Çeviren:ErdoganVatansever

KIRKAMBARKITAPLIGI

IÇINDEKILER

Hayati

Sunus

BIRINCIDERS…………………………………………………………………………….13

Burjuvaziydi,IlimDegildi………………………………………………………………20

BugünküInsaninBurjuvaziCennetindeIsyani……………………………………41

GelecekDers……………………………………………………………………………..46

IKINCIDERS……………………………………………………………………………….53

BedeviToplumuNasilTaniyalim?…………………………………………………….63

DinlerinOrtakÖzellikleri………………………………………………………………..89

OCONCŰDERS…………………………………………………………………………….93

DininTarifi…………………………………………………………………………………95

IlâhîInsanSürgünde………………………………………………………………….113

DÖRDÜNCÜDERS………………………………………………………………………124

BeserîMedeniyetDönemindeDinlerinBaslangici………………………………125

ÇinveHintDinleri……………………………………………………………………..126

BatiliRuhveKültürünÖzellikleri……………………………………………………130

BESINCIDERS…………………………………………………………………………..158

Çin………………………………………………………………………………………….160

Taoizm…………………………………………………………………………………….166

YangveYin……………………………………………………………………………..168

ZalimveMazlumuDoguranMedeniyet………………………………………179

IsyanciInsan…………………………………………………………………………….180

TaoistFikrinBizimTasavvuflaUygunlugu……………………………………180

TaoistFikrinYöntemiveAnti-MedeniyetçiOlanJeanJacquesRousseau’nunEkolü……….182

Konfüçyüs……………………………………………………………………………….184

“Li”Nedir?………………………………………………………………………………188

Konfücyüs’ünÖzellikleri…………………………………………………………..190

ALTINCIDERS………………………………………………………………………….194

Hint…………………………………………………………………………………………194

HintDünyasinaGiris…………………………………………………………………199

HintTenbelligi…………………………………………………………………………..201

HintveIranÂryaîlerininDinleri…………………………………………………204

VedaDini………………………………………………………………………………..204

SinifliHintToplumu…………………………………………………………………215

TevhidveSirk…………………………………………………………………………..223

YaratilisIlâhîsi………………………………………………………………………….224

YEDINCIDERS…………………………………………………………………………234

Hint…………………………………………………………………………………………234

YazTatili…………………………………………………………………………………236

SözveFikirlerinÇarpitilmasi……………………………………………………..238

ÜmitvarliginZirvesinde…………………………………………………………….243

Insan……………………………………………………………………………………….249

InsaninTarifiEtrafinda…………………………………………………………….253

InsaninKâmilBirTarifi………………………………………………………………254

InsanîÖzellikOlarakBekleyisveSorumluluk……………………………….255

InsaninYaratilisi………………………………………………………………………256

SirkMeselesi……………………………………………………………………………268

Tevhid……………………………………………………………………………………..271

Teslis……………………………………………………………………………………….273

ÂhireteYönelmeileDünyayaYönelmeArasindaGidipGelenToplum………275

SEKIZINCIDERS……………………………………………………………………..280

Sia…………………………………………………………………………………………..282

Adâlet-Kist…………………………………………………………………………….310

DiktatörlükileDevrimciLiderliginFarki………………………………………319

Vesayet……………………………………………………………………………………323

DOKUZUNCUDERS………………………………………………………………..324

AkilveRefah…………………………………………………………………………..325

VedaveDigerIlimler………………………………………………………………..332

Riyazet…………………………………………………………………………………….337

Brahman………………………………………………………………………………….342

Nirvâna……………………………………………………………………………………348

ONUNCUDERS…………………………………………………………………………351

Ibrahim……………………………………………………………………………………367

“Varliklik”ve“Hiçlik”iliskisi………………………………………………………….372

Buda’ninHayati……………………………………………………………………….378

ONBIRINCIDERS…………………………………………………………………….384

Giris………………………………………………………………………………………..384

Buda……………………………………………………………………………………….387

KurtulusYolu(Muksha)……………………………………………………………391

NefsinAldatmasi……………………………………………………………………..394

TanrilarveAracilar…………………………………………………………………..402

HakikatveAkil………………………………………………………………………..405

AdaletNeDemek?…………………………………………………………………..407

ONIKINCIDERS……………………………………………………………………….415

SonTahlildeHinduizm……………………………………………………………..415

HindeTopluBakis……………………………………………………………………418

HintDinlerininözellikleri…………………………………………………………420

ÇagdasInsaninIdeolojileri………………………………………………………..434

“Ben”inZindanlari…………………………………………………………………..439

ONUÇŰNÇŰDERS…………………………………………………………………..444

Iran’aGiris……………………………………………………………………………….444

MitraizminTemeli:Büyü………………………………………………………….415

YeniDinveEskiRuhaniyet……………………………………………………….453

MűbedlerinZerdüst’ü………………………………………………………………464

ONDORDUNCŰDERS……………………………………………………………..469

Sabitlik,DegisimKabulEtmeme,YaniDonmaveTaslasma…………..469

EvrenselDinIslâm…………………………………………………………………….473

TahriftenKorunmusKutsalKitap:Kur’ân……………………………………483

SiniflarinAsaleti………………………………………………………………………488

RuhanîyetinAsli……………………………………………………………………….490

YakinIlâhAllah:SimdiNeKadardaUzak……………………………………493

ZerdüstDinindeKiyamet…………………………………………………………495

SoruveCevaplar………………………………………………………………………498

Ekler……………………………………………………………………………………….516

Dr.AliSeriatî

23Kasim1933’teHorasaneyaletinebagliSabzi-var’inMezinanköyündedünyayagelir.1950’deMes-hed’tekiögretmenkolejinegirer.1952’deMeshed’inyakinlarindakiAhmedabadköyündeögretmenligebaslar.1955yilindaMektebiVasita’iyazar.EbuZer-iGiffari’yitercümeeder.1956’daMeshedÜniversitesi’negirer.“UlusalDirenisHareketi”neüyeoldugundanbabasivedigerüyelerlebirliktetutuklanir.6aytutuklukalir.1959’daAlexisCarrel’denDua’yitercümeeder.Üniversitedenbasariilemezunolur.1960’daFransa’yagönderilir,oradaSosyolojiveDinlerTarihiüzerineçalisir.CezayirKurtulusHareketi’neaktifolarakkatilir.BufaaliyetlerindendolayiParis’tetutuklanir.Buaradabirçokmakale,konusmaveçevirisidegisikdergilerdeyayinlanir.SosyolojiveDinlerTarihiüzerindedoktorasinitamamlayarak1962’deIran’adönervesinirdatutuklanir,aylarcahapistekalir.Ögretmenlik

