euskal autonomia erkidegoko adinekoen ......tzea, eta bestetik, adinekoak hautematea edota modu...
TRANSCRIPT
75 GIZARTEA HOBETUZDOCUMENTOS DE BIENESTAR SOCIAL
EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOKO ADINEKOEN AURKAKO TRATU TXARREN PREBALENTZIARI BURUZKO AZTERLANA
75 GIZARTEA HOBETUZDOCUMENTOS DE BIENESTAR SOCIAL
ENPLEGU ETA GIZARTEGAIETAKO SAILA
DEPARTAMENTO DE EMPLEOY ASUNTOS SOCIALES
75 GIZARTEA HOBETUZDOCUMENTOS DE BIENESTAR SOCIAL
EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOKO ADINEKOEN AURKAKO
TRATU TXARREN PREBALEN TZIARI BURUZKO AZTERLANA
Vitoria-Gasteiz, 2011
ENPLEGU ETA GIZARTEGAIETAKO SAILA
DEPARTAMENTO DE EMPLEOY ASUNTOS SOCIALES
Argitaraldia: 1.a,2011koapirila
Ale-kopurua: 500
© EuskalAutonomiaErkidegokoAdministrazioa EnpleguetaGizarteGaietakoSaila
Argitaratzailea: EuskoJaurlaritzarenArgitalpenZerbitzuNagusia ServicioCentraldePublicacionesdelGobiernoVasco Donostia-SanSebastián,1-01010Vitoria-Gasteiz
Azalarendiseinua: Canaldirecto
Konposizioetainprimaketa: ComposicionesRali,S.A. ParticulardeCosta,12-14-48010Bilbao
ISBN: 978-84-457-3142-0
L.G.: BI-464/2011
Azterlanaren zuzendari tza: MayteSancho
Emai tzen txostena:
GemaPérezRojoMayteSanchoElenadelBarrioJoséJavierYanguasAholkularitzazientifikoa:MaríaIzalFernándezTroconiz.MadrilgoUnibertsitateAutonomoaLanda-lana:EmpresaDemométrica
Lanhonenbibliogafia-erregistroaEuskoJaurlaritzakoLiburutegiNagusiarenkatalogoanaurkidai-teke:http://www.euskadi.net/ejgvbiblioteka
5
HI TZAURREA
Azterlan aitzindaria adinekoen bizi kalitatea hobetzeko
Gizartearentzat oro har, zahartzaroari loturiko fenomeno asko ezkutuan egondira,hauda,gizarteakgaihoriekbaztertunahiizanditunolabait,ongizate-ikuspegiorokorrarekinbatezdatozelakoan.Adinekoeieragitendietentratutxarrakdirahorie-takobat.Gizarteakbetidanikukatuizanduhorrelakorikdagoenik,bainagauregungaikorapilatsuhorigarrantziahartzenhasidagizartean.Ildohorretan,unehonetanhainbatforoinstituzionaletazientifikoetagobernuzkanpokoerakundeaztertzenaridiragaihori,nahizetaarazoariheltzekolehenahaleginabainoezizan,oraindikzereginaskodagoelakoarazoitzelhorikonpontzekobidean.
ZahartzaroariburuzkoMunduBatzarrak (Madril,2002)onartuduadinekoenaurkakotratutxarrakdirelaadinekoenarretarenarrazoinagusietakobat,etahorrenharitikhainbatekimenikertzaileetasaresortudiranazioartean,Europanetamun-duan, baita hainbat jardun-plan ere, horrelako jokabideak desagerrarazteko hel-buruarekin.
Eusko Jaurlaritzak bat egin nahi du jarrera aktibo horrekin, edozein alorretaneskuhartuaurretikgaiasakonetikaztertubeharradagoelaaintzathartuta.Horrija-rraiki,Estatuanaitzindaridenazterlanaegindugu,egoerahoriekEuskadinzehatz-mehatzzertandirenjakiteko.Horrelakoazterlanbatekberemugakbadituelaondoaskodakigunarren,tratutxarreidagokienezbenetandaudenakbainoegoeragutxiagoatzematendirelakonormalean,adinekoenbizi-baldintzenetaloturikoarrisku-fakto-reenezaugarrietakobatzukargitzekobaliagarrigertatuda.
EnpleguetaGizarteGaietakoSailakadinekoeilagundunahidiebizimoduduina,estereotiporikgabea,edukitzekoaukeraizandezaten,gizarteandutenirudiaerreali-tateraegokituz.Zereginhorretan,bazterkeriarenetaeskubideenukazioarenaurkako
6
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
borroka da tratu txarrak desagerrarazteko funtsa. Beste herritar talde batzuekin—haurraketaemakumeakbereziki—bezalaxe,ezduguinondikinoraonartukogureadinekoenaurkakotratutxarrik,edozeinmotatakoadelaere.
Eskuarteandaukazunargitalpenasortudugu,batetik,tratutxarrenfenomenoarenberriemateko,eta,bestetik,EAEnerrealitatehorrenharitikdatozenfaktoreaksako-netik aztertzeko.Azterlan horretatik balio handiko emaitzak atera dira, eta horrekaukeraemandiguadinekoenegoerazertandenargiagoikusteko.Ildohorretan,zen-baitekintzajarrikodituguabian,«Adinekoentzakoekintza-planean»bilduondoren.Gizarte Zerbitzuetako EuskalKontseiluarenAdinekoen Sektore Batzordeari oraingutxiaurkeztuzaioplanhorrendiseinua.
Planhoriegiteko,prozesuparte-hartzailezabalbatirekibehardaezinbestean,etaprozesu horretan mundu asoziatiboan eta akademikoan jarduten dutenen iritziaketaekarpenaknahiditugu,bainabaitaadinekoakartatzekokonpromisoadutengaine-rakoadministraziopublikoenaetaerakundeenaere.Eta, jakina,adinekoena,berenordezkaritzakoelkarteen,organoenetakontseiluenbitartez.
Badakigu erronka zaila dela gurea, baina konbentzituta gaude aurrera aterakodugula,adinekoeneskubideendefentsaninplikatutakoguztienlaguntzarekin.Azkenbatean,euskalgizarteosoarenkonpromisoaktiboarekin,bultzatzenarigarenEuskadisolidarioarenesparruan.
Gemma Zabaleta areta EnpleguetaGizarteGaietakosailburua
7
AURKIBIDEA
1. Esparru teorikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.1. Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.2. Adinekoenaurkakotratutxarrendefinizioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.3. Tratutxarmotak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1.4. Adinekoenaurkakotratutxarrengainekoteoriak. . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.5. Adinekoenaurkakotratutxarrenepidemiologia. . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.5.1. Nazioartekoazterlanak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 1.5.2. Azterlannazionalak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.6. Tratutxarrensusmoarekinlotutakofaktoreak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 1.7. Adinekoenaurkakotratutxarrakdetektatzekoerabiltzendirentresnak 43
2. Azterlanaren emai tzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.1. Metodologia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.1.1. Geografia-etabiztanleria-esparrua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 2.1.2. Laginketamota. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 2.1.3. Estratifikazioaetalagin-esleipena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 2.1.4. Informazio-bilketarakoteknika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 2.1.5. Lagin-akatsa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 2.1.6. Lagin-elementuenhautaketa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 2.1.7. Laginarenegituraetabanaketageografikoa. . . . . . . . . . . . . . 55 2.1.8. Erabilitakoaldagaietatresnaestandarizatuak. . . . . . . . . . . . 55 2.1.9. Prozedura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 2.1.10. Laginarenezaugarrisoziodemografikoak . . . . . . . . . . . . . . . 59
8
2.2. Emaitzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
2.2.1. Adinekoakhautemandakotratutxarrensusmoenprebalentzia 61 2.2.2. Elkarrizketatzaileakhautemandakotratutxarrensusmoenpre-
balentzia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 2.2.3. Tratutxarmotak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 2.2.4. Tratutxarrensusmoekin—adinekoakhautemandakoekin—
lotutakofaktoreak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.2.4.1. Tratutxarrensusmoekinlotutakofaktoreak,adine-koakdituenak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
2.2.4.2. Tratutxarrensusmoekinlotutakofaktoreak,errudu-nakdituenak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
2.2.4.3. Tratutxarrensusmoekinlotutakofaktoreak,egoera-rentestuinguruakdituenak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
2.2.4.4. Tratu txarren susmorekin lotutako faktoreak, elka-rrizketatzaileakemandakoinformaziotikateratakoak 86
2.2.4.5. Tratutxarfisikoekin,psikologikoekinetazabarke-riarekinlotutakofaktoreak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
2.2.5. Azterketadiskriminatzailea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
2.3. Ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
1. ESPARRU TEORIKOA
11
1.1. SARRERA
Adinekoeneskubideakbabesteagainagusigisaaridaeratzenherritartaldeasko-tarikohorrenegunerokobizitzahobetzerabideratutakoplangintzagehieneiaurreegi-tekolanean.Askotan,babesekonomikoaizateko,baliabidesoziosanitarioakedokul-turalak eskuratzeko, eta aukeratzeko gaitasuna edota intimitatea errespetatzekobermeekin lotu ohi da adinekoen eskubideenbabesa, baina adinekoen eskubideakmodularrianurratzendituztentratutxarrenegoereiaurreegiteaezdahainohikoa.
Alabaina, gai korapilatsu hori hainbat hamarkadatan ezkutatu bada ere, azkenurteotan protagonismoa hartu du, nazioarteko erakundeen, adinekoen erakundeen,osasun-etagizarte-zerbitzuenprofesionalenetahainbatherrialdetakogizarte-poli-tikenarduradunen laguntzariesker.Horrenerakusgarrida, izanere,NazioBatuenErakundeaOMErenbitartez2002azgeroztikegitenaridensustapena,ZahartzaroariburuzkoII.MunduBatzarradela-eta.Erakundehorrekinkoordinatuta,AdindunarenAurkakoTratuTxarrakPrebenitzekoNazioartekoSareak(INPEA)«MissingVoices»izeneko txostenaargitaratuzuen, eta txostenhoriherrialdeaskotanerreferentebi-lakatudamundukoikerketa-/ekintza-prozesuakabianjartzekolanean.
Adinekoenaurkakotratutxarrekinlotutakoproblematikanazio-esparruannahiznazioarteanikusgarritasunairabaztenaribadaere,duelaosodenboragutxiarteindar-keriarengainekoikerketahaurrenaurkakotratutxarretanoinarritutazegoenesklusi-boki,etageroago,emakumeenaurkakoindarkerian,adinekoenaurkakotratutxarrakbaztertuz;horrela,ikertzaileekjorratudutenazkentratutxarmotaizandaadinekoenaurkakoindarkeria(ReayetaBrowne,2002).Prozesuhorrek,zalantzarikgabe,kausaugariditu,bainakausahorietakobat—zahartzaroarengizarte-balioarekinetabizi-tzakoetapahorreningurukoestereotipoekinlotutakoa—,zalantzarikgabe,nabarmendramatikoakdirenzenbaitegoerarekikointeres-faltahorrenkausenartekogarrantzi-tsuenada.Horrela,zahartzaroarekinlotutakohainbatgalderajasotzendituenIkerke-taSoziologikoenZentroarenazkenBarometroan(2009komaiatza)zeraikusdezake-guharriduraz,Espainiakobiztanleen%36,2k«berenkabuzmoldatuezinduteneta
12
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
laguntzabeharduten»pertsonagisaidentifikatzendituadinekoak,etasoilik%6,2klotzendubiztanleria-taldehori«bizitzazgozatzendutenpertsonaaktiboekin».Biz-tanleria-taldehorrenerrealitateariburuzkohautematedistortsionatuadujendeakora-indik ere, ahuleziarekin, gabeziekin eta ondorioz, gizarte-kargarekin identifikatuz.Gizarte-adierazpenhoriekargietagarbigutxiestendutezahartzaroa,guregizarteaegoera jakinbatzueidagokienezgehiegizko tolerantzia-mailarekinbizi ahal izateaahalbidetzenduentaldegisa(besteedozeinbiztanleria-taldetanonartezinakliratekeegoerahoriek).
Horregatikguztiagatik,EuskoJaurlaritzak,EnpleguetaGizarteGaietakoSaila-ren bitartez, arazohorri aurre egitea erabaki zuen, esparru akademikoetan eta na-zioartekoerakundeetangomendatutakoibilbideaberegainhartuz,«ezagutzea,eskuhartzeko»,hainzuzenere.Ondorioz,Euskadikotratutxarreneraginarietaezauga-rrieiburuzkoprebalentzia-azterlanaegiteaenkargatuzuen,etaondorenaurkeztukodituguazterlanhorrenemaitzak.Egindako landa-azterlanarendatuezgain, txostenhonenlehenzatiakjakintza-alorhorriburuzkoberrikuspenteorikoosoadakar,orainartehainbatalderditanegindakoekarpenakbilduz,halanolahonakohauetan:tratutxarren inguruko teoriak eta definizioa, tratu txar motak, epidemiologia, arrisku-faktoreaketatratutxarrakgeratzekotresnak.
Zorionez,azterlanhonenemaitzekaditzeraematenduteEAEnadinekoenaurkakotratutxarrekeragintxikiadutela.Haatik,soilikiceberghorrentontorrarenjakinarengaineangaudelabadakigu,etakasuhonetan,horrelakoegoerakerauztekoprozesuanbehar diren urratsak egiteko orientazio-hurbilketa dugu ikerketa. Fenomeno horiexistitzendelakogizarte-kontzientzia,neurrisortahandibatekinbatera(horrenba-rruan, maila guztietako prestakuntzak lehentasunezko garrantzia du), ezinbestekoarmaizangodaoraindikezkutatutadagoenbainapresazheldubeharzaionarazobatiaurreegiteko.
1.2. ADINEKOEN AURKAKO TRATU TXARREN DEFINIZIOA
Edozeinmotatakobiztanlerienaurkako(adinekoakbarne)tratutxarrakidentifika-tzeko eta detektatzeko, terminoaren definizio adostua edukitzea ezinbestekoa da.Halaetaguztizere,adinekoenaurkako tratu txarrenkasuan, lehenadierazidugunbezala,arazozetazaitasunezbetetaegondaahaleginhori,batezeretratutxarsotilenkasuan,biktimaizandaitekeenarenetatratutxarrenerrudunaizandaitekeenarenar-tekolineazehatzaezdenkasuetanedotatratutxarhoriekadinekoarenbizi-kalitatea-renberehalakomurrizketarik sortzen ezdutenean (Papadopoulos etaLaFontaine,2000;GordonetaBrill,2001).Adostutakodefiniziorikezegoteakarazoaksortzenditu fenomeno korapilatsu hori ulertzeko, eta baita dauden ikerlan desberdinak
ESPARRUTEORIKOA
13
alderatzekoere;adierazitakoikerlanetan,kultura-testuingurudesberdinekeginkizungarrantzitsuaizanohidute.
AdinekoarenAurkakoTratuTxarrakPrebenitzekoNazioartekoSareak(INPEA,1995)»sortutakoadugudefiniziorikonartuena,zehazki,honakohau:«konfiantza-itxaropenekoedozeinharremanenbarruan,adinekorenbatikalteaedotaesturaeragi-tendionekintzabakarbat,behinbainogehiagotangertatutakoekintzaedotaneurriegokirik eza esannahi du tratu txarrak».Definizio horri beste hiru alderdi gehitubeharkogenizkioke.Leheniketabehin,adinekoenaurkako tratu txartzathartzeko,adinekohorrek65urteedogehiagoizanbeharditu.Bigarrenik,ekintzaedoez-egiteatratutxartzathartzendaberariazkoadeneannahizberariazkoaezdenean,etaazkenik,hainbatesparrutangertadaiteke,esatebaterako,familian,erakundeetanedotagizar-tean,besteakbeste.Espainian,1996angaizkitratatutakoadinduneiburuzkoAdosta-sunarenLehenKonferentziaNazionalaeginzen,etahorrenondorioz,AlmeriakoAi-torpenaeginzen;AlmeriakoAitorpenarenarabera,«adinekoenaurkakotratutxarra65urteedogehiagokopertsonekjasandakoedozeinekintzaedoez-egiteda,betierehonakoezaugarrihauekbaditu:batetik,osotasunfisikoa,psikikoa,sexualaetaeko-nomikoa,autonomia-printzipioaedotabanakoarenfuntsezkoedozeineskubideurra-tzea,etabestetik,adinekoakhautemateaedotamoduobjektiboanegiaztatutaegotea,berariazkoaotedenbazterutzitaetazeiningurunetan(familia,erkidegoaetaerakun-deak)gertatzendenkontuanhartugabe».Proiektuhauegitekolehenengodefinizioaaukeratu dugu, Torontoko 2002ko Aitorpenean Osasunaren Mundu Erakundeak(OME)berronetsibaitzuen.
Azterlanhonetanlehentasunezerabilikodugunterminoa«tratutxarrak»izangoda,etatratutxarmotadesberdinak(fisikoa,psikologikoa,ekonomikoaedotasexuala)nahiz zabarkeria hartuko ditu barnean. «Abusu» terminoa ez da proiektu honetanerabiliko. Ingelesetikdatorrenhitzezhitzezko itzulpenada («abuse»,hauda, tratutxar) etaberaz,desegokiabadaere, askohedatuda.Horregatik, tratu txarretarakonazioartekosailkapenaerabiltzeaerabakidugu.Izanere,munduzientifikoanadosta-sunhandienaizandusailkapenhorrek.
Tratu txarrak, horrenbestez, hainbat ingurunetan gerta daitezke: erkidegoan,etxean,iraupenluzekozaintza-lanetan,gizarteosoan(orokorrean),etaabar,nahizetamaiztasunhandienekoesparruaketxeaedofamiliadiren.Beharbada,egokiagoadaesateaerkidego-esparruanikertuahalizandirelahorrelakoegoerak.Erakunde-mun-duan,ostera,ezdahorigertatzen,askozereoztopohandiagoakegonohibaitiraespa-rruhorretan.Beharbadaexistitzenezbadiraere,horietanbizidirenpertsonenprofi-lakgabezia-mailahandiagoadu,etaikerketareningurumen-kondizioakezdiraosoegokiak,diskurtsoaerrazmoduladezaketenzaintzaileen laguntza izanohibaitute.Hemendikgutxiraerakundeetakogizarte-etaosasun-esparruetanikerketasakonbati
14
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
aurreegitekoaukeraedukitzeaesperodugu,bertanbizidirenpertsonenegunerokobizitzaren errealitatea hobeki ezagutzeko.Halaz ere, badakigu eguneroko bizitzangertatu ohi diren jokabide jakin batzuei dagokienez horrelako zentroetan dagoentolerantzia-atariaosoaltuadelaetaberrikusibeharkolitzatekeela.
Glendening-en(1999)hitzetan,erakundeetakotratutxarrakadinekoenaurkakotratu txarren modu ohikoenetakoak izatera iritsiko dira, ingurunea, praktikak etaarauakabusuzkoakizangobaitiraesparruhorietan.
1.3. TRATU TXAR MOTAK
Tratutxarrendefinizioarenkasuanbezala,tratutxarmoteidagokienezerehainbatsailkapenditugu.
Motaunibertsalenideiaegokialitzateke,batetik,kasubakoitzeangertatutakotratutxarmotarenaraberaeskuhartzekodagozkionestrategiakhautatzekoaukeraemangolukeelako,etabestetik,tratutxarmotengainekosailkapenaondozehaztutabadago,motaespezifikobakoitzarenadierazleakzeintzukdirenzehaztasunezjakindezakegu-lako,tratutxarrakatzematekoetaidentifikatzekolanaerraztuz(Pérez-Rojo,2004).
Horretazgain,ezinbesteanhartubehardakontuantratutxarmotabatbainoge-hiagoaldibereangertadaitezkeela.Esatebaterako,gertalitekeahaidebatekadinekoberberaritratutxarfisikoaetapsikologikoaematea.
Adinekoenaurkakotratutxarmotadesberdinengainekoliteraturaberrikusion-doren(Pérez-Rojo,IzaletaMontorio,2008a),honelasailkadaitezketratutxarrak:
• �Tratu��txar�fisikoak:pertsonajakinbatekberariazgauzatutakoekintza,adine-koarikalteedolesiofisikoaeragitendiona,adibidez,jotzea,masailekoakema-tea,erretzea,adinekoagiltzaperatzea,botikakmodudesegokianerabiltzea,etaabar.Tratu txarmota horren adierazleak honako hauek ditugu: hematomak,erredurak,hautsitakohezurrak,adinekoaknolabaitekoeuspenfisikoakedoki-mikoakpairatuizanarenseinaleak(esatebaterako,soka-markak,edotamedika-mentu-mailaanormalak),hipotermia,ukitzeanadinekoakmina sentitzea, etaabar.
• Psikologikoak:hitzezkoerasoa,mehatxuak,tratutxaremozionalak,besteper-tsonarenbatiemandakotratutxarrakikusterabehartzea,ondoezpsikologikoaeragitea, eta adinekoaren aurkako beste edozein larderia- edo irain-ekintza,esaterako,adin-diskriminaziozkojarrerak,infantilismomodukoak,hauda,adi-nekoahaurraizangobalitzbezalatratatzea.Tratutxarmotahorrenadierazleakhonakohauekditugu:moduirekianhitzegiteraezausartzea,ezohikojokabi-
ESPARRUTEORIKOA
15
dea, emozionalki nahigabetuta edo asaldatuta egotea, azal ezin daitezkeeninpotentzia,babesgabetasunaeta/edobeldurrasentitzea.
• Sexualak: edozein kontaktu sexual (ahozko, uzkiko edo baginako laztanak,bortxaketa,sodomia,adinekoabiluzteraedosexuesplizituzkoargazkiakikus-terabehartzea),adinekoarenbaimenikgabe,derrigortuaizandelako,baimenaematekogaitasunikezduelakoedopraktikahoriekengainubidezegindire-lako.Zenbaitzuktratutxarfisikoenbarruansartzendute,etabestebatzuekbe-rriz,kategoriaindependentetzathartzendute.Tratutxarmotahorrenadierazlegisa,honakohauekaurkiditzakegu:hematomakbularrarenedogenitaleningu-ruan,azalpenikgabekogaixotasunbenereoakedotakutsaduragenitalak,agertuezindirenbaginakoedouzkikohemorragiak,azpikoarropaurratutaedozikinaegoteaedotaodolaedukitzea.
• Ekonomikoak: adinekoaren jabetzak edo baliabideak lapurtzea, legez kontraerabiltzeaedotamoduegokianezerabiltzea,adinekoa testamentuaaldatzerabehartzea,etaabar,etahorrenondorioz,adinekoarikalteaeragitea,bestenor-baitenmesederako.Erakundeetanbizidirenadinekoeidagokienez,erakundehorietakolangileek,ahaideek,bisitaegiteradatozenekedotabertakobestenor-baitek,zenbaitkasutan,jabetzapertsonalaklapurtzendizkieteadinekoei(Buz-gováetaIvanová,2009).Tratutxarmotahorrenadierazleakhonakohauekdi-tugu:ereduirregularragastuetanedotadiruaateratzean,bat-batekoaldaketakbanku-kontuetan, testamentuetan eta abarretan, txekeetako sinadurak adine-koarensinadurarenantzekoakezizatea,etaabar.
• Zabarkeria:adinekoarentzatfuntsezkoakdirenpremiak(adibidez,higieneper-tsonala)betetzeanez-egiterenbat,berariazkohutsegiterenbat(aktiboa)edotaez-berariazkohutsegiterenbat (pasiboa) egitea, edotanahi duen jendearekinegoten ez uztea edo «isiltasunezko tratua» ematea (ez hitz egitea). Fisikoa,psikologikoaedoekonomikoaizandaiteke,besteakbeste.Egoitza-esparruan,enplegaturenbatenedotasistemarenhutsegiteaedoez-betetzea izandaiteke,esate baterako, behar beste langile ez izatea,motibaziorik ez edukitzea, etaabar.(BuzgováetaIvanová,2009).Tratutxarmotahorienadierazleeidagokie-nez, bestalde, honako hauek aipa ditzakegu: presioagatiko ultzerak, zikinta-suna,gernu-edogorozki-usaina,beharbezalajantzitaezegotea,malnutrizioa,deshidratazioa,adinekoaisolatzea,berejardueretatikbaztertzea,etaabar.
• Abandonua:adinekoazaintzekoarduraberegainhartuduenpertsonakedotaharenzainketaduenakadinekohorifisikokiabandonatzea.Zenbaitzukzabar-keria-kategoriaren barruan sartzen dute, eta beste batzuek berriz, kategoriaindependentetzathartzendute.Motahorretakotratutxarrenadierazleeidago-kienez,adinekoaospitalebateanedotabestetokipublikorenbateanabandona-tzeaaipadezakegu.
16
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
• Oinarrizko� eskubideak�urra�tzea:motahorretako tratu txarrak, askotan, tratutxarpsikologikoekinlotuohidira.Adinekoarilegezdagozkionoinarrizkoes-kubideak kentzean datza (intimitatea, erabakiak hartzea, erlijio-aukera, etaabar).Honahemenadierazleak:postaezkutatzeaedoirekitzea,elizarajoatenezuztea,logelakoateairekitaedotaitxitaedukitzenezuztea,etaabar.
Adierazlehoriekguztiek,banakaedotabestezenbaitzuekinbatera,tratutxarrakegondaitezkeelakoalerta-seinalegisabainoezdutebaliobehar,bainasekulaeztratutxarrenegoeradiagnostikatzeko.Horretarako,ezinbestekoadaxehetasunezkoeba-luazioa egitea, adinekoari ez ezik, tratu txarren erruduna izan daitekeenari nahizegoerarentestuinguruosoari.
Orobat,lehenadierazidugunbezala,tratutxarrakberariazkoaknahizez-bera-riazkoakizandaitezke.Bikasuhorietantratutxarrakbadiraere,berariazkoegoerenetaez-berariazkoegoerenartekoaldeazeraizangoda,egingodenesku-hartzemotahorrenaraberakoaizangodela,hainzuzenere.Azterlanhauegiteko,honakotipo-logiahauerabilida:tratutxarfisikoa,sexuala,psikologikoaetaekonomikoa,etazabarkeria.
1.4. ADINEKOEN AURKAKO TRATU TXARREN GAINEKO TEORIAK
Tratutxarrenkauseiburuzkoazalpenakaskotarikoakdira.Horilortzekohainbatikuspegierabilidira,etagarrantzitsuenakaipatukodituguondoren(Pérez-RojoetaIzal,2007):
• Egoera-eredua:adinekoenaurkakotratutxarrakazaltzekosortutakolehenteo-riadugu.Haurrenaurkakotratutxarrakazaltzekoereduarekinlotutadagobe-reziki,etaezhainbestebestezenbaitindarkeria-eredurekin.Egoera-eredurakolaguntzateorikoaaskotarikoaketaugariakdireniturrietanoinarritutadago,bai-nahalere,ereduhorrenetaeskuragarridaudendatuenpirikoenarteandoikun-tzahutsaladagoelaadieraztendutenhainbatarrazoieresortudira,ereduhorre-tan oinarritu diren azterlanetan metodologia-arazo garrantzitsuak daudelaikusiz.Horregatiketabestehainbatarrazoirengatik,egoera-ereduabeharbadadesegokiadelaondorioztatzendutezenbaitegilek.
• Patologia-eredua:zaintza-arduraduenpertsonakizanditzakeenezaugarrija-kin batzuetan oinarritzen da teoria hori, hala nola arazo psikiatrikoak edotadroga-etaalkohol-abusua(Adelman,SiddiquietaFoldi,1998).Zenbaitarra-zoirengatik (esate baterako, alkohol-mendetasuna dela-eta) pertsona batekfrustrazioa jasatekoetabere jokabideakontrolatzekoduengaitasunamurritz
ESPARRUTEORIKOA
17
daiteke,etahorrekzerikusiadubestepertsonarenbatenaurkakoindarkeriazkoedoabusuzkoekintzekin.Tratu txar ekonomikoakere substantzia-abusuarenondorioizandaitezke,tratutxarrenerrudunaizandaitekeenak,zenbaitkasutan,diruabeharbaitukontsumoaordaintzeko(KosbergetaNahmiash,1996;Adel-man,SiddiquietaFoldi,1998).Egileugarik teoriahoribabestubazutenere(esaterako, Johnson, 1991; Kosberg eta Nahmiash, 1996; Gordon eta Brill,2001),gauregunartekodatuekereezinduteikuspegihorierabatziurtatu.
• Gizarte-elkartrukearen� teoria: teoria hori printzipio batean oinarrituta dago,etaprintzipiohorrijarraiki,gutxienezbipertsonarenarteansariaketazigorrakelkartrukatzeabarneanhartzendutegizarte-elkarreraginek;horretazgain,adie-razitako elkarreragin horretan sariakmaximizatzeko eta zigorrakminimiza-tzekojomugaduteinplikatutakogizabanakoguztiek,etaberaz,onurakkostuakbainohandiagoakdireneanetaharremanarengogobetetze-mailaalternatibekinalderatuzlordaitekeenabainohandiagoadeneanbainoezinduteiraungizarte-elkarreraginek (Schiamberg etaGans, 2000).Adierazitako teoriaren arabera,baliabideaklortzea(esaterako,diruaedota laguntza)eta/edozerbitzuak jaso-tzeaedotasentimendupositiboakelkartrukatzea(besteakbeste)dakartesariek,eta zigorrek, ostera, sentimendu negatiboak elkartrukatzea, baliabideak etazerbitzuakkentzeaedotazigor-jokabideakelkartrukatzea.Bipertsonarenarte-koelkarreraginaorekatuadenean,Homans-en(1961)hitzetan,gizarte-elkarre-ragina banaketa-justiziaren legeari jarraiki gertatzen da; adierazitako legea«pertsonajakinbatekgizarte-elkarreraginjakinbateanjasobehardituensarienetaberegainhartubehardituenkostuengainekoitxaropenei»buruzkoada,eta«horien arteko banaketa bidezko gisa hauteman behar du pertsona horrek».Legehoribetetzenezbada,sumina,erresuminaetazigorraagertzendira.Bainateoria horrek zerbait aurreikusten du, eta bitxia da aurreikuspen hori: tratutxarrakdesorekahorigertatzendennorabideaaldebaterautzitaagertukodira,edobestemodubateanesanda,«inpotentziazko/autoritaterikgabeko»egoerandagoenaadinekoaedotratutxarrenerrudunaotedenkontuanhartugabe(Hen-derson,Buchananeta�Fisher,2002).Beraz,adierazitakoteoriaerrazerabildai-teke adinekoen aurkako tratu txarrak agertzerakoan zera argudiatzeko, tratutxarrakpairatzendituenadinekoak,elkarreraginadutenpertsonekinalderatuz,babesgabeagodaudela,mendetasun-mailahandiagoadutelaetaahulagoakdi-rela,etaondorioz,elkarreraginarekinjarraitzekoalternatibagutxiagodituztela.Bestalde,tratutxarrenerrudunaizandaitekeenakbiktimaizandaitekeenarekinduenmendetasuna ere tratu txarrerako arrisku-faktorea dela frogatu da; ho-nenbestez,tratutxarrenerrudunaizandaitekeenababesgabeeta/edoindargabesentitzen denean eta kontrol-faltaren edota botere-galeraren konpentsazioabilatzenduenean, indarkeriadugugerta litekeenondorioetakobat.Alabaina,harremanestuetako—harremanpertsonaletako—kostuaketaonurakzehazte-
18
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
koedobalioestekoarazoakdaude,etaberaz,adierazitakoteoriaezdanahikoaadinekoenaurkakotratu txarrakerabatagertzeko(Henderson,Buchanan,eta�Fisher,2002).
