgidir. Hoş ve yaşamı acısız kılan işler güzeldir. Her güzel olan iş ise iyi ve yararlıdır. İnsanın kötüyü, iyiye üstün tutması, doğasına aykırı olduğundan, kimse kötüyü isteyerek yapmaz. İnsanın iyiyi kötüden ayırabilmesi, onun erdemli ve bilgili olduğunu gösterir. Bilgi, erdemdir. Bilgiyi, bilimin gösterdiği yolu izleyen insan iyi ve mutlu olur. Platon'un (M.Ö.427-347) etiği de mutlulukçudur. Ona göre en yüksek iyi, mutluluktur. Platon mutluluğu ve iyiyi incelerken bireyi değil toplumu gözönündebulundurmuştur. En yüksek iyi, bilgi ve hazzın, ölçü, güzellik ve doğruluğa göre birleşmiş bir karışımıdır. İnsan erdemli olduğu ölçüde özgür olup böyle bir insanın ruhunu, aklı yönetir. Akla egemen olan kişi mutlu, dengeli ve huzurludur. Platon'a göre doğruluk, en yüksek erdemdir. Platon'un ahlakı toplumsal ahlaktır.

Etik, belli bir dönemde belli bir toplumun bireysel ve toplumsal davranış kurallarının saptayan ve inceleyen bilim olarak da ifade edilebilmektedir. Zaman içinde toplumsal değerlerde değişebilir. Bu değişim değişik hızda olabilir. Önemli olan bu değişmelerin, toplumların gelişimi süreçlerinde beklenebilecek şeyler olmasıdır. Bazı değişmeler ise ahlaki yozlaşma işaretidir. İnsanlar ve toplumlar değerler ile yaşayıp, varolurlar. Temel değerler, uygarlık değerleri kuşaktan kuşağa aktarılır. Toplumların değişiminde önce değer yargılarının değiştiği görülür. Bunu insana bakış, hedefler, davranışlar, umutlar, sıkıntılar, mutsuzluk nedenlerinin değişimi izler. Sonuçta birilerini kullanmak, ezmek pahasına insanlar kısa zamanda maddi çıkarlar elde etmeyi düşünen, yıkıcı bir hedefi kendilerine seçebilirler. Oysa tutarlı bir yaşam için insanlığını evrensel değerleri; yaşayan her şeye değer vermek, eşitlikçi davranış, hayatın paylaşımı, duyguların geliştirilmesi, akıl ve mantıkla bilinçlenme, bencillikten kurtulma, kendisiyle barışık olmak gibi kavramlardır. Bunların unutulması sonucunda toplumda güvensizlik, sevgisizlik, yalancılık, birbirini ezme, üstün olmak hırsı, insan kullanmak, aşırı tüketicilik, iki yüzlülük, göstermecilik, paraya ve mala aşırı değer vermek gibi insanlığı unutturan davranışlar hakim olmaya başlar.

Her meslek az ya da çok belirgin olan kendi meslek ahlakını ya da ait olduğu zümrenin ahlakını üretir. Normları, bu mesleği seçen ve meslek olarak yürüteni bağlar. Örneğin, Hipokrat yemini, doktoru, genel ahlaki talep çerçevesinde insanlara gerektiğinde yardım etmekle, hekime güvenen hastaların kendilerini bedensel olarak iyi hissetmelerini ve sağlıklı olmalarını mesleki olarak iyi donatılmış bilgi ve sorumluluk temelinde sağlamakla yükümlü kılar.

Öğretmen, belirli bilgi içeriklerini, öğrencilerine aktararak, onları aydın birer insan olarak eğitmekle yükümlüdür.

Ticari araç şöförü, taşıdığı yolcuları ulaşmak istedikleri hedefe sağ-salim götürmekle yükümlüdür.

Ziraat Mühendisi, genelde mühendislerin, özelde ziraat mühendislerinin uymakla yükümlü oldukları meslek ilkeleri çerçevesinde, çiftçilere tarımsal üretim ile ilgili teknikleri, sürdürülebilirliği dikkate alarak öğretip, onların verim ve gelirlerini artırıcı katkı yapmakla yükümlüdürler.

Bütün meslek gruplarında, meslek ahlakı, genel ahlaki ilkeye, mesleğinde olabildiğince iyi olma ilkesine dayanır.

Etik, bir ahlaki eylem kuramıdır. Bu kuramı bilgi adına değil, eylem adına geliştirir. Etik, insan pratiğinin ahlaki boyutunu yansıtır.