veMeshedÜniversitesi’ndeasistanlikyapar.Meshed,Hüseyniye-IIrsad,TahranÜniversiteleriiledigermerkezlerdekonferanslarvermeyebaslar.Hüseyniye-iIrsad1973Eylül’ündekapatilir.IrangizliservisiSavak,Seriatî’yiaramayabaslar.Kendisinibulamayincababasinitutuklar.Babasibiryiltutuklukalir.Seriatîteslimolurve18ayhücredekalir.1975-77arasiSavak’intakibindensüreklikaçarak,baskalarininevindekalarakçalismalarinadevameder.Sabahlarakadarsürenkonusmalaryapar.16Mayis1977’deAvrupa’yahicreteder.30günsonraIngilizistihbara-ti’nindayardimiileSavaktarafindansehidedilir.27Haziran1977’deSam’dakiHz.Zeyneb’intürbesininyaninagömülür.

Sunus

Elinizdekikitap,sehidögretmenDr.AliSeriatî’nin1971yilindaTahran’daHüseyniye-iIrsad’daverdigi“DinlerTarihiveDinleriTanimak”isimliderslerindenderlenmistir.

BuderslerinbirarayatoplaniphazirlanmasiiçinSeriatî’ninhayattaykenfaaliyetlerisirasindatanzimedilmisolankasetlerdenveteksirlerdenfaydalanilmistir.Bumetinlerde,Dr.Seriatî’ninsonradançesitlikonulardakasetlereekolaraksöylediklerinemutabikkalinmistir.Isinhizliolmasiiçinozamançikarilmisolanmetinlerdeeklenmistir.

SehidSeriati,baziderslerinsonunda,sorulansorularacevapvermistir.Bazenmecburîolarakaçiklamalaryapmistir.Tamamenkasettenkitabaaktarilanbucevaplarveaçiklamalardanderslerinmuhtevasiylailgiliolanlari,konununsonunaeklenmistir.Konuylailgisiolmayanlariseeklerbölümündeverilmistir.

“DinlerTarihiveDinleriTanimak”adiylaverilenderslerintamamiondörttür.Herbiriyediserdersolmaküzere,ikicilthalindedüzenlenmistir.Hercildinsonundakiekvefihristlereilavetenkavramlarvedeyimlerindeksideverilmistir.Yedincivesekizinciderslerdekikonularin,dersleringenelgidisatiyladogrudanbirilgisiyoktur.BuderslerdeSehidSeriati,yanlisanlasilmalarivetahrifleriönlemekiçin,birçoktemelIslâmîkonuhakkindakianlayislarinivedüsünceleriniaçiklamistir.SehidSeriati,konulariparçalamaktansakinmak,genelsartlarigöstermekhattadinlertarihiderslerininhararetinikorumakiçinmecburenkendiitikâdianlayisiniaçiklamistir.

Sehidögretmenimiz,dürüstkisiligi,yetenegivebastaIslâmolmaküzeredigerkültürveideolojilerivukűfiyetiylehertürlükavramvedeyimleriyerliyerindekullanmistir.O’nun,Inkilâbî,mektebiakîdesiyledüsünceleriniiyicearastirmak,tanimak,kisacaO’nunmirasindanistifadeetmekgerekir.

Budersleribirarayatoplarken,derslerinverildigizamandakikronolojiksirayikorumayitercihettik.

Azizokuyucularindikkatinisonolarakasagidakinoktalaraçekmekistiyoruz:

1.Arabasliklar,sözkonusukasetlerdenaynenalinmistir.

2.Konularinkasetlerdenkitabaaktarilmasindaemaneteriayetedilmistir.Zorunluolarakeklenenbirkelimeninveibareninbelliolmasiiçin[]isaretikullanilmistir.

3.Kasetlerdekisorularinmetniaynenaktarilmamistir.Önemlidurumlardakisacaverilmistir.Sorulardananlamsizvegerekliolmadigihaldesorulmusolanlar,baziparagraflarinbaslangicinda,“….”isaretiilegösterilmistir.

Dr.AliSeriatî’ninEserleriniBirArayaToplamaveDüzenlemeBürosu

DINLERTARIHI

veDINLERITANIMAK

BIRINCIDERS

“Sizden,iyiyeçagiran,

dogruluguemredenvekötülükten

sakindiranbircemaatolsun…”

RahmanveRahîmolanAllah’inadiyla.

ÖnceIrsadKurumu’natesekkürediyorum.Hakedilsebiletesekküretmeveövmegibibirâdetimyoktur.Sebebidesu;memlekettetesekkürveövgüokadarartmiski,gerekliolduguyerdebileinsantesekküretmektenkorkuyor.Amasundantesekkürediyorumki,konusmaprogramlarimidersprogramlarinaçevirmeyikabulettiler.Bensahsen,bellitiplerinkonusmavenutukyoluylatoplumabirhizmetyapabileceklerineinanmiyorum.Yani,hembenhatipligimeinanmiyorum,hemdehalk.Sayetbirögretmenolarakelimdenbirisgeliyorsa,odabildigimölçülerdedersvermektir.Bunedenleburada,herzamankininaksinekendimisuyuniçindekibirbalikgibihissediyorum.Buradaistiyorumki,hürdüsüneyim,hÜrkonusayim;egerimkânolursadersteögrencilertarafindantenkityapilsin,sorularsorulsun,onlaracevapvereyim.Sinifindegeridahaçokbuyüzdenartmaktadir.Amamaalesefbunadaimkânyok.Çünkübusi-14

DINLERTARIHI

DINLER’TARIHI

15

nifinmevcuduoldukçafazla.Vakitolarakdaderssüresiiçindebu,fiilenmümkündegildir.Sizhanimvebeylerden,çaresizolarakderstensonra,yaniprograminbitmesindensonrasorulariniziyazmaniziricaediyorum.Arkadaslar,yazdiginizsorularigelipalacaklar,sonrakulistefirsatbuldugumölçüdesorularinizicevaplandiracagim.