• �Interakzionismo�sinbolikoaren�teoria:adinekoenaurkakotratutxarrakager-tzekogaratutakobesteazalpenteorikoposiblebatduguhori.McCall-eketaSimmons-ek(1966)garatutakoikuspegihorierabiliz,inteakzionismosinbo-likoa uste jakin baten barnean hartuta dago; uste horren arabera, gizarte-elkarreraginagutxienezbipertsonarenartekoprozesuada,etahorretazgain,(1)denborangertatzenda,(2)identifikadaitezkeenetamodumalguanelka-rrekinlotutaetasekuentziatutadaudenhainbatfaseerrepikariditu,eta(3)etengabeko negoziazioa eta birnegoziazioa behar du topaketaren esanahisinbolikoarengaineko«adostasuna»ezartzeko.Honenbestez, teoriahorrenarabera,kontuaezdasariedozigorjakinbatzueierantzutea,elkartrukeso-zialaren teoriakaldarrikatzenduenbezala;aitzitik, interakzionismosinbo-likoarenteoriari jarraiki,gizarte-eragileekbaliozkotzatjotakojomugakdi-tuzte,etaaldiberean,motibaziojakinbatzukematendizkietegainerakoei,horienjardunariedotajokabidearidagokienez,etamotibaziohoriekezdutezertanbatetorrigainerakoekberengainhartutakoekin.Gizarte-elkarreragi-narenfaseenbarneanhartzendiraprozesukognitiboa,inprobisazioa,rolenatribuzioaetafinkapena,elkarrekikotasunaetabateragarritasuna,etahorie-takorenbateandesfaserikgertatzenbada,gatazkagertaliteke,baitaelkarre-ragina amaitu ere.Horrelako testuinguruetan, rolaren irudikapendesegokigisa kontzeptualiza daitezke adinekoen aurkako tratu txarrak. Esate bate-rako, adinekoenelkarreraginadutengizarte-taldeetako rol-finkapeneanal-daketarenbatsartudelakogerta litezketratu txarrak,askotanseme-alabakgurasobilakatuzetagurasoakseme-alaba.Aurrekokasuetanbezala, teoriahorrek abantailak eta desabantailak ditu, adinekoen aurkako tratu txarrenazalpengisaerabiltzearidagokionez.
• Zahar�tzearen� ekonomia� kritikoaren� eta� ekonomia� politikoaren� ikuspegi� teo-rikoak:adinekoenbizitzan(marjinatuakdiraadinekoakgizartean,familia-in-gurunearenbarruannahizkanpoan)gizarteakdueneraginanabarmentzenduteadierazitakoteoriek.Ereduhorrenbarruanzeraadieraztenda,adinekoekdituz-ten arazoetakoasko ezdira zahartze-prozesuarenberezkoprozesubiologikoedonaturalenondorio;horrenordez,adinekoenrolaketabaliabideakmugatzendituzten gizarte-desberdintasunak irudikatzen dituzte. Egile askoren aburuz,zahartzarokopobreziarenetamendekotasun-estatusarengizarte-eraikuntzaetagure gizartean adinekoek balio gutxiago edukitzea gizarte-politiken ondoriodira,nahizetaezesklusibokihorienondorio.Teoriahorrek«mendetasunegitu-ratu»terminoabiltzendu;terminohorrekzerairadokitzendu,adinekoenbizi-
ESPARRUTEORIKOA
19
tzakkudeatzendituztengizarte-etaosasun-zerbitzueketaerakundeek(adibi-dez, adin jakin batean erretiratu beharra, pentsioa kobratzea soldata kobratuordez,etxe-esparruanrolakintituzionalizatzeaetamurriztea),adinekoenmen-detasunaetamarjinazioaareagotzenlaguntzendute.Teoriahorrenarabera,gi-zarteakadinekoakmarjinatzendituelakosortuohidiratratutxarrak(Papado-poulosetaLaFontaine,2000).
• Teoria� feminista: sexu desberdinetako gizabanakoen arteko harremanen ba-rrukobotere-desorekarenaraberaagertzendituteoriahorrektratutxarrak(Pa-padopoulosetaLaFontaine,2000).Gerontologia-esparruetanoihartzuntxikiaizanduteoriahorrek,hainzuzenere,problematikahoriemakumeenaurkakoindarkeriarendesberdinadelakousteosoabaitutegerontologoaskok.
• Gehiegizko�eskariak:gehiegizkoeskarienedota«zaintzaileakituaren»teoriakegindakoproposamenarenarabera,adinekoazaintzean,zaintza-lanhorienar-duradunakabusuzjokatzekoarriskuhandiagoaizanohidu(Henderson,Bucha-nanetaFisher,2002).Zenbaitkritikarirenhitzetan,tratutxarrenerrudunaizandaitekeenarierantzukizunakentzendioteoriahorrek(PillemeretaFinkelhor,1989);bestebatzuek,ostera,zeraderitzote,adinekoakzaintzendituztenper-tsonengehiegizkoestresa, etaberaz,prebentziorakoahaleginakestresaarin-tzerabideratubehardira,biktimaposiblearenonurarako.Teoriahoriezagunsamarraizandaadimen-osasunekoprofesionalenarteannahizoroharbiztanle-ria osoaren artean, beharbada, esku hartzeko estrategietara erraz zuzentzekobalioduelako.Ezdaustekabekoazerbitzuaskok(esatebaterako,etxezetxekolaguntzaedota«gurpilengainekojanaria»),gobernu-funtsakdituztenagentziaaskoklagunduta,adinekoazaintzeagatiksortutakokargatxikiagotzekojomugaizatea.
• Indarkeria�belaunaldiz�belaunaldi�transmiti�tzea:bestehipotesibatekadieraz-tenzuenez,«ikasitakoindarkeriak»etafamilienbarruanindarkeriabelaunaldizbelaunalditransmititzeakgarrantzihandiadu(Ansello,1996;QuinnetaTomi-ta,1997;GordonetaBrill,2001).Teoriahorrekbildutakohipotesiarijarraiki,saminaetafrustrazioaadieraztekobaliabidegisa ikasitakometodoaduguin-darkeriazkojokabidea(WolfetaPillemer,1989).Tratutxarrenzenbaitegoeraezkontide-indarkeriazko egoerak izan daitezke; horrelakoetan, gizabanakoakelkarrekin iritsi dira zahartzarora, eta adin aurreratua hastean eta ondorioz,osasun-zaintzakosistemekikoetagizarte-zerbitzuekikoharremanakhandiago-tzean,adinhorretanindarkeriaazaleradaitekelehenaldiz.Horretazgain,bestehainbatgauzaere teorizatudira, esatebaterako, tratu txarrenzenbait egoeraalderantzizkoindarkeriarenondoriodirela,hots,gaureguntratutxarrenerru-dunaizandaitekeena,beharbada,gaureguntratutxarrakjasatenaridenadine-koarentratutxarren(haurrenaedotaezkontidearena)biktimaizanzelairaga-
20
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
nean (Ansello, 1996), edota harreman horren historian, indarkeria arau gisaonartu dela azkenean (Papadopoulos etaLa Fontaine, 2000).Horretaz gain,bestehipotesibatereiradokida,zehazki,haurtzaroantratutxarrakjasanzituz-tengizabanakoakindarkeriazkoziklohorrenzatiizaterairitsiohidirela,zuze-nekobehaketarenbitartezjokabide-ereduberberagaratuz(Adelman,SiddiquietaFoldi,1998;Henderson,Buchanan,eta�Fisher,2002).Zahartze-prozesuare-kinbateragertatutakobotere-aldaketan,seme-alabahelduakadinekogurasoenzaintzaile bilakatu ohi dira, eta horrek, honenbestez, iraganean tratu txarrakpairatuzituenpertsonarimendekatzekoaukeraematendio,gurasoakgaizkitra-tatuznahizgurasoekinzabarkeriagauzatuz(GordonetaBrill,2001).Zirkunstan-tziahorietan, adinekoagaizki tratatzenduenpertsonagatazkeiaurreegitekoestrategiaikasilegezaridaerabiltzenindarkeria,edoleheniradokidenbezala,iraganean jasandako tratu txarrengatik mendekatzeko estrategia ikasi legez.Genero-indarkeria eta haurren aurkako tratu txarrak kontuan hartuz, zenbaitdatuk teoria hori babesten badute ere, teoria hori adinekoen aurkako tratutxarretarazabaldaitekeelaegiaztatzenduendatusinesgarririkezdagooraindik(Biggs,PhillipsonetaKingston,1995).
• Eredu� ekologikoa: Jakintza-alor horren konplexutasuna kontuan hartuz, etahainbatarrisku-faktoregarrantzitsuzaintzaileekinetazainduekin,testuinguruedoingurunesozial/kulturalarekinetapertsonektestuinguruarekindutenelka-rreraginarekinlotutadaudelaegiaztatuondoren,ikuspegiekologikoahoberenaizan litekeadinekoenaurkako tratu txarrakazaltzekobehardirenbaldintzakjorratzeko.Laburbilduz,bizitzanseme-alabaheldueketaadinekogurasoekdi-tuzten harremanen —belaunaldi arteko harremanen— interpretazioa eskaindiezagukeereduhorrek,prebenitzekoetaeskuhartzekoprogramakgaratzekooinarrigisa,zahartutakoegungogizarteanadinekoenetahorienfamilienbizi-kalitateahobetzekoxedez(SchiambergetaGans,2000).
Ereduhorizabalagoakdirenkontzeptuzkobiesparrutatikdator:gizaikuspegiekologikotik, bereziki, Bronfenbrenner-en eredutik (1979, 1986, 1995) etabizi-ibilbidearenikuspegitik(SchiambergetaGans,2000).Horretan,Bron-fenbrenner-en jatorrizkoereduaaldatuzen, ikuspegibifokala txertatuz, etaadinekogurasoenfiguranetaseme-alabahelduenfiguranaldibereanoinarri-tuz(jatorrizkoereduapertsonabakarbateanoinarritzenzen).Garapenonto-genikoaereaztertzendabifigurahorietan(esatebaterako,generoa,egoerazibila, eta abar). Pertsonen arteko harremanak harreman horien askotarikotestuinguruen barruan aztertzen dira (biologikoa, fisikoa/ekologikoa, per-tsonenartekoa,soziokulturala,politikoa,ekonomikoaetahistorikoa),etaho-rretazgain,denboranpertsonahorienartekoelkarreraginetanetaelkarrekikoharremanetangertatutakoaldaketaereikertzenda.Hortaz,ereduhorrenara-
ESPARRUTEORIKOA
21
bera,banako,pertsonenartekoetagizarte-arlokofaktoreenondoriozagertzenda indarkeria. Horren abantaila zera da, adinekoen aurkako tratu txarreiburuzko azterketa gizarte-gai zabalagoekin lotzea ahalbidetzen duela, hainzuzenere.
Ikuspegi ekologikoak, profesionalei arazoaren konplexutasunari erantzutekogaitasuna emateaz gain, arrisku-faktore desberdinen arteko harremanak etamendetasunakulertzekoesparruaereematendigu.Ingurune-akordiobatenba-rruanarrisku-faktoreakantolatzeak(Bronfenbrenner,1979,1986,1995)fakto-rehorietakobakoitzakgainerakoetandueneraginanabarmentzendu,etaho-rrenbestez, familia-zaintzaren testuinguruaren barruan tratu txarrek dutendinamikahobekiulertzekogaitasunaematendieikertzaileei.
Ikusdaitekeenez,zenbaitteoriaintraindibidualakdira,etahorretazgain,per-tsonenezaugarrietanezezik,alkoholarenedobestelakodrogenabusuaketapsiko-patologiak(esatebaterako)dituztenefektuetanoinarritutakoindarkeriarenkausakhartuko lituzkete barnean.Beste teoriak batzuk, aldiz, soziopsikologikoak dira,etaindarkeriazkojokabideagaratzeanpertsonakduenelkarreraginaetaikaskun-tza-rolahartzendituztekontuan;horrelakoadugu,hainzuzenere,gizarte-ikaskun-tzaren teoria, eta horri jarraiki, indarkeria gauzatzen ikasi duten haurrak tratutxarrenerrudunakizandaitezkeheltzean;agertutakoagorabehera,zeraikusida,haurtzaroan indarkeriapairatudutenhaurguztiekheltzeanezdutelazertan izantratutxarrenerrudun,bainahalazere,indarkeriagauzatzendutenenarteanhaur-tzaroan gaizki tratatutakoak nagusi direla egiaztatu da. Bestalde, indarkeriarengarapeneangizarte-egituraketaerakunde-antolakuntzakosogarrantzitsuakdirelanabarmentzen dute teoria psikosozialek, esate baterako, zahartzearen ekonomiapolitikoarenondoriozkoteoriaguztiek.Beraz,zenbaitegilek,halanolaAnsello-k(1996) honako hau ondorioztatzen dute: etxeko indarkeriaren edozein moduk—adinekoenaurkakotratutxarrekbarne—azalpenbatbainogehiagodu,etateo-ria desberdinek korapilatsua den arazo baten zenbait alderdi baino ez dituzteagertzen.Ikerketakiradokitzenduenez,adierazpenteorikoak,adinekobiktimapo-sibleenetahoriekjasandakotratutxarrenerrudunizandaitezkeenenbanakoezau-garriakezezik,horrelakoegoerakgertatzendirentestuinguruorokorrak(Schiam-bergetaGans,2000;KosbergetaNahmiash,1996)aztertzerabideratubehardira(ereduekologikoanaipatudiraalderdihoriek).
Laburbilduz,adinekoenaurkakotratutxarrengainekoteoriagarrantzitsuenakdeskribatuondoren,ondoriobakarbatateradezakegu,osoarazokorapilatsuadi-relaadinekoenaurkakotratutxarrak,etahorriburuzkojakintzagutxisortudelaoraindik ere.Giza indarkeriaren edozein azterketatan ardatz nagusi behar duendimentsioanitzekoikuspegiaezinbestekoadaadinekoengainekoikerketa-esparruhorretanere.
22
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
1.5. ADINEKOEN AURKAKO TRATU TXARREN EPIDEMIOLOGIA
Tratutxarrekadinekoenarteanduteneraginarenbalioespenariburuzkoazterlanugarieginbadiraere,batikbatnazioartean(ondorendeskribatukodiraazterlanho-riekxehetasunez),datuorientagarrigisabainoezindiraerabiliazterlanhorienemai-tzak,etaeztratutxarrenprebalentziarengainekobalioespenzehatzgisa.Hortaz,adi-nekoen aurkako tratu txarren presentziaren balioespena ezagutzeko xedea izangolukeenazterlanegokiaetazehatzaegitekopremiafuntsezkoada.Jakinarazieta/edodetektatugabekokasuenkopuruaizugarrihandiadenezgero,leheniketabehinadi-nekoenaurkakotratutxarrensusmoarenprebalentzianolakoadenjakiteaereezinbes-tekoada.Edonolaere,adinekoenaurkakotratutxarrenegoerariburuzkoinformazioa—kuantitatiboanahizkualitatiboa—edukitzeabeharrezkoadeladeritzoteguztiek,etaeztabaidaezinadahori.Lowenstein-eketabestehainbategilek (2009)aditzeraeman dutenez, horrelako egoerak detektatzeko, horietan esku hartzeko eta azkenburuan,egoerahoriekprebenitzenlaguntzekobaliokodutenpolitikak,jarraibideaketaestandarrakgaratuahalizangodiraadierazitakoinformaziohorriesker.
Haatik,adinekoenaurkakotratutxarrakgizarte-arazotzathartubeharbadiraere(gizarte-arazoakdirenaldetik),laginnazionaladierazgarrietanoinarritutakoazter-lan sistematikogutxidaude.Lehenazterlanek—esploraziozkoak izanzirenek—arazometodologikougaridituzte,etahortaz,emaitzahoriekorokortzekogaitasunamugatuada(Lowenstein,etal.,2009).80kohamarkadazgeroztikegindakoazter-lanenkalitatemetodologikoahandiagoabada ere, laginei eta tresnei dagokienezzenbaitirizpidetan—esatebaterako,azterlanenbarneanhartubeharrekotratutxarmotetan—akordiounibertsalakfaltazaizkielaerakustendute.Gehienektratutxarfisikoak,hitzezkoak/psikologikoak,esplotazioekonomikoaetazabarkeriabiltzenbadituzteere,zenbaitzuekkategoriadesberdinakjasotzendituzte.Esatebaterako,tratu txarsozialenkategoria(YanetaTang,2001).Orobat, ikerlanaskokzenbaitahulgune dituzte, esate baterako: ez oso definizio argiak edo definizio hutsalak,tratutxarmotadesberdinaknahastea(haurrenaurkakoa,bikotekidearenaurkakoaetaadinekoenaurkakoa),kontzeptuzkofuntsatzeargirikgabekoneurridesegokiak,biztanlerian oinarritutako datu gutxi, edota laginketa-prozedura argirik ez (esatebaterako, laginketa-metodoa, laginaren neurria, laginaren adina, hiri- edo landa-laginaedotalaginnazionala,etaabar),etaahulgunehorieneraginez,hainbatalder-dimugatutageratzendira,halanolaemaitzenadierazgarritasunaetaorokortzepo-siblea, informazioa biltzeko metodo desberdinak erabiltzea (adibidez, telefonobidezkoelkarrizketak,postazbidalitakogaldera-sortak,edotazuzenekoelkarrizke-tak),informazioabiltzendutenpertsonenartekoaldeak(tratutxarretanprestakun-tzaizandutenprofesionalakedohalakoprestakuntzarikgabekoak,merkatu-azter-
ESPARRUTEORIKOA
23
lanenenpresak,etaabar), tratutxarrakebaluatzekoerabilitakotresnak(adibidez,azterlan askotan Conflict Tactics Scale —CTS2, Strauss et al., 1996— eskalaerabiltzendute,edobestela,adinekoenaurkakotratutxarrakaztertzekoKanadakolan-talde batek—Canadian Task Force— edotaAmerican MedicalAssociationelkarteak—Lowenstein,etal.,2009—eratutakotresna).Arazometodologikoetakontzeptuzkohoriekguztieknabarmenoztopatzenduteegindakoazterlandesber-dinetanlortutakoemaitzenalderaketa.Bestemodubateanesanda,arazometodolo-gikoakzeinkontzeptuzkoarazoakdaude,bainaargidagoadinekoenaurkakotratutxarrakexistitzendirelafrogatzekobaliodutelaazterlanhoriek.Fenomenohorrenerrealitateanolakoadenjakitekolanaoztopatzendutenzailtasunedogaienartekobestebatzerada,horrelakoazterlanetanlortutakoinformazioanolaerabiltzenden,hainzuzenere.Gehienekiturribakarbatdutetratutxarrenkasuakberrestekooina-rrigisa,bainaegiaesan,iturribakarbatenbitarteztratutxarrakdaudelakosusmoaizandezakegusoil-soilik,ezin izangodugutratu txarrakdaudelasekulaberretsi.Tratutxarrenkasuakberresteko,ezinbesteaneginbehardiraebaluazioxehatuetadiziplinaanitzekoak,adinekoarengainekoakezezik,tratutxarrenerrudunizandai-tekeenarenetaegoerarentestuinguruarengainekoak.
Tratutxarrenprebalentziarenzifrakidentifikatzekoxedez,zenbaitazterlanegindirahainbatherrialdetan.
Egindakoikerlanenarabera,etxekoesparruangertatzendiramaiztasunhandie-nezadinekoenaurkakotratutxarrak(Ohetal.,2006).Hainbatprebalentzia-azterlanegindira,etaazterlanhorienemaitzetanosotasadesberdinakagertzendira(azterlanbatzuenarabera,adinekoen%1ektratutxarrakjasanditu,etabestebatzuenarabera,berriz,%52,6k).Begien bistakoa da zifra horiek egindako azterlan gehienen ahu-leziarenadierazgarriargiakdirela,etabaitahorienemaitzakerabiltzeanizanbeharre-kozuhurtziarenakere.Bestalde,tratutxarreneraginaetxe-esparruanhandiagoadelaesateakezindituinolazereezkutatuerakunde-,gizarte-edotaosasun-esparrukotratutxarren gaineko ikerketak dakartzan zaitasunak, askotan, gaindiezinak. Izan ere,egoitzetanedotaospitaleetangaihorriburuzkoikerlanakosourriakdira,etazenbaitherritan,adibidez,gurean,horrelakorikezdago,etahortaz,ikertutakoesparrubaka-rreantratu txarreneraginahandiagoadelaerabatekoziurtasunezesateaarriskutsuadeladirudi(gutxienez).Halaetaguztizere,antzadenez,tratutxarreketajokabidedesegokiekerakunde-esparruanduteneraginakzuzenekoloturaduherrialdebakoi-tzeanadinekoentzatindarreandagoenzerbitzu-ereduarengarapen-mailarekin.Kolek-tibo horrek zenbat eta garapen eta ongizate handiagoa eduki, orduan eta eragintxikiagoaizangodutetratutxarrekbertan.
Jarraian,etxe-esparruangarrantzihandienadutenprebalentzia-azterlanakaurkez-tukoditugu,ordenakronologikoan.
24
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
1.5.1. NAZIOARTEKOAZTERLANAK
AdinekoenaurkakotratutxarreiburuzkolehenazterlanakEstatuBatuetaneginziren.1979an,Lau-ketaKosberg-ekesplorazio-azterlanbateginzutenerkidegoanbizi ziren adineko 404 pertsonarekin.Azterlan horren emaitzei jarraiki, laginaren%9,6k tratu txarrensintomakzituen (tratu txar fisikoa,psikologikoaedotaekono-mikoa);tratutxarfisikoakgertatzenzirenmaitasunhandienez,etaondoren,psikolo-gikoak(BlocketaSinnott,1979).Gainera,zeraondorioztatzenzenazterlanhorretan,adinekoenaurkako tratu txarrak iasekulaezzeudelamotabakarbateramugatuta.Horretaz gain, beste hainbat gauza ere ondorioztatu ziren, adibidez, tratu txarrenbiktimakemakumeakizanohizirelamaiztasunhandiagoz(%77),edotatratutxarrenerrudunak,maiztasunhandienez,alabakizanohizirela(%30),etahorienondoren,semeakedoemakumezkobilobak(%14);azkenik,azterlanhorrenarabera,ezkonti-deenganedotaanai-arrebengandutetratutxarrekeragintxikiena,bereziki,arrebaedoahizparengan(%12).
Urtehorretanbertan,Block-eketaSinnott-ekbesteazterlanbateginzuten,etaazterlanhorretanaurkituzutenez,adineko73pertsonaelkarrizketatuen%4ktratutxarfisikoak,psikologikoakedotaekonomikoakjasatenzituen,emakumezkobiktimage-hiagoetatratutxarrenemakumezkoerrudungehiagoaurkituz.Besteazterlanarenka-suanbezala,tratutxarmotabatbainogehiagoaurkizitekeenaldiberean.Tratutxarpsikologikoakfisikoakbainomaiztasunhandiagozgertatuohizireladeskubrituzuten.
1983an,Gioglio-ketaBlakemore-k65urtebainogehiagokopertsonenlaginbathartuetaelkarrizketakeginzituzten;erkidegoanbizizirenlaginhorretakopertsonak,etaausazaukeratuzirenNewJerseybarruan.Elkarrizketatutako342pertsonen%1ekaitortuzuentratutxarmotarenbatpairatzenzuela.Tratutxarekonomikoakizanzirenmaiztasunhandienezaurkitutakomodalitatea.
1989an,Pillemer-eketaFinkelhor-ekausazkolaginbatekineskalahandikoazter-lanbateginbeharzelaidentifikatuzuten,adinekoenaurkakotratutxarrenprebalen-tziaetaizaeraegiaztatzekoxedez.InstituzionalizatugabeakizakiBostonekometro-poli-arean bizi ziren adineko 2.020 pertsonak hartu zuten parte azterlan horretan.Telefonobidezkonahizzuzenekoelkarrizketakeginzitzaizkienadinekoeietahorienahaideei.Ikertutakotratutxarmotakhonakohauekizanziren:
• Tratu��txar�fisikoak:adinekoarenaurkakoindarkeriafisikozkoekintzabatgu-txienez.
• Tratu��txar�psikologikoak:aurrekourtean,irainakedomehatxuakgutxienez10aldiz.
ESPARRUTEORIKOA
25
• Zabarkeria:azkenurtean,egunerokobizitzako jarduerakegitekobeharrezkolaguntzaezematea,10aldizedogehiagotan.
Adinekoen%3,2ktratutxarmotarenbatjasanzuelaaurkituzen.%2ktratutxarfisikoakjasanzituen,%1,1ek,ostera, tratu txarpsikologikoak—azterlanhorretan,hitzezkoerasogisadefinituak—,eta%0,4k,aldiz,zabarkeria.Gaizkitratatutakoadi-nekoen%52gizonakziren.Halaber,azterlanhorretan,tratutxarrenerrudunakbikti-men ezkontideak ziren gehienbat (%58), eta horien ondoren, seme-alabak (%24).Zabarkeriarietatratutxarpsikologikoeidagokienez,horrelakokasuenmailakhaintxikiak izatearen arrazoia erabilitako definizioak dira beharbada. Edo bestemodubateanesanda,tratutxarfisikoenpresentziaaintzathartzeko,behinbakarrikgerta-tzeanahikoazen,bainazabarkeriarenedotatratutxarpsikologikoenkasuan,berriz,gutxienez10aldizgertatuizanaezinbestekoazen.
Urtehorretan,Tornstam-ek(1989,honakohonetanaipatua:Kivëlaetal.,1992)SuedianetaDanimarkan telefonobidezegindako inkestabatean,parte-hartzaileen%17kgaizkitratatutakoadinekorenbatezagutzenzuelaadierazizuen.
90ekohamarkadan,bestalde,adinekoenaurkakotratutxarrekerkidego-esparruanzuten prebalentziari buruzko hainbat azterlan egin ziren.Adibidez, Homer-ek etaGilleard-ek(1990)adinekopertsonen51zaintzaileelkarrizketatuzituzten(adinekohoriekgeriatria-unitatebateanonartuzituzten,zaintzaileek«atsedenhartzeko»auke-raizanzezaten).Horiekberenetxeetanelkarrizketatuzituzten,egonzitezkeentratutxarfisikoak,psikologikoak—kasuhorretan,hitzezkotratutxargisadefinituak—etazabarkeriaebaluatuz.Pillemer-enetaFinkelhor-en(1989)azterlaneanerabilitakode-finizioberberak erabili zituztenbertan.Adinekoen aurkako tratu txarmotarenbataitortuzuen%45ek.Horienartean,%27ktratutxarmotabataitortuzuen,%14k,al-diz,bimota,eta%3k,azkenik,hirumota.
Podnieks-ek(1992)ereazterlanbateginzuen,adinekoenaurkakotratutxarrenprebalentziaetazirkunstantziakidentifikatzekojomugarekin, lehenaldizKanadan.Adineko2.008pertsonarekinelkarrizketakizanzituentelefonobidez;ausazaukeratuzituztenelkarrizketatuak,betiereerkidegoanbizibaziren.Lautratutxarmotaaztertuziren adierazitako azterlanean: ekonomikoa, psikologikoa, fisikoa eta zabarkeria.Elkarrizketatutako adinekoen%4k tratu txarmota bat edogehiago jasaten zitueladeskubrituzuten;tratutxarhorienerrudunakbikotekidea,ahaiderenbatedotabestepertsonaesanguratsurenbatziren.Adinekoekmaiztasunhandienezjasandakotratutxarmotatratutxarekonomikoakziren(%2,5),bestehainbatazterlanekiko(GlioglioetaBlackmore,1983)koherentziarieutsiz,ondoren,tratutxarpsikologikoak(%1,4),ondoren,fisikoak(%0,5),etaazkenik,zabarkeria(%0,4).Emaitzahoriek,oraingoanere,tratutxarmotabakoitzariemandakodefinizioenaraberakoakdiraagian.Kasuaktratutxarfisikotzatedoekonomikotzatjotzeko,azterlanhorretannahikoazenadine-
26
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
koek65urtebetezituztenezgeroztikbehinbakarrikgertatuizana,bainazabarkeria-tzatedotatratutxarpsikologikotzathartzeko,berriz,zabarkeriarenkasuangutxienez2-10aldizgertatubeharzenazkenurtean,etatratutxarpsikologikoenkasuan,ostera,azkenurtean10aldizedogehiagotan.
1992an,Kivelä-ketabestehainbategilekazterlanbateginzutenFinlandiakohirierdiindustrializatu batean, 65 uretik gorako pertsonen artean tratu txar fisikoek,psikologikoek,ekonomikoeketasexualeketazabarkeriakzuteneraginanolakoazenjakitekoxedez.Dementzia—neurrizkoaedotalarria—zutenpertsonakaldebaterautziziren,horrelakoekezinbaitziotengaldera-sortarierantzun.65urtetikgorakoakizanikerkidegoanbiziziren1.225pertsonak—zehazki,480gizoneketa745emaku-mek—hartuzutenparteazterlanhonetan,etadatuakpostabidezigorritakogaldera-sorten,ebaluazioklinikoenetazuzenekoelkarrizketenbitartezjasoziren.Erabilitakogaldera-sortek hainbat gairi buruzko galderak jasotzen zituzten, zehazki, honakohaueiburuzkoak:egoerasozioekonomikoa,osasuna,depresioaetabestelakosinto-mak,gaitasunfuntzionalak,gizarte-partaidetza,zaletasunak,bizitzarekikogogobete-tze-maila, errespetu-sentimenduak, bakardadea, osasun-jokabideak, egon litezkeenarazoak eta konfiantzazko lagunak.Galdera-sortakpostaz igorri zitzaizkienparte-hartzaileei,elkarrizketakegineta lehenmailakoarretakomedikubateketaerizainbatekaztertubainobiaste lehenago.Elkarrizketaketaazterketaklinikoakosasun-zentrobatean,adinekoarenetxeanbertanedotaadinekoabizizenerakundeaneginziren.Galdera-sortanerantzungabekogalderakelkarrizketarenhasieranbetetzenzi-ren.Elkarrizketatutakogizonen%16ketaemakumeen%18kerretiratuondorentratutxarrakpairatuzituennorbaitezagutzenzutelaaitortuzuen.Elkarrizketatutakogizo-nen%3,3ketaemakumeen%8,8kerretiratuondorentratutxarrakjasanzituztelaai-tortuzuen.Guztizkotasa%6,7izanzen.Erretiratuondorenizandakotratu txarrenprebalentziak,ezezagunaketaerakundeakaldebaterautzita,%2,5izanzengizonenkasuan,%7, berriz, emakumeenean, eta%5,4, azkenik, bi sexuen kasuan.Gaizkitratatutakoemakumeentasagizonenabainohandiagoaizanzen,guztizkolagineannahiz65-74urtekoadin-taldearenbarruan,baina75-84urtekopertsonenarteanzein85urteedogehiagokoenkasuan,ezzenalderikatzemansexuarizegokionez.Gutxigorabehera,gaizkitratatutakogizonenherenaktratutxarrakjasanzituenzuelagutxi,tratutxarrenerrudunalagunenbatizanik,etalaurdenarenkasuan,berriz,tratutxarrenerruduna emaztea edota ezezagunen bat zen. Seme-alabak eta bestelako ahaideakmaiztasun txikiagoz ziren tratu txarraren errudunak. Indarkeria psikologikoa tratutxarmotaohikoenaizanzenbisexuetan.
Ogg-ek eta Bennett-ek (1992) tratu txar ekonomikoen, fisikoen eta psikolo-gikoen prebalentzia esploratu zutenErresumaBatuan.Eta horretarako, zuzenekoelkarrizketakeginzituztenerkidegoanbiziziren2.130adinekorekin,etazeraaurki-tuzuten,zuelagutxipertsonahorien%5ektratutxarpsikologikomotarenbatjasan
ESPARRUTEORIKOA
27
zuela,tratutxarhorienerrudunahurbilekosenitartekorenbatedoahaiderenbatiza-ki;%2k,bestalde,tratutxarfisikoakpairatuzituen,etabeste%2k,berriz,tratutxarekonomikoak.
1993an, Bennet-ek etaKingston-ek beste prebalentzia-azterlan bat egin zutenBritainiaHandian,etaemaitzakhonakohauek izanziren:%5,4 tratu txarpsikolo-gikoenkasuan(azterlanhorretarako,hitzezkotratutxargisadefinituak),%1,5tratutxarfisikoenkasuan,etabeste%1,5tratutxarekonomikoenkasuan.
Pittaway-ketaWesthues-ek(1993)Kanadanegindakobesteazterlanbaterako,55urteedogehiagokoakizanikgizarte-etaosasun-zerbitzuetarajoanohiziren385per-tsonaelkarrizketatuziren,etaazterlanhorretandeskubrituzenez,tratutxarfisikoenprebalentzia-tasa%14,3zen,psikologikoena,berriz,%14(azterlanhonetan,hitzezkotratutxargisadefinituzirenhorrelakoak),ekonomikoena,ostera,%20,etazabarke-riarena,azkenik,%14.Tratutxarrakohikoagoakzirenemakumeenkasuan.