İş Ahlakı

• Uygulamalı bir ahlak bilgisi olan iş ahlakı çalışma ve meslek ahlakını da içermekte olup, iş hayatında karşılaşılan tüm ahlaki sorunları inceler. Bu sorunlar:

•

• Çalışanlar arasında,• Çalışanlarla, yöneticiler arasında,• İşletme ve işletmeye ilişkide bulunanlar arasında,• İşletmeyle, çevresel faktörler arasında ortaya çıkabilir.•

• İş ahlakı üç temel konudan oluşur: çalışma ahlakı, meslek ahlakı ve işletmecilik ahlakı.

Çalışma Ahlakı: Bir toplumda işe ve çalışmaya karşıtutunulan tavırlar ve bu konudaki değerler, çalışmadisiplini, verimlilik, kalite, etkililik gibi kavramlarıkapsar. Çalışma ahlakına sahip olup olmamak bir kişiliközelliği olması yanında kültürel bir olgudur. Çalışmaahlakının güçlendirilmesi bu konuda sürekli bir eğitimigerektirir.

İş ve meslek ahlakı, genel ahlaki kurallardan ayrılamaz.Yolsuzluk, rüşvet, hırsızlık, kayırmacılık, çetecilik gibiahlak seviyesini düşüren eylemlerin artması iş vemeslek ahlakının önemini artırmaktadır.

• İş ahlakı, normatif ve betimleyici iş ahlakı olarak ikiye ayrılır:

a) Normatif iş ahlakı (kuralcı, norma ilişkin iş ahlakı)İş ahlakına uygun davranışların neler olması gerektiği konusunu inceler,

iş ve meslek ahlakı ilkelerinin belirlenmesine çalışır. Ne yapmalı ne yapılmamalı sorusuna cevap arar.

b) Betimleyici iş ahlakı (tasvir edici, anlatıcı iş ahlakı)

İş dünyasında mevcut ahlaki sorunları, bu konudaki tutum ve davranışları ortaya koymaya çalışır.

Çalışma hayatında, yasalar uymuş olmak iş ahlaki için yeterli değildir. Çünkü ahlaken doğru olan, yapılması gereken bir şey hukuktan daha farklı bir kavramdır. Hukuk, birer hukuksal varlık olan işletmelerin varlık nedenidir. Eğer hukukta saçma, verimsiz veya kayırmacı bir durum olabilirse, bu sistemin izin verdiği ölçüde, ahlaken eksik ya da yanlış olabilen hukuki düzenlemelerin değiştirilmesini gerektirir.

İş ahlakı aşağıda belirtilen nedenlerle gereklidir:

• Dünya nüfusu ve istihdam gereksiniminin artması.• Yeni geliştirilen ve iş dünyasının elinde olan teknolojilerin sorumlu

kullanılmasının gerekli oluşu.• Küreselleşme sonucu, farklı kültürlerden gelen insanların çok uluslu

firmalarda anlayış ve saygılı biçimde çalışmalarının gerekmesi.• Demokrasi ve insan hakları ilkelerinin iş hayatında uygulanması

gereği.• İş dünyasının, gittikçe artan çevresel sorunlara duyarlı olması.• Farklı dinlerin, iş dünyasındaki kültür ve değerleri etkilemesi.• Temiz bir ekonomik hayat için yolsuzlukla mücadele.• Ahlaki davranışın ortaya çıkmasında; Bireysel faktörler, ahlaki karar

verme ideolojileri ve felsefeleri, dışsal kuvvetler ve örgütsel kuvvetlerin etkili olması.

İş ahlakı sahasında evrensel olarak uygulanabilecek bazı ilkeler şunlar olabilir:

a) Müşterilere, çalışanlara, diğer firma ve kurumlara, topluma karşı dürüst olmak.

b) Kişileri rahatsız etmemek.c) Doğru ve adil olmak.d) Doğayı korumak, faaliyetlerde sürdürülebilirliği sağlamak.e) Herkesin hakkına saygılı olmak.f) Ahlaki bozukluğun göstergelerinden olup, toplumu derinden yaralayan

yolsuzluk, rüşvet, kayırmacılık gibi uygulamalardan uzak durmak.g) Faaliyetlerde rasyonellik ve verimliliği yasal ve ahlaki sınırlar içerisinde

gerçekleştirmek.h) İyi ile kötüyü, çalışan ile çalışmayanı birbirinden ayıran ödül ve ceza

sistemini oluşturmak.ı) Ahlak ve adalet ilkelerine uyarak, çalışma yerinde insan kaynaklarını

geliştirmek.