Budersleredevamedenhanimvebeylerdenküçükbirdigerricamdasudur:Ahlakenbütündersleregelmesorumlulugunutasisinlar.Yanidersinbütündönemindehazirbulunsunlar.Zira,evvelagenelolarakdersinkonusmadanfarkisudur:Ders,konusmaninaksinebaslibasinabagimsizbirünitedegildir.Buyüzdengenelinsadecebirdersinsonundahükümvermesieksikbirseyolur.Egerbiri,incelenenkonuhakkindabirveyaikioturumakatilip,üçüncüoturumakatilmazsa,oikidershakkindaverecegihükümkonusmacivekonuaçisindaneksikolmaklakalmayacak,belkibazensözkonusuolanaaykiribileolacaktir.Söyleki,biroturumdagirisveusulOrtayakonuyor.Ikincioturumdabirteorininçesitliyönleriveonaaykiriteorilerinceleniyor.Üçüncü,dördüncüveyabesincioturumdaisekesinsonucaulasiliyor.Buortakisimlardanbirinegelse,sonragidersevebunadayanarakhükümverirse,budurumilmîveahlâkîaçidanzorbirmeseledogurur.Busekildehükümvermek,avaminvehalkialdatanlarinisidir.

Ikincisi,derslerisonunakadartakipetmek,benimözelegitimyöntemimdir.Ulemadanbirbeyefendisöylebuyuruyordu:“Çokacemibirvaizkonustuguzaman,Islâm’inusűlü28’dirdeyipbaslar;27tanesinisöyleyipbiriniunutursayuhalanir.Amatecrübelibirvaizsöyleder:UsulenIslâmsusekildedir.Bunlarindördünübilesöylesebasarilidir.”Bazisahislartecrübelidir.Birteoriyiveyabirdinisözkonusuyapmakistediklerizaman,digerteorilerinvekonularinhepsinikolayliklareddedebileceksekildeortayakoyarlar.Öncekarsiolduguodinveyateorinintarifinde,tahlilindeöylesibirgirissiralamasiyaparkiusulenyanlisolusu,zayifolusu,mahkűmolusuherkesekarsisabitlessin.Böyleceonukolayliklareddedebilsin.Onoktayaulastiktan

sonra,kendiinancininkonusuolanteorininparlakliginiarttirir.Bukurnazadamelbettebasariliolacaktir.Fakatsadecepropagandaaçisindan.Genelyönüaçisindandabasariliolmasimuhtemeldir;amailmîaçidandürüstbirinsandegildir.

Dürüstinsan,kendineözgübirdineveideolojiyeinandigihalde,kendisineaykiriolangörüsleri,hattadinleribiletanitmavearastirmaasamasindaogörüsemuhalifdegilmisgibiortayakoyanInsandir.Bütünilmîinançveincelemeahengiyletarafsizveinsafliolarakmeseleyiortayakoymasigerekir.

Busekilde,elbetteiszorlasir.Amazordaolsabusekildereddediniz.Odiniveyateoriyigerçektenreddettiyseniz,sonrabureddenkendidininiziispatettiyseniz,zihinlerdebudininhakikativemantikliispatikalacaktir.Amaegerdigerdinleri,böyleparçaparçaeder,baslangiçtaaykiri,inatçivedüsmanbirsekildetahrifedip,çirkinlestirirvehakaretederekhatirlatirsaniz,dahasonradakendihakikatinizikolaycaispatedebilirsiniz.Amabu,ilmîolarakdinleyenleriçinyeterliolmayacaktir.Buradareddedilengörüsüveteoriyiyarimbirmakalehalindebileokuyacakolursaburadasöylediklerimizinyanlisoldugunuanlayacaktir.Düsmancaseyleroldugunu,dinîkindenkaynaklandiginiveyailmîtaassupoldugunuanlayacaktir.Neticedeçoksadeolarak,omakaleyledönüsyapar.Budininveyaideolojininbirasigida

geriçevrilmisolur.

Yeniçagdakiînsafli(!)AvrupalibilginlerinIslâmlailgiliaçiklamalaritipkiOrtaçag’iruhanilerinindüsmanca,tepkicitanitmalarigibidir.Amabenoderecekurnazligasahipdegilim.Özelligimsudur:Birteoriyidinîveilmîaçidanmuhalifoldugumhalde,onuinceledigimzamandinleyiciminmuhalifoldugumuhissetmeyecegisekildeortayakoyuyorum.Dinleyiciminkendisinidebuteoriilebasarilioldugunuhissedecegisekildetahlilediyorum.Dinleyicidahaöncebundanbaskabirseyde-miyordu.Buyüzdenonuelestirdigimdeteoriningerçektenilmîölçülerletahliledildigini,taninmisoldugunuiyiceanlar.Ilimvemantikölçülerinegöre,netelkinedildigini,nedetaassup,menfaatvedinleyicilerinhosunagidensekilderededildiginihis-16

DINLERTARIHI

seder.Böyleoluncadabirdineveideolojiyedayanilirkenodayanmailmîbirdegereveincelemedegerinesahipolmusolur.

Öncekiyillarda,Meshed’deverdigimdinlertarihiderslerinde,herdini,dersolarakinceledigimzaman,bagimsizdinleyicilermerakiçinbiroturumageliyorlardi;sonradigeroturumlaragelmiyorlardi.Benimleilgilihükümleri,ooturumdaverdigimderstenibaretoluyordu.OnlaragörenisaninsonhaftasindaLao-Tsucu,mayisinüçüncühaftasindaKonfüçyüsçü,mayisinsonhaftasindaiseMüslümanidim.Butarzhükümlerin,bireyselaçidanönemliolmadigidogrudur,amahükmüverenkimseaçisindanusulendogrudegildir.Enazindanbununkendisinitatminetmemesigerekir.Bunedenlebütünmeseleler,toplucaarzedilip,birarayatoplandiktansonrabuderstamamlanmistir.Birdevretamamdir.Sonrabudevrede,bütünilmîteorilerinveekollerinortayakonulmusoldugunaeminolabiliriz.Konu,ilmîbirüniversitesinifinda,dinîtaassuptanuzakolarak,gerektigigibiarzedilmistir.Buarada,istedikleriherseyisöyleyeceklerdir:“IslâmîIrsadKurumu’nda,dinlerdenbahsedildigizamanneticeninhangidininfaydasinaolacagibellidir.Tarafsizveilmîkalamaz.”Evetama,egerincelemetarafsizvegarazsiz,ilmîbirneticeverirseozamanonumecburenkabuletmekgerekir.Ziraben,fikrîgarazakarsioldugugibi,bugünküâlimlerinsöyledigiilmîtarafsizligadakarsiyim.Ziradüsmanlikiletarafsizlikdisindaüçüncübiryolvar.Odafikrîsorumluluktur.Bu,muhtaçoldugumuzbirseydir.