Danimarkan,FinlandianetaSuedian,Hydle-k(1993)jakinarazizuentratutxarrenprebalentzia-tasa%1-8zela,hurbilekoahaideaktratutxarhorienerredunakizanik.Alemanian, bestalde, Hirsch-ek eta Brendebach-ek tratu txarren prebalentzia-tasa%10zelajakinarazizuten5urtekodenbora-tarteanprebalentziaaztertzekojomugazuenazterlanbatean;horretarako,Bonnhirikoadinekoenlaginbatigaldera-sortabatigorrizitzaionpostabidez,etaondorioztatuzenez,tratutxarpsikologikoaketaeko-nomikoakzirenohikoenak(honakohonetanaipatua:Hydle,1993).
Greziaridagokionez,erkidegoanbizizirenadineko506pertsonaelkarrizketatuzirenazterlanbaterako,etaazterlanhorretanaditzeraemanzenez,azkenurteantratutxar motaren bat jasan zuen elkarrizketatutako pertsonen %15,5ek, eta tratu txarpsikologikoak izan zirenmaiztasun handienez jakinarazitakoak (Pitsiou-DarroughetaSpinellis,1995).Emakumeekpairatzenzituztentratutxarrakgizonekbainomaiz-tasunhandiagoz.Tratutxarrenerruduna,bestalde,adinekoarenahaiderenbatizanohizenmaiztasunhandienez,batikbatezkontideaedotaseme-alabak.
IparIrlandanereazterlanbateginzen(Comptonetal.,1997),erkidegoanbizizirenadinekoek—dementziazutenek—jasandakotratutxarfisikoetapsikologikoenetazabarkeriarenprebalentzianolakoazenjakitekoxedez.Pillemer-enetaFinkelhor-en(1989)azterlaneanerabilitakokategoriaberberakerabilizituztenbertan.38zain-tzaileelkarrizketatuziren(8gizoneta30emakume),hainbatgairengainekogalderakeginez,halanolalanbidea,adinekoarekikomendetasunekonomikoa,eskuragarrizi-tuztenlaguntzak,alkohol-kontsumoa,osasunorokorraetazaindutakopertsonarekikoloturaemozionala.Laginaren%37tantratutxarrakzeudelaikusizen,etatratutxarpsikologikoak/hitzezkoakaipatuzirenmaiztasunhandienez(%34),eta jarraian, fi-sikoak (%10,5).Ezzenzabarkeria-kasurikatzeman.Zabarkeria-kasurikezaurkitu
28
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
izanarenarrazoia,beharbada,azterlanhorretarakoerabilitakodefinizioaizanzen(Pi-llemeretaFinkelhor,1989);horrela,zabarkeriaizanzelakontsideratzeko,ezinbeste-koazengutxienez10aldizgertatuizana.Kasuen%8tan,tratutxarfisikoaketapsiko-logikoak/hitzezkoak aldi berean gertatzen ziren. Zaintzaileen%13k jakitera emanzuenez,zaindutakopertsonaktratutxarfisikoakgauzatzenzituen,eta%34,2k,berriz,tratutxarpsikologikoak/hitzezkoak.
Australianegindakoazterlanbatektratutxarrenprebalentzia-tasa%1,2zelaera-zagutuzuen(Kurrleetal.,1997).Erkidegoanbizizirenetaadinekoariarretaematekoebaluazio-taldeetaraeramanzituztenadineko5.246pertsonazosatutakolaginbatengaineaneginzenazterlana.Maiztasunhandienezagertutakotratutxarmotapsikolo-gikoa izan zen, eta horren ondoren, fisikoa, ekonomikoa eta zabarkeria; bestalde,hainbatmotaaldibereangertatzeaohikoazen.Emakumeekpairatzenzituztentratutxarrakgizonekbainomaiztasunhandiagoz.Tratu txarrenerrudunen%57gizonakziren,%38,berriz,ezkontideak,eta%43,azkenik,seme-alabak.Egileberbereklehe-nagoegindakoazterlaneanbainoprebalentzia-tasatxikiagoadaazterlanhorretakoa(%4,6)(KurrleetaSandler,1992).Agian,azterlanbakoitzeantratutxarreiemandakodefiniziodesberdinetandatzabi azterlanhorienartekoaldea, etabaitapartehartuzutenprofesional-taldeenlan-kargadesberdineanere.
1997an,Lachs-eketabestehainbategilektratutxarfisikoen,psikologikoen,eko-nomikoen eta zabarkeriaren prebalentzia-tasa aztertu zuten, erkidegoan bizi zirenadineko2.812pertsonazosatutakolaginbateanoinarrituz.Kasuen%1,6ktratutxarmotarenbat jasanzuelaaurkituzuten.Azterlanhorretan, tratu txarmotaohikoenazabarkeria izanzen(%64),ondoren, tratu txar fisikoetapsikologikoak(%19),etajarraian,tratutxarekonomikoak(%17).Maiztasunhandienekoerrudunakseme-ala-bakizanziren(%45),etahorienondoren,ezkontideak(%26).
65-84urteizanikAmsterdamen(Holanda)erkidegoanetaberezkoetxebizitzee-tanbiziziren1.797pertsonaindependenteelkarrizketatuzirenzuzenean,tratutxarpsikologikoen (hitzezko eraso kroniko gisa definituak), tratu txar fisikoen, tratutxarekonomikoenetazabarkeriarenprebalentziazeinzenjakitekoxedez(Comijsetal.,1998).Adinekoenaurkako tratu txarrenprebalentzia%5,6zeladeskubrituzen.Tratutxarmotadesberdineidagokienez,prebalentziakhonelakoakizanziren:psikologikoak%3,2,ekonomikoak%1,4, fisikoak%1,2,etazabarkeria,azkenik,%0,2.Azterlan honetako prebalentzia-tasak beste zenbaitetan erregistratutakoakbainozertxobaithandiagoakizanziren,tratutxarrenerrudunizanzitezkeenenba-rruanahaideguztiak,lagunakedoezagunakhartuzirelako;bestezenbaitazterlane-tan,aitzitik,tratutxarrenerrudunizanzitezkeenenkategoriarenbarneanbikoteki-dea, ahaideak edota adinekoarekin bizi ziren bestelako pertsonak hartzen zirensoilik.
ESPARRUTEORIKOA
29
Baliozko eragin-datuak lortzeko xedez, EstatuBatuetan ere beste azterlan bateginzen(NationalCenteronElderAbuse,1998).60urteedogehiagokopertsonekurtebetekodenbora-tartean jasandako tratu txar fisikoak,psikologikoaketaekono-mikoak,zabarkeriaetaabandonuaebaluatuziren.Tratu txar fisikoek indar fisikoaerabiltzea zekartela kontsideratu zen, betiere gorputz-lesioak, min fisikoa edotanarriadura eragiten bazuten.Tratu txar sexualtzat hartu ziren adinekoaren adosta-sunik gabeko edozein sexu-harreman. Tratu txar psikologikotzat jotzeko, berriz,ezinbestekotzathartuzenlarritasuna,minemozionalaedotaondoezasortzea.Zabar-keriarizegokionez,adinekopertsonarekikoedozeinbetebeharbetetzekolaneanhutsegiteaedobetebeharhoribetenahiezizateaesannahizuenazterlanhorrenarabera.Adinekoazaintzekoerantzukizunaberegainhartuduenedoadinekohorrenzainketaduenpertsonakadinekohoriabandonatzeaerebestetratutxarmotabatlitzateke.Etaazkenik,tratutxarekonomikotzathartuzirenadinekoarenfuntsakedojabetzaklegezkontraedomodudesegokianerabiltzea.Tratutxarreneragina%2,36zeladeskubrituzen.Tratutxarmotaohikoenazabarkeriaizanzen(%48,7),ondoren,tratutxarpsiko-logikoak (%35,4), jarraian, ekonomikoak (%30,2), fisikoak (%25,6), abandonua(%3,6),etaazkenik,tratutxarsexualak(%0,3).Tratutxarrenbiktimakemakumeakzirenmaiztasunhandiagoz,etazabarkeriarenkasuanizanezik(kasuhorretan,emaku-meakzirentratutxarrenerrudunakmaiztasunhandiagoz),gizonakzirenerrudunakmaiztasunhandieneztratutxarmotaguztienkasuan.Orobat,kasuen%47tanseme-alabakzirentratutxarrenerrudunak.
Halaber,Vida-ketabestehainbategilek2002anhonakohauplanteatuzuten:Montrealeko psikiatria geriatrikoko zerbitzu batean sartutako adineko 126 per-tsonazosatutakotaldebateanhirutratutxarmotaren(tratutxarfisikoak,ekono-mikoaketapsikologikoak)prebalentziaetakorrelatuazehaztea.Atzerabegirakoazterlanbat—zeharkakoa—eginzuten.Hainbataldagaisoziodemografikoeba-luatuziren,halanolasexua,adina,egoerazibilaetaelkarbizitzamota.Narriadurakognitiboarenpresentziaereebaluatuzen.Horrela,kasuen%16tangutxieneztratutxarmotabatzegoelakosusmoahartuzenedotahorrelakoakzeudelaberretsizen;maiztasunhandienezaurkitutakomotaekonomikoaizanzen(zehazki,%13),on-doren, zabarkeria (%6), jarraian, tratu txar psikologikoak (%4) eta azkenik, fi-sikoak(%2).
Yan-eketaTang-ek(2004),bestalde,tratutxarfiskoen,psikologikoenetaeskubi-deenurraketenprebalentziaetaarrisku-faktoreakbalioestekoazterlanbateginzuten,HongKonghirikofamilienbarrukoadinekoakaztertuz.Erkidegoanbiziziren276adinekopertsonakhartuzutenparteazterlanhorretan.Parte-hartzaileen%27,5ekgu-txieneztratutxarmotabatpairatuzuelakalkulatuzen.Tratutxarpsikologikoakizanzenprebalentziahandienekoak(%26,8),etaondoren,eskubidepertsonalenurraketa(%5,1)etatratutxarfisikoak(%2,5).
30
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
Oh-eketabestehainbategilek(2006)ereazterlanbateginzuten,kasuhorretan,erkidegoanbizizirenKoreako15.230pertsonazosatutakolaginbatoinarrihartuta(etxezetxekoelkarrizketak).Aztertutakolaginean%6,3koprebalentziaikusizen,tra-tutxarpsikologikoakohikoenakizaki,etahorienondoren,tratutxarekonomikoak,zabarkeriaetatratutxarfisikoak.Seme-alabakizanzirenmaiztasunhandieneztratutxarrenerrudunak,etahorienondoren,errainak.
Besteazterlanbat(Cooneyetal.,2006)eginzenIrlandan,zaintzaileekdementziazutenadinekoenaurkagauzatutakotratutxarren(fisikoak,psikologikoaketazabar-keria)prebalentziazeinzenjakitekoxedez.82zaintzailekhartuzutenparteazterlanhorretan, eta deskubritu zenez, parte-hartzaileen erdiak baino zertxobait gehiagok—%52k—gutxienezhirutratutxarmotetakobatgauzatuzuelaaitortuzuen.Tratutxar psikologikoak izan zirenmota ohikoena (%51), ondoren, fisikoak (%20), etahirugarrenik,zabarkeria(%4).
ErresumaBatuanegindakoprebalentzia-azterlanbatean(O´Keeffeetal.,2007)tratu txar psikologikotzat edo zabarkeriatzat hartzen zirenbaldin eta azkenurteanhorrelako10gorabeheraedogehiagoegonbaziren,etagainerakotratu txarmotenkasuan, berriz, adinekoak gutxienez behin jasan bazituen. Ingalaterran, Eskozian,GalesenetaIparIrlandanerkidegoanbiziziren66urteedogehiagoko2.111pertsona(%57emakumeak,eta%43gizonak)ausazhautatuondoren,banakoelkarrizketakeginzitzaizkien.Aurrekourteantratutxarrenprebalentzia%2,6zelaikusizen,ahai-deak,adiskideakedotazaintzaileformalaktratutxarhorienerrudunakizaki.Bizila-guneketaezagunekemandakotratutxarrakbarneanhartzenbaditugu,prebalentziaorokorra%4da.Maiztasunhandienezjakinarazitakotratutxarmotazabarkeriaizanzen (%1,1), ondoren, tratu txar ekonomikoak (%0,7). Tratu txar psikologikoenprebalentziaetafisikoenaantzekoakizanziren(biak%0,4),etatratutxarsexualakmaiztasun txikiagoz jakinarazi ziren (%0,2).Gaizki tratatutako adinekoen%6kbitratutxarmotajasanzituenaurrekourteanaldiberean.Emakumeekgizonekbainotratutxarkasugehiagojakinarazizituzten.Tratutxarrenprebalentzianabarmendes-berdina zen egoera zibil bakoitzean; horrela, bananduen edo dibortziatuen artean,%9,4zen,ezkongabeenkasuan,%2,6,ezkonduenedobikotekidearekinbizizirenenkasuan, aldiz, %2,4, eta alargunen artean, azkenik, %1,4. Horretaz gain, osasun-egoeratxarraren,depresioaren,bizi-kalitatetxarrarenedotabakardadearenkasuetanprebalentziahorihandiagoazen.Tratutxarrenerrudunakhonelakohurrenkeraizanzuten,maiztasunarenarabera:ezkontideaedobikotekidea(%51),besteahaiderenbat(%49),zaintzaileformala(%13)etahurbilekoadiskidea(%5).
Israelenegindakobesteazterlanbatenjomugazerazen,ospitaleratutakoadine-koenarteantratutxarfisikoen,psikologikoen,sexualenetaekonomikoenetazabar-keriarenprebalentzianolakoazenjakitea.Erkidegoanbiziziren730adinekokhartu
ESPARRUTEORIKOA
31
zutenparteazterlanhorretan,etatratutxarrenprebalentziaazkenurtean%5,9izanzela ondorioztatu zen. Elkarrizketak zuzenekoak izan ziren, eta tratu txar motaohikoenazabarkeriaizanzen,etahorrenondoren,tratutxarpsikologikoaketaekono-mikoak(Cohenetal.,2007).
Yaffé-ketabestehainbategilek (2008)egindakoazterlanean,bestalde,Adine-koen Aurkako Tratu Txarren Susmoaren Indizea (Elder Abuse Suspicion Index,EASI)aplikatuzitzaien65urtekoakedogehiagokoakizakinarriadurakognitiborikezzutenetaerkidegoanbiziziren953pertsonari,etapertsonahorietako663kbiga-rrenfaseanhartuzutenparte;bigarrenfasehorretanGizarteLanarenEbaluazioFor-mularioa(GLEF)aplikatuzitzaienparte-hartzaileei.Adinekoen%11,9ktratutxarrakjasotzenzituztelakosusmoazegoelaaurkituzen.Susmatutakotratutxarmotaohikoe-napsikologikoaizanzen.Emakumeengantratutxarrensusmohandiagoazegoen.
2009an,Lowenstein-eketabestehainbategileklehenprebalentzia-azterlannazio-nalaeginzutenIsraelen.65urteedogehiagoko1.045pertsonakhartuzutenparteaz-terlan horretan, horien%62 emakumeak izaki.Adinekoei beren etxeetan zuzenekoelkarrizketak egin zizkieten espezifikoki horretarako entrenamendua jaso zutenhainbatikaslek.Hainbataldagaisoziodemografikoebaluatuzituzten,esatebaterako,sexua,nazionalitatea,adina,hezkuntza-maila,diru-sarrerak,egoerazibilaetaelkarbizi-tzamota.Egunerokobizitzakojardueretarako—EBJderitzenetarako—mendetasuna,osasun-egoera orokorra eta adimen-osasuneko egoera, gizarte-laguntza formala etainformala jasotzeko aukera eta erkidego-baliabideen erabilera ere ebaluatu ziren.Azkenurteangertatutakotratutxarmotadesberdinakebaluatzeko,hainbattresnaera-biliziren,adibidez,tratutxarfisikoak,sexualaketapsikologikoakedohitzezkoaketaaskatasun-murrizketaebaluatzeko,ConflictTacticsScaleeskala(CTS2,Straussetal.,1996)erabilizen,esplotazioekonomikoaebaluatzeko,berriz,bederatzigalderaeginzitzaizkien,etazabarkeriaebaluatzeko,azkenik,zerahartuzenkontuan,bostEBJta-rako laguntzabehar izateaetahalakorikez jasotzea.Ateratakoemaitzakadieraztendutenez,zabarkeriaaldebaterautzita,laginaren%18,4ktratutxarmotetakobatjasanzuen;tratutxarhorienartean,ohikoenakhitzezkoakziren(%14,2),ondoren,esplota-zioekonomikoa(%6,4),etatratutxarfisikoeketasexualek,aitzitik,askozereprebalen-tziatxikiagoazuten(zehazki,%2);horretazgain,%2,7kaskatasun-murrizketapairatuzuen,esatebaterako,etxeangiltzaperatutauztenzituztenedotatelefonoaerabiltzenezzietenuzten.Egunerokobizitzakooinarrizkopremiaknahizpremia instrumentalakbetetzearekinlotutakozabarkeriaizanzenmotaprebalenteena,%26ingurukopresen-tziarekin.Soilikoinarrizkopremiakbetetzearekinlotutakozabarkeriakontuanhartzenbadugu,zifrahori%18dugu.Arabiaremakumeekzutenhitzezkotratutxarrak,aska-tasun-murrizketa,esplotazioekonomikoaetazabarkeriapairatzekoarriskuhandiena.Arabiaremakumeariberegizarteanesleituzaionrolarekinlotutadagohori,beharba-da.Emakumeek—judutarreknahizarabiarrek—jasatenzutenindarkeriafisikoaeta
32
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
sexualaprobabilitatehandiagoz.Tratutxarfisikoetasexualenetaaskatasun-murrizke-taren errudun gehienak biktimaren ezkontide edo bikotekidea ziren, eta esplotazioekonomikoarenkasuan,ostera,errudungehienakseme-alabahelduakziren.Erredu-nenosoehunekotxikiazegokienzaintzaileformalei.
1.5.2. AZTERLANNAZIONALAK
2001ean,TeresaBazoirakasleakadinekoenaurkakotratutxarreiburuzkolehenazterlanaeginzuenEspainian,etxezetxekolaguntzakozerbitzuajasotzenzutenadi-nekoenarteantratutxarrekzutenprebalentziazeinzenjakiteko.Azterlanhorretan,EAEko,AndaluziakoetaKanarietakoetxezetxekolangileekhartuzutenparte,galde-ra-sortenbitartez.Azterlanhorrenemaitzenarabera,prebalentzia%4,7zen(n=111),etaemakumeakzirentratutxarmotahorrenbiktimaohikoenak.Seme-alabakager-tzendiratratutxarrenerrudunohikoengisa.Ikerlanhorretanaurkitutakomaiztasunhandienekotratutxarmotazabarkeriazen,etatratutxarbatbainogehiagoaldibereanagerzitekeenzenbaitkasutan.Azterlanhoriadinekopertsonenbarrukoosobiztanle-riamota zehatz batera zuzenduta zegoen, zehazki, etxez etxeko laguntza jasotzenduten adinekoetara, hots, hainbat premia dituztenetara edo gutxienez, ahultasun-egoerandaudenetara.Ezaugarrihorietaerabilitakolaginarenneurritxikiadirela-eta,gureazterlanarekinezindainolazerealderatu;izanere,gureazterlanaberenetxeetanbizidiren,beharbadanolabaitekozerbitzurenbatbehardutenetaagianmendetasun-mailarenbatdutenadinekoetarazuzendutadago.
2005ean,Risco-k,Paniagua-k,Jiménez-ek,Poblador-ek,Molina-ketaBuitrago-kazterlanbateginzutenBadajozen,adinekoenarteantratutxarrensusmoarekinlotu-takoprebalentziaetaarrisku-faktoreakzehaztekoxedez.Azterlanean72urteedoge-hiagokoakizakinarriadurakognitiborikgabeko209pertsonakhartuzutenparte.Tra-tu txarren susmoak ebaluatzeko, bestalde, Canadian Task Force lan-taldeak etaAmericanMedicalAssociationelkarteakgomendatutakogaldera-sorta—bederatziitemekoa— erabili zen; galdera-sorta horretan, baiezko erantzun bakar bat tratutxarrensusmoarenadierazgarritzathartzenda.Azterlanhorretanlortutakoemaitzekerakutsitakoprebalentzia(tratutxarrensusmoaridagokionez)%52,6izanzen.Argidagohorrelakoprebalentzia-indizeaonartzekozailadela.
Pérez-Cárceles-ek eta beste hainbat egilek (2008) zeharkako azterlan bat eginzuten65urtetikgorako460pertsonaoinarrihartuta;hainbatosasun-zentrorenbitar-tezaukeratuzirenparte-hartzaileak,etabanakoelkarrizketenformatukogaldera-sor-tak aplikatu zitzaizkien hautatuei. Aurreko azterlanean aipatutako galdera-sortaberberaerabilizutenkasuhorretanere.Kasuen%44,6tantratutxarrensusmoaiden-tifikatuzen,etazabarkeriaizanzentratutxarmotaohikoena.Honakoprofilhauetan
ESPARRUTEORIKOA
33
zirenohikoenak:75urteedogehiagokoemakumeak,ezkongabeakedoalargunak,bakarrikedotaseme-alabekinbizizirenaketagizarte-etahezkuntza-mailatxikiazu-tenak.Zalantzarikgabe,ezinbestekoalitzateketresnahorrenkultura-ezaugarriengai-nekoazterketasakonaegitea,litekeenabaitaezaugarrihoriekEspainiakoidiosinkra-siarekinbatezetortzea.
UrtehorretanbestebiazterlaneginzirenEspainian.Horietakobat,Pérez-Rojo-k,Izal-eketaMontorio-k (2008)egina,bihelburuorokorzituena:batetik, erkidego-esparruanadinekoenaurkakotratutxarrensusmorakobaheketa-tresnalaburra(Adi-nekoenAurkakoTratuTxarrenSusmoaren IndizeaedoEASI) (Yafféet al., 2008)erabiltzeatratutxarrakdetektatzekolagungarriaotedenargitzea,etabestetik,LehenMailakoArretakoeta/edoGizarteZerbitzuetakoZentroetarajoatendirenadinekoenarteantratutxarrensusmoabalioestea.Helburuespezifikoakhonakohauekizanzi-ren:(1)EASItresnaegokitzeaetabaliozkotzea,(2)narriadurakognitiborikgabekoadinekoenaurkakotratutxarreneta/edozabarkeriarensusmoarenprebalentziabalio-esteaerkidego-esparruan,(3)tratutxarrensusmoadutenpertsonenetahorrelakorikezdutenenprofilbereiziakezartzea,arrisku-faktoreakidentifikatzekoeta(4)faktorediferentzial bakoitzaren arrisku-indizeak zeintzuk diren jakitea. Horretarako, ze-harkakoazterlanbat—zentroanitzekoa—eginzenMadrilen,MalaganetaDonos-tian;bifaseizanzituenazterlanhorrek.Lehenengofasean,LehenMailakoArretako(medikuaketaerizainak)edoGizarteZerbitzuetako(psikologoak)hainbatprofesio-naleknarriadurakognitiborikezzegoelaegiaztatuzutenEzagutzazkoMiniAzterketa(Lobo et al., 1979) aplikatuz (baztertzeko irizpidea).Ondoren, profesional horiekbanakoelkarrizketenformatukoEASItresnaaplikatuzuten.Adineko396pertsonakhartuzutenpartefasehorretan.LehenfaseanEASItresnaaplikatuondoren,bigarrenfasean parte hartzeko eskatu zitzaien parte-hartzaileei. Bigarren fasean, hainbatpsikologo edo gizarte-langilek Gizarte Lanaren Ebaluazio Formularioa (GLEF)aplikatuzietenlehenfasekoparte-hartzaileenarteko340ri.Profesionalhoriekezzeu-denEASItresnarenaplikazioarenemaitzarenjakitun.Emaitzekjakiteraemanzute-nez,adinekoenaurkakotratu txarrensusmoadimentsioanitzekofenomenoadugu,etahorrenbestez,tratutxarrakbereizitakohainbatkategoriadituenfenomenotzatjobehardira:zabarkeria,tratutxarekonomikoaketapertsonenartekotratutxarrak(tra-tutxarpsikologikoaketafisikoetasexualak).EASIosotresnaerabilgarritzathartzenda,profesionalekadinekoenaurkakotratutxarrekindutensentsibilitateahandiago-tzenlaguntzenbaitu,etahorretazgain,tratutxarrensusmoaegiaztatutaduten10ka-sutatik6detektatzeaahalbidetzenbaitu.Halaetaguztizere,lortutakoemaitzenara-bera,EASItresnakGizarteZentroetanestatistika-erabilgarritasunaduelabermatutageratzenda,bainaezLehenArretakoZentroetan.
Tratutxarrensusmoarenprebalentzia%12,1delaikusida,susmatutakotratutxarmotaohikoenapsikologikoada,etahainbattratutxarmotaaldibereangertatzeaere
34
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
ohikoada, bereziki psikologikoak, fisikoak eta sexualak.Tratu txarren susmoarenprebalentziahoriproiektuhonetan lortutakoabainohandiagoada,etahorrenarra-zoia,beharbada,zerada,proiektuhonenkasuanhelmuga-biztanleriaerkidegoanbizidirenadinekoakdirela,etaPérez-Rojo-renetabestehainbategilerenazterlanean,be-rriz, lehenmailako arretako zerbitzuetara edota gizarte-zerbitzuetara joaten zirelaebaluatutakopertsonak;horihorrelaizanik,adierazitakoegoerahoriekarrisku-fakto-regisajokadezakete,tratutxarrensusmoaareagotuz.Tratutxarpsikologikoensus-moatratutxarrensusmokokasuguztien%82,9tandago.Horridagokionez,tratutxarpsikologikoak egoteak alarma-seinale legez joka dezake, eta honenbestez, horiekdetektatzealehentasunezkolanada.Tratutxarrensusmoaohikoagoadaemakumeenkasuan,etatratutxarrensusmoarenerrudunakezkontideakdiramaiztasunhandienez.
ReinaSofíaContra laViolenciazentroakeginzuenbigarrenazterlana(Iborra,2008), eta zentroakberakdiseinatutakogaldera-sortabat emanzitzaien64urtetikgorak2.401pertsonari.Elkarrizketatutakoadinekopertsonen%0,8kjakinarazizue-nez,ahaiderenbatekgaizkitratatuzuenaurrekourtean,etaehunekohori%1,5eraigozenmendekoadindunenkasuan.Emakumeakizanohidirahorrelakoegoerenbikti-mak proportzio handienez. Era berean, zaintzaileei ere galdera-sortak eman zi-tzaizkienazterlanhorretan,zehazki,789zaintzaileri,etatratutxarrakmaiztasunhan-dienezematenzituztenzaintzaileekhonakoezaugarrihauekizanohizituztelaikusizen:emakumea,batezbestekoadina,adinekoenseme-alabak,zaintza-egoerarenna-hasmendu psikologikoak gaindituak.Orobat, beren aburuz gaizki tratutako adine-koek zein ezaugarri zituzten adierazi zuten zaintzaile horiek; erantzunak honakohauekizanziren:emakumeaketagizonakkopuruberberetan,nahasmendupsikolo-gikoa,narriadurakognitiboa,desgaitasunaetaestresa.
Garre-Olmo-ketabestehainbategilek(2009)ereebaluatuzutenEspainianadi-nekoenaurkakotratutxarrensusmoenprebalentzia,zehazki,Gironan.Horretarako,75urteedogehiagoko676pertsonazosatutakolaginbathartuzenetxezetxekoelka-rrizketenoinarrigisa.Elkarrizketatzaileekebaluazio-protokoloaaplikatzekopresta-kuntzajasozuten,etaprotokolohorrenbarneanAmericanMedicalAssociationelkar-teaketaCanadianTaskForce lan-taldeakadinekoenaurkakotratu txarmotaugaridetektatzekoerabilitakogaldera-sorta—tratutxarfisikoak,psikologikoaketaekono-mikoaketazabarkeriaebaluatzenduten9itemezosatua—hartzenzen.Galdera-sortahorrenerantzun-eskaladikotomikoazen(bai/ez).Aurreko12hilabeteakkontuanhar-tuz,galderetakoedozeinierantzunpositiboaemateatratutxarrensusmotzathartzenzen.Informazio-iturrinagusiaadinekopertsonaberazen,pertsonahorrekentzumen-edoulermen-arazolarriakzituenkasuetanizanezik.Horrelakokasuetan,adinekoarenahaideek edota zaintzaileek erantzuten zieten galderei. Tratu txarren susmoarenprebalentziaorokorra%29,3izanzen.Zabarkeriarenkasuan,%16,tratutxarpsikolo-gikoenkasuan,%15,2,ekonomikoeidagokienez,berriz,%4,7,etafisikoenkasuan,
ESPARRUTEORIKOA
35
azkenik,%0,1.Bitratutxarmotarensusmoa%3,6izanzen,etahirutratutxarmota-rensusmoa,berriz,%0,1.
Adinekoenaurkaerakundeetangauzatutakotratutxarreidagokienez,osoazterlangutxiegindira, lehenadierazidugunbezala.Pillemer-eketaMoore-k(1989)egin-dakoadaezagunena.Adinekoenhainbategoitzatan—AEBetankokatutakoetan—lanegiten zuten langileekin azterlanbat egin zuten egilehoriek. Ikerlanak ezagutarazizuenez,aurrekourteanbestelangilerenbatektratutxarfisikoakemanizanarenlekukoizanzenprofesionalen%36gutxienezbehin,eta%10ekaitortuzuentratutxarfisikoakgutxienezbehinemanzituela.Horretazgain,laginaren%81ekjakinarazizuenpazien-terenbatenaurkakotratutxarpsikologikoengutxienezkasubatikusizuelaaurrekourtean,eta%40kaitortuzuengutxienezhorrelakoekintzabatgauzatuzuela.
Quebecen(Kanada)1981eanegindakoazterlanbateanerakunde-esparruangerta-tzenzenindarkeriarengaineangaldetuzitzaien140langileri(galdetutakoprofesiona-lakhorrenjakinarengaineanzeuden),etatratutxarren947ekintzaidentifikatuzituz-tengutxienez.Kasuhorien%35,5abegi-zentroetanedoospitaleetan ikusizen,etabeste%28,4,berriz,erakundeetan(itundutakoerakundeakbarne).
1993an,OntariokoErizainenElkargoak(Kanada)804erizaineta804laguntzaileelkarrizketatuzituen,etahonakoemaitzahauekizanzituztenelkarrizketek:%20adi-nekoenaurkakotratutxarrenlekukoizanzenegoitzetan,%31k,berriz,pazienteekikomaneiuzakarrenbaten lekuko izanzela jakinarazizuen,%28k,aldiz,enplegatuakpazienteeierrietaegitenetapazienteakiraintzenentzunzituelaadierazizuen,%28k,bestalde,pazienteeiburuzkoiruzkindeserosoakentzunzituelaesanzuen,eta%10ek,azkenik,profesionalenbatpazienteakjotzenedobultzatzenikusizuelaagertuzuen.
SuedianSaveman-eketabestehainbategilek1999anegindakoazterlanbateandeskubrituzenez,enplegatuen%11kbazekienadinekoenaurkakotratutxarrakbereerakundeanbertangertatzenzirela.
Ens-ek2005eanKanadanegindakobesteazterlanbatekerakutsizuenenplegatuen%20kerakunderenbateansartutakoadinekoenaurkakotratutxarrakikusizituela.
Goergen-ek (2004) honako hau deskubritu zuen: Alemaniako erakundeetan—iraupen luzeko zaintzakoetan— aztertutako enplegatuen %23,5ek tratu txar fi-sikoakemanzituelaaitortuzuen,etahorien%53,7k,ostera,tratutxarpsikologikoak.
1.6. TRATU TXARREN SUSMOAREKIN LOTUTAKO FAKTOREAK
Laguntza behar duten adineko gehienak familia-esparruan nahiz formal-espa-rruanondozaindutaegonohibadiraere,zoritxarrez,zenbaitadinekok,beharbada,
36
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
adinekoakbeharbezalazaintzekogaiezdirenpertsonenzaintzakjasotzendituzte.Asmoonekondorionegatiboakizanditzakete,hauda,adinekoazaindunahiizateakzaintzaile formalanahiz informalaeta familia-sistema«urduri»dezake,etahorrenondorioz,tentsioaketapresioakhandiagotudaitezke,azkeneanfrustrazio-etaneke-hautemateekeragindakoabusuzkojokabideaksortuz(Kosberg,1988),besteakbeste.