Ancakbudönemde,yasadigimizbutoplumdabirilericiolarak,îslâmîbirtoplumolarakbumevcutzorluklarla,-bilahareyirminciasrinbirinsaniolaraksahipoldugumuzzorluklarla-usulendinmeselesinin,dinlertarihininveyadinsosyolojisininortayakonulmasindanegibifaydalarvardir?Suandaburadakiisimizolandinlertarihi,buneslinihtiyaciolanbirmeselemidir?Yoksabuisüniversiteninbirkösesindeincelenmesigerekenbirilmîincelemedalimidir?Geneldüzeydezihinleribumeseleyeçekecekbirkonudegildir.Dinfenomeniöylebirsekildeortayaçikmistirki,birgrupdindardiramasahipolduklariyla

DINLERTARIHI

17

yetiniyor,onunlaamelediyor.Birgrupisedindardegildir;fakatgerçekhassasiyetlerin,hedeflerin,dertlerin,eziyetlerinpesindedir,onlarlamesguloluyor.Bununlaberaberdinmeselesininbusekildeortayakonulmasinin,buzamaniçinnefaydasivardir?Öncelikleyanlisanlasilmaninaksine,varolanseyin,dogrutasavvuredilmesigerekir.Dinitanimaninvedinlertarihimeselesininbizimiçinikinedenleacilvehayatîbiryönüvar.

Birincineden,anlamaktir.Bizaydinlarveyabutoplumunegitimliinsanlaritekbasinasosyalbirgrupdegiliz.Aydinlarinenbüyükhatalarindanbirisi,kendilerinitoplumunözelbirgrubu,kesimiveyasinifiolarakgörmeleridir.Bu“entellektüelinalinasyonu”dur.Bumesele,ondukuzuncuasirdakibilimselfelsefevebilimselsosyalizmdesözkonusuedildi.Egitimgöreninsanin,yavasyavaskitaplarin,bilgilerin,arastirmayaptigikonununiçineoldukçafazladalmasivebatmasimümkündü.Ilmî,edebî,dinîvefelsefîkonulardaçoktitizlesiyor;olaylardan,gerçeklerdünyasindan,halkininvetoplumunungünlükhayatindanuzaklasiyor,onlarayabancilasiyordu.Aydin,kendisinitoplumvezamandansoyutlanmis,ayrilmisbIrgrupolarakhissediyordu.Buise,entelektüelliginbirhatasivehastaligininsonucudur.

Dünyada,düsünecegimizherdüzeyde,düsünecegimizherhuyda,iman,felsefeveideolojiyegöresahipolacagimizherimanlabuözellikhepimizdeortaktir.Sosyalbirbeden,yaniküllibirtoplumabagimlibirüyeyiz.Butoplum,gördügünüzgerçekbirtoplumdur.Dünyaninbukösesinde,bubölgedevebutopraklardadir.Beserisaflarinbusafindadir,birgerçegesahiptir.Olduguhersekliyle,duygulariyla,iliskileriyle,özellikleriylevemevcutdertleriylevardir.Bizaydinlar,bulundugumuzherdurumda,sahipoldugumuzhergörüslebutoplumabagliüyeleriz.Butoplumisedinîtoplumdur.Toplumumuzundinîtoplumolusundanvetarihimizindinîtariholusundanilmensüpheedilemez.Irantarihinebakalim;enazindanondörtasirlikIslâmîbirgeçmisivardir.Gerçekdinîhassasiyetlerle,faktörlerlesekilalmisvemeydanagelmistir.Kültürümüzdinîkültürdür.YunankültürüveyaRomakültürüdegilki,dinîolmayanbirkültürol-18

DINLERTARIHI

sunveyadahaçokfelsefîbirkültürdürdenilebilsin.Millîveyalaikdegildir,dinîdir.Onudageçin;simdikitoplumumuz,sosyaliliskileri,gelenekleri,düsüncetarzlari,kültürelkonumu,vicdanveruhuylayüzdeyüzdinîdir.

Aydininbütüntoplumukendizevkinevekendigrubununaydincaiçiliskilerinegöregenellestirmemesigerekir.Buaydininhatalarindanbirisidir.Dinîbirtoplumdayasiyoruz,dinîbirtarihebagliyiz,dinîbirkültüratmosferindenefesaliyoruz.Böylecekültürümüzdinîkültürdür.Egeraydinsuurluvekenditoplumunusuurlanmayayöneltmesorumlulugunukendindehissedenbirgruptanise,buaydininherseydenönce“kendisiiletoplumuarasindabirköprü”meydanagetirmedüsüncesindeolmasigerekir.Böylebirköprü,dinedayanmak,dinibilmek,diniilmîyöndendikkatlibirsekildeincelemekvetoplumumuzunruhununözünüyapandinitanimaktanbaskabirseydegildir.Birincisözbudur.

ikincisi,bizleraydinsifatiyladigerbirkonumadahasahibiz.Bu,dünyaaydinzümresinefikrîveruhîbagliliktir.Biz,fikrîveruhîyöndentoplumumuzdan,tarihimizden,milletimizinsosyalhayatindanbeslendigimizgibi,aynizamandaevrenselfikrîveideolojikortamindaetkisindeyiz.Bizdogulular“maki-naizm”,“bürokrasi”veya“teknokrasi”hakkindakonustugumuzzamansanayikapitalizminden,rekabetçikapitalizmindenveuyumdanbahsettigimizzamanbu,dogudabizimdebunlaramahkűmoldugumuzdanbunlardanbahsediyoruzmânâsinagelmez.Teknokrasiye,bürokrasiye,fasizme,modernteknokratlaravb.mahkűmoldugumuzanlamindadadegildir.Birasrabirdileveevrenseliliskilerebagliyiz.Builiskilerdedebirtakimmeselelersözkonusudur.Buasirdayasadigimiziçinasrinentemelmeselelerinigörmemezliktengelemeyiz.Simdikiinsanitanimaninentemelsartlarindanvefaktörlerindenbirisinin,dininyenidensosyal,siyasî,felsefî;ilmîvefikrîyollardanortayakonulmusolmasienteresandir.Ziradinyeniden,özellikleikinci.dün-yasavasindansonra,yeniinsaninarasindasözkonusuolmustur.Hangisekildesözkonusuolmustur?

DINLERTARIHI

19

Bueskidinebirdönüsmüdür?

Hayir,geriyedönüs,durumudegildir.Belkiinsaninbirgelisimdurumudur.BugününinsaniOrtaçag’ageridönmekistemiyor.EskiYunanveRomadininegeridönmekistemiyor.IlimsIzveilimdenaltdüzeydekidinlerinipiniboynunageçirmekistemiyor.Dönüsdinleredegildir.Dönüs“Din”edir.