Egindakohainbatazterlanekaditzeraematendutenez,hainbatmotatako fakto-reek(kulturalak,sozialak,pertsonalak,familiarrak,etaabar)areagotudezaketeadi-nekoenaurkakotratutxarrenarriskua(Wolf,1998).Bestemodubateanesanda,adi-nekoenaurkakotratutxarrakezdirafaktorebakarbatenondorio,hainbatfaktorerenelkarreraginarenemaitzabaizik(Kosberg,1988;SchiambergetaGans,2000).Fakto-rehoriekadinekopertsonarenak,tratutxarrenerrudunarenaketa/edoegoerarentes-tuinguruarenakizandaitezke.
Leheniketabehin,adinekoaren�faktoreeidagokienez,honakohaueknabarmendaitezke:
• �Sexua: faktore horri dagokionez, emaitza kontraesankorrak ditugu, hau da,zenbaitzuekadieraztendutenez,emakumeizatehutsatratutxarrekinlotutakofaktoreada(Pérez-Cárceles,etal.,2009;Pérez-Rojoetal,2008a;Kiveläetal.,1992),etabestebatzuenhitzetan,berriz,gizonizateadahalakofaktorea(Pi-llemeretaFinkelhor,1988).
• Adina:�zenbaturtegehiagoadindunak,orduanetahandiagoaarriskua(NationalCenteronElderAbuse,1998).Garre-Olmo-ketabestehainbategilek(2009)adieraztendutenez,85urteedogehiagokopertsonekdutetratutxarrensusmoaizatekoarriskuhandiena.
• �Egoera�zibila: emaitzakontraesankorrakdaude;horrela, zenbaitegilerenhi-tzetan, ezkonduek arrisku handiena izan ohi dute (Lowenstein et al., 2009;SchiambergetaGans,2000),etaPérez-Cárceles-enetabestehainbategileren(2009)azterlanbatek,ostera,zeraematenduaditzera,adindunezkongabeekedoalargunektratutxarrensusmoaizatekoarriskuhandiagoadutela,hainzu-zen.Vida-ketabestehainbategilek(2002)egindakoazterlaneanjakinaraztenzenez,adinekopertsonaalargunek,bananduekedotadibortziatuektratutxarrakjasatekoarriskuhandiagoadute.
• �Hezkun�tza-maila:Lowenstein-eketabestehainbategilek(2009),bestalde,adi-nekoakhezkuntza-mailatxikiaizateatratutxarrakjasatearekinlotutadagoeladeskubrituzuten.
• �Probokaziozko�eta/edo�agresibitatezko�jokabideak:dementziadutenpertsonekdituztehorrelakoakbatikbat(Kosberg,1988;Pérez-Rojo,etal.,2008c;Pérez-Rojo,etal.,2008d;Cooperetal.,2010).
ESPARRUTEORIKOA
37
• �Narriadura� kognitiboa: dementzia,Alzheimerren Gaixotasuna (Kosberg etaNahmiash,1996;Cooper,2008).
• �Adimen-gaixotasuna.• �Hautemandako�osasuna:emaitzakontraesankorrakaurkitudira faktorehorridagokionez;horrela,osasunonadutenadinekoektratutxarrakjasanditzaketelaadieraztendazenbaitazterlanetan,etabestebatzuetan,berriz,kontrakoaondo-rioztatuda(Pérez-Cárceles,etal.,2009;Lowensteinetal.,2009;Pérez-Rojoetal.,2008a;KosbergetaNahmiash,1996;Kiveläetal.,1992).
• �Komunika�tzeko� trebetasunak: Kosberg-ek (1988) adinekoak komunikatzekoizanditzakeenarazoaketatratutxarraklotzenditu.
• �Mendetasuna (fisikoa, ekonomikoa, eta abar): faktore horren inguruan ereemaitzakontraesankorrakdaude(Pérez-Cárceles,etal.,2009;Lowensteinetal.,2009;PillemeretaFinkelhor,1988;Kosberg,1988;Glendenning,1993),etahorihorrelaizanik,ezindamendetasunatratutxarrakjasotzearekinzuze-neanlotu(PillemerySuitor,1988).
• �Erakundeetan�izandako�bisita�kopurua:BotereJudizialarenKontseiluNagusiak(CGPJ,2009)egindakodokumentuan,zehazki,mendetasunarenondoriozkona-rriadura—fisikoa,adimenezkoaedoemozionala—aipatzenda,etabaitabisitagutxi izanohidituztenpertsonak(NationalCenteronElderAbuse,2005)etapertsonaagresiboedoasegabeak(NationalCenteronElderAbuse,2005)ere.
• �Lehen�mailako�arretako�zerbitzuetara�bisita�kopurua:Tratutxarrakpairatzendituztenpertsonaklehenmailakoarretakozerbitzuetaramaiztasunhandiagozjoan ohi direla (halako traturik jasotzen ez dutenekin alderatuz) egiaztatzendutenfrogazientifikoakdaude(Taketetal.,2003;Bradleyetal.,2002;Pecko-ver,2002;D´Avolioetal,2001;Rodríguez,1999).
• �E�txebizi�tzaz�edo�osasun-zentroz�maiz�alda�tzea�(CGPJ,2009).• �Berezko�eskubideak�zein�tzuk�diren�ez�jakitea(CGPJ,2009).• �Adinarekin�lotutako�estereotipoakonartzea(adinagatikodiskriminazioa).• �Elkarbizi�tza�mota:biktimabakarrikedotaseme-alabekinbizidenkasuetantra-tu txarren susmoakehunekohandiagoa izanohidueladeskubrituda (Pérez-Cárceles,etal.,2009).Azterlanhorrekhorretazgainjasotzenduenez,adinekoaahaiderenbatekinedotasenitartekoekintxandakabizitzeaerearrisku-faktoreada(Pérez-Cárceles,etal.,2009).
• �Adimen-gaixotasunen� bat� duen� norbaitekin� bizi�tzea (Pérez-Cárceles, et al.,2009).
• �Alkohola� kon�tsumi�tzea: tratu txarren susmoa eta adinekoak alkohol gehiegikontsumitzealotutadaudeladeskubrituda(Pérez-Cárceles,etal.,2009).
38
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
• �Depresio-sintomak(Garre-Olmo,etal.,2009;Pérez-Rojoetal,2008a).TratutxarrakpairatuzituztenadinekoemakumeenganbainoezzutenaurkituKivelä-ketabestehainbategilek(1992)depresio-prebalentziahandiagoa.
• �Sintoma� somatikoak� eta� psikosomatikoak: Kivelä-k eta beste hainbat egilek(1992) egindako azterlan batean, tratu txarrak pairatzen zituzten adinekoemakumeenganaurkituzirenhorrelakoak.
• �Bakardade-sentimenduak(Lowensteinetal.,2009;Kiveläetal.,1992).
• �Gernu-inkontinen�tzia(Garre-Olmo,etal.,2009).
• �Egoera�ekonomikoa:Pérez-Rojo-ketabestehainbategilek(2008a)deskubrituzutenarijarraiki,bestenorbaitekikomendetasunekonomikoadutenpertsonektratutxarrakpairatzekosusmohandiagoaizanohidute.Lowenstein-eketabes-te hainbat egilek ere (2009) gauzabera deskubritu zuten, hots, tratu txarrensusmoadiru-sarreratxikiekinlotutadagoela.
• �Bizi�tzarekiko�gogobete�tzea:Kivelä-ketabestehainbategilek(1992)zeraaur-kituzuten,gaizkitratutakopertsonekgogobetetze-mailatxikiaizanohidutelabizitzarekin.
• �E�txean� konfian�tzazko� norbait: etxean konfiantzazko inor ere ez izatea tratutxarrekinlotutadagoeladeskubrituda.(Kiveläetal.,1992).
• �Gaixotasuna:Kivelä-ketabestehainbategilek(1992)adierazizutenez,tratutxarrakpairatzeaetagaitasunfuntzionalamurriztenduengaixotasunenbatiza-tealotutadaude,adinekogizonezosatutakolaginbatoinarrihartuz.
• �Fun�tsezko�jazoerak:Gaizkitratatutakogizonaizateaetaazken5urteetanfun-tsezkojazoerakgertatuizanalotutadaudeladeskubrituzutenKivelä-ketabes-tehainbategilek(1992).
• �Beste�hainbataldagaiereidentifikatudiraarrisku-faktoregisa,halanolaadine-koakbereburuariegoerahorileporatzea(QuinnetaTomita,1997;SchiambergetaGans,2000),tratutxarrenerrudunarekingehiegizkoleialtasunaedukitzea(Kosberg,1988),edotaetsiahartzea(SchiambergetaGans,2000).
Bigarrenik, tratu� �txarren� errudunaren� arrisku-faktoreei dagokienez, honakohauekdiranabarmendubeharrekoak:
• �Sexua:faktorehorridagokionez,emaitzakontraesankorraktopatudira.Zenbaitegilerenhitzetan, sexua tratu txarmotarekin lotutadago (Pillemer etaWolf,1986;Penhale,1993)(gizonek,tratutxarfisikoak,etaemakumeek,berriz,za-barkeria).
ESPARRUTEORIKOA
39
• �Gaizki�tratutako�per�tsonarekiko�ahaidetasuna:zenbaitazterlanenarabera,se-me-alabak(Lowensteinetal.,2009)izanohidiratratutxarrenerrudunnagu-siak,etabestebatzuenarabera,ostera(Pérez-Rojo,etal.,2008)ezkontideak.
• �Esperien�tzia-falta (jakintza eta entrenamendu egokiak ez izatea) adinekoazaintzearidagokionez(CGPJ,2009;Henderson,BuchananetaFisher,2002).
• �Nahasmendu�psikologikoak(depresioa,antsietateaetadementzia):zenbaitegi-lekezdutedeskubrituhorrelakonahasmendurikizateakadinekoahaideagaizkitratatzekoaukerahandiagotzeanzuzenekoloturaduenik(Tomita,1990),baiziketa nahasmenduhorien eraginez, bien arteko elkarreragin egokiak zailagoakbilakadaitezkeelaetahoriizandaitekeelatratutxarrenoinarria(QuinnetaTo-mita,1997).Pérez-Rojo-ketabestehainbategilek(2008c)zaintzaileekdepre-sioaizateatratutxarrakematearekinlotutadagoeladeskubritudute.
• �Aurre� egitea: ahaide zaintzaileek arazoei gaizki aurre egiteak tratu txarrakagertzeafaboradezakeelaadierazida(Cooperetal.,2010).
• �Susban�tzien�abusua:esatebaterako,alkoholaeta/edobestelakodrogak(CGPJ,2009;Pérez-Rojo,etal.,2008a;Godkin,WolfetaPillemer,1989).
• �Narriadura� kognitiboa, dementziak edota Parkinsonen gaixotasunak eragin-dakoa(Pérez-Rojo,etal.,2008a).
• �Sentimendu�negatiboak,halanolasuminduraetaareriotasuna,zaintza-egoerarenezaugarrijakinbatzuenondoriozkoak(Adelman,SiddiquietaFoldi,1998).
• �Estresa�edo�gainkarga(CGPJ,2009):halaetaguztizere,emaitzakontraesanko-rrak aurkitu dira aldagai horrek adinekoen aurkako tratu txarrekin izan de-zakeenloturaridagokionez;izanere,zenbaitegilerenaburuz,loturahoriexisti-tzenda(Hudson,1986),etabestebatzuek,aldiz,zeraagertudute,adinekoakzaintzendituztenpertsonaugarikestresetagainkargahandiakdituztelajakina-razibaduteere,horietakogutxiengobatekbainoezditugaizkitratatzenzaindu-takoadinekoak(Pérez-Rojo,etal.,2008b;Cooperetal.,2010;PapadopoulosetaLaFontaine,2000;Anetzberger,2005).Pérez-Rojo-ketabestehainbategi-lek (2008c eta d) zera topatu zuten, tratu txarren arriskua eta adinekoarenjokabideprobokatzaileekedoagresiboeksortutakoestresalotutazeudela.
• �Berezko�eraginkortasunezko�sentimendu�baxuak(Pérez-Rojo,etal.,2008c).
• �Suminduraren�adierazpena�(Pérez-Rojo,etal.,2008c).
• Adinekoakmendetasunekonomikoa(CGPJ,2009)edotaostatu-mendetasunaizatea(Henderson,BuchananetaFisher,2002).
• �Adinagatiko�diskriminazioa(CGPJ,2009).
• �Langabezia(Lowensteinetal.,2009).
40
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
• �Beste�hainbataldagai,esatebaterako,adinekoariegoerajakinbatleporatzea,adinekoenpremiakezulertzea(QuinnetaTomita,1997),etaabar.
Azkenik, zain�tza-egoeraren� arrisku-faktoreei dagokienez, hona hemen tratutxarrenarriskuaareagotudezaketenzenbaitzuk:
• Jasotakolagun�tza�kantitatea(formalazeininformala):laguntzagutxienjaso-tzendutenzaintzaileektratutxarretarakoarriskuhandienadute(CGPJ,2009;Pérez-Rojo,etal.,2008c,2008d;WolfetaPillemer,1989;KosbergetaNah-miash,1996).
• �Harreman� informalak� eta/edo� formalak: harreman informalak edo formalakfaltatzeak, hauda, gizarte-isolamendukoegoeran egoteak, zaintzailearenka-suan(Kosberg,1988;SchiambergetaGans,2000;CGPJ,2009)nahizadine-koaridagokionez(Garre-Olmo,etal.,2009;Pérez-Rojoetal,2008a;HomeretaGilleard,1990),tratutxarretarakoprobabilitateahandiagotudezake.
• �Belaunaldi�arteko�loturen�makaltasuna.• �Egoera�ekonomikoa:zailtasunekonomikoakadinekoenaurkakotratutxarrekinlotutadaudeladeskubrituda(CGPJ,2009;Kosberg,1988).Pérez-Cárceles-eketabestehainbategilek(2009)aditzeraemandutenez,hilean300euroedota301-600eurojasotzendituztenadinekoenarteantratutxarretarakosusmoaiza-tekoarriskuhandiagoadago.
• �Elkarbizi�tza� mota: tratu txarren erruduna eta adinekoa elkarrekin bizitzea(CGPJ,2009;Lowensteinetal.,2009;Oh,etal.,2006;Vidaetal.,2002;Kos-berg,1988).
• Aurrekoharremanaren�kalitatea(CGPJ,2009;Pérez-Rojo,etal.,2008a;Ho-meretaGilleard,1990)etaegungoarena(Pérez-Rojo,etal.,2008d;Glenden-ning,1993),zaintzailearenetaadinekoarenartekoa;biunehorietakoharrema-naren kalitatea zenbat eta okerragoa izan, orduan eta handiagoa izango daarriskua.
• �Narriadura�bizkorra,familiariantolatzeaahalbidetzenezdiona(CGPJ,2009).• �Familia-indarkeriazko�aurretiko�historia(CGPJ,2009).• �Familia-gatazkak(CGPJ,2009;Pérez-Rojo,etal.,2008a;Kiveläetal.,1992).• Jende gehiegikpartekatutako� e�txebizi�tza, toki eta intimitate gutxiegi izaterabultzatuz(CGPJ,2009).
Faktorehorietakozenbaitzukzaintza-lanenesparruinformaleannahizformaleanegondaitezke,esatebaterako,mendetasun-egoeraketadementzia(NationalCenteronElderAbuse,2005),bainabestearrisku-faktoreespezifikobatzuk,ostera,esparruformalarekin lotutadaudeetaondorendeskribatukoditugu.Arrisku-faktorehorien
ESPARRUTEORIKOA
41
barruanerakunde-ezaugarriak,enplegatuenezaugarriak,egoitzandaudenenezauga-rriak eta egoitzan dauden pertsonen eta langileen arteko harremanarekin lotutakoezaugarriaknabarmenditzakegu.Erakundearekin lotutakoezaugarrieidagokienez,honakohauekdiranabarmentzekoak:tratutxarrakprebenitzekopolitikarikezegotea,hots,egoitzandaudenenduintasunaaitortzenetababestenduenjakinarazpenirekia-rekinerakundeakhartubeharrekokonpromisoanabarmendukolukeenaitorpenpu-blikorikezegitea(NationalCenteronElderAbuse,2005),lan-antolamendutxarra(BuzgováetaIvanová,2009),erakundeakezarritakoerregimenaedoarauak, jaiki-tzeko,ohera joatekoedotabazkaltzekoordueietaabarridagokienez (BuzgováetaIvanová,2009;CGPJ,2009),langilegutxiegiegotea(BuzgováetayIvanová,2009;NationalCenteronElderAbuse,2005;Clough,1999),langileentxandaketahandia(NationalCenteronElderAbuse,2005;Clough,1999),enplegatuegokiakezhauta-tzea(NationalCenteronElderAbuse,2005),langilegutxiegidaudelakoedotalanagaizkiantolatutadagoelakobezeroekindenboragutxiegiematea(NationalCenteronElderAbuse,2005),gabezienedokexenhistoriaedukitzea(NationalCenteronElderAbuse,2005;Clough,1999),diagnosi-etaterapia-itsukeriarakojoera(CGPJ,2009),kontroledoikuskapengutxiegiegotea(CGPJ,2009),erakundearenitxura(Clough,1999), «kultura» (baita xedeak, usadioak, balioak, partekatutako jokabideak etazehazpenaere,besteakbeste)etazuzendariaktxarrakizatea(NationalCenteronEl-der Abuse, 2005), adinekoen premietara egokitu gabeko ingurune-diseinu txarra(CGPJ,2009;NationalCenteronElderAbuse,2005).Etahorietazgain, langileakgaixotasunagatiklaneraezjoatea,gainbegiratze-mailatxikiaetaalkohol-kontsumohandia(Clough,1999).
Bestalde,adinekoenaurkakotratutxarrenprobabilitateaareagotudezaketenen-plegatuen ezaugarriei dagokienez, honako hauek azpimarra ditzakegu: kolokazkolan-egoera,akidura,langileenarazopertsonalak,harremantxarraegoitzandaudene-kin,kasuakezdetektatzeaetajakinarazteaedotaprofesionalenprestakuntzadesego-kia(BuzgováetaIvanová,2009;CGPJ,2009;NationalCenteronElderAbuse,2005).
Orobat, egoitzan daudenen berezko ezaugarrien barnean hartzen dira pertsonahorienezaugarripertsonalak,esatebaterako,pertsonakberepremiakadieraziezinditueneanbabesgabetasun-sentimenduaizatea,arazosentsorialakedukitzeaedoge-hiegi eskatzea, erakundeko langileekin harreman txarra izatea eta ahaideengandikisolatutaegotea,gutxitanbisitatzendituztelako(BuzgováetaIvanová,2009;Natio-nalCenteronElderAbuse,2005;Clough,1999).
Azkenik, egoitzan daudenen eta langileen arteko elkarreraginarekin lotutakofaktoreei gagozkiela, kultura-desberdintasunak, hizkuntza, aurreiritziak edota bienarteko harreman txarrak ditugu (National Center on ElderAbuse, 2005; Clough,1999).
42
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
BotereJudizialarenKontseiluNagusiakegindakodokumentuan(CGPJ,2009),eraberean,gizartekofaktoreakerebiltzendira,halanolagizarte-tolerantziarikeza,sentsibilizazio-falta, adinekoei arreta emateko behar beste baliabide ez edukitzea,gizarte-desberdintasunak,adinagatikodiskriminazioa,zahartzaroarenirudiestereoti-patuak(kargagisaikusiz),belaunaldienartekoharremanakbeharadinakoakeziza-tea,legeaketaarauakezbetetzeaetaadinekoeiarretaematekozerbitzuenetaprofe-sionalenkoordinaziorikeza.
Adierazitako faktoreetako bat edo batzuk egotea ez da nahikoa tratu txarrenegoerakzuzeneandiagnostikatzeko, tratu txarren susmoa izandezakegugehienez.Tratutxarrenkasubatberresteko,adinekoa,errudunaizandaitekeenanahizegoera-rentestuinguruabildukodituenosoebaluazioxehatuaegiteaezinbestekoada.Azkenurteotan, tratu txarren biktimaren nahiz errudunaren profilak identifikatzean bildudirainteresak,bainaosozailadaprofilzehatzakaurresatea,adinekoenaurkakotratutxarrekadinguztiaketagizarte-maila sozioekonomikoguztiakeraginpeanhartzendituztela frogatutabaitago.Profilenarriskuazerada, tratu txarrenbiktimatzatedoerruduntzathartzeko«ezaugarri»jakinbatzukbetebehardirela,etahorietakorenbatbetetzenezbada,pertsonakprofilabetetzenezduelakontsideratuohidelaetatratutxarrenkasuposibleakezdirelakontuanhartzen(negatibofaltsuak).Halaber,per-tsonajakinbatek—tratutxarrenbiktimaedotaerrudunizandaitekeenak—profileanezarritakoirizpideakbetetzendituelakopositibofaltsuakgertalitezke,etahorrenon-dorioz,biktimaedoerrudungisaetiketadaitekepertsonahori.
Berrikusitakoazterlangehienetan,tratutxarrekinlotutakofaktoreakbainoezdiraaipatzen,etaBotereJudizialarenKontseiluNagusiak(CGPJ,2009)egindakodoku-mentuan,ostera,hainbatmailatanegondaitezkeenbabes-faktoreakereaipatzendira(adinekoa, hura zaintzeko ardura duen pertsona, egoeraren testuingurua, gizartea,profesionalak,etaabar).
Adinekoarekinlotutakobabes-faktoreeidagokienez,autonomiafaboratzendutenjarduera fisikoak, aisiaetaastialdiaaipatzendira, etabaita laguntzapsikologikoa,«enara-aitonen»jarraipena,tratutxarretakoesperientzienaitorpenaetaadinekoenes-kubideakerrespetatzeaere.
Tratu txarrenerrudunek izanditzaketenbabes-faktoreakeredeskribatzendira,zehazki, zaintza-lan garrantzitsuenean laguntzeko prestasuna, adinekoen premienalorreko prestakuntza, zaintzailearen egonkortasun/independentzia ekonomikoa,edotaenpatiaetagizarte-harremanakfaboratzea.
Familiaridagokionez, familia-lasaitasunerakozerbitzuetarakosarbidea izatean,etxez etxeko arretan eta etxebizitzak adindunen premietara egokitzean oinarritzendirababes-faktoreak.
ESPARRUTEORIKOA
43
Erakunde-esparruari gagozkiela, bestalde, zehazki langileekin lotutako babes-faktoreakhonakohauekditugu:lan-baldintzaegokiak,osasunasustatzekojarduerakedotaprestakuntzajarraitua;horialdebaterautzita,erakundearekinzerikusiadutenbabes-faktoreakerebadaude,zehazki,baliabideegokiakedukitzea,jardunbideego-kikoirizpideakedotakalitate-estandarrakezartzea,diziplinaanitzekotaldeetanlanegitea,aldianbehingoebaluazioa,edotazentroapremietaraegokitzea.
Orobat,egoerarenedotaharremanformaledoinformalarentestuinguruanegondaitezkeenbabes-faktoreakerehartzendirabarnean,esaterako,gizarte-faktoreakba-lioestea, bilakaerabizkorreko egoerengainekobalioespen- edo arreta-baliabideak,edotaemandakoarretaegonkorraizatea.
Azkenik,gizarte-etaprofesional-mailakobabes-faktoreakereezartzendira.Gi-zartearekinzerikusiadutenakhonakohauekinlotutadaude:adinekoekinjarrerala-gunkoiakdituztengizarteaksortzea,horieneskubideaksustatuz,gizarte-boluntario-tza eta -lankidetzako zerbitzuak, etxebizitza eta azpiegitura egokiak, legeen etaarauenbetearazpenabermatzea,edotaadinekoengainekoirudipositiboakhedatzea.Etaprofesionaleigagozkiela,prestakuntza-moduluakezezik,kasuakdetektatzeko,jakinaraztekoetaerregistratzekolanaerraztukoluketentresnaksortzeaaipatzenda.
1.7. ADINEKOEN AURKAKO TRATU TXARRAK DETEKTA TZEKO ERABIL TZEN DIREN TRESNAK
Jakina, tratu txarren kasuak detektatzea derrigorrezko baldintza da esku hartuahalizateko.Adinekoenaurkakotratutxarrakdetektatzekohainbattresnagaratudiranazioartean, baina horietakogutxi onartzen dira esparru klinikoanmodu zabaleanaplikatzearidagokionez;osozehatzaketaespezifikoakezizateazgain,ofizialkihar-tzekoetagomendatzekobeharadinakosentsibilitateaedofidagarritasunaezdutelakontsideratzenda(Perel-Levin,2008).
Gauregunean,baheketa-tresnenerabilgarritasunaetaeraginkortasunabalioestenjarraitzenda,azterlanhonetanaurkeztutakoemaitzakontraesankorregiakkontuanhar-tuz.Adinekoenaurkakotratutxarrakdetektatzekobaheketa-tresnenerabileraridago-kionez,aurkakobiiritzidaude.Kontrakobiiritzihorietakobatenaldekoekhorrelakotresnakadinekoguztieiaplikatubeharzaizkielairadokitzendute,etatratutxarrengai-nekozuzenekogalderakmodusistematikoanegiteagomendatzenzaieprofesionalei,batezere,medikuei.Hainbataditurenbabesadutetresnahoriek,esaterako,AmericanMedicalAssociationelkartearena(AMA).Gauregun,profesionalenehunekotxikiba-tekbainoezdutratutxarrengainekogalderakegitekoohitura(etaezzeinuedosinto-ma argiakdaudenean soilik).Hori dela-eta, zenbait kasutan indarkeria ez da aldez
44
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
aurretikdetektatzen,edotaezindabizkoreskuhartu(Rodriguez,Bauer,McLoughlinetaGrumbach, 1999). Ikuspegi hori dutenek zera nabarmentzendute, tratu txarrenzeinuak,batzuetan,ezdirelaosoargiak,etaprofesionalakkasususmagarrietangalde-tzeramugatzenbadira,agianezdirelatratutxarretakokasuezjabetuko.Prebalentziariburuzegindakoazterlaneketajakinarazigabekotratutxarretakokasuenindizehan-diekadierazitakoikuspegihorrenbabesahandiagotzendute(Ferrisetal.,1999).
Haatik,aurkakoiritziadutenekhonakohauadieraztendute:edozeinadinekoper-tsonen aurkako familia-indarkeriarako baheketa-tresnak eraginkorrak direla froga-tzendutenbeharbesteseinale—aldekoaknahizaurkakoak—ezdaudela(LachsetaPillemer,2004).EstatubatuetakoPrebentzioMedikuntzakoTaldeak(USPreventiveServiceTaskForce,2004)etaKanadakohainbatikertzailek(CanadianTaskForce,2004) ikuspegi hori defendatzen dute.Tresna horiek ez gomendatzeko erabilitakoargudioakhonakohauekdira:adinekoenaurkakotratutxarretarakobaheketa-teknikaeraginkorrikezdagoela,ohikobaheketak tratu txarretakokasuakheinhandiagoanberresten dituelako behar beste froga ez daudela, eta azkenik, baheketa-estrategiaeraginkorrikegongobalitzere,identifikatutakokasuetaneskuhartzeakhobekuntzakekartzendituelafrogatzenduenazterlanikezdagoela.Lachs-ek(2004)zerairadoki-tzendu,tratutxarreniragazketa-tresnakezindirelaerabiligaixotasunakdiagnostika-tzekoerabilitakoenxedeberberarekin,faktoremediko,sozialetapsikologia-fakto-reenartekoelkarreraginkonplexuabiltzenbaitutetratutxarrek.Pillemer-enetabestehainbategileren(2007)ustez,iragazketa-tresnak,dirudienez,adinekoenaurkakotra-tutxarrakprebenitzekogaitasunesanguratsurikezdutegauregun.Orobat,egileho-rienhitzetan,iragazketa-tresnakadinekorenbatbeharbezalaidentifikatzenezbaduetaarriskuhandiaduelaaditzeraematenbadu,gertalitekepertsonahorriinbasiozkoikerketarenbategiteaeta«gaizkitratutakoadinekoaren»etiketaipintzea,etabestepertsonabati,ostera,«tratutxarrenerredunaren»etiketa.Horrenbestez,gaizkitrata-tutakoadinekoenidentifikaziogoiztiarradesiragarriabadaere,eskalahandikoiragaz-keta-tresnen erabilera sustatu baino lehen emaitza seguruagoak izan arte itxaroteaizangolitzatekejokabidezuhurrena.
Fulmer-eketaO´Malley-k(1987),beregaraian,arrazoizkokonponbidebatpro-posatuzuten,etaduelagutxi,Pillemer-eketabestehainbategilek(2007)konponbidehoribabestudute.Egilehoriexek iradokizuten, izanere,profesionalekadinekoenaurkako tratu txarrengaineanduten sentsibilizazioahandiagotzeadela iragazketa-tresneneginkizunonena,bestelaezkutuangeralitezkeenseinaleekinerneibildaite-zen. Honenbestez, iragazketa-estrategia espezifikoren batean edota algoritmo kli-nikorenbateankonfiantza izanbaino lehen,profesionaleiadinekoenaurkako tratutxarren gainean duten kontzientziazioa handiagotzeko prestakuntza ematea egokialitzateke,medikuntzakoedotabestelakodiziplinetakoprestakuntzarenbarruanadine-koenaurkakotratutxarrendetekzioorokorrarengainekoprestakuntzatxertatuz.
ESPARRUTEORIKOA
45
Hortaz,baheketa-tresneksentsibilitateetaespezifikotasunhandiaizanbeharduteezinbestean, adinekoarigaldera-sortabat—batzuetan,oso laburra—aplikatzehu-tsarenbitartezadinekohoritratutxarrakjasatenariotedenzehaztekojomugabadute,behinikbehin.Aitzitik,tresnajakinbataplikatuondorentratutxarrensusmoaezagu-tzekojomugabakarrabadugu,sentsibilitateaetaespezifikotasunaezdiraezinbeste-koak.Iragazketa-tresnenartean,bestalde,honakohaueknabarmendaitezke:Adine-koaren�Ebaluazio�Tresna(ElderAssessmentInstrument,EAI)(Fulmeretal.,1984),Adinekoen�aurkako�Tratu�Txarren�Baheketarako�Tresna�Laburra(BriefAbuseScreenfortheElderly,BASE)(ReisetaNahmiash,1998)etaAdinekoen�Tratu�Txarretarako�Hwalek-Sengstock-en�Screeing�Tresna(SengstocketaHwalek,1987);dituztenezau-garripsikometrikoakkontuanhartuzaztertudiratresnahoriek.Gauregungotresne-tan, tratu txarren adierazleetako batzuk orokorregiak dira (adibidez, ahaide zain-tzaileak itxurasusmagarria izatea),etabestebatzuk,berriz,benetako tratu txarrenjokabide-ezaugarrietanoinarritutadaude(adibidez,adinekoarentzakolaguntzarikezbilatzea) (SengstocketaHwalek,1987).Tratu txarrenarriskuadetektatzeko tresnagutxikizandutebaliozkotze-prozesua,besteakbeste,Kosberg-en(1988)Zain�tzaren�Ondorioen�Indizederitzonak.Zaintza-lanarenkargaberengainhartzekozaitasunak—adimenezkoakzeinfisikoak—dituztenahaidezaintzaileakidentifikaditzakeares-tianaipatutakotresnak.
Lehenmailakoarretarenesparrurakobaliozkotutakotresnarikezdagoenez,zailadaalderaketakegiteaedotalehenaldizaplikatuzentokitikkanpokoesparruetanno-lakoaplikagarritasunaduenebaluatzea(Perel-Levin,2008).
Beharadinasentsibilitateetaespezifikotasunezduendiagnosi-tresnarikezego-teaknabarmenzailtzenduazterlandesberdinetanlortutakodatuenalderaketa.Horre-tazgain,askotan,diagnosiaktratutxarrensusmoarekinlotdaitezkebakarrik,etageroezindiraberretsi,nahizetakondiziohoriezdenzehazten.Estandarizatuetabalioz-kotugabekotresnarikezdaudenez,funtseanbehaketarekinlotutadagotratutxarrenfenomenoa.Horrela,baheketarakogaldera-sortaketabalioespen-gidakklinikoentzatbaliagarriakbadiraere,fenomenoahaindakorapilatsua,nonbaheketa-tresnaaplika-tuondorensusmoaberretsibeharkobailitzateke,arreta-taldeosoak—medikuak,eri-zainak,gizarte-langileak,etaabar—adinekoari,errudunaizandaitekeenari,egoera-ren testuinguruari eta egoeran inplikatutako gainerako pertsonei buruz jasotakoinformazioaren azterketaren ondoriozko diziplina anitzeko epaiketa kliniko gisa,hainzuzenere.
Tratutxarrenegoerakdetektatzekoerabiltzendirentresnakbaheketa-tresnakizanohidirabatezere,bainatratutxarrenegoerakidentifikatzekoetahorrelakoeieran-tzuteko protokoloak edo jarraibideak erabiltzea ere gomendatzen da. Baheketaosasun-zerbitzupublikoada,etascreening-tresnakzorroztasunzientifikozbalioesten
46
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
dira(Perel-Levin,2008).Horrelakotestak,eskuarki,aurresatekodutenbaliopositiboedonegatiboenaraberaetadaukatensentsibilitatearietaespezifikotasunari jarraikiebaluatuohidira(Perel-Levin,2008).Sentsibilitateakzeraesannahidu,testekegoerajakinbatpairatzenaridirenpertsonakatzematekodutengaitasuna,etaespezifikota-sunak,aldiz,testekkondiziohorretanezdaudenpertsonakezagutzearidagokionezduteneraginkortasuna(Perel-Levin,2008).Screeming-testenxedeasentsibilitateetaespezifikotasunhandiaklortzeada,horrekprobabilitatehandiagoaemangobailiokeemaitzari(Perel-Levin,2008).
EstatuBatuetakoPrebentzioZerbitzuenLanTaldeak(TheUnitedStatesPre-ventive Services Task Force) indarkeriazko screening terminoa definitu zuen:«osasun-zaintzarenalorrean,familiaketabikotekideakindarkeriarenbitartezper-tsonaasintomatikoeieguneragindakokalteaedohalakokalterakoarriskuaebalua-tzea» (Perel-Levin, 2008).Familia-indarkeriarekin lotutako lesioakdituztenper-tsoneidiagnosiaeginbeharkolitzaieke,etaezscreening-ebaluazioa(Perel-Levin,2008).Screeningunibertsalakmunduguztiaebaluatzeaesannahidu,etascreeningselektiboak,berriz,irizpidejakinbatzukbetetzendituztenpertsonakbainoez(Pe-rel-Levin,2008).
Screening-aarriskuanegonlitekeenbiztanleriaosorazuzendutaegonohida.In-darkeriarenesparruan,profesionalekgizabanakojakinbatzuetan—baitatratutxarrakjasotzendituztengizabanakoetanere—tratutxarrakdetektatzekobaliodutenekin-tzakdirascreening-akorohar(Perel-Levin,2008).
EstatuBatuetakoPrebentzioZerbitzuenLanTaldearen(2004)aburuz,bestalde,testennegatibofaltsuekhistorialklinikoazharaindibilatzenjarraitzekogogoakken-tzendizkieteklinikoei,etagainera,benetanarriskuandaudengizabanakoakidentifika-tzekolanaeragoztendute.Etapositibofaltsuek,aitzitik,etiketatzeraezezik,zeha-pen-jokabideakizateraeramandezakete,etabaitabiktimarilarritasunpsikologikoa,familia-tentsioak,etxebizitzenetabaliabideekonomikoengaleraetaautonomia-gale-raeraginere.
Adinekoen aurkako tratu txarren baheketa- eta ebaluazio-tresnek eginkizungarrantzitsuadutealorklinikoetanetaikerketa-alorretan.Baheketa-programenfun-tsezkoprintzipioazerada,«kaltebainoonuragehiagodakartzatela» (Perel-Levin,2008).Baheketagarrantzitsuada; izanere, adinekoenaurkako tratu txarrak,bestezenbait biztanleria-taldetakoetxeko tratu txarrenkasuanbezala, ezkutukoarazoakdiraetaidentifikatzeadaeskuhartzekolehenurratsa,adinekoensegurtasunaetaon-gizateasustatzekoxedez.Haurrenaurkakotratutxarrenkasuanezbezala(horietan,zabarkeriarenetatratutxarfisikoenseinaleakarazoarenadierazleakdiraiabeti),adi-nekoenkasuanzahartze-prozesuarekinlotutakoaldaketanormalekinedotagaixota-sun-seinaleekin nahas daitezke, eta horrek, beraz, tratu txarrak ebaluatzeko eta
ESPARRUTEORIKOA
47
detektatzekolanaribestezailtasunbateranstendio(Fulmer,Guadano,DyeretaCon-nolly,2004).Orobat,horrelakotratutxarrakebaluatzekotresnagutxidaudeuniber-tsalkionartuta,etagehienenkasuanezdafrogatufidagarriaketabaliozkoakdirenik.Tratutxarrakdetektatzekobalioizatekobeharadinasentsibilitateetaespezifikotasunduentresnarikezdago(ReisetaNahmiash,1995),eztaorainarteerabilitakoezeinmetodoreneraginkortasunaegiaztatzenduenfrogarikere.
Hainbat baheketa-tresna mota daude. Lehenik eta behin, adinekoari zuzeneangaldetzekohelburuadutebatzuek,bestepertsonaabusuzkojokabiderikizatenariotedenjakiteko(halakorikgertatubada).Pertsonariabusuzkojokabideespezifikoengai-neangaldetzenzaionean,deskubritutakokasuen tasak igotzeko joeradu.Alabaina,konfiantzazkoinguruneanzuzenekogalderakegitenbadiraere,tratutxarrakjasotzenari diren pertsona batzuek baino ez dute egoera hori ezagutaraziko (Cohen et al.,2007).Bigarrenik,bestebaheketa-tresnabatzuektratutxarmotadesberdinenseinalenabarmenak—esatebaterako,hematomak,higiene-faltaetaabar—otedaudenbegira-tzendute;halaetaguztizere,kontuhandizerabilibehardirahorrelakotresnak,zahar-tzaroan tratu txarren sintomak erraz nahas baitaitezke gaixotasun-sintomekin.Horitratutxarpsikologikoenkasuangertatzendabatezere;izanere,horrelakotratutxarrenzeinuak—apatia, depresioa edotabeldurra—kongruenteakdira adinekopertsonekgalera,gaixotasunedotanarriadurakognitiboajasateanizanditzaketenerreakzioekin(Cohenetal.,2007).Azkenik,arrisku-faktoreakidentifikatzekojomugadutenbaheke-ta-tresnakerebadaude,bainaikuspegihorrenarazoazerada,tratutxarrakpairatzendituztenadinekougarikezdituztelaarrisku-irizpideakbetetzen,etaarriskuhandiadu-tenasko,agian,ezdiratratutxarrakjasatenari(Cohenetal.,2007).Laburbilduz,ba-heketa-tresnak tratu txarren susmoa detektatzeko baino ez dira erabili behar, tratutxarrakdaudelaberrestekoebaluazioxehatuagoaegiteaezinbestekoabaita.
Tresnen onarpen orokorrari buruzko ebaluazioak profesionalekin baino ez diraegin,adinekoekinsekulaez(Perel-Levin,2008).Baheketa-tresnakerabiltzeakhainbatonuraekarditzake,besteakbeste,profesionalekadinekoenaurkakotratutxarrengai-neandutenkontzientziazioaareagotudezaketela,bainaezpazienteektresnahorrekindutenonarpen-mailaezindaebaluatuhorrenbitartez.Baheketarenprintzipioenaurkaegoteaz gain, eskubideetan oinarritutako ikuspegi baten aurka ere badago arestianadierazitakoa. Quigley-k (2000) proposamen bat egiten die profesionalei, zehazki,galdediezaiotelaberenburuaritratutxarrensusmoakgizaeskubideenurraketajaso-tzenoteduenbaldintzagisa,adinekoenaurkakotratutxarretarakobidezkoadenbahe-keta-sistemabatlortzekoxedez.Emakumeekbaheketarekinetaetxekoindarkeriarenaurkakoesku-hartzeekindutenhautemateeietajarrereiburuzkoazterlanekfrogatudu-tenez,emakumegehienakindarkeria-egoerarenbatizanotedutengaldetzearenaldedaude,edoezzaieaxolanorbaitekhorrelakogalderakegitea,betieregalderahoriekerrutinagisaetasentsibilitatezegitenbadira.
48
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
Halazere,baheketa-tresnak,bakarrikgauzatzenbadira,ezdiranahikoak.Profe-sionalektresnahoriekerabiliahalizateko,arazoaetaharenondorioakezagutubehardituzte,etahorretazgain,pertsonenganeskuhartzekoetaemaitzapositiboaklortzekoestrategietarakosarbideaereizanbehardute.Azkenik,agertutakoezgain,adinekoenaurkakotratutxarrakdetektatzekoprofesionalekgainditubehardituztenbestezen-baitoztopoereaipatubehardira,esatebaterako,arazoarekikokontzientziaziorikeza,tratutxarrenkasuposiblebatidentifikatzearietaharijarraipenaegiteariburuzkobe-haradinajakintzaezizatea,alderdietikoak,denbora-faltaetapazienteakegoerajaki-narazinahi ez izatekoposibilitatea.Horrenbestez,profesionalenartean (batezere,LehenMailakoArretarenkasuan)kontzientziazioaareagotzeaezezik,ezinbestekoadaprofesionaleinahikoaprestakuntzaetajardun-estrategiaematea,pertsonajakinbattratutxarrenedotazabarkeriarenbiktimaizatekoarriskuandagoeneanerreakziona-tzekogaitasunaizandezaten.
Gelditzekotresnakaplikatzearidagokionez,kontuanhartubehardaemaitzenin-terpretazioan eragina izan dezaketen hainbatmuga dituztela horrelakoek (Fulmer,2008):
• Kultura-desberdintasunak:pazienteenetazaintzaileenartekoak;tratutxarrensusmo faltsuak eragin ditzakete.Adibidez, demagun profesionalak adinekoaetazaintzaileaelkarrizketaagresiboaizatenetaelkarrioihukaikustendituela;zenbaitkulturakonargarritzatjoditzaketehorrelakojokabideak,etabesteba-tzuek,beharbada,hitzezkotratutxartzathartzendituzte.Adinekoekautonomiapertsonalaren eta ekonomikoaren, beren buruari buruzko erabakiak hartzekoeskubidearen edota merezi duten errespetu kantitatearen gainean dituztenitxaropenak ere desberdinak izan daitezke talde kultural edo soziodemogra-fikoetan.
• Narriadura�kognitiboa:erronkabereziadakar.Narriadurakognitiboaduenadi-nekonorbaitzaintzeaosofrustragarriaizandaitekeetagironegatiboasortzenlagundezake,tratutxarraketazabarkeriagertatzekoprobabilitatehandiagokogiroa,hainzuzenere.Orobat,narriadurakognitiboadutenpertsonakzaintzeak,beharbada,esplotatzekoaukeraemandakiekezaintzaileetabestelakopertsonaoportunistei.
• Gezurrezko�akusazioei�beldurra�izatea:�klinikoek,batzuetan,beldurdiranor-baitiezotediotengezurrezkoakusaziorikegingo,adinekoakgaizkitratatzenaritzearidagokionez;horrekpazienteaasaldatukoluke.Esatebaterako,adine-korenbatalabarekinbizibada,etaalabaharekinzabarrabada,azterketaxeha-tuaegingoda,pertsonahorietxetikaterarazietaberefamiliatikaldendubainolehenzaintzahobeotedaitekeenxedatzeko.Diziplinaanitzekotaldebatekizanbeharko du erabaki hori hartzeko ardura.Tratu txarren ebidentziak dituzten
ESPARRUTEORIKOA
49
adinekopertsonaugaribeldurdiraezotedituztenetxezaldaraziko,erakundebateraeramanez.Etxeanbertanzaintzazabarkeriazkoadenkasubatzuetan,adi-nekoakfamiliarraezdeningurunebateraaldatzeabainonahiagodubereetxeanfamiliarekinegotea.Adinekoakizanditzakeenhorrelakobeldurrakezagutuetakontuanhartubehardira.
• Tratu��txarren�inten�tzionalitatea:�demagunadinekoemakumebatekpresioaga-tikoultzeraaurreratuaduelaetasenarrakzaintzenduela,bainasenarrakezda-kielazeinmaiztasunezaldatubehardenemazteajarreraz;profesionalgutxikhartukoluketehorizabarkeriatzat.Oraingoanere,diziplinaanitzekotaldeba-tekahaliketahoberenegingodioaurreegoerahorri.Bestalde,demagunadine-kogizonbatekpisu-galeralarriaduelaetaalabakjanarigutxiematendiolaja-kinaraztenduela,maizkexatzenbazaioere;horrelakoegoerak ikertuegingolirateke.Tratutxarrekizandezaketenintentzionalitateagarrantzitsuadaegoerabakoitzeaneskuhartzekomodurikonenaezartzerakoan.
Adinekoenaurkakotratutxarrakingurunejakinetangertatuohidira,etaberaz,adinekoen aurkako tratu txarren gaineko testuinguru biopsikosoziala orokorreanebaluatzenezbada,baheketa-edoebaluazio-tresnekmugaesanguratsuak izanohidituzte,lehenagertudugunbezala(Fulmer,2008).Eraginkorraizateko,tresnekdizi-plinaartekohurbilketaketaikerketaparte-hartzaileakerabilibehardituztehasieratikamaieraraarte(Perel-Levin,2008).Tresnadiseinatzekoetahobetzekolaneanzenbatetadiziplina eta adinekopertsonagehiago sartu, orduanetahobetoonartukodutetresnahoriadinekoeknahizprofesionalek,etahorretazgain,lekualdaketeietaesku-hartzeeidagokienezlanbideartekojardunbideaerezeharkahobetukoda.
2. AZTERLANAREN EMAI TZAK
53
Narriadurakognitiboadutennahizezdutenadinekoenaurkakotratutxarren(tra-tutxarraketa/edozabarkeria)susmoarenprebalentziaerkidego-esparruanbalioesteadaazterlanhonenhelburua.EAEkoadinekoenaurkakotratutxarrenegoerariburuzkoesplorazio-azterlantzat hartu behar dira azterlan honetako datuak, baina sekula eztratutxarrenkasuberretsitzat.Tratutxarrenkasuakberresteko,ezinbesteaneginbe-har dira ebaluazio sakonak, biktima izan daitekeenaren gainekoak ez ezik, tratutxarrenerrudunizandaitekeenarenetaegoerarentestuinguruarengainekoak.Horre-tazgain,tratutxarrenarrisku-faktoreposibleakereaztertukodira,biktimaizandaite-keenaren,tratutxarrenerrudunizandaitekeenarenetakanpokozirkunstantzien(bizi-moduak,testuinguruaketaabar)gainekoak,hainzuzen.
2.1. METODOLOGIA
2.1.1. GEOGRAFIA-ETABIZTANLERIA-ESPARRUA
Biztanleria-esparruabigeneroetakoeta60urteedogehiagokopertsonekosatzendute,betiereezeinerakundetanezbadaude,hots,familia-etxebizitzetanbizibadira.Adin-tartehorierabakiizanarenarrazoiakadministrazio-esparrukoakdiraesklusibo-ki,etaazterlanhonenpreskripzioteknikoenpleguanjasotakoeskakizunetatikdatoz.Geografia-esparruaEuskalAutonomiaErkidegoada.
2.1.2. LAGINKETAMOTA
Etapaanitzekokonglomeratuenbitartekolaginketarentipologiahautatuda,lehenetapakounitateenestratifikazioarekin.Zentsu-sekzioekosatzendituztelehenetapakounitateak,bigarrengoetapakoak,berriz,etxebizitzek,etaazkenetapakoakedolagin-elementuak,ostera,etxekoenunitatebakoitzekopertsonek.
54
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
2.1.3. ESTRATIFIKAZIOAETALAGIN-ESLEIPENA
Lagin-esleipena1.207elkarrizketakosatzenduteguztira.Laginketamotahorrenbitartez emaitza hoberenak lortzea bermatzeko, komenigarria da lagin-unitateakestratifikatzea,edogutxienez, lehenetapakoak,elkarrekinalderatuzhomogeneoakdirenunitateakosatzekoxedez.Estratifikaziohorrekbihelburuditu,batetik,aztertubeharrekoaldagaiekinalderatuzahaliketataldehomogeneoenaklortzea,etabestetik,emaitzak bereiztea beharrezkoa izatea eragiten duten ezaugarriak aintzat hartzea.Kasuhorretan,irizpidejakinbatzukerabiltzendiraestratifikaziorako,adibidez,lu-rraldehistorikoaetahabitat-estratua.
Lagin-esleipenerako,honakohauenaraberazehaztutakobostestratuezartzendira:
• 1.estratua:probintziakohiriburua.• 2.estratua:5.000biztanlebainogutxiagokoudalerriak.• 3.estratua:5.001-20.000biztanlekoudalerriak.• 4.estratua:20.001-50.000biztanlekoudalerriak.• 5.estratua:50.001-100.000biztanlekoudalerriak.
Autonomia-erkidegoarenetahabitat-estratuarenaraberakolagin-esleipenaestra-tu bakoitzean bizi diren 60 urte edo gehiagoko biztanleekiko proportzioari eutsizegitenda.
2.1.4. INFORMAZIO-BILKETARAKOTEKNIKA
Etxezetxekobanakoelkarrizketak,egituratutakogaldera-sortenbitartez; infor-mazio-bilketa2010ekomaiatzeaneginzen.
2.1.5. LAGIN-AKATSA
Laginosoarekin lotutakoehunekoenbalioespenenkonfiantza-tartea%±2,9tanmugarridaitekeprobabilitateberberekokategorieidagozkienehunekoenbalioespe-nenkasuan(p=q=%50),betierekonfiantza-maila%95izanik.
2.1.6. LAGIN-ELEMENTUENHAUTAKETA
Lehen etapako unitateen hautaketa (zentsu-sekzioak) biztanleria-neurriarekikoproportzioarieutsizegitenda,gizabanakoguztiekhautatuakizatekoaukeraberberak
AZTERLANARENEMAITZAK
55
izanditzatenbermatzeko.Sekzioarenbarrukoetxebizitzarenhautaketaausazkoabia-gunearenbitartekolaginketasistematikoarenbitartezegitenda.Zentsu-sekzioenara-berakoesleipenaegonkorraeta7/8elkarrizketakomoduluenberdinada.Hautaketa-renazkenetapan,sexuarenetaadin-taldearenaraberakokuota-sistemabataplikatzenda(60-69urte,70-79urteeta80urteedogehiago),60urteedogehiagokobiztanle-riarenegiturademografikoarijarraiki.
2.1.7. LAGINARENEGITURAETABANAKETAGEOGRAFIKOA
Laginarenazkenbanaketa1.taulandago.
1. taula. Habitataren araberako banaketa
Habitata Hirib. > = 5.000 5.000/20.000 20.001/50.000 50.001/100.000 Guztira
Araba
Gizonak 49 14 7 0 0 70
Emakum. 57 12 10 0 0 79
Guztira 106 26 17 0 0 149
Gipuzkoa
Gizonak 38 16 73 26 17 170
Emakum. 71 17 84 28 27 227
Guztira 109 33 157 54 44 397
Bizkaia
Gizonak 95 32 44 72 41 284
Emakum. 114 38 80 95 52 379
Guztira 209 70 124 167 93 663
2.1.8. ERABILITAKOALDAGAIETATRESNAESTANDARIZATUAK
• Fun�tzionamendu�kognitiboa:�Argazkien�Testa�aplikatu�zen(Carnero-PardoetaMontoro-Ríos,2004)narriadurakognitiboazutenpertsonakatzemateko.Na-rriadurakognitiboaatzematekoetabahetzekoprobabatda,ezdiagnosi-testbat.Narriadurakognitiboaetadementziadutengizabanakoakatzemateaetahoriei
56
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
jarraipenaegiteafaboratzenduentestkognitibolaburbateandatza.Probaho-rrenbitartez,hezkuntza-mailahandiagoakedo txikiagoaksorditzaketenara-zoakezabaditzakegu,etahorretazgain,Lobo-renetabestehainbategilerenpropietatepsikometrikoberdin-berdinakdituia.(1979).Gehienez3minutukoiraupenadu testhorrenaplikazioak.Galdera-sortahorrek, leheniketabehin,pertsonakizenakematekoduengaitasunaebaluatzendu,osoezagunakdirenseielementuriizenakematekoeskatuz(karta-sorta,autoa,udarea,tronpeta,oi-netakoak eta koilara). Izen egokia ematen dion gauza bakoitzeko puntu batzenbatzenda.Geroago,hitz-jarioarengainekodistrazio-lanbaterabiltzenda;horrela,hogeitahamarsegundozberesexuazbestekopertsona-izenakesatekoeskatzenzaiopertsonarileheniketabehin,etaondoren,hogeitahamarsegun-dozberesexukopertsona-izenakesateko.Zuzenekoizenbakoitzeko(errepika-tzenezbadu),puntubatematenzaiopertsonari.Azkenik,hasieranerakutsitakosei elementuak gogoratzeko eskatzen zaio. Zuzenean gogoratzen baditu, bipuntuematenzaizkiozuzenekoerantzunbakoitzeko,etagogoraraztenlagun-tzenbazaio, hauda, gakorenbat emanbehar bazaio, puntubat ematen zaiozuzenekoerantzunbakoitzeko.Puntuazioaridagokionez,zeragomendatzenda,24puntuedogutxiago lortuzgero,narriadurakognitiboa identifikatzenzaiopertsonari,25-29puntu lortuzgero,zalantzazkoa litzatekeetabestegaldera-sortabataplikatzeagomendatzenda,adibidezEurotestderitzona—Carnero-kegina—,eta30puntuedogehiagolortzeak,azkenik,pertsonaknarriadurakog-nitiborikezduelaesannahidu.Halaetaguztizere,lanhonenxedeanarriadurakognitiboadiagnostikatzeaezdenez,galdera-sortariberenkabuzerantzunezindiotenpertsonakidentifikatzeabaizik,bipuntuaziomotadesberdindudira,24puntuedogutxiago,eta24bainogehiago.Pertsonak24puntuedogutxiagolortzen baditu, aldiz, narriadura kognitiboa izan dezakeela eta galdera-sortaosatzekoordezkaribatbeharrezkoalitzatekeelakontsideratuda.Halazere,adi-nekoakerantzundezansaiatukodabetileheniketabehin,etaharkezinbadu,ordezkariakerantzungodu.24puntutikgoralortzenbadu,adinekoakbereka-buzerantzunbehardu.
• Adinekoen�aurkako� tratu� �txarrekin� lotutako�galderak.�GalderahoriekAdine-koen�Aurkako�Tratu�Txarren�Susmoaren�Indizeaderitzon(ElderAbuseSuspi-cionIndex)(Pérez-Rojoetal,2010;Pérez-Rojo,IzaletaMontorio,2008;Yafféetal.,2008)galdera-sortarenbarrukoakdira;indizehoritratutxarrensusmoadetektatzekoeginzen.Horrenbarnekogalderakhonakohaueiburuzkoakdira:
—�Tratu� �txar� fisiko�eta�sexualak:Azken12hilabeteetan/Azkenurtean,ger-tuko norbaitek (senitartekoa, zaintzen zaituen pertsona, eta abar)meha-txatuedobeldurtuzaitu,fisikokikaltetuzedogustukoezduzunmodurenbateanukituz?
AZTERLANARENEMAITZAK
57
—Psikologikoa:Azken 12 hilabeteetan/Azken urtean, deseroso sentitu zaragertukonorbaitek(senitartekoa,zaintzenzaituenpertsona,etaabar)umilia-tua,lotsatuaedomehatxatuasentiarazizaituenmodubateantratatuzaitue-lako?
—Zabarkeria:Azken 12 hilabeteetan/Azken urtean zure gertuko norbaitek(senitartekoa,zaintzenzaituenpertsona,etaabar)eragozpenakjarridizkizujanaria,arropa,medikamentuak,betaurrekoak,audifonoaedozainketame-dikoakizateko,edoeragozpenakjarridizkizuegonnahiduzunjendearekinegoteko?
—Ekonomikoa:Azken 12 hilabeteetan/Azken urtean zure gertuko norbait(senitartekoa, zaintzen zaituen pertsona, eta abar) agiriak sinatzera edozure dirua edo jabetzak zure borondatearen aurka erabiltzera behartzensaiatuda?
Pérez-ek eta beste hainbat egilek egindako azterlanean topatutako datuek%51kosentsibilitateaeta%95ekoespezifikotasunaerakustendute.Datuhoriensentsibilitateahobetzenzengizarte-zerbitzuetatikateratakodatuakbainoezba-zirenkontuanhartzen(n=230),etakasuhorretan,sentsibilitatea%67zenetaespezifikotasuna%96.EAEkolaginabakarrikkontuanhartuzerehobetzendira(n=131),%75ekosentsibilitateaeta%94koespezifikotasunalortuz.
• �Tratu��txarren�susmoa�egotearekin�lotutako�faktoreekin�zerikusia�duten�galde-rak,esatebaterako,sexua,adina,egoerazibila,elkarbizitzamota,gogobetetze-maila,familia-gatazkak,zaintzarenkarga,osasun-egoera,mendekotasuna,bi-zi-kalitatea, tratu txarreiburuzko ideiak,adinekoeioroharemandako tratua,etaabar.
—Depresioa:DepresioarengainekoEpidemiologiaAzterketenZentrokoEs-kalarenbertsiolaburtuaren(CenterofEpidemiologicalStudiesDepressionScale,CES-D8)—8itemdituenaren—bertsiolaburrarekinebaluatuzen.CES-D (Radlof, 1977) funtsezko tresna dugu depresio-sintomen sustrai-tzeaneurtzeko.Garatuzenezgeroztik,depresio-sintomakneurtzekoerabilidahainbatbiztanleriamotatan(adinekoak,nerabeak,emakumeak,biztan-leriaklinikoaketagutxiengoetnikoak)(Bracke,LevecqueetaVandeVel-de,2010).Hasierabatean,CES-Deskalak20itemautoinformatuzituen;depresio-nahasmendua izateko arriskuan dauden populazioak identifika-tzea zen item horien jomuga.Adierazitako 20 item horiek depresioarendimentsioafektiboaketasomatikoakneurtzenzituzten;dimentsiohoriekzenbaitkexatan islatuohidirahasierabatean,halanola,umoredeprimi-tuan,erruduntasun-sentimenduetan,baliorikezkosentimenduetan,etabe-besgabetasun-etaetsipen-sentimenduetan,atzerapenpsikomotorrean,ape-
58
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
titu-galeran eta loaren aldaketetan (Radloff, 1977). Erantzuten zutenpertsonek adierazi behar zuten aurreko astean zein maiztasunez sentituzituzten horrelako sintomak, honako bi mutur hauekin: «inoiz ez, osonoizean behin (egun bat baino gutxiago)» eta «maiz, denbora guztian(5-7egun)».ErantzunakLikertmotako(4puntu)eskalabaten(0-3puntu)araberapuntuatzendira.Puntuazioa0-60puntuizangoda20itemekoCES-Deskalaneta0-24puntu8itemekoan,kontuanhartuzzenbatetapuntuaziohandiagoa lortu orduan eta handiagoa izango dela depresio-maiztasuna.8 itemeko bertsio labur hori depresioa neurtzeko tresna fidagarri etabaliozkotzathardaiteke.Blustein-ek,Chan-eketaGuanais-ek(2004)argi-taratutakoartikulubateanezartzendenez,eskalan4puntuedogehiagolor-tzeakdepresioadagoelaadieraztendu.
—�An�tsietatea:AntsietatearenGoldbergEskala (Goldberg, 1988) erabili da.Eskala erraz eta laburra da, erabiltzen erraza, eta baita antsietate-nahas-menduakatzematekoosoeraginkorraere.Oroharbiztanleriaosoarizuzen-dutadagoetaerantzundikotomikoko(Bai/Ez)9itemjasotzenditu;lehen4galderetanbaiezkoerantzunakdaudeneanbainoezdiraaplikatzenazkenbostitemak.Baiezkoerantzunaemanzaionitembakoitzakpuntubatzenba-tzendu,etahorrenbestez,zenbatetapuntuaziohandiagoalortu,orduanetaantsietate-mailahandiagoaizangodugu.
—Bizi-kalitatea:CASP-12eskalaerabilidabizi-kalitateaneurtzeko.19 ite-mezosatutakojatorrizkobertsioaren(CASP-19)(Hydeetal.,2003)bertsiolaburraetapsikometrikokibaliozkotuada.Bizi-kalitatearekin lotutakoal-derdiak—adinekoak dituenak— identifikatzen ditu. CASP tresna horrenbarnean sartutako 4 aldagaien siglak dira gaztelaniaz: control (kontrola),autonomía (autonomia), autorrealización (autoerrealizazioa) eta satisfac-ción(gogobetetzea).Alderdihoriekzeinmailatanhautematendirenebalua-tzen dute item horiek, lau puntuko Likert motako eskala baten bitartez.Puntuazio-tartea12-48da;horrela,puntuazioa35etikbeherakoabada,kate-goriak«bizi-kalitatebaxuaren»eskalakoakizangodira,35-37bada,berriz,«bizi-kalitateertainaren»eskalakoak,37-39bada,berriz,«bizi-kalitateal-tuaren» eskalakoak, eta 39-41 bada, azkenik, «oso bizi-kalitate altuaren»eskalakoak(SHARE,2004).
—Karga:ZaintzailearenKargarenEskalatik(TheBurdenInterview;Zaritetal.,1980;ZaritetaZarit,1982)hautatutakoitemakoinarrihartutaebaluatua:Eskalahorrek22itemditu;itemhoriekzaintzaileakhautemandakoinpaktuaneurtzendute,etazaintze-egoerari,zaintzailearenosasunfisikoarietaemo-zionalarietagizarte-jarduereiburuzkoakdira.ZaintzaileakLikertmotakoeskala baten arabera (5 puntuko eskala) erantzun behar du, baieztapen
AZTERLANARENEMAITZAK
59
bakoitza bere kasuan zein neurritan aplika daitekeen deskribatuz. Eran-tzunenmuturrak:0=sekulaez,eta4=iabeti(0-88Tartea).Zaintzaileakbere rolari dagokionez sentitutako karga-maila aztertzen du, eta horrekgaixoareninstituzionalizazioarekinloturahandiaduelaikusida(DeimlingetaBass,1986;Gilhooly,1984).Barne-irmotasunegokiadueskalahorrek(α=.88).Azterlanhoriegitekoeskalako12itemhautatudira.
—Zain�tzaileek�adinekoei�tratu��txarrak�emateko�arriskua:Zain�tzaileak�Eman-dako�Tratu�Txarraren�Eskalaren(CaregiverAbuseScreen;CASE;Reis&Nahmiash,1995)bitartezebaluatua.Zortziitemditu,bakoitzabierantzun-aukerarekin, eta zaintzaileek adinekoei emandako tratu txar fisikoak etapsikosozialakedotazabarkeriadetektatzekoerabiltzenda.Barne-irmotasunertainadueskalahorrek(α=.75)(0-8Tartea).Galdereiemandakobaiezkoerantzunbakoitzakpuntubatbaliodu,etazenbatetapuntuaziohandiagoa,orduanetaarriskuhandiagoa.
• Gainera,elkarrizketatzaileakadinekoarenaurkakotratutxarrekinduensusmoaerebarneanhartzenda,etahoriesker,susmoarengainekobiinformazio-iturriizanditzakegu:adinekoaberaetaelkarrizketatzailea(horrelakoegoerakdetek-tatzekoentrenamenduaizanduelkarrizketatuakaldezaurretik).
Oso garrantzitsua da honako hau nabarmentzea: mendetasun-egoeran daudenpertsoneiburuzkoinformazioalortzekoinkestaordezkarieieginzaienkasuetan(ge-hienetan, ahaideak izan ohi dira ordezkariak), tratu txarren gaineko galderak aldebaterautzidira,etahorretarakoarrazoiakbegi-bistakoakdira,tratutxarhorietanin-plikatutaegotekoprobabilitatehandiakdituztelazaintzailehoriek—ordezkariek—,hainzuzenere.