Ilmîgelisiminde,ilimötesibirduyguyaihtiyaçhissediyor.Bununadibirçesitmaneviyattir,birçesitdindir.Bugünküinsanbunuaramaktadirvebunuböyleisimlendirmektedirler.Bugünküinsan,böylesibirdinî,Imanibulmanintelasiiçerisindedir.Yenihayattabunukaybetti.Boslugunusuandahissediyor.Bizbüyükbirdinîkültürevetarihinenbüyükdinlerindenbirinebagliyiz.Tarihinensonbüyükdininebagliinsanlarolarak,bugünküaydinlarinvedüsünürleringeneltelasinda,insaninmuzdaripvearayisiçindekiahenkliruhunda,ilimötesibirimanimeydanagetirmekiçin,(amamantiklivemakűlbirimanmeydanagetirmekiçin)ortakbirtelasvegayretIçindeolalim.Obüyükidealibulmayolundainsanligayardimedelim.Buisingeregisudur:Bizimilköncekendimizivekültürümüzü,suandaelimizdeolanyikilmisvedonmussekliyledegil,kaynayan,cosanbilinçvefikrîhareketyaratanbirideolojiseklindedegil,belkigürültüsüz,tezahüratsiz,çoksadevesamimidersyaparcasinaçalismamizgerekir.Çabukgeçenhislere,tekrara,telkine,mevcutzihniyetlerinuyutmasinaveçogunlugunsefkatlarinadayanarakdegil,belkiçokyavasveyapicibirsabirla,adimadim,tipkibirarastirmaciveögrencigibibaslayalim.Birdönemiarastirmaciolarakgeçirelim;buvesileylegenisbirgenelortamhazirlayalim.Sizozamanbirkültürdevrimininöncülerigibi,butaslasmistoplumunveasrinboslugunda,Islâm’iyenidenvebilinçlitanimanizla,payinizadüsenivesorumlulugunuzuifaedeceksiniz.Buasravebutoplumabagliaydinunvaniylafonksiyonunuzuyerinegetirin.Bu,herhalükârdabubüyükyoldaküçükbiradimdir.Amabuküçükadimidogruatmakgerekir.Bununbirinciusulü,sabirvetahammüldür.Birögrencininisigibibiristir.Heyecan,doyumvezevkverenkonusmalarinyerineyo-20

DINLERTARIHI

rucudersleriseçelim.Tahammüledelim.Geçmisteheyecan,tahrik,telkingerektiysebile,artikyeter.Tanimayidüsünmekgerekir.Egersadecesuursuzbirimanyeterliolsaydi,besyüzmilyonmüslümanlabirseyleryapilmisolmasigerekirdi.MucizevârîIsleryapaniman,tanimaktansonragelir.

BURJUVAZIYDI,ILIMDEGILDI

Suandasözkonusuolanmesele,bugünküinsaninyenilgisi-dir.Bugünküinsaninheyecanlibütünideallerininyenilgisi.

Avrupa’daOrtaçagdöneminde(bizimhalkimizdaböylesibirdönemdeyasiyor)büyükleresaygi,geçmisleövünme,edebîvedinîsahsiyetlerleÖvünme,dinimerasimler,ahlâkidegerler,millî,kavmîveahlâkîgeleneklerinhepsikutsaldi.Insanavedünyayahakimmutlakhakikatlerveapaçikmeseleleridi.Hertoplumda,herdininusulüsöyleydi:“Gerçekbudur,bundanbaskagerçekyoktur.”

“Gerçekbudurbunundisindabirseyyoktur”esasigöktengelmisvedogruluklarindahiçbirsüpheolmayanyücehakikatlersifatiyla,odöneminbütünfertlerincekabulgörmüstü.Bueminruh,süphekabuletmezimanigörüs,halkinhayatinasükűnetveriyordu.BizimdindarhalkimizdaolanvebütünOrtaçagboyuncabatidaolmayanseyisedinîizdiraptir.Ziradin,onukaplayanbirbütünolaraksosyalgeleneklere,insanîiliskilere,ahlâkveinançlarbütününecevapveriyordu.Kendisinitakipedenlerin,manevîvefikriihtîyaçlarinigiderebiliyordu.Yükümlülüklerintümüortadaydi.Dünyabüyükbirçadirseklindeydi.Küçükveayrintisizbirdünya.Birkapivevücutlabagliydi,belliveaçikti.Dörtunsurdanyapilmisti.Alttainsanlar,yukaridatanrivemelekler;bütünesrarvevarligindindekihakikatlari…BütündinlerarasindasadeceHiristiyanlikdini,azizlere,ruhanilere,halkinvetanrininislerinitemsilcilerinesahipti.Digerlerihiçbirseyesahipdegildi.

Herdindaringörüsünegöre,meselâ,Ortaçag’dabütündünya,kuzeydenbaslayip,Lizbon’adogudanjenuvadusakaDINLERTARIHI

21

dardir.Bu,bütündünyaidi.Oradanötesiise,yanidogu,bizimyasadigimizyerlerkâSristandi.Lizbon’danotarafiisekaranliklardeniziydi.Gökyüzühakimbirtavangibi,kapalibirkubbedir.Yukaridabirtanrivar;bazenRuhü’l-Kudüsseklinde,bazenBabaseklinde,bazeniseOgulseklindedir.

Göktekibutanrininyeryüzündebirtemsilcisivar.Kimdir?Papa!(Insanlarinbabasi,Allah’inümmetininpederi!)

O,dinintemsilcisidir;“KutsalRuhun”Tanri’ninRuhu’nunveyaMesih’inRuhu’nungetiricisidir.Gökyüzündeburuh,inceveteferruatliahiretislerininidaretemsilcisiolankiliseteskilatiaraciligiylaPapa’yavekardinallereveriliyor.Buelelemertebelerdizisisekilde,küçükköylerekadaruzaniyor.Buköylerde,ruhbanlarvardir.Bunlaroruhutasiyanidareningörevlileridir,ruhanilerdir.

Buruhanilerdeoruhu,“cismaniler”arasindayayiyorlar.Yani,halkinyasayisfelsefesi,yaratilisingayesivehayatinyönüdeoldukçaaçikvebellidir.Birtekkelime;arinma,ilkgünahtanarinma.

Âdem,cennettegünahisledi.Âdemogullaribu“ilkgünahin”cezasinedeniyleebediolaraktanrinin

gazabinaugramislardir,daimiolarakcennettençikarilmislardir.Bugünahabulasmis,mahkűminsaninhedefinedir?Beraatetmektir.