2.1.9. PROZEDURA
Galdera-sortakbanakoelkarrizketenformatuanaplikatudituhorretarakoentre-namenduespezifikoa izanduenelkarrizketatzaileak.Erantzutekoaukerak jasotzenditueninprimatutakomaterialaeskainida,parte-hartzaileekgalderakhobekiulerdi-tzatenfaboratzeko.
2.1.10. LAGINARENEZAUGARRISOZIODEMOGRAFIKOAK
Jarraian,laginarenezaugarrisoziodemografikoenaldagaiarenehunekoa(%)na-hizneurria(N)adieraztendira.
60
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
2. taula. Laginaren ezaugarri soziodemografikoak
Aldagaia % N
Sexua Gizona 43,4 524
Emakumea 56,6 683
Adina 60-74 urte 61,9 748
75 urte eta hortik gora 38,1 459
Probin tzia Araba 12,2 148
Gipuzkoa 32,8 396
Bizkaia 55,0 663
Egoera zibila Ezkongabea 6,3 76
Ezkondua/Bikotekidearekin bizi tzen 61,4 741
Banandua/Dibor tziatua 2,9 35
Alarguna 29,4 355
Zenbat seme-alaba 1 14,8 179
2 38,0 458
3 19,5 236
4 9,5 115
5 4,2 51
5 baino gehiago 2,7 34
E txekoen unitatearen osaera Bakarrik 22,3 270
Beste ba tzuk 74,5 899
E txebizi tzaren jabe tza Bere jabe tzakoa/ezkontidearena 90,2 1.088
Seme-alaben jabe tza 3,5 42
Beste ahaideren baten jabe tza 1,8 22
Alokairua 3,8 45
Mailegatua edo lagata 0,2 2
Bestelako egoerak 0,6 7
Heziketa-maila Ez daki irakur tzen, ezta idazten ere (analfabetoa)
2,0 24
Ikasketarik gabe, baina irakur tzen eta idazten badaki, eta lehen hezkun tza amaitu gabe
47,1 568
Lehen Hezkun tza 38,2 461
Bigarren Hezkun tza eta goi-mailakoa 11,8 142
AZTERLANARENEMAITZAK
61
Variable % N
Habitata Hiriburua 35,1 424
5.000 biztanle baino gu txiago 10,7 129
5.001-20.000 biztanle 24,6 297
20.001-50.000 biztanle 18,3 221
50.001-100.000 biztanle 11,3 137
Hileko diru-sarrera maila 300 eurotik behera 0,5 6
301-600 14,3 173
601-900 26,0 314
901-1.200 17,9 217
1.201-1.800 8,9 107
1.800 eurotik gora 5,4 65
2.2. EMAI TZAK
2.2.1. ADINEKOAKHAUTEMANDAKOTRATUTXARRENSUSMOENPREBALENTZIA
60urteedogehiagokoadinekoelkarrizketatuen%0,9kaitortudutratutxarmota-renbat jasotzenduela (1.grafikoa).KontuanhartuzEAEn60urteedogehiagoko552.092 pertsona bizi direla, 60 urte edo gehiagoko 4.969 pertsona tratu txarrakpairatzenaridirelakosusmoaizandezakegu.
1. Grafikoa. Adinekoak hautemandako tratu txarren susmoen prebalen tzia
Tratu txarren susmoa Tratu txarren susmorik ez0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
%
0,9
99,1
62
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
2.2.2. ELKARRIZKETATZAILEAKHAUTEMANDAKOTRATUTXARRENSUSMOENPREBALENTZIA
Elkarrizketatzaileek kasuen%1,5en tratu txarren susmoa hautemandute, kasuguztiakelkarrizketatuakezaitortuak.Bestemodubateanesanda,%0,9tanzenbatu-takoenkasudesberdinakdira.EhunekohoriEAEko60urteedogehiagokobiztanlee-taraestrapolatzeak8.280pertsonagehitukolizkiokeadierazitakokopuruari.Adine-koakjakinarazitakoprebalentzianahizelkarrizketatzaileakjakinarazitakoagehitzekoaukeraerebadago,bainazehaztasunzientifikoadela-eta,balioespenhoriekbereizadierazteaerabakida,kolektibodesberdinakdirelakontuanhartuz.Alabaina,orain-goanereinformazioahuladuguhori,etahorregatik,imajinadezakeguiceberghorrengailurrabainoezdagoela ikusgaietaegoeraugariezkutatutadaudela (horrelakoeiaurreegitekoeskuhartubeharkolitzateke).
Tratutxarrensusmoadetektatzendutenelkarrizketatzaileek,horrela,lotutakoho-nakoadierazleetakozenbaitzukdaudelaemanduteaditzera:
• Higiene-falta.• Bizigarritasun-arazoaketxean.• Etxeakezditubeharrezkohigiene-kondizioak.• Gogobetetzerik ez ahaideekiko, adiskideekiko eta senitarteekiko harrema-nekin.
• Goibeltasuna.• Antsietatea,tentsioaetazurruntasuna.• Premiazkolaguntzateknikoakfaltazaizkio.
2.2.3. TRATUTXARMOTAK
2.grafikoanikusdaitekeenez,adinekoekmaiztasunhandienezjasandakotratutxarmotatratutxarpsikologikoakdira(%0,5),ondoren,zabarkeria(%2)etaazke-nik, tratu txar fisikoak eta sexualak (%0,2).Tratu txar ekonomikoen kasurik ezduguaurkitu.Zalantzarikgabe,adinekoekalorhorretantratutxarrikjasatenezdu-telaadierazibaduteere,kulturazkoarrazoi sendoakdaudehorrenatzean,horrenondorioz,konfiantza-abusuzkoegoeraksordaitezke;horrela,senitartekoekadine-koendiruaerabiltzendutenean,adinekoekezduteegoerahoritratutxartzatjotzen.Halaber, beharrezkoa litzateke banku-sistemaren jardunbideei buruzko azterketasakona egitea, adinekoen funtsen erabileran egoera irregular samarrak antzemanbaitira.
AZTERLANARENEMAITZAK
63
2. Grafikoa. Tratu txar motak
Tratu txar psikologikoak Tratu txar fisikoak eta sexualak Zabarkeria0
0,25
0,5
%
0,5
0,2 0,2
• Adinekogehienek(%75)soiliktratutxarmotabatpairatzendutelaaitortudute.
• Aztertutakobestehainbatazterlanenkasuanbezala,berenburuatratutxarrenbiktimagisahautematendutenzenbaitadinekoktratutxarmotabatbainoge-hiagojasatendituztelaaitortudute;zehazki,%25ekbitratutxarmotajakinara-ziditu.
• Elkarrizketatuenartean,bitratutxarmotabainogehiagopairatzendituelaai-tortuduenikezdago.
2.2.4. TRATUTXARRENSUSMOEKIN—ADINEKOAKHAUTEMANDAKOEKIN—LOTUTAKOFAKTOREAK
Faktorehoriekadinekopertsonarenak,tratutxarrenerrudunarenakedoegoerarentestuinguruarenakizandaitezke.
2.2.4.1. Tratu txarren susmoekin lotutako faktoreak, adinekoak dituenak
a) Sexua:
Tratutxarrakjasotzendituztenemakumeenehunekoakgizonenehunekoabikoiz-tendu(3.grafikoa).
64
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
Hala,tratutxarrakjasotzendituzteladiotenen%72,6emakumeakdiraeta%27,4gizonak, hurrenez hurren. Datu horiek bat datoz literatura zientifikoan aurkitu-takoarekin. Tratu txarren susmoa duten emakumeen ehunekoa handiagoa izateahainbatikuspegitatikazaldaiteke:
• Adinekoemakumeenehunekoagizonenabainohandiagoada.
• Eskuarki, tratu txarrak jasaten dituen adineko emakume batek gizarte- etaosasun-laguntzajasotzekoprobabilitatehandiagoadu.
• Adinekoemakumeekadinekogizonekbainoprobabilitatehandiagoadutetratutxarrakjasatenaridirelaadierazteko.
• Bainahorretazhain,etabeharbada,haudugugarrantzitsuena,genero-indarke-riariburuzdakizkigundatuekinjarraitutasunaetakoherentziadagoeladirudi.Bi indarkeriamota horiek parekotzat jotzea egokia ez dela baderitzogu ere(ezaugarridesberdinakdituzte),2009anEAEngenero-indarkeriarenondoriozhildako60urtetikgorakoemakumeenkopuruanabarmentzeainteresgarriadakasuhorretan.
3. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta per tsonaren sexuaren arteko lotura
Emakumea Gizona0
0,5
1
1,5
%
1,2
0,6
b) Adina:
4.grafikoanikusdaitekeenez,60-74urtekopertsonentratu txarrenbiktimatzatjotzenduteberenburua,eta75urteedogehiagokoentaldean,berriz,ehunekohori%0,6rajaistenda.
AZTERLANARENEMAITZAK
65
Laburbilduz,berenburuatratutxarrenbiktimatzatjotzendutenenbarruan,%7560-74urtekoentaldekoada.
Emaitzahoriekagertzekobaliokoluketenzenbaithipotesiegindaitezke.Horie-takobatijarraiki,esatebaterako,75urteedogehiagokoenartean,narriadurakogniti-boa duten pertsonen ehunekoa handiagoa da (%21), 60-74 urtekoekin alderatuz(%10,2).Horren ondorioz, 75 urte edogehiagokopertsonen ehunekohandi batekezin izandieerantzun tratu txarreiburuzkogalderei,ordezkariekerantzunbaitietegaldera-sortakogalderei.
Bestalde,osoadinekopertsonenahultasun-mailaetazaintzaileekindutenmende-tasuna—edozein modalitatekoa—, dirudienez, oztopo garrantzitsua da horrelakoegoerakadieraztearidagokionez.
4. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta per tsonaren adinaren arteko lotura
60-74 urte 75 urte edo gehiago0
0,5
1
1,5
%
1,1
0,6
c) Egoera�zibila:
5.grafikoantratutxarrensusmoarenetapertsonarenadinarenartekoloturaikusdaiteke.EmaitzahoriekVida-ketabestehainbategilek(2002)egindakoazterlaneanlortutakoekinbatdatoz.
d) Hautemandako�osasuna:
6.grafikoanikusdaitekeenez,etabestehainbatazterlanetanereadierazitakoarijarraiki,tratutxarrakpairatzendituztenekosusmoadutenpertsonekosasun-okerra-goahautematendutelajakinarazidute.
66
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
5. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta per tsonaren egoera zibilaren arteko lotura
Ezkongabea Ezkondua/Bikotekidearekin bizitzen
Banandua/Dibortziatua Alarguna0
10
20
30
40
50
60
70
%
8,56,3
47
61,6
13,6
2,8
30,8 29,4
Susmoa
Susmorik ez
6. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta hautemandako osasunaren arteko lotura
Susmoa
Susmorik ez
0 10 20 30 40 50 60 70%
60,1
39,9
43,5
56,6
Hala-moduzkoa, txarra edo oso txarraOna edo oso ona
e) Eguneroko�bizi�tzako�jarduerak�egiteko�mendetasuna:
Berenburuatratutxarrenbiktimatzatjotzendutenpertsonekegunerokobizitzakojarduerak —oinarrizkoak nahiz instrumentalak— egiteko mendetasun handiagoaerakusten dute (7. grafikoa). Izan ere, mendetasun-maila horren adierazgarri da%100eklaguntzamotarenbatbeharizatea.Azterlanugarirenarabera,mendetasunaadinekoenaurkakotratutxarrekinlotutadagoenfaktoreadugu.
AZTERLANARENEMAITZAK
67
7. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta eguneroko bizi tzako jarduerak —oi-narrizkoak nahiz instrumentalak— egiteko mendetasunaren arte-ko lotura
Laguntza behar du EBJakegiteko
Laguntza behar du EBJIak egiteko
Laguntza behar du EBOJakegiteko
0 10 20 30 40%
39,3
22,6
30,9
17,8
25,3
17,2
SusmoaSusmorik ez
f) An�tsietatea:
Goldberg-eneskalarekinebaluatudaantsietatea.Antsietateadutenadinekoper-tsonentratutxarrensusmoaantsietaterikezdutenenkasuanbainobialdizhandiagoadelaikusdaiteke8.grafikoan.
8. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta an tsietatearen arteko lotura
Susmoa
Susmorik ez
0 10 20 30 40%
38,1
17,9
Antsietate %
68
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
g) Depresioa:
CES-Deskalarekinebaluatudadepresioa.Tratutxarrensusmoadutenpertsonekosatutako taldearen barruan, batez besteko depresioa halako susmorik eragiten ezdutenenabainonabarmenhandiagoada(3,92eta1,83,hurrenezhurren)(9.grafikoa).Adierazlehorrek,bestehainbatekinbatera,aurkitutakodatuaksendoakdirelafroga-tzendu,zehazkikasuhorretandespresio-adierazleenagerpenaiabikoitzabaita.
9. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta depresioaren arteko lotura
Susmoa
Susmorik ez
0 1 2 3 4%
3,92
1,83
h) Bizi-kalitatea:
10.grafikoanikusdaitekeenez,tratutxarrensusmoadutenpertsonenbizi-kalita-teahorrelakosusmorikeragitenezdutenpertsonenabainonabarmenbaxuagoada.Aldagaihoribarneanhartzenduenlehenazterlanaduguhauetaeskaintzendizkigunemaitzektratutxarrensusmokokasuetaneskuhartzekoetahoriekprebenitzekogakoaematendigu.
i) Familia-harremanak:
Adinekoekahaideekindituztenharremanaknolakoakdirenebaluatzeko,bigal-dera egin zitzaizkien, batetik, seme-alabekin edota bestelako ahaideekin zutengogobetetze-maila(0-10),etabestetik,familia-gatazkarikotezegoen.11.grafikoakerakustenduenez,tratutxarrakjasatendituztelasusmatzendutenpertsonekgogobete-tze-mailatxikiagoadutefamilia-harremanekin,eta12.grafikoakerakustenduenez,aitzitik,tratutxarrensusmoakdituztenadinekoenkasuanfamilia-gatazkaknabarmenhandiagoakdira.
AZTERLANARENEMAITZAK
69
j) Gogobete�tze-maila:
Bizitzako zenbait alderdirekikogogobetetze-maila (1-10) ebaluatu da; zehazki,alderdihoriekhonakohauekdira:osasun-egoera,bizitzanerdiestenaridenlorpenak,harremanpertsonalak,denboraerabiltzekomodua,etaabar.Horrijarraiki,tratutxarrensusmorik gabeko adineko pertsonek baino gogobetetze-maila txikiagoa dute tratutxarrensusmoadutenadinekoek,adierazitakoalderdieidagokienez(13.grafikoa).
10. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta bizi-kalitatearen arteko lotura
Baxua
Ertaina
Altua
Oso altua
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90%
27,6
0
13,5
10,3
10,8
7,8
48,1
81,9
Susmorik ez
Susmoa
11. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta familia-harremanekiko gogobete-tze-mailaren arteko lotura
Susmorik ez Susmoa0
2
4
6
8
10
%
8,1
9
5,55
7,3
Bestelako ahaideak Seme-alabak
70
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
12. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta familia-gatazken arteko lotura
Susmorik ez Susmoa0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
%
5,2
94,8
49,1 50,9
Gatazkak
Gatazkarik ez
13. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta gogobete tze-mailaren arteko lotura
Bizi maila
Osasun egoera
Bizitzan erdiesten ari den lorpenak
Harreman pertsonalak
Denbora nola erabiltzen duen
Egungo bizitza
Susmoa
Susmorik ez
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45%
6,9 6,6 7,2 7,8 7,1 7,1
5,6 5 5,3 6,8 5,8 5,7
k) Gizarte-lagun�tza:
Tratu txarrak jasotzen dituzteneko susmoa duten adinekoek gabezia ugarikomunduadeskribatzendute,babes-sareeidagokienez.Ahaideakmaizagoikusinahilituzketela aitortu dute (14. grafikoa). Orobat, nahi luketena baino maiztasun
AZTERLANARENEMAITZAK
71
txikiagozhartzendutepartegizarte-jardueretan(15.grafikoa).Laburbilduz,mun-duafektiboetasozialeskasadute,edogutxienez,munduhorigogobetegarriaezdeladeritzote.
14. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta harreman per tsonaletarako i txa-ropenen lotura
Nahi duenguztietan
Maiztasunhandiagoz ikusi
nahi lituzke
Maiztasun txikiagoz ikusinahi lituzke
Ez du ahaiderik ED EE Zuri0
10
20
30
40
50
60
70
%
41,3
64
58,7
30,1
0 1 0 0,8 0 0,6 0 0,1 03,4
Susmoa
Susmorik ez
15. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta gizarte-jardueretako partaide tzaren arteko lotura
Bai
Ez
0 10 20 30 40 50 60 70%
29,3
67,6
44,1
55,9
Gustatuko litzaizukeen maiztasunarekin parte hartzen duzu gizarte-jardueretan?
Susmorik ez Susmoa
72
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
l) Zain�tza-jarduera:
Tratutxarrakjasotzendituztenekosusmoadutenadinekogehienakzaintzaileakez badira ere, zaintza-lanak egiten dituztenek ia egunero gauzatzen dituzte horre-lakoak(16.grafikoa).
16. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta zain tza-jardueraren arteko lotura
Egunero edoia egunero
Astean behinedo bi aldiz
Hilean behinedo bi aldiz
Maiztasuntxikiagoz
Inoiz ez0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
%
14
7,3
13,6
0,8 0 0,4 0 1,1
72,3
90,4
Azken hamabi hilabeteetan, zenbateko maiztasunarekin zainduduzu osasun-egoeragatik laguntza behar zuen senitartekoren bat?
Susmoa
Susmorik ez
Halaber,gaizkitratatugisahautemandakoadinekoekgaizkitratatugisahautema-tenezdirenekbainomaiztasunhandiagozegindituztezaintza-lanpertsonalakbestepertsonarenbatekin(17.grafikoa).Horrelakoegoerenazterketaxehatuaaldebaterautzita,zeraondorioztadezakegubehinikbehin,harremanenetagizarte-etafamilia-sareenmurriztapena,zaintza-jarduerahandiarekinbatera,arrisku-faktoreaizandaite-keelahorrelakopertsonenkasuan.
ll) Elkarbizi�tza�ereduak�eta�zain�tza-jarduera:
Gaizkitratatugisahautemandakoadinekoakezdirabizizaindutakopertsonekin(%49,3)(18.grafikoa).
m) Zain�tzarekin�lotutako�karga:
Bestepertsonarenbatzaintzendutenpertsonekgainkarga-egoeraketazaindutakopertsonekikosentimendunegatiboakizanditzakete.Horidela-eta,zaintzarekinlotu-takokargaebaluatzenduenZarit-eneskalakozenbaititemhautatudiraaztertutako
AZTERLANARENEMAITZAK
73
17. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta beste per tsonaren bati zain tza-lan per tsonalak ematearen arteko lotura
Susmoa Susmorik ez0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
%
27,7
72,3
9,6
90,4
Bai Ez
18. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta elkarbizi tza-ereduen arteko lotura
Susmoa Susmorik ez0
10
20
30
40
50
60
70
%
50,7 49,3
63,9
36,1
Bai Ez
lagineanikusitakoaerakusteko.Aipatutakoeskalangaizkitratatutakogisahauteman-dakoadinekoenhonakoezaugarrihauekaurkitudira:
• Denbora-falta.• Tentsioa.
74
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
• Ondorionegatiboakgizarte-sarearekin.• Beldurra.• Osasun-arazoak.• Intimitate-falta.• Gizarte-harremanukituak.• Zaintzaeskualdatzeanahiizatea.• Erruduntasun-sentimenduak.• Gainkarga.
n) Tratu��txarren�arriskua:
Gaizki tratatu gisa hautemandako adinekoek, era berean, zaintzen duten per-tsonari tratu txarrakematekoarriskuaerebadute.Horridagokionez,CASEeskalaerabilida,etajarraianadierazitakoemaitzakaurkitudira.Bestepertsonarenbatzain-tzendutenadinekoekhonakohauaipatzendute(19.grafikoa):
• Zaindutakopertsonarenjiteaedoagresibitateamaneiatzekoedokontrolatzekoarazoakizandituztebatzuetan.
• Zenbaitunetan,zaindutakopertsonarenjokabideadela-etaberensenetikateradiraedotageroagodamutuzaizkiengauzakegindituzte.
• Zaindutakopertsonarenportaeramaneiatzekoarazoakizanohidituzte.
19. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta tratu txarretarako arriskuaren ar-teko lotura
Arazoak izan dituzte batzuetan…
Zenbait unetan,…
Zera maneiatzeko arazoak izan ohi dituzte
Batzuetan, behartuta sentitu dira…
Noizetik noizera, zera egiteko gai ez direla iruditzen zaie,…
Maiz, zera iruditzen zaie,…
Sarri, oso nekatuta egon ohi dira, eta hori dela-eta…
Askotan, oihu egin behar diotela sentitzen dute
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%
17,650,7
21,4100
15,7100
3149,3
17,550,7
18,8100
27,879,1
26,350,7
Susmorik ez Susmoa
AZTERLANARENEMAITZAK
75
• Batzuetan,zaindutakopertsonarekinzakarjokatzerabehartutasentitudira.• Noizetiknoizera,zaindutakopertsonarenaldebeharrezkoguztiaedotaeginbe-harkoluketenguztiaegitekogaiezdirelairuditzenzaie.
• Maiz,zaindutakopertsonabaztertubehardutelaedotaharikasurikeginbeharezdiotelairuditzenzaie.
• Sarri,osonekatutaegonohidira,etahoridela-eta,zaindutakopertsonarenpre-mieiezindieteerantzun.
• Askotan,zaintzendutenpertsonarioihueginbehardiotelasentitzendute.
Emaitzahorienbaturakezduzertan100izan,itemhorieibaiezkoerantzunaemandietenpertsonenehunekoeietatratutxarrensusmoarekinedosusmorikezarekindu-tenloturaribaitagozkie.
ñ) E�txebizi�tzaren�egoera:
Gaizkitratatugisahautemandakoadinekoenhitzetan,berenetxebizitzenegoeratxarraedoerdi-mailakoada(20.grafikoa).
20. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta berezko e txebizi tzaren egoeraren balioespenaren arteko lotura
0-4
5-7
8-10
0 10 20 30 40 50 60%
57,6
30,5
40,9
54
1,5
15,5 Susmorik ez Susmoa
o) Jarduerak�egitea:
Gaizkitratatugisahautemandakoadinekoekmundumurriztuaduteedozeinmo-tatako jardueretan parte hartzeari dagokionez (jarduera sedentarioak, kulturalak,hezkuntza-alorrekoak,turismoaedobidaiak,boluntariotza-jarduerak,teknologiabe-rrienerabilera,etaabar).
76
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
p) Erresilien�tzia:
Bizitzangertatutakoegoereiaurreegitekogaitasunadaerresilientzia.Gaizkitra-tatugisahautemandakoadinekoekhonakoezaugarrihauekizanohidituzte:
• Ezindiraaldaketetaraegokitu.
• Urteakbeteahala,gauzakezdiraokerragojoaten.
• Ezduteusteurteakbeteahalapertsonekgauzagutxiagoegitekobaliodutenik.
• Gazteakzireneanbezainzoriontsuakdiragauregun.
q) Adinekoen�gaineko�hautemateak:
Adinekoekberenburuaikustendutenmoduarietaberenaburuzgainerakoekbe-raiekikustendituztenmoduariburuzkoaldagaijakinbatzukebaluatudira.Galderahorien funtsezko ideia zahartzaroarekin lotutako estereotipo negatiboak —tratutxarretako egoeretara eramandezaketenak—zeinneurritandauden jakiteandatza.Galderahorietakobatzerada,zeinadinekinustedutenpertsonakadinekobilakatzendiren,etakasuhorretan,gaizkitratatugisahautemandakoadinekoekadierazizuten80urtetikaurrerapertsonakadinekoakdirela(21.grafikoa).Orobat,gainerakoekadi-nekoakhonelaikustendituzteladeritzote:produktiboak,toleranteak,ahulak,babes-gabeak, traketsak,marjinatuaketamesfidatiak.Adjektibohorietakogehienekirudinegatiboatransmititzenduteorokorrean,etazahartze-prozesuarekinlotutakohainbatestereotipodaudelaikusdaiteke.
21. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta per tsonak adineko bilaka tzen diren adinaren arteko lotura
60 urtetik aurrera
65 urtetik aurrera
70 urtetik aurrera
75 urtetik aurrera
80 urtetik aurrera
Ez da adinarenaraberakoa
ED
EE
0 10 20 30 40%
3,48,4
0,90
3516,5
15,139,1
13,116,6
15,919,4
9,30
7,30
Susmorik ez Susmoa
AZTERLANARENEMAITZAK
77
r) Zahar�tzaroak�kezka�sor�tzea:
Gaizkitratatugisahautemandakopertsoneielkarrizketatutakogainerakoeibainokezkahandiagoasortzendiezahartzaroak(22.grafikoa).Kezkahoriberezikilotutadago narriadura fisikoarekin (osasun-egoera okerragoa, erakargarritasun gutxiago,berenkabuzmoldatzekogaiezizatea,etaabar),zahartzaroarekinzerikusiaduenna-rriadurafisikoarekin,hainzuzenere(%76,5)(23.grafikoa).
22. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta zahar tzaroak kezka sor tzearen arte-ko lotura
Asko, dezente, zertxobait Gutxi edo ezer ere ez0
10
20
30
40
50
60
70
%
69,3
57,9
30,7
42,1
Susmorik ezSusmoa
23. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta kezka-arrazoiaren arteko lotura
Narriadura fisikoa
Laguntza behar badut eta…
Narriadura intelektualagatik
Erretiroagatik edo…
Gizarte sarea galtzeagatik
Erosahalmenak behera egiteagatik
Beste batzuk
Zuri
0 10 20 30 40 50 60 70 80%
6,60
1,40
5,110,1
6,410,1
70
18,10
34,437,3
63,676,5
Susmorik ez Susmoa
78
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
s) Gizarteak�adinekoei�emandako�tratua:
Gizarteakematendientratuaridagokionez,gaizkitratatugisahautemandakoadi-nekoekhorrenirudinegatiboagoadute;horrela,gizarteaknabarmengaizkitratatzendituelaustedutenadinekoelkarrizketatuaktratutxarrikaitortuezdutenakbaino%13gehiagodira (24.grafikoa).Oraingoanere,diseinatutakogaldera-sortakoherenteaetaondorioz,sendoadelabegienbistakoada.
24. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta adinkoen aburuz gizarteak ematen dien tratuaren arteko lotura
Ongi Axolagabetasuna Gaizki Zuri0
10
20
30
40
50
%
35,5
47,6
34,7
40,8
21,5
8,3 8,4
3,4
Susmorik ezSusmoa
t) Tratu��txarrak�prebeni�tzeko�neurriak:
Gaizki tratatugisahautemandakoadinekoenhitzetan, tratu txarrak, zabarkeriaedota adinekoen aurkako tratu txarrak prebenitzekomodurik onena estereotipoenaurkaborrokatzeada,hots,jendeakadinekoenaurkadituenokerrekoideienaurka,eta horretaz gain, zaintzaile profesionalei eta ahaide zaintzaileei zuzendutakoprestakuntzarenetahezkuntzarenbitartezprebenitzea(25.grafikoa).Gaizkitratatugisahautematenezdirenadinekoenkasuan,aitzitik,prebentziorakoaipatutakoneu-rriakgizarte-etaosasun-baliabideakareagotzeaetaadinekoenetahorienzaintzaileenbizi-kondizioakhobetzeadira.Proposatutakokonponbidemotabatzeinbesteasiste-matikokiagertzendirabestehainbatazterlankualitatibotan,etahonenbestez,kon-tuanhartubeharkolirateketratutxarrenaurkakoekintzakdiseinatzerakoan.
AZTERLANARENEMAITZAK
79
25. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta horiek prebeni tzeko neurrien arte-ko lotura
Estereotipoen aurka borrokatzea
Prestakuntzaren bitartez prebenitzea eta…
Gizarte baliabideak areagotzea eta…
Bizi kondizioak hobetzea
ED/EE
Zuri
0 10 20 30 40 50
%
4,58,4
0,40
43,523,7
29,214
29,444,5
21,533,1
Susmorik ez Susmoa
u) Trebakun�tza-maila:
26. grafikoan erakusten den bezala, tratu txarren susmoa duten adinekoektrebakuntza-mailadezente txikiadute; izanere,horien%50 inguruanalfabetoadaedotalehenhezkuntzaamaitugabedu.Lowenstein-eketabestehainbategilek(2009)deskubritutakoarekinbatdatorarestianadierazitakoa.
26. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta hezkun tza-mailaren arteko lotura
Analfabetoa Ikasketarik gabe edoikasketak amaitu gabe
Lehen hezkuntza Bigarren hezkuntzaeta goi mailakoa
0
10
20
30
40
50
%
14,2
1,9
36,6
47,749,2
38,5
0
12
Susmoa
Susmorik ez
80
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
v) Erretiroaren�gaineko�hautematea:
Gaizkitratatugisahautemandakoadinekogehieneketapapositibotzatjotzenduteerretiroa(27.grafikoa).
27. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta erretiroaren perzepzioaren arteko lotura
Etapa positibotzat
Bizitzako beste etapa bat bezala,sentsazio berezirik gabe
Etapa negatibotzat
ED/EE
Zuri
0 10 20 30 40 50 60 70%
4,8
0
0,3
0
10,9
14
33,520
50,5
66
Susmorik ez Susmoa
w) Egoera�ekonomikoa:
Gaizkitratatugisahautemandakoadinekoenehunekohandibatek(%36,4)hilekodiru-sarreratxikiakditu,zehazki,301-600eurokoak(28.grafikoa).Gabezia-inguru-neak(horienagerpenaedozeindelaere)arrisku-adierazleakdirelaargidagoeladiru-di.Zirkunstantziahoribestehainbatazterlanetanberretsdaiteke:tratutxarrensus-moakdiru-sarreramailatxikiekinlotutadaudeladeskubrituduteLowenstein-enetabestehainbategilek(2009).
x) Egoera�ekonomikoarekiko�gogobete�tze-maila:
Lehenadierazitakodatuekikokoherentziarieutsiz,gaizkitratatugisahauteman-dako adinekoak ez daude pozik beren egoera ekonomikoarekin (%42,2), kontuanhartuzberezkoegoeraekonomikoa0-10eskalabateanebaluatudela,etahorihorrelaizanik,batezbestekogogobetetze-maila4,42dela(29.grafikoa).
AZTERLANARENEMAITZAK
81
28. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta egoera ekonomikoaren arteko lotura
300 eurobaino gutxiago
301-600 601-900 901-1.200 1.201-1.800 1.800 eurobaino gehiago
ED/EE Zuri0
10
20
30
40
%
36,4
14,1
9,1
26,1
0
18,1 18,2
8,2
0
5,4
0 0 0 0
36,4
26,8
Susmoa
Susmorik ez
29. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta egoera ekonomikoarekiko gogobete-tze-mailaren arteko lotura
0-4 5-7 8-10 Zuri0
10
20
30
40
50
60
%
42,2
28,5
49,453
8,4
15,5
03
Susmoa
Susmorik ez
y) Lagun�tzailea�eduki�tzea:
Gaizkitratatugisahautemandakoadinekoenehunekoesanguratsubateklagun-tzailerenbatizanduelkarrizketan(30.grafikoa).Zentzuzkoadirudipentsatzeahorre-lakopertsonenzintzotasun-mailaetaegoerekikoadierazkortasunaezdelainolazereosoaltuaizan.