Dininisinedir?BuruhunaraciligiveruhanilerinyardimiylainsaninkesilmisolanbagliliginaveCennet’etekrarikincidefakavusmaktir.Religion,yanidinbudur.(Re)öncekitekraranlamindadir,Latinceolan(Legar)kelimesidevarliginbütünesrariileâleminveAdem’inilkyaratilisanindanzamaninsonunakadarbirlesmeanlamindadir;amellerin,ahlâkin,insaninhayatfelsefesininhepsivardir.“Vekefanâkitabellah!”

Görevvesorumluluklardabelliveaçiktir.Kiliselereüyelik,papayiizlemek,bütünfelsefî,ilmî,itikadî,insanîvesiyasîmeselelerderesmîruhanilereitaatetmek,bilaharevaftizguslü,sarapiçmek,kutsalekmegiyemekvePazargünleriayinlerekatilmaktir(cemaatnamazi).Yönbelli,yolbelli,hedefbelli,hayatsakinvealinyazisiitaatkârdir.Istekurtulusyolu!Dünyabu,ahireto,

22

DINLERTARIHI

hepsibelli;sinirli,sabit,açik.Artikbaskaneistiyorsun?“Ölümistiyorsan,mezarligagit!”

Artikizdirabinanlamiyok.Butarzhayatta,böylesibirdünyada‘bilmiyorum’diyebirseyyoktur;süphe,müphemlikperisanlikyoktur.

Dünyaningurbeti,insaninyalnizligi,alinyazisininkaranligi,hayatinboslugu,ruhunisyani,felsefîkaramsarlik,fikriümitsizlik,hakikatinbelliolmayisiyoktur.Boslukyoktur.Buâleminhiçbirkösesiçatlakdegildir.Gökyüzüdaimadönenbirkubbedir,yeryüzüserilmisbiryataktir.Avrupaliinsan,Katolikmezhebi,Tanri,Peygamber,Baba,Ruhű’l-Kudüs,Cebrail,Hedef,Yaratilis,Mesih,Siginaklar,Kilise,Peder,Baskan,Allah’inkoyunlariveKoyunlarinçobani,yaniPapaveHalk;hepsibellidir.

Ansizinhaçliseferlerigeldi.Dünyaninbütünkapaliveeskidarduvarlariparçalandi.Yeryüzükâinatinmerkezi,gökyüzütavanolmaktançikti.LizbonveCenovadünyaninortasiilânedildi.OtaraftaAmerikakesfedildi.Butaraftabütündogu,Iran,Arabistan,Türkistan,Hind,Çin…

Digerdinlergelipbunlarakarsiboygösterdiler.Hasmetlitarihler,zenginveçesitlimedeniyetler,dahabüyükvegüçlükültürler;düsünceler;nançlar,ideolojiler,bi’setler,toplumlar,vedigerherseysarsildi.Düsüncehürriyeti,hareketlikültür,degiskenruh;Islâmmedeniyetinin,hüriçtihadin,IslâmdinininvetoplumununbirkaçnesilboyuncaHiristiyanhalkkitleleriiletemastabulunmasi,Ortaçag’idegistirdi.Hiristiyanalemindekidogma,taassupvedargörüslülükyikilmisoldu.

“Mukaddesata”itirazbasladi(Protestanlik).Sonrahareket,degismeveyenimedeniyet.Haçliseferleri,OrtaçagboyuncadurgunolanBatiHiristiyanalemininansizinikifarklicephedensaldiriyaugramasineticesinidogurdu.

Bunlardanbiri,Batitoplumununmadditemelininveiktisadîveitikadîaltyapisinin,dünyagörüsünündagilipyikil-masiydi.OrtaçagdaBati,altyapisifeodalite,üstyapisidinolanbirtoplumdu.

DINLERTARIHI

23

Buherikisinebirdensaldirildi.Ikisibirliktedagildi.Fiilendinsizliktarihinielealdiktansonradinlertarihineulasalim.Ikisaldiribirliktebasladi,butesadüfdegildi.Bunlarinherikisizahirenhernekadarayrigörünüyorlarsada,birbirlerininsebepvesonucudurlar.Beninsanîmeselelerde,özelliklesosyolojikmeselelerdeilliyetinaslinidogrugörüyorum.Amafelsefedekiilliyetiletabiatilimlerindekiilliyetarasindakifark,sebepvesonuçiliskisinintektarafliolmayerineikitarafliolmasidir.Biraradakiikisosyalisaretarasindadaimasebepvesonuçiliskisiolur.

Meselâ,tabiattaates,(sebep)suyukaynatiyor(sonuç);amasuyunkaynamasi,yanisonuç,atesinyakmasiüzerindeartikbiretkibirakmiyor.Sonuçtansebebeolanyol,kapalidir.Sosyalisaretlerarasindakiiliskilerdedesebep,sonucumeydanagetiriyor;amasonuçortayaçiktigizamansebebinüzerindeetkibirakiyor.Yanisebebinrolünü,onakarsioynuyor.

Konusmaci(sebeb),topluluguheyecanagetiriyor(sonuç),toplulugunheyecaniise,konusmaciyietkialtinaaliyor;onuheyecanlandiriyor.Buheyecantekrartoplulugunüzerindeetkibirakiyor.Buikikutupsebep-sonuçiliskisi,buikisibirbirleriyleiliskiiçerisindeolduklarisürecedevameder.Karsiliklibiretkilesim(gidis-gelis)vardir.

BirtoplumuniktisadialtyapisiileitikadîüstyapisiarasindadaböylesibirIliskivardir.Marksizmbuiliskiyitekyönlüolarakgörüyor.

Antimarksistlersosyolojideilliyeti(nedenselligi),yainkârediyorlarveyabasarisizbIrsekilde,üretimdedüzensizveiktisatsizbiraltyapiöneripdigerbirfaktörüonunyerinekoymayagayretediyorlar.Irk,cografya,tabiatlasavas,içgüdü,kültürvb.gibifaktörler.

Amaben,tarihinbütünsosyaldevreleriiçinheptenbirkanunainanmiyorum.Bedevitoplumlarda(kabilelerde)cografyanintametkenoldugunainaniyorum.Cografya,toplumunyapicivetayinedicialtyapisidir;toplumkurumlarinin,bucümledenolmaküzereiktisadintayinedicisidir.

24

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

25

Ilerlemistoplumlardaiktisadiüretim;altyapiveaynizamandatayinedicibiretkendir.Üçüncüasamada,yaniDurkheim’cianlamiyla“IndIvidualizmin”gerçeklestigiasirda,insanîsuur,bilgi,görüs,antropoloji,sosyolojivetarihsosyolojisidahaçokilerliyor,insanlar,toplumuyapanunsurlar,tarihehareketverenkuvvetler,çetinkanunlar,degisme,yikilmavetoplumunyükselmesihakkindadahasuurlu,dahabilgilioluyorlar.Temelfaktörinsaninkendisidir;yanionunkendibilincindeolmasidir.Digerbirtabirleideoloji,fikir,iradeveonunteknigidir.

Bu,çokhassas,karmasikvegenisbirkonudur;suandaonuortayakoymaimkâniyoktur.Amaburadasöylemekistedigimizseysudur:“Karsilikliilliyet”kanunlari,altyapiilesosyalüstyapiarasindakiiliskilerdededogrudur.

Egersahsinfikridegisirse(üstyapi),iktisadihayativeisidedegisiyor(altyapi).Bunungibiegerisivemaddidurumudegisirse,düsüncetarzidadegisecektir.Buikisibirbiriyledaimaikiyönlükarsiliklisebepvesonuçiliskisinesahiptir.OrtaçagAvrupasininaltyapisifeodalizm,itikadiüstyapisiisedinidi.Dünyagörüsü,ahlâk,felsefevegelenekleribirarayatoplayan,açiklayanvetakdisedenKatolikmezhebiydi.Katolikmezhebi,bunlarinsosyaldüzeneuygunolmasinisaglamayaçalisiyordu-Ziratoplumahakimolanresmidinler,daimabilinçliveyabilinçsizolarakböylesibirfonksiyonuüzerlerinealmislardir.Egerböylesibîrdüzeneaslindaaykiriolmuslarsa,egemendüzeninboyutlarindanbiriolanresmitemsilcilergrubueliyleçirkinlestirilip,tahrifedilmisvesonuçtaistenilensosyaldüzeneuygunolacakseklegetirilmislerdir.

Suandaanlattigimizortaçagdakisosyalveiktisadihayat,feodaliteyedayanmaktaydi.Feodaliteisimliçesitlibirimlermevcuttu.Herbirininkendineaitordusu,gelenegi,baskani,merasimi,halki,vergigelirlerivemüstakilhayativardi.

Birbirindenayriolanbusosyalbirimler,aynizamanda,birmerkezdenkaçisdurumundadirlar.Ortakbirdiziyiteskiletmearayisininpesindedirlervebirbirleriyleirtibathalindedirler.Iste

irtibatisaglayanbuvasitaKatolikkilisesidir.Dünyada“KatolikMezhebi”isimli,evrenselbirgüçmevcuttur.

Mesih’indini,Avrupa’dasaglamolmayanbirsifatladaginikfeodaliteunsurlarinibirarayatopluyor,birbirinebagliyor,çesitlifeodalkesimlerdenbirHiristiyanümmetimeydanagetiriyor.

Feodalitekapalibirdüzendir.

Aristokrasi,gelenekleriveadetleriylebüyükbirmülkiyet;efendilervehalkçeliskisi.Kapalibirdüzenvedisyüzütopragabagli.

Kapalidüzennedir?

Kapalidüzenikiözelligesahiptir:Birikapalibirdünyagörüsü,digeriisekapalibirüretimveekonomidir.

Kapaliüretimvekapaliekonominedemektir?

Birköy,kapalibirüretimekonomisinesahiptir.Bugdayivearpayitarladangetiriyor.Arpayimerkebineveriyor,bugdayikendisitüketiyor.Pamuguhaniminaveriyor,odaondanbirelbisedokuyor,kendisigiyiyor.Inegininsütünüveriyor,yumurtaaliyor.Meyvesiniyüniledegistiriyor.Baskabirsahisiseyününü,peynirveyalorladegistiriyor.Peynirveripsoganaliyor.

Buköykalesindeüretimvetüketim,kapalibirdaireninetrafindadönüyor.Sayetbukaleyedikkatlebakarsiniz,kapalibirtoplumugözlerinizlegöreceksiniz.

Iran’dabutürkalelerhenüzmevcuttur.Bukalelerinçevresindebirerhisargörürüz.Genellikledörtburcuvebirkapisiolanhisarlar.Bu,kapalibirtoplumoldugunugösteriyor.Toplumunkapaliolusununisaretlerindenbiri,kapaliüretimdir.Üretimveiktisatbirbirinibirdaireüzerinetakipeder.Kapaliekonominintemelözelliklerindenbirisi,üretimiletüketiminberaberolusudur.Böylebirköyebiradamgelip,derinbirkuyukazar.Birdefadaîkiyüzbintümenlikbirpancarisiyapip,bupancarisindendörtyüzbintümenlikbirgelireldeedince,bukapalidairebirdenkirilmisolur.Buradaüretilenbütünpancar,köyüniçüretimdairesinedahildegildir.Bupancarlakamyonlarvasi-26

DINLERTARIHI

tasiyla10km.veya20km.uzakliktakisekerfabrikasinagitmektedir.

Üretiminkapalidairesinin,buradadispazarlartarafinadogruaçildiginigörüyoruz.Pancarinsekerfabrikasindasekeredönüserekbütüniçvedispazarlaragidip,dagildiginigörüyoruz.

Kapalidünyagörüsünedemektir?

Sadece,insanzihninindünyahakkindasahipoldugutasavvurdanibarettir.Hangiinsan?

Kapalibirekonomideyasayaninsanin,dünyasidakapalidir.Bütüngökyüzüonunköyününetrafinisaranbirörtüdür.Digertaraflardanhiçhaberiyoktur.Dünyasikapalidir,küçüktür.

Bizimköyeyakinbirköyünbiragasivar,zavallinindurumudaiyidegil.Birçiftsebildenbaskabirseykalmamis.Köyünhalkiöncelerionunraiyyesiidi,onunsayiliyorlardi.Obüyüklükonlarinzihinlerindehâlâvar.

Onlardanbiribanasöylediyordu:“Sizyabanciülkeleregittiniz,oradalardadabizimbuHaciAga’yikonusuyorlarmi?”Ondanbahsediyorlarmi?

Buadamingözündedünya,ortasindaHaciAganinbulundugubüyükbirsaraydanibarettir;yukaridadaHaciAganinAllah’ivardir.

Ortaçag’daböylesibirtoplumvardi.Ikiunsurgeldi,hemOrtaçag’indünyagörüsünühemdeortaçaginkapaliekonomiküretimaltyapisiniaçti.Ikiunsurdanbiri,feodaliteninziraiüretimsistemibünyesindehizlagelisenburjuvazihareketi,digeriise,materyalistdünyagörüsününyeniaydinlarindüsüncesinevurdugudarbeydi.Bunlarinherikisibirbirininsebepvesonucudur.