82
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
30. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta lagun tzailea izatearen arteko lotura
Bai Ez0
10
20
30
40
50
60
70
80
%40,2
28
59,8
71,3
Susmoa Susmorik ez
Bizidirenlurraldehistorikoaridagokionez,tratutxarrensusmoadetektatuzaienpertsonen%55Bizkaianbizidira.Prebalentziaosotxikiadenezetaazterlanhoneklurraldehistorikoenaraberaduenadierazgarritasunaeretxikiadenezgero,informa-ziomotahorizuhurtziazhartubehardeladeritzogu.
z) Tratu��txarrekin�lotutako�adierazleak:
31.grafikoanikusdaitekeenez,tratutxarrensusmoadutenpertsonenkasuanon-dorenzerrendatutakoadierazleakageridiraintentsitateberezikihandiz,maiztasuna-renaraberakohurrenkeran:
• Goibeltasuna.
• Asegabetasunaahaideekin,adiskideekinetasenitartekoekindutenharrema-nekin.
• Antsietatea,tentsioaetazurruntasuna.
• Premiazkolaguntzateknikoakfaltazaizkie(betaurrekoak,hortz-protesiak,au-difonoa,etaabar)edohautsitaedoegoeratxarreandaramatzate.
• Bizigarritasun-arazoakdituztenetxebizitzak(arkitektura-oztopoekin,edotaai-reztapenikgabe).
• Higiene-falta(arropazikina,usaintxarra,itxuranarrasa,etaabar).
AZTERLANARENEMAITZAK
83
31. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren eta tratu txarren susmoaren adiera-zleen arteko lotura
0
10
20
30
40
50
60
%
12,9
1,2
21,3
1,3
8,5
0,8
7,2
0,6
43,9
3,2
56,9
10,4
29,8
5,9
24,1
0,6
Susmoa Susmorik ez
Higienefalta
Etxebizitzakbizigarritasun
arazoak
Arropadesegokia
Etxeak ezdu higienekondiziorik
Asegabetasunaharremanekin
Goibel Antsietatea,tentsioa edozurruntasuna
Premiazkolaguntzateknikoak
falta zaizkio
2.2.4.2. Tratu txarren susmoekin lotutako faktoreak, errudunak dituenak
a) Sexua:
Gureazterlanean,tratutxarrensusmoenerrudunakgizonakdiramaiztasunhan-dienez (32. grafikoa). Lehen azterketa batean beste hainbat kolektibotan ere tratutxarrakematendituztenenprofilekinkoherenteadelabadirudiere(batezere,etxekoindarkeriaren esparruan), literatura zientifikoaren berrikuspenak informazio kon-traesankorrakeskaintzendituhorridagokionez.Azterlanaskotan, tratu txarrenus-tezkoerrudunaemakumegisadeskribatzenda,gaizkitratatutakopertsonarenzain-tzailenagusia,gainkarga-egoeranluzaroanegondena,hainzuzenere.Egoerahoriosoohikoabadaere,batezeregureherrialdean,emaitzekargietagarbierakustendute tratu txarren errudun gehienak gizonak direla, zehazki, tratu txarren ustezkoerrudunen%75gizonakdira.
b) Adina:
Tratu txarren susmokokasuenerrudunen%16,739urtetikbeherakopertsoneidagokie,%41,7,berriz,40-64urtekoei,etabeste%41,7,azkenik,65urteedogehia-gokoei.Laburbilduz,argidagohasierabateanzaintza-laneneskualdaketahandiagoa
84
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
gertatzendenadin-tarteekinlotdaitekeelaprofilhori.Izanere,adinekoarekiko�ahai-detasuna aztertzen dugunean, tratu txarren susmoen errudunen ehuneko handienaseme-alabei dagokiela ondoriozta dezakegu (zehazki, kasuen%50), 33. grafikoanikusdaitekeenbezala.
32. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren errudunaren eta sexuaren arteko lotura
Emakumeak%17
Gizonak%75
EE%8
33. Grafikoa. Tratu txarren susmoko kasuen errudunen eta ahaidetasunaren arteko lotura
Bikotekidea%25
Seme-alaba%50
Beste ahaideren bat%17
EE%8
AZTERLANARENEMAITZAK
85
2.2.4.3. Tratu txarren susmoekin lotutako faktoreak, egoeraren testuinguruak dituenak
a) Osasun�fisikoa�eta�adimenezkoa:
Tratutxarrensusmoenerrudunenosasunfisikoaetaadimen-osasunaebaluatzeko,hainbataldagaihartudirakontuan,esaterako,hautemandakoosasuna,arazofisikoak,estresa eta arazo psikologikoak.Horri dagokionez, honako emaitza hauek aurkitudira:%33,4kgaizkihautematendubereosasuna,%41,7estresatutadago,%33,3karazofisikoakditu,etabeste%25ek,azkenik,arazopsikologikoak(34.grafikoa).
34. Grafikoa. Tratu txarren susmoen errudunaren eta haren osasun fisikoaren eta psikologikoaren arteko lotura
Hautemandako osasuna Estresa Arazo fisikoak Arazo psikologikoak0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
%
33,4
41,7
33,3
25
b) E�txebizi�tza�berberean�elkarrekin�bizi�tzea:
Azterlan honetan, eta literaturan aurkitutakoan ez bezala, tratu txarren susmoenkasugehiagotopatudituguerrudunaetaadinekoaelkarrekinbiziezdirenegoeretan(35.grafikoa).Haatik,tratutxarrakaitortudituztenpertsonenadinarekiko(pertsonahorienartekogehienak75urtetikbeherakoakdira)koherentziarieustendioelkarbizitza-ereduhorrek,etahorienkasuan,seme-alabekikoelkarbizitzaiaezdaexistitzenEAEn.
c) Tratu� �txarren� susmoko� kasuen� errudunen� eta� adinekoen� arteko� zain�tza-harremana:
Tratutxarrensusmokoegoeragehienetan,adinekoaezdatratutxarrensusmoenarduradunarenzaintzailea(tratutxarrekosusmoakeragitendituztenkasuen%16,7tan
86
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
bainoezdagoerrudunaadinekoarenmendeegunerokobizitzakojarduerarenbategi-teko),etaeraberean,errudunaezdaadinekoarenzaintzailea(tratutxarrekosusmoakeragitendituztenkasuen%83,3tanerrudunakezdioinolakozaintzarikematenadine-koari).Oraingoan ere, detektatutakokasugehienak75urte bainogutxiagokoper-tsoneidagozkie,etazaintza-lanengainkargaksortutakotratutxarrenegoerarenhipo-tesitikaldentzengaituhorrek.Alabaina,bestehainbatazterketakzeraberrestendute,tratu txarrak jasaten ditueneko susmoa eragiten duen pertsonaren eta ustez tratutxarrakematendituenpertsonarenartekoharremanaktxarrakdirelakasuen%41,7tan,hainzuzenere.Halaetaguztizere,arestian�adierazitako�harremana—tratutxarrensusmoaren errudunaren eta adineko pertsonaren artekoa— ona izan da kasuen%41,7tan,etaegoerahoriaskookerragotudaazkenurtean.
2.2.4.4. Tratu txarren susmorekin lotutako faktoreak, elkarrizketa tzaileak emandako informaziotik ateratakoak
a) Sexua:
Oraingoanere,elkarrizketatzaileensusmoeijarraikibeharbadatratutxarrakjasa-tendituztenemakumeenehunekoagizonenabainobialdizhandiagoada(%62,7eta%37,3,hurrenezhurren)(36.grafikoa).Adinekoakberakhautemandakotratutxarrenkasuenarrazoiberberakdituhorrekbeharbada.
35. Grafikoa. Tratu txarren susmoko kasuen errudunen eta elkarbizi tza-motaren arteko lotura
Bai%42
Ez%50
EE%8
Pertsona hori zurekin bizi da.
AZTERLANARENEMAITZAK
87
b) Adina:
37. grafikoan erakusten den bezala, tratu txarren susmoa hautemandako per-tsonenguztizkokopuruarenbarruan(37),%7275urteedogehiagokopertsoneida-gokie.Horrenarrazoiposibleetakobatzeraizanliteke,adinakgoraeginahala,zen-baitarrisku-faktorerenpresentziakeregoraegitenduela(esaterako,mendetasunaetaosasuntxarra).Garrantzigutxikokontuaezda,bestalde,biatzemate-bideakosagarrigisaagertzea:adinekoekberenbizitzaetainguruneagehiagokontrolatzendutenean,hots,gazteagoakdireneanaitortzendituztehorrelakoegoerak.Elkarrizketatzaileekahulagoakdirenetamendetasunhandiagokoegoerandaudenpertsonenganhautema-tendituztehorrelakoegoerak,edobestemodubateanesanda,indaretaautoestimutxikiagoakdituztenpertsonengan(autonomiapertsonalagaltzearenondoriozkoaizanohidaindarraetaautoestimuatxikiagoakizatehori).
c) Lurralde�Historikoa:
Adinekoazeinlurraldehistorikotanbiziden;dirudienez,elkarrizketatzaileekora-ingoaneresusmohandiagoahautematenduteBizkaianebaluatutakokasuetan(zeha-zki, %76); probintzia horretakoa zen ebaluatutako laginaren %55 (38. grafikoa).Egoerahoribehinetaberrizerrepikatzendenezgero,etadatuhoriekzuhurtziazinter-pretatubeharbadiraere,tratutxarrensusmoakduenkokapenhorrenkausaksakon-kiagoaztertzeabeharrezkotzatjotzenda.
36. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta adinekoaren sexuaren arteko lotura
Emakumea Gizona0
10
20
30
40
50
60
70
%
62,7
37,3
88
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
d) Egoera�zibila:
39.grafikoanikusdaitekeenez,adinekopertsonaezkongabeenganhautemanduteelkarrizketatzaileektratutxarrensusmoamaiztasunhandienez(%17,2).Aztertutakozenbaitazterlanekikokoherentziarieustendioadierazitakoemaitzahorrek.
37. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta adinekoaren adinaren arteko lotura
60-74 urte%28
75 urte edo gehiago%72
38. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoaren eta Lurralde Historikoaren arteko lotura
Araba%5
Gipuzkoa%19
Bizkaia%76
AZTERLANARENEMAITZAK
89
39. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta egoera zibilaren arteko lotura
Ezkongabea Ezkondua/Bikotekidearekin bizitzen
Banandua/Dibortziatua Alarguna0
10
20
30
40
50
60
70
%
17,2
6,1
54,9
61,5
02,9
27,8 29,4
Susmoa
Susmorik ez
e) Osasun-egoera:
40.grafikoan ikusdaitekeenez,elkarrizketatzaileakhautemandakosusmoei ja-rraiki,tratutxarrakpairaditzaketenadinekoekosoosasuntxarradutelahautematendute(%71,5).
40. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta hautemandako osasun-egoeraren arteko lotura
Ona edo oso ona Hala-moduzkoa, txarra edo oso txarra0
10
20
30
40
50
60
70
80
%
28,5
57
71,5
43
Susmoa Susmorik ez
90
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
f) Mendetasuna:
41.grafikoanikusdaitekeenez,etalehenaztertutakoiruzkinekikokoherentziarieutsiz,elkarrizketatzaileakgaizkitratatugisahautematendituenadinekopertsoneklaguntza instrumentala edota oinarrizko laguntza behar dute eguneroko jarduerakegiteko (horien ehunekoa %46,8 da). Horretaz gain, kasu horretan ere gehieneklaguntzamotarenbatjasotzendute(zehazki,%93,5ek).(42.grafikoa).
41. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta mendetasunaren arteko lotura
Laguntza behar du Ez du laguntzarik behar0
10
20
30
40
50
60
70
80
%
46,8
22,3
53,2
77,7Susmorik ezSusmoa
42. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta lagun tzaren bat jaso tzearen arteko lotura
Bai
Ez
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%
17,5
6,5
82,1
93,5
Susmorik ez Susmoa
AZTERLANARENEMAITZAK
91
g) An�tsietatea:
Antsietatea Goldberg-en eskalari jarraiki ebaluatu da, eta elkarrizketatzaileakdeskubritutakoarenarabera, antsietate-indizealtuakdituztenadinekopertsonengantratu txarren susmohandiagoadago (%45,5) (43.grafikoa).Egoerahorrenkausa-efektuaargidagoelaematendu.
43. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta an tsietatearen arteko lotura
Antsietatea Antsietaterik ez0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
%45,5
17,6
54,5
82,4
Susmoa Susmorik ez
h) Depresioa:
CES-Deskalaestandarizatuarekinebaluatudadepresioa.Elkarrizketatzaileakhautemandakoarijarraikibeharbadatratutxarrakpairatzendituztenpertsonenba-tezbestekodepresio-mailahalakogisahautemangabekoenabainonabarmenhan-diagoada(4,45eta1,81,hurrenezhurren)(44.grafikoa).Ikusdaitekeenez,usteztratu txarrakpairatzendituztenpertsonenkasuanagertutakoadierazleosagarrieknahizelkarrizketatzaileekatzemandakokasueksendotasunhandiaematendioteaz-terlanari.
i) Bizi-kalitatea:
45.grafikoakhonakohauerakustenduargietagarbi:elkarrizketzailearensus-moenaraberaagian tratu txarrak jasotzendituztenadinekoenartean,bizi-kalitateahalakosusmoriksortzenezdutenpertsonenabainoaskozerebaxuagoada.
92
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
44. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta depresioaren arteko lotura
Susmoa
Susmorik ez
0 1 2 3 4 5%
1,81
4,45
45. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta bizi-kalitatearen arteko lotura
Baxua Ertaina Altua Oso altua0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
%
91,8
47,6
3,3
10,9
0
13,8
4,9
27,7
Susmoa Susmorik ez
j) Familia-gatazkak:
Familia-gatazkekerepresentziadutenegoeretanelkarrizketatzaileektratutxarrensusmoahautemandute(46.grafikoa).Literaturazientifikoanjasotakoarekinerabatkoherenteakdiraarestianagertutakodatuak.
AZTERLANARENEMAITZAK
93
46. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta familia-gatazken arteko lotura
Bai Ez ED/EE0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
%
18,4
5,3
77,3
91,5
0 0,7
Susmoa
Susmorik ez
k) Gogobete�tze-maila:
Hainbataldagairenaraberaebaluatudirazenbaitgogobetetze-maila.Ebaluaziohorretanzeradeskubrituda,elkarrizketatzailearensusmoeijarraikibeharbadatratutxarrak jasatendituztenadinekopertsonekbatezbestekogogobetetze-mailadutelaoroharegungoegoerarekin,berenbizitzarekin,osasun-egoerarekin,bizitzangauza-tzenaridirenlorpenekinetaharremanpertsonalekin(47.grafikoa).
47. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta gogobete tze-mailaren arteko lotura
Susmoa
0 5 10 15 20 25 30
%
5,74 5,63 4,96 5,25 6,8
Egungo egoera
Bizi maila
Osasun egoera
Bizitzan erdiesten ari den lorpenak
Harreman pertsonalak
94
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
l) Karga:
Lehenadierazidugunmoduan,bestepertsonarenbatzaintzendutenpertsonekzaindutakopertsonekikokarga-mailahandiaetasentimendunegatibougarisentidi-tzakete,etahonenbestez,tratutxarrekoegoeretaraeramandezakehorrek.Horidela-eta, Zarit-en eskalako zenbait item hautatu ziren (ahaide zaintzaileen gainkargaebaluatzekogehienerabiltzendeneskaladuguadierazitakoa).Elkarrizketatzaileekhautemandakoarijarraikiagiantratutxarrakjasatendituztenadinekoekhonakosen-timenduhauekdituzteladeskubrituda:
• Ondorionegatiboakgizarte-sarearekin.
• Beldurra.
• Osasun-arazoak.
• Gizarte-sareukitua.
• Zaintzaeskualdatzeanahiizatea.
• Erruduntasun-sentimendua.
ll) Tratu��txarretarako�arriskua:
Elkarrizketatzaileak hautemandakoari jarraiki beharbada tratu txarrak jasotzendituzten adinekoek zaintzen duten pertsonari tratu txarrak emateko arriskua dute.EgoerahoriegiaztatzekoCASEeskalaerabilida,etahorrenarabera,horrelakoper-tsonengainekoemaitzaknabarmendesberdinakdirahalakosusmorikeragitenezdu-tenpertsonenekinalderatuz(48.grafikoa):
• Zaindutakopertsonarenjiteaedoagresibitateamaneiatzekoedokontrolatzekoarazoakizandituztebatzuetan.
• Askotan,zaintzendutenpertsonarioihueginbehardiotelasentitzendute.
• Zenbaitunetan,zaindutakopertsonarenjokabideadela-etaberensenetikateradiraedotageroagodamutuzaizkiengauzakegindituzte.
• Zaindutakopertsonarenportaeramaneiatzekoarazoakizanohidituzte.
• Batzuetan,zaindutakopertsonarekinzakarjokatzerabehartutasentitudira.
• Maiz,zaindutakopertsonabaztertubehardutelaedotaharikasurikeginbeharezdiotelairuditzenzaie.
• Sarri,osonekatutaegonohidira,etahoridela-eta,zaindutakopertsonarenpre-mieiezindieteerantzun.
AZTERLANARENEMAITZAK
95
48. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta tratu txarretarako arriskuaren arteko lotura
Arazoak izan dituzte batzuetan…
Zenbait unetan,…
Zera maneiatzeko arazoak izan ohi dituzte
Batzuetan, behartuta sentitu dira…
Maiz, zera iruditzen zaie,…
Sarri, oso nekatuta egon ohi dira, eta hori dela-eta…
Askotan, oihu egin behar diotela sentitzen dute
0 10 20 30 40 50 60 70%
17,161,4
22,155,5
16,838,8
1761,4
19,938,8
28,445,3
25,961,4
Susmorik ez Susmoa
m) Jarduerak�egitea:
Elkarrizketatzaileakhautemandakoarentratutxarrakjasanditzaketenadinekoekmundumurriztua dute jardueretan parte hartzeari dagokionez (fisikoak edo kirol-alorrekoak,kulturalak,sozialakturismoaedobidaiak, teknologiaberrienerabilera,hezkuntza-alorrekoaketaabar).
n) Adinekoen�gaineko�hautemateak:
Adinekoekberenburuaikustendutenmoduarietaberenaburuzgainerakoekbe-raiekikustendituztenmoduariburuzkoaldagaijakinbatzukebaluatudira.Galderahorietakobatzerada,zeinadinekinustedutenpertsonakadinekobilakatzendiren,etakasuhorretan,elkarrizketatzaileeksusmohandiagoahautematenzutengaizki70urtetikaurrerapertsonakadinekoakdirelaadierazizutenpertsonengan(%26,2)(49.grafikoa). Orobat, elkarrizketatzaileak hautemandakoaren arabera beharbada tratutxarrakpairatzendituztenadinekoekderitzotegainerakoekhonelaikustendituztela:ez-produktiboak, gaixotiak, ez-eraginkorrak, kontserbadoreak, herritar pasiboak,mesfidatiak eta gaizki balioetsiak. Adjektibo horietako gehienek irudi negatiboatransmititzenduteorokorrean,etazahartze-prozesuarekinlotutakohainbatestereoti-podaudelaikusdaiteke.
96
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
49. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta adinekoaren adinaren arteko lotura
60 urtetik aurrera
65 urtetik aurrera
70 urtetik aurrera
75 urtetik aurrera
80 urtetik aurrera
Ez da adinarenaraberakoa
ED
EE
0 10 20 30 40%
3,48,6
0,90
35,215,1
15,223,8
13,32,9
15,826,2
9,211,8
7,111,7
Susmorik ez Susmoa
ñ) Zahar�tzaroak�kezka�sor�tzea:
Elkarrizketatzaileakhautemandakoarijarraikiagiantratutxarrakjasotzendituz-tenpertsoneigainerakoadinekoeibainokezkahandiagoasortzendiezahartzaroak(%71,9)(50.grafikoa).Kezkahoriberezikilotutadagonarriadurafisikoarekin(osa-sun-egoeraokerragoa,erakargarritasungutxiago,berenkabuzmoldatzekogaieziza-tea,etaabar),zahartzaroarekinzerikusiaduennarriadurafisikoarekin,hainzuzenere(%87,5)(51.grafikoa).
50. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren —elkarrizketa tzaileak hautemanda-koaren— eta zahar tzaroak kezka sor tzearen arteko lotura
Asko, dezente, zertxobait Gutxi edo ezer ez0
10
20
30
40
50
60
70
80
%
71,9
57,8
28,1
42,2
Susmoa
Susmorik ez
AZTERLANARENEMAITZAK
97
51. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren —elkarrizketa tzaileak hautemandakoa-ren— eta zahar tzaroak kezka sor tzeko arrazoiaren arteko lotura
Narriadura fisikoa
Laguntza behar badut eta…
Narriadura intelektualagatik
Erretiroagatik edo…
Gizarte sarea galtzeagatik
Erosahalmenak behera egiteagatik
Beste batzuk
Zuri
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
%
6,66,5
1,40
514,7
6,60
6,95,6
18,25,8
34,629,4
63,287,5
Susmorik ez Susmoa
o) Gizarteak�adinekoei�emandako�tratua:
Elkarrizketatzaileekhautemandakoarenaraberaagiantratutxarrakpairatzendituz-tenadinekoekosogaizkihautematendutegizarteakematendientratua,elkarrizketatu-takogainerakopertsonenkasuanezezik(askozerepanoramapositiboetabaikorragoadutehoriekgaihorridagokionez).Horrela,tratutxarrenbiktimakizatekosusmagarrigisaidentifikatutakopertsonenia%20renaburuz,gizarteakgaizkitratatzenditu,etagainerakoadindunenkasuan,berriz,ehunekohori%8,2da(52.grafikoa).
52. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta gizarteak adinekoei ematen dien tratuaren arteko lotura
Ongi Axolagabetasuna Gaizki Zuri0
10
20
30
40
50
%25
47,9 46,740,6
19,8
8,2 8,6
3,4
Susmoa
Susmorik ez
98
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
p) Adinekoen�aurkako�tratu�desegokiaren�hedapena:
Lehenirudikatutakohautemateekikokoherentziarieutsiz,elkarrizketatzaileakhau-temandakoarijarraikitratutxarrakpairaditzaketenadinekoenustez,adinekoenaurkakotratudesegokiaosohedatutaedodezentehedatutadago(%57,1)(53.grafikoa).
53. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta adi-nekoei emandako tratu desegokiaren hedapenaren arteko lotura
Oso hedatuta,dezente hedatuta
Gutxi hedatuta edobatere hedatuta ez
0 10 20 30 40 50 60%
55,7
42,9
44,3
57,1
SusmoaSusmorik ez
q) Tratu��txarrak�prebeni�tzeko�neurriak:
Elkarrizketatzaileakhautemandakoarenaraberabeharbada tratu txarrak jasatendituztenadinekoenhitzetan,tratutxarrak,zabarkeriaedotaadinekoenaurkakotratutxarrakprebenitzekomodurikonenaestereotipoenaurkaborrokatzeada,hots, jen-deakadinekoenaurkadituenokerrekoideienaurka(54.grafikoa).Gaizkitratatugisahautematenezdirenadinekoenkasuan,berriz,zaintzaileprofesionaleietaahaideeizuzendutakoprestakuntzarenetahezkuntzarenbitartezprebenitzea(%29,9)etaadi-nekoen eta horien zaintzaileen bizi-kondizioak hobetzea (%43,6) aipatu dituzteprebentzio-neurrigisa.
r) Lan�egoera:
Elkarrizketatzaileak hautemandakoari jarraiki beharbada tratu txarrak jasotzendituztenadinekoenlan-egoeraetxekojarduerakegiteandatza(etxekoandrea/gizona)(%31,5)(55.grafikoa).Emakumeekheinhandiagoaneragitendutetratutxarrakjaso-tzekosusmoa,etaarestianadierazitakoakhorrekikokoherentziarieustendio.
AZTERLANARENEMAITZAK
99
54. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren —elkarrizketa tzaileak hautemanda-koaren— eta horiek prebeni tzeko neurrien arteko lotura
Estereotipoen aurka borrokatzea
Prestakuntzaren bitartez prebenitzea eta…
Gizarte baliabideak areagotzea eta…
Bizi kondizioak hobetzea
ED/EE
Zuri
0 10 20 30 40 50
%
4,412,7
0,40
43,628
29,124,8
29,911,3
21,334,3
Susmorik ez
Susmoa
55. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta adinekoaren lan-egoeraren arteko lotura
Lan egiten du
Erretiratua edo pentsioduna(lehendik….
Pentsioduna(lehendik ez du…
Langabezian, lehendik lan egin du
Etxeko jarduerak(etxeko endrea/gizona)
Beste egoeraren bat
ED/EE
0 10 20 30 40 50 60%
0,94,3
0,40
18,531,5
20
15,820,7
54,943,5
7,50
Susmorik ez
Susmoa
s) Erretiroaren�gaineko�hautematea:
Elkarrizketatzailearensusmoenaraberabeharbadatratutxarrakjasatendituztenadinekogehienekerretiroabizitakobesteetapabatdelaustedute,sentsaziobereizirikgabekoa(%47,8),edotaetapanegatibobat(%22,8)(56.grafikoa).
100
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
56. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta erretiroa bizi tzeko moduaren arteko lotura
Etapa positibotzat
Bizitzako beste etapa bat bezala,sentsazio berezirik gabe
Etapa negatibotzat
ED/EE
Zuri
0 10 20 30 40 50 60
%
4,8
0
0,3
0
10,822,8
33,2
47,8
50,9
29,5
Susmorik ez
Susmoa
t) Egoera�ekonomikoa:
Kasuhorretanere,elkarrizketatzaileekhautemandakoarijarraikibeharbadatratutxarrak pairatzen dituzten pertsonen diru-sarrerak baxuak dira. Izan ere, horien%27,3k300eurobainogutxiagojasotzendituhilean,eta%22,7k,berriz,301-600euro(57.grafikoa). Informaziohorrektratu txarrakjasanditzaketenpertsonenga-bezia-profila indartzen du.Lownstein-ek eta beste hainbat egilek (2009) ere tratutxarrensusmoaetamailaekonomikobaxualotutazeudeladeskubrituzuten.
u) Tratu��txarrekin�lotutako�adierazleak:
Elkarrizketatzaileakhautemandakoarenaraberabeharbadatratutxarrakpairatzendituztenpertsonenganerehainbatadierazleikusidituelkarrizketatzaileak,etaarris-ku-faktoregarrantzitsuakizandaitezkeadierazlehoriek(58.grafikoa):
• Goibeltasuna.• Antsietatea,tentsioaedozurruntasuna.• Higiene-falta.• Bizigarritasun-arazoakdituztenetxebizitzak.• Kondiziohigienikotxarrakdituenetxebizitza.• Ahaideekin,adiskideekinetabestelakosenitartekoekindituztenharremanekinasegabetasuna.
• Premiazkolaguntzateknikoakfaltazaizkie(betaurrekoak,hortz-protesiak,au-difonoa,etaabar)edohautsitaedoegoeratxarreandaramatzate.
AZTERLANARENEMAITZAK
101
57. Grafikoa. Elkarrizketa tzaileak hautemandako tratu txarren susmoen eta adinekoaren egoera ekonomikoaren arteko lotura
300 euro bainogutxiago
301-600
601-900
901-1.200
1.201-1.800
1.800 euro bainogehiago
ED/EE
Zuri
0 10 20 30 40%
27,314,1
22,726
13,618
4,59
05,5
00
00
31,826,9
Susmorik ez
Susmoa
58. Grafikoa. Tratu txarren susmoaren —adinekoak hautemandakoaren— eta tratu txarren susmoaren adierazleen arteko lotura
Higiene falta
Etxebizitzak bizigarritasun arazoak
Arropa desegokia
Etxeak ez du higiene kondiziorik
Asegabetasuna harremanekin
Goibel
Antsietatea, tentsioa edo zurruntasuna
Premiazko laguntza teknikoak falta zaizkio
0 10 20 30 40 50 60 70 80
%
0,612,9
5,730,4
9,770,5
3,221,7
0,416,9
0,77,2
1,216,8
119,1
Susmorik ez
Susmoa
2.2.4.5. Tratu txar fisikoekin, psikologikoekin eta zabarkeriarekin lotutako faktoreak
Jarraianaurkeztutakotaulantratutxarfisikoko,tratutxarpsikologikokoetaza-barkeriazkoegoerekinlotutakofaktoreakalderatzendira.
102
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
3. taula. Tratu txar fisikoekin, psikologikoekin eta zabarkeriarekin lotutako faktoreak
Itemak Tratu txar fisikoakTratu txar
psikologikoakZabarkeria Mendetasuna
Narriadura kognitiboa Ez Ez Ez Ez
Sexua Emakumea Emakumea Emakumea Emakumea
Adina 60-74 60-74 60-74 75 eta hortik gora
Tratu txar motak Fisikoa (0,2), psikologikoa (1,3), zabarkeria (0,7)
E txekoen unitateko kideak 3 3 1 2
Egoera zibila Ezkondua/Bikotekidearekin bizi tzen
Ezkondua/ Bikotekidearekin bizi tzen
Alarguna Alarguna
Osasun-egoera Ona Txarra Txarra Txarra
Mendetasuna Ez Bai Bai
Gogobete tze-maila:
1. Seme-alabekin duen harremana Handia Handia Txikia Handia
2. Bestelako ahaideekin duen harremana — Txikia Batez bestekoa Handia
3. Denbora nola erabil tzen duen Handia Txikia Batez bestekoa Batez bestekoa
4. Egungo egoera Batez bestekoa Batez bestekoa Batez bestekoa Batez bestekoa
5. Bizi-maila Txikia Batez bestekoa Txikia Batez bestekoa
6. Osasun-egoera Handia Txikia Txikia Batez bestekoa
7. Erdiesten ari den lorpenak Handia Txikia Batez bestekoa Batez bestekoa
8. Harreman per tsonalak Batez bestekoa Batez bestekoa Batez bestekoa Handia
9. Egoera ekonomikoa Txikia Batez bestekoa Batez bestekoa Batez bestekoa
Familia-gatazkak Bai Bai Bai Ez
Gizarte-lagun tza Bai Ez Ez Bai
Gainkarga Bai Bai Ez Bai
Tratu txarretarako arriskua Bai Bai Ez Ez
E txebizi tza:
1. Bere jabe tzakoa/ezkontidearena Bai Bai Bai Bai
2. E txebizi tzaren egoera Ona Ona Txarra Ona
Jarduera-maila:
1. Fisikoak Bai Bai Bai Bai
2. Sedentarioak Bai Bai Bai Bai
3. Aisia Ez Ez Ez Ez
4. Kulturalak Ez Ez Ez Ez
AZTERLANARENEMAITZAK
103
Itemak Tratu txar fisikoakTratu txar
psikologikoakZabarkeria Mendetasuna
5. Turismoa, bidaiak Ez Ez Ez Ez
6. Erlijio-ekin tzak Bai Ez Bai Ez
7. Boluntario tza Ez Ez Ez Ez
8. Teknologia berriak Ez Ez Ez Ez
9. Hezkun tza-alorrekoak Ez Ez Ez Ez
Erresilien tzia:
1. Aldaketetara egoki tzeko gai Ez Ez Ez Bai
2. Une zailen ondoren bere onera etor-tzen da
Bai Ez Bai Bai
3. Adinak gora egin ahala, gauzak oke- rrago tzen dira
Ez Ez Bai Ez
4. Adinak gora egin ahala, gauza gu-txiagotarako balio duzu
Ez Ez Bai Ez
5. Gaztea zenean bezain zorion tsua da orain
Bai Bai Bai Bai
6. Urteak bete tzen dituen heinean, gau-zak uste zuena baino askoz hobea-goak dira
Ez Bai Bai Bai
Depresioa Bai Bai Bai Ez
An tsietatea Ez Ez Bai Ez
Bizi-kalitatea Txikia Txikia Txikia Txikia
Zein adinekin bilaka tzen diren per tsonak adineko
75etik aurrera 80tik aurrera 80tik aurrera Ez da edinaren araberakoa
Estereotipo negatiboak Bai Bai Bai Bai
Zahar tzaroak kezka sor tzea Ez Bai Ez Bai
Gizarteak adinekoekin duen portaera Tratu ona Axolagabea Tratu ona Tratu ona
Adinekoen aurkako tratu desegokiaren hedapena
Egoeraren arabera
Asko Egoeraren arabera
Asko
Ikasketa-maila Lehen hezkun-tza
BIgarren hezkun tza
Ikasketarik gabe edo ikasketak amaitu gabe
Ikasketarik gabe edo ikasketak amaitu gabe
Lan-egoera Erretiratua edo pen tsioduna
Erretiratua edo pen tsioduna
Erretiratua edo pen tsioduna
Erretiratua edo pen tsioduna
Erretiroaren hautematea Positiboa Beste etapa bat Positiboa Positiboa
Egoera ekonomikoa 301-600 301-600 301-600 300 euro baino gu txiago
Lagun tzailea Ez Ez Ez Ez
104
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
2.2.5. AZTERKETADISKRIMINATZAILEA
Batetik,zenbaitaldagailotutadaudelaaztertzekoxedez,etabestetik,loturahorihandiaedotxikiaotedenkontuanhartuztratutxarrenarriskuaanalizatzeko,laginabitaldetan banatu zen. Zaintzaileak emandako Tratu Txarrak Detektatzeko Eskalan(CASE)lortutakopuntuazioarenaraberaezarrizenkasubakoitzabitaldehorietakozeinetanzegoen:adinekoei tratu txarraematekoarriskuhandiazutenzaintzaileak,CASEeskalanlortutakopuntuazioa4edohortikgorakoabazen,etaadinekoeitratutxarraematekoarriskutxikiazutenzaintzaileakpuntuaziohori4bainogutxiagoba-zen(ReisetaNahmiash,1995).Laginaren%2,8ktratutxarraematekoarriskuhandiazueladeskubrituzen.