Aslindaburjuvazinedir?

Küçükbirköyügözönünealiniz.BazikonularikitaplardanokumalarigerekenAvrupalilarinaksine,bizbukonularitoplu—

DINLERTARIHI

27

mumuzdagörebiliriz.Çünküdegismehalindeolanbirtoplumumuzvar.Kapalibirziraiiktisatsisteminden,tüketimcivekompradorbirburjuvazisisteminegeçmekteolanbirtoplum.Dolayisiylabutoplumdasosyolojikeserlergörebiliriz.Üretimi,ziraiüretimesasinadayananeski,kapalibirköyebaktigimizda,buköyebirdükkânaçilmadanöncebirseyyarsaticiningeldiginesahitoluruz.Köye,birkaçtopbasma,çesitliufaktefekseylergetiriyordu.Bunlarisehirdenveyaçevreköylerdengetiriyor,köymeydanindabagiriyor,mallarinitahil,pamuk,yüngibiziraiürünlerledegistiriyor,sonragidiyor,ertesihaftaveyaertesiaytekrargeliyordu.

Genelislemlervetoplutakaslar,tarlalarinkenarindakurulanmevsimlikpazarlardaoluyor,bugörünümsonrayavasyavasköydükkâninadönüsüyordu.

Dükkânortayaçiktigizaman,feodalitebünyesindeburjuvazininilkçekirdegimeydanageliyorduDükkâncininisi,buköydekidigerinsanlarinisindenfarklidir.Onlarmahsulleritopraktanüretiyorlar,buIsetüketimmallarinisehirdensatinalipburayagetiriyor.

Onlarziraîüretimyapiyor,bunlariseelüretimineveyaküçüksanayiüretiminesahip.Buparçasatiyor,obugdaysatiyor.Omaltakasiyapiyor,bugdayveripyünaliyor.Amabuparailealis-verisyapiyor.

Paraileyapilanalis-veris,maltakasininyerinialdiginda,oradaburjuvazimeydanageliyordu.Buburjuvazi,isterküçükbirgrupseklindeolsun,istersebirfertseklindeolsunsonuçayniydi.

Budükkâncineisyapiyor?

Geliyor,sehirdenveyadigerçevreköylerdenparaileyeniçesitlersatinaliyor(çünküparasivar)getiripbuköydehalkasunuyor.Bumallarintüketiminin,buköydehenüzbirgeçmisiyoktur.Halkinzevkleriyavasyavasdegisiyor.Halkbuelbiselerle,esyalarla,yiyeceklerleveyasayisgereçleriyletanisiyor,bunlarisatinaliyor.Böylecedükkânciköyeyenibirtüketimsokmus,fakatyenibirüretimgetirmemistir;masrafyenidir.Ama

28

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

29

küçükmülksahibi(feodal)veyaailesisimdiyekadarparalarinibiriktiriyor,fazlaarazisatinalabiliyor,mevcutmülkvearazilerinidahamamuryapabiliyor,fazlasürüalabiliyor.Mekke,KerbelâveMeshed’egidebiliyorveyadügünler,senlikleryapabiliyor,bahsislerveriyorlardi.Simdiysebütünoparalar,bütünotopraklar,hattabütünosürüleryavasyavasbudükkânagidiyordu.

Kendisininelbisesidegisiyor.Cübbeyiçikarip,ceketlivepantolonluoluyor.Hanimiâdipamuktanolançarsafibirkenaraatip,sehirçarsafigiyiyor.Sonradavetlerinveziyafetlerinseklidegisiyor.Evinindösemesidegisiyor.Evininbinasiveyapiseklidegisiyor,sonrasivesidegisiyor.Üretimindenbaska,yavasyavasherseyidegisiyor.

Tüketimhizlayukariçikiyor;üretimise,klasikbirbiçimdedüsüyorveyaenazindansabitkaliyor.Dükkânciborcumuzuhesapdefterineyaziyor.Pesinalabilmemizmümkündegildeyip,borçaliyoruz.Borcumuzyavasyavasüçbin,dörtbinbesbintümeneulasiyor.Böylece,ikincisenedahafazlatüketimoluyor,dahaçokmalsunuluyor.Dükkâninmallistesiartiyor,taksitartiyor.DevamliHaciAga’ninambarinagidenharmanimsimdibirdenMirza’nindükkâninagidiyor!

Mesele,buaileninbirseneboyuncayapmisoldugutüketimdir.Ikincisene,tüketimdahaçokartiyordu.Amaüretimveharmansabittir,artmamistir.Dükkânciyaikibintümenfazlaverirse,kendineharmanindibikaliyorveödeyemiyor.Gelecekyiladevrediyor,vaktigelinceoyilinmasrafidaeklenincetekrardanartiyor.Üçüncüyil,dördüncüyil,devamliborç,devamlitaksit,devamlidahaçokvedahaçesitlitüketimvemasraf.Mahsulartikdükkânciyacevapveremiyor.Arazinintapusunaelatiyor.Baggidiyor,koyungidiyor,parçaparçamülkgidiyor.Yenitüketimvemasrafhücumediyor;birdükkânikioluyor,ikidükkânüçoluyor,hepbosanbarlar-doludükkânlar.Haciagahergüniçtentükeniyor,dükkâncionuemiyor.Burjuvazinintüketimgüvesi,feodalitenincaninadüsüyor.BusayinHaciAga’ninmecburkalipgeceyarisiköydenkaçmasinakadardevamediyor.Yanifeodaliteyikilip,yerineburjuvazigeçiyor.

Feodaliteniniçinde,burjuvazininmeydanagelmesidenilensosyolojikaslinanlamibudur.Burjuvaziyavasyavasgelisiyor,yenibirtüketimmeydanagetiriyor.Sonratüketimdüzeninidegistiriyor,feodalitedüzeninizayiflatiyor,kendidüzeninidahadaegemenkilipburjuvazidevriminoktasinakadarulasiyor.

Burjuvazidevrimi,artikomülksahibiaganinegemenolmadigi,beyefendiburjuvaninegemenolduguzamandir.

Hanlar,derebeyler,agalar,asiller,haciagalar,hacizadelerortadankalkiyorartikdevranyenigelmisköksüzvebassizparababalarininelinegeçiyor.Asilliginartikbirdegerikalmamistir.Para,ticarihayatveesnaflik,büyükmülkiyetedayananziraiüretiminyerinegeçmistir.Simdiyenibirörnekverelim:Bukonu,