Bi taldeedogehiagodesberdintzenedodiskriminatzendituztenezaugarriakidentifikatzen laguntzen du azterketa diskriminatzaileak.Taldeak desberdintzeaahalbidetzendutenaldagaiakzeintzukdirenetaahaliketasailkapenhoberenalor-tzeko zenbat aldagai behar diren agertzeko gaitasuna du azterketa diskrimina-tzaileak.
Zehazki,azterketadiskriminatzailean txertatutakoaldagaiakhonakohauek izanziren:karga,hautemandakoosasun-egoera,depresioa,antsietatea,bizi-kalitatea,argaz-kientesteanlortutakopuntuazioa,pertsonarenadina,egunerokobizitzakooinarrizkojarduerak eta jarduera instrumentalak, familiarekiko gogobetetzea, denbora erabil-tzekomoduarekikogogobetetzea, egungo egoerarekikogogobetetzea, bizitzarekikogogobetetzea,osasunarekikogogobetetzea,egindako lorpenekikogogobetetzea,ha-rremanpertsonalekikogogobetetzeaetaerresilientzia.
Azterketadiskriminatzaileak0,546kokorrelaziokanonikoaerakustendu,0,647koWilks-enLambda-renbaliokidea(χ2=57,89;p≤0,01).4.taulanirudikatzenzenbe-zala,aldagaidiskriminatzaileekbitaldeakdesberdintzeaahalbidetzendutelaadieraz-tendukorrelaziokanonikoaltuak.
4. taula. Korrelazio kanonikoa eta Wilks-en Lambda
Fun tzioa Autobalioa Korrelazio kanonikoa Wilks-en Lambda Khi-karratua
1 1,426 0,767 0,412 33,23
p≤.01.
5.taulanegitura-matrizearenkoefizienteestandarizatuakerakustendira.Azterke-ta diskriminatzailearen emaitzek adierazten dutenez, hautemandako karga, an-
AZTERLANARENEMAITZAK
105
tsietatea, denbora erabiltzeko moduarekiko gogobetetzea, egungo egoerarekikogogobetetzeaetabizi-kalitatearekikogogobetetzeatratutxarrenarriskuaaurresatekomodurikhoberenadira.
5. taula. Egitura-matrizearen koefiziente estandarizatuak
Aldagaiak Fun tzioa
Zain tzarekin lotutako karga 0,582
An tsietatea 0,465
Gogobete tzea denbora erabil tzeko moduarekin -0,428
Gogobete tzea egungo bizi tzarekin -0,425
Bizi-kalitatea 0,423
Hautemandako osasuna -0,340
Eguneroko bizi tzako jarduera intrumentalak 0,283
Depresioa 0,280
Gauzak okerragoak egiten dira urteak bete tzen ditudan heinean -0,272
Bizi tzarekiko gogobete tzea -0,271
Eguneroko bizi tzaren oinarrizko jarduerak 0,270
Urteak bete tzen ditudan heinean, gauzak askoz hobeagoak dira -0,263
Osasunarekiko gogobete tzea -0,248
Gogobete tzea erdie tsitako lorpenekin -0,204
Harreman per tsonalekiko gogobete tzea -0,204
Une zailen ondoren (ezbeharrak, gaixotasuna) normalean nire onera etor tzen naiz -0,194
Adinak gora egin ahala, gauza gu txiagotarako balio duzu -0,180
Adina 0,180
Aldaketetara egoki tzeko gai naiz -0,164
Familiarekiko gogobete tzea -0,144
Argazkien testeko puntuazioa -0,132
Gaztea nin tzenean bezain zorion tsua naiz orain -0,107
a.Egitura-matrizea.Funtzioarekikokorrelazioarenneurriarenaraberaordenatutakoaldagaiak.
6.taulanerakustendenbezala,funtziodiskriminatzaileaklaginaren%82,8sailka-tzendumoduegokian.
106
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
6. taula. Modu egokian sailkatutako kasuen ehunekoa
Tratu txarretarako arriskuaZein taldetakoa den, iragarpenen arabera
GuztiraArrisku baxua (%) Arrisku altua (%)
JatorrizkoaBaxua 84,2 15,8 100,0
Altua 22,1 77,9 100,0
Taldekatutakojatorrizkokasuen%82,8moduegokiansailkatutadaude.
2.3. ONDORIOAK
• Adinekoenaurkakotratutxarrakagerikoaridirabihurtzengizartegaratuetan,etagerontologia-arretarenalorretan lanegitendutenprofesionalekez ezik,gizarteosoakikustenduarazohoriorohar,arian-ariangaihorrenjakitunbi-lakatuz.
• Biztanleriarenizugarrizkozahartze-prozesua,mendetasun-egoerekdutenera-ginarenareagotzeaetafamilia-egituretangertatzenaridirenaldaketakfenome-nohorrenazalpen-oinarriankokatzendira.
• Bainaadierazitakoazgain,gizarte-etaosasun-arretarakosistemapublikoarengarapenariesker,horrelakoegoerakdetektatzeazgainhoriekprebenitzekoetakonponbideak eskaintzeko xedea duten hainbat kontrol-mekanismo ditugugauregun.
• Halazere,adinekoenaurkakotratutxarreneraginariburuzkoazterketaoraindikezdaoso eztabaidaezina.Etahori egiaztatzeko, nahikoada ikustea azterlandesberdinetanaurkitutakoprebalentziaosodesberdinadelaazterlanarenarabe-ra(%0,8tik%52,6rabitarte).Datuhoriekahulakdirelabegienbistakoada.
• AdinekoenaurkakotratutxarrekEAEndutenprebalentziariburuzkoazterlanbat eginda, eta60urtetikgorakopertsonenbizi-kondizioeiburuzko inkestazabalbateantxertatutadagoazterlanhori(N=1.207).Erabakihorrekaskota-rikoondorioakizanditu:
—Alderdi positiboei dagokienez, nabarmendu beharrekoa da hain delikatuadengaihori errazago txertadaitekeelagalderamultzozabalbatean, tratutxarren inguruko gaiek sortzen duten tentsioa arinduz. Orobat, hainbatdimentsiopsikosozialengainekoinformazioosagarriaaprobetxatuahalizandugu,tratutxarrensusmoadetektatuzaienpertsoneiaplikatuzhorrelakotra-tutxarrakaztertzeko.
AZTERLANARENEMAITZAK
107
—Ordainetan, bizi-kondizioei buruz egindako inkestan gai hori txertatzeaktratutxarrenfenomenoarengainekoaskozerehurbilketasakonagoaegiteagalarazidu.
• Azterlanhonenbarneanhainbattresnaestandarizatuhartudirahonakodimen-tsiohauekaztertzekoxedez:
—Narriadura kognitiboaren screening-a: argazkien testa (Carnero-Pardo etaMontoro.Ríos2004).
—Depresioa:CES-D8Eskala(CenterofEpidemiologicalStudiesDepressiónScale,Radlof,1977).
—Antsietatea:AntsietatearenGoldbergEskala(Goldberg,1988). —Bizi-kalitatea:CASP-12. —Zaintzaileenkarga.Zarit-enEskalakogalderak(1982). —Zaintzaileek tratu txarrak emateko arriskua. Zaintzaileak emandako tratu
txarrakdetektatzekoCASEEskala:1995. —AdinekoenAurkakoTratuTxarrenSusmoarenIndizea(EASI)(Pérez-Rojo,
IzaletaMontorio,2008.Yafféetal.2008).
• Landa-lanhauegiteko,etaosobereziki,tratutxarrakatzemateko,elkarrizketa-tzaileekentrenamendujakinbatizandute,elkarrizketatzaileekbetebeharrekogalderaosagarriakjasoz.
• Adinekoakberakhautemandakotratutxarrenprebalentzia%0,9izandaelka-rrizketatutako60urtetikgorakopertsonenartean.Zifraabsolutuetan,etaEAEkobiztanleriariaplikatuta,60urteedogehiagoko4.969pertsonakbeharbadatratutxarrakjasatendituztelaesannahiduaipatutakodatuak.
• Elkarrizketatzaileektratutxarrensusmoahautemandute(adinekoaktratutxa-rrikaitortuezbaduere)kasuen%1,5etan,etaarestianadierazitakokopuruari8.280kasugehituzkolizkiokehorrek.Elkarrizketatzaileekhautemandakokasuguztiakelkarrizketatuekaitortutakoendesberdinakdira.
• Adinekoak jakinarazitako prebalentzia nahiz elkarrizketatzaileak jakinarazi-takoagehitzekoaukeraerebadago,bainazehaztasunzientifikoadela-eta,ba-lioespenhoriekbereizadierazteaerabakida,kolektibodesberdinakdirelakon-tuanhartuz.
• Eraginhoriegindakobestezenbaitazterlanetanjasotakoabainotxikiagoada,ReinaSofíaContralaViolenciaZentroakegindakoarenkasuanizanezik;azter-lanhorretanjakinarazitakoarijarraiki,prebalentzia%0,8da.Alabaina,garran-tzitsuadaadierazteagureazterlanarenxedeatratutxarrensusmoaebaluatzeadela, baina sekula ez kasuak berrestea, horretarako beharrezkoa bailitzateke
108
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
azterketasakonetaxehatuaegitea,adinekoarengainekoaezezik,tratutxarrenerrudunaizandaitekeenarenetaegoerarentestuinguruarengainekoa,hainzu-zenere.
• Adinekoekmaiztasunhandienezhautemandakotratutxarmotatratutxarpsiko-logikoakdira,ondoren,zabarkeriaetaazkenik,tratutxarfisikoaketasexualak.Tratutxarekonomikoenkasurikezduguaurkitu.Kulturazkoarrazoisendoakdaudehorrenatzeanakaso(konfiantza-abusua),etahorrenondorioz,senitarte-koekadinekoendiruaerabiltzendutenean,adinekoekezduteegoerahoritratutxartzatjotzen.
• Eratutxarrensusmoarekin—adinekoakhautemandakoarekin—lotutakofakto-re horiek adineko pertsonarenak, tratu txarren errudun izan daitekeenarenaketa/edoegoerarentestuinguruarenakizandaitezke.Literaturazientifikoanaur-kitakoenildoberekoakdiratopatutakofaktorelotuak.
• Tratu txarren susmoekin lotutako faktoreeidagokienez (adinekoakdituenak)honako hauekNAbarmen daitezke: emakumea izatea, 60-74 urte edukitzea,maila ekonomikoetahezkuntza-mailabaxukoa izatea,bananduta edodibor-tziatutaegotea,hautemandakoosasuntxarraizatea,egunerokobizitzakooina-rrizkojardueretarakonahizjarduerainstrumentaletarakomendetasun-egoeranegotea,antsietate-etadepresio-puntuazioaltuakedukitzea,bizi-kalitatebaxuaedukitzea,gizarte-laguntzarikezizatea,gainkargarekinbizitzea,zaintzendutenpertsonari tratu txarrakematekoarriskuaizatea,zahartze-prozesuarekinlotu-takoestereotiponegatiboakedukitzeaetazahartzaroagatikkezkatutaegotea.
• Ikus dezakegunez, atzemandako kasuekiko koherentzia izugarri handia dutelotutakogainerakoadierazleek,etahoridela-eta,ososendoakdirelapentsade-zakegu.
• Tratutxarrenerrudunaizandaitekeenarenarrisku-faktoreakhonakohauekdira:gizonaizatea,40urteedogehiagoedukitzea,adinekoarensemeaizatea,osasunfisikoarekinetapsikologikoarekinarazoakizatea.
• Egoerarentestuinguruarekinlotutakofaktorenabarmengarrienakhonakohauekditugu:tratutxarrenerrudunarenetxebizitzabereanezbizitzea,etaerrudunarenetaadinekoarenegungoharremanarenkalitateatxarraizatea.
• Tratutxarrensusmoekin—elkarrizketatzaileakhautemandakoekin—lotutakofaktoreak.Honakohauekdiranabarmengarrienak:emakumea izatea,75urteedogehiagoedukitzea,mailaekonomikobaxukoaizatea,ezkondugabeegotea,gainkargarekinbizitzea,zaintzendutenpertsonaritratutxarrakematekoarris-kuaizatea,hautemandakoosasuntxarraizatea,egunerokobizitzakooinarrizkojardueretarakonahizjarduerainstrumentaletarakomendetasun-egoeranegotea,antsietate-etadepresio-mailaaltuakedukitzea,bizi-kalitatebaxuaedukitzea,
AZTERLANARENEMAITZAK
109
zahartze-prozesuarekin lotutako estereotipo negatiboak edukitzea eta zahar-tzaroagatikkezkatutaegotea.
• Azkenik,ezinbestekoadaadierazteahorrelakoazterlanbatekmugaaskobadituere, horrelako egoerak ezabatuko lituzketen ekintzei zorroztasunez heltzekoorientazio-hurbilketagarrantzitsuaedukidezakegula.Honakohauekadierazi-takoegoerakbehinbetikoerauztenlagundukodute:gizarteakhorrelakoekin-tzakaitortzeaetahoriekinsentsibilizatutaegotea,inplikatutakoprofesionaleketa familia-esparruko zaintzaileek prestakuntza edukitzea, eta adinekoekinprebenitzekoedotaeskuhartzekoprogramakegitea.
111
BIBLIOGRAFIA
Adelman,R.;Siddiqui,H.;Foldi,N.:«ApproachestoDiagnosisandTreatmentofElderAbuseandNeglect»,in�Hersen,M.etaVanHasselt,V.B.:Handbook�of�Clinical�Geropsychology, PlenumPublishingCompany,NewYork, 1998(557-567).
Ane tZberGer,G.J.:ClinicalMangementofElderAbuse:General�Considerations,ClinicalGerontologist,�28(1/2),2005,27-41.
Ansello,E.F.:«CausesandTheories»,inBaumhover,L.A.,etaColleen,S.:Abu-se,�Neglect,�and�Exploitation�of�Older�Persons.Strategies� for�Assessment�and�Intervention,�HealthProfessionsPress,Londres,1996,9-30.
BaZo,M.T.:«NegligenciaymalostratosalaspersonasancianasenEspaña»,inRe-vistaEspañoladeGeriatríayGerontología,36�(1),2001,8-14.
BiGGs,S.;Phillipson,C.;KinGston,P.:Elder�Abuse�in�Perspective,OpenUniversi-tyPress,Buckingham,1995.
Block,M.R.;Sinnott, J.D. (ed.):The�battered�elder� syndrome:�an�exploratory�study,UniversityofMaryland,CenteronAging:CollegePark,MD,1979.
Blustein,J.;Chan,S.;Guanais,F.C.:«ElevatedDepressiveSymptomsamongca-regivinggrandparents»,inHealthServicesResearch,�39(6),2004,1671-1690.
2004/12/29ko BOE, 313. zenbakia. http://www.boe.es/boe/dias/2004/12/29/pdfs/A42166-42197.pdf.
Bracke,P.;Levecque,K.;Van de Velde,S.:The�psicometric�properties�of�the�CES-D8�depression�inventory�and�the�estimation�of�cross-national�differences�in�the�
112
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
trae� prevalence� of� depresión, InternationalWorkshop onComparative SurveyDesignandImplementation,2010.
Bronfenbrenner,U.:The�ecology�of�human�development:�experimen�ts�by�nature�and�design,CambridgeUniversityPress,Cambridge,1979.
——— «Ecologyofthefamilyasacontextforhumandevelopment:researchperspec-tives»,inDevelopmentalPsychopathology,�22(6),1986,723-742,Radlof.
——— «Thebioecologicalmodelfromalifecourseperspective-Reflectionsofapar-ticipantobserver»,inMoen P.,Elder G.;Luscher,K.:Examining�lives�in�con-text.�Perspectives�on�the�ecology�of�human�development,�APA,Washington,DC,1995,599-618.
Carnero C.;Montoso,M.:«ElTestde lasFotos», inRevistadeNeurología,�39(2004),801-806.
Cohen,M.;Levin,S.H.;GaGin,R.;Friedman,G.:«ElderAbuse:DisparitiesBet-weenOlderPeople´sDisclosure ofAbuse,EvidentSigns ofAbuse, andHighRiskofAbuse»,inJournalofAmericanGeriatricsSociety,55(2007),1224-1230.
ColleGe of Nurses of Notario:«AbuseofClientsofRegisteredNursesandRegis-teredNursingAssisstants»,inReportingtoCouncilonResultsofCanadaHealth.MonitorSurveyofRegistrants,1993,1-11.
Comijs,H.C.;Pot,A.M.;Smit,J.H.;Jonker,C.:«ElderabuseintheCommunity:Prevalenceandconsequences»,inJournaloftheAmericanGeriatricsSociety,�46�(1998),885-888.
Compton,S.A.;FlanaGan,P.;GreGG,W.:«ElderabuseinpeoplewithdementiainNorthernIreland:Prevalenceandpredictorsincasesreferredtoapsychiatryofoldage service», in International JournalofGeriatricPsychiatry,�12(6),1997,632-635.
Cooney,C.;Howard,R.;Lawlor,B.:«Abuseofvulnerablepeoplewithdementiabytheircarers:Canweidentifythoseatrisk?»,�in�InternationalJournalofGeria-tricPsychiatry,�21(2006),�564-571.
Ferris,L.E.;Nurani,A.;Silver,L.:«Routinescreeningversusscreeningonlyinsus-piciouscases»,inFerris,L.E.;Nurani,A.;silver,L.(ed.):A�handbook�dealing�with�woman�abuse�and�the�Canadian�Criminal�justice�system:�Guidelines�for�physi-cians,FamilyViolencePreventionUnit(HealthCanada),Ottawa,1999,21-22.
Fulmer,T.;Street,S.;Carr,K.:«Abuseoftheelderly:screeninganddetection»,in�Journalofemergencynursing,10(3),1984,131-140.
BIBLIOGRAFIA
113
Fulmer,T.;O’Malley,T.A.:Inadequate�care�of�the�elderly:�A�healthcare�perspec-tive�on�abuse�and�neglect,SpringerPublications,NewYork,1987.
Fulmer,T.;Guadano,L.;Dyer,C.;Connolly,M.T.:«Progressinelderabuseas-sessmentinstruments»,inJournaloftheAmericanGeriatricsSociety,�52(2004),297-304.
Fulmer,T.:«Howtotrythis.ScreeningforMistreatmentofOlderAdults»,inAme-ricanJournalofNursing,108(12),2008,52-59.
GioGlio,G.R.;Blakemore,P.:Elder�abuse�in�New�Jersey:�The�knowledge�and�ex-perience�of�abuse�among�older�New�Jerseyans,NewJerseyDepartmentofHu-manServices,Trenton(NewJersey),1983.
Godkin,M.;Wolf,R.;Pillemer,K.:«ACase-ComparisonAnalysisofElderAbuseandNeglect»,inInternationalJournalofAgingandHumanDevelopment,28(3),1989,207-225.
GoldberG,D.,BridGes,K.,Duncan-Jones,P.,etal.:«Detectinganxietyanddepres-sioningeneralmedicalsettings»inBritishMedicalJournal,97(1988),897-899.
Gordon,R.M.;Brill,D.:«Theabuseandneglectoftheelderly»,inInternationalJournalofLawandPsychiatry,24(2001),183-197.
Henderson,D.,Buchanan,�J.A.;�Fisher,J.E.:�«Violenceandtheelderlypopula-tion:issuesforprevention»,in�Schewe,P.A.(ed):Preventing�violence�in�rela-tionships:� interventions�across� the� life�span,�AmericanPsychologicalAssocia-tion,WashingtonDC,2002.
Homer,A.C.;Gilleard,C.:«Abuseofelderlypeoplebytheircarers», inBritishMedicalJournal,301�(1990),1359-1362.
Hyde,M.;WiGGins,R.D.;HiGGs,P.;Blane,D.B:«Ameasureofqualityoflifeinearlyoldage:thetheory,developmentandpropertiesofaneedssatisfactionmo-del»(CASP-19),inAgingandMentalHealth,7(2003),86-94.
Iborra,I.:Malos�tratos�de�personas�mayores�en�la�familia�en�España,FundacióndelaComunitatValencianaparaelestudiodelaviolencia(CentroReinaSofía),2008.
IMSERSO(Observatorio de Personas Mayores):Malos�tratos�a�personas�mayo-res.�Aportación�española�a�los�avances�internacionales�en�la�adaptación�lingüís-tica�y�cultural�de�un�instrumento�de�detección�de�sospecha�de�malos�tratos�hacia�personas�mayores,IMSERSO(dokumentu-bilduma),2007.
114
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
Kivelä,S.L.;KönGäs-Saviaro,P.;Kesti,E.;Pahkala,K.;Ijäs,M.L.:«AbuseinoldageepidemiologicaldatafromFinland»,inJournalofElderAbuse&Neglect4(3),1992,1-18.
KosberG,J.I.:PreventingElderAbuse:«IdentificationofHighRiskFactorsPriortoPlacementDecisions»,inTheGerontologist,�28(1),1988,�43-50.
KosberG,J.I.;Nahmiash,D.:»Characteristicsofvictimsandperpetratorsmilieusofabuseandneglect»,inBaumhorer,L.A.;Bell,S.C.(ed.):Abuse,�neglect�and�exploitation�of�older�persons:�strategies�for�assessment�and�intervention,�HealthProfessionsPress,Baltimore(Maryland),1996,31-50.
Kurrle,S.E.;Sadler,P.M.;Lockwood,K.;Cameron,I.D.:«Elderabuse:preva-lence,interventionandoutcomesinpatientsreferredtofouragedcareassessmentteams»,inMedicalJournalofAustralia,166(1997),119-122.
Lachs,M.;Pillemer,K.:«Abuseandneglectofelderlypersons»,inNewEnglandJournalofMedicine,33(1995),437-443.
Lachs,M.S.;Pillemer,K.:«ElderAbuse»,�in�Lancet,364(2004),1263-1273.
Lachs,M.S.:«Screeningforfamilyviolence:what’sanevidence-baseddoctortodo?»,inAnnalsofInternalMedicine,140�(5),2004,399-400.
Lau,E.;KosberG,J.I.:«AbuseoftheElderlybyInformalCareProviders»,inAging,297(1979),10-15.
Lobo,A.;EZquerra,J.;BurGada,F.G.;Sala,J.M.;Seva,A.:«Untestsencillo,práctico,paradetectaralteracionesintelectualesenpacientesmédicos»,inActasLusoEspañolasdeNeurologíaPsiquiátrica,7(1979),189-202.
National Center on Elder Abuse:The�National�Elder�Abuse�Incidence�Study.�Fi-nal�Report,1998.�Honakohonetaneskuragarri:http://www.aoa.gov/abuse/report/default.htm.
OGG,J.;Bennet,G.:«ElderabuseinBritain»,inBritishMedicalJournal,305(1992),998-999.
O’Keeffe,M.;Hills,A.;Doyle,M.;McCreadie,C.;Scholes,S.;Constantine,R.;Tinker,A.;Manthorpe, J.;BiGGs,S.;Erens,B.:UK�Study�of�Abuse�and�Neglect�of�Older�People:�prevalence�survey�report,NationalCentre forSocialResearch,2007.
Oh,J.;Kim,H.S.;Martins,D.;Kim,H.:International�Journal�of�Nursing�Studies,�43(2006),203-214.
BIBLIOGRAFIA
115
Papadopoulos,A.;La Fontaine,J.:Elder�Abuse.�Therapeutic�Perspectives�in�Prac-tice,WinslowPressLtd.,ErresumaBatua,2000.
PéreZ-Rojo,G.;IZal,M.:«Marcoconceptual»inInstitutodeMayoresyServiciosSociales(IMSERSO);SociedadEspañoladeGeriatríayGerontología(SEGG);OrganizaciónMundial de la Salud (OMS):Malos� tratos� a� personas�mayores.�Aportación�española�a�los�avances�internacionales�en�la�adaptación�lingüística�y�cultural�de�un�instrumento�de�detección�de�sospecha�de�malos�tratos�hacia�per-sonas�mayores,�LanetaGizarteGaietakoMinisterioa,2007.
péreZ-rojo,G.;IZal,M.;Montorio,I.:Estudio�multicéntrico�sobre�la�sospecha�de�malos�tratos�hacia�las�personas�mayores�en�el�ámbito�comunitario,2008a(argi-taratugabekotesia).
——— «Factoresderiesgodemalostratosy/onegligenciahaciapersonasmayoresdependientesenelámbitofamiliar.Estudioexploratorio»,inRevistaEspañoladeGeriatríayGerontología,2008b.
péreZ-rojo, G.; iZal, m.; montorio, i.; penhale:«RiskfactorsofelderabuseinacommunitydwellingSpanishsimple»inArchivesofGerontologyandGeriatrics,49(1),2008c,17-21.
péreZ-rojo, G.; iZal, m.; montorio, i.; nuevo, r.:«Identificacióndefactoresderiesgodemalostratoshaciapersonasmayoresenelámbitocomunitario»inRe-vistaInternacionaldePsicologíaClínicaydelaSalud,8(1),2008d,105-117.
péreZ-rojo, G., iZal, m., sancho, m. t.; Grupo de investiGación trátame bien:«Adaptaciónlingüísticayculturaldedosinstrumentosparaladeteccióndesos-pechademaltratohacialaspersonasmayores»,inRevistaEspañoladeGeriatríayGerontología,45(2010),213-218.
PéreZ,G.:(a)Dificultades�para�definir�el�malos�tratos�a�personas�mayores,Madril,2004.Internetekohonakoatarihonetan:[http://www.imsersomayores.csic.es/do-cumentos/documentos/perez-dificultades-01.pdf].
——— (b)Tipos�de�malos� tratos�y/o�negligencia�hacia�personas�mayores,Madril,2004.Internetekohonakoatarihonetan:[http://www.imsersomayores.csic.es/do-cumentos/documentos/perez-tipos-01.pdf].
pillemer, k. a.; wolf R.S.:Elder�Abuse.�Conflict� in� the�Family,AuburnHousePublishingCompany,Dover(Massachussets),1986.
pillemer, k.; suitor, j. J.:«ElderAbuse»invan hasselt,V.B.,Morrison,R.L.(ed):Handbook�of�Family�Violence,�PlenumPress,NewYork,1988,247-270.
116
EAEkoADINEKOENAURKAKOTRATUTXARRAK
pillemer, k.; finkelhor,D.:«Theprevalenceofelderabuse:arandomsamplesur-vey»,inGerontologist,28(2008),51-57.
pillemer, k.; moore,D.W.:«AbuseofPatientsinNursingHomes:FindingsfromaSurveyofStaff»,inTheGerontologist,29(3),1989,314-320.
pillemer, k. a.; mueller-johns, k. u.; mock, s. e., suitor, j. j.; lachs,M.S.:«Interventions to PreventElderMistreatment», inDoll, L. S.;BonZo, S. E.;Mercy,J.A.;Sleet,D.A.:Handbook�of�Injury�and�Violence�Prevention,Sprin-gerPublishing,NewYork,2007,241-254.
pittaway, e.; westhues,A.:«ThePrevalenceofElderAbuseandNeglectofOlderAdultsWhoAccessHealthandSocialServicesinLondon,Ontario,Canada»inJournalofElderAbuseandNeglect,�5(4),1993,77-93.
pi tsiou-darrouGh, e. n.; spinellis,C.D.:«MistreatmentoftheelderlyinGreece»,inKosberG, J. I.;Garcia, J. L. (ed.):Elder�Abuse:� International� and�Cross-Cultural�Perspectiva,TheHaworthPress,NewYork,1995,45-64.
Podnieks, E.:«NationalsurveyonabuseofelderlyinCanada»,inJournalofelderabuseandneglect,4(1992),5-58.
Quinn,M.J.;Tomita,S.K.:Elder�abuse�and�neglect:�Causes,�diagnosis,�and�inter-vention�strategies�(Bigarrenedizioa),SpringerPublishingCompany,NewYork,1997.
Radloff,L.S.:TheCES-DScale:«Aself-reportdepressionscaleforresearchinthegeneralpopulation»,inAppliedPsychologicalMeasurement,1(1977),385-401.
Reis,M.;Nahmiash,D.:«Validationofcaregiverscreen(CASE)»,inCanadianJo-urnalonaging,14(2),1995,45-61.
——— «Validationoftheindicatorsofabuse(IOA)screen»,inTheGerontologist,38(4),1998,471-480.
risco, c.; paniaGua, m. c.; jiméneZ, G.; poblador, m. d.; molina, l.; buitraGo F.:«Prevalenciayfactoresderiesgodesospechademalostratosenlapoblaciónanciana»,inMedicinaclínica125(2),2005,51-55.
rodriGueZ, m. a.; bauer, h. m.; mclouGhlin, e.; Grumbach,K.:«Screeningandinterventionforintimatepartnerabuse:Practicesandattitudesofprimarycarephy-sicians»,inJournaloftheAmericanMedicalAssociation,282(5),1999,468-474.
ruiZ, a.; altet, j.; porta, n.; duaso, p.; coma, m.; requesens,N.:«Violenciadoméstica:prevalenciadesospechademalostratosaancianos»,inAtenciónPri-maria,27(2001),331-334.
BIBLIOGRAFIA
117
schiamberG, l. b.; Gans,D.M.:«Elderabusebyadultchildren:anappliedecologi-calframeworkforunderstandingcontextualriskfactorsandtheintergenerationalcharacterofqualityoflife»,inInternationalJournalofAging&HumanDevelo-pment,50(4),2000,�329-59.
senGstock, m. c.; hwalek, M.:Comprehensive�Index�of�Elder�Abuse(bigarrenedi-zioa),SPECAssociates,Detroit,1987.
straus, murray A.:«Measuring IntrafamilyConflictandViolence:TheConflictTactics(CTS)Scales»,inJournalofMarriageandtheFamily41(1),1979,75-88.
SHARE:SurveyofHealth,AgeingandRetirementinEurope,http://www.share-pro-ject.org/
tomita,S.K.:«TheDenialofElderMistreatmentbyVictimsandAbusers:TheAppli-cationofNeutralizationTheory»,inViolenceandVictims,53(1990),171-183.
us preventive service task force:«ScreeningforFamilyandIntimatePartnerViolence:RecommendationStatemen»,inAnnals�of�Internal�Medicine,�140(5),2004,382-386.
vida, s.; monks, r.c.; des rosiers,P.:«Prevalenceandcorrelatesofelderabuseandneglectinageriatricpsychiatryservice»,inCanadianJournalofPsychiatry,47(5),2002,459-467.
wolf, r. s.; pillemer,K.A.:�Helping�Elderly�Victims:�The�Reality�of�Elder�Abuse,ColumbiaUniversityPress,NewYork,1989.
yaffé, m. j.; wolfson, c.; lithwick, m.; weiss,D.:«Developmentandvalidationof a tool to improvephysician identificationof elder abuse:TheElderAbuseSuspicionIndex(EASI)»,inJournalofElderAbuseandNeglect(2008).
yan, e.; tanG,C.:«ElderAbusebyCaregivers:AStudyofPrevalenceandRiskFactorsinHongKongChineseFamilies»,inJournalofFamilyViolence,19(5),2004,269-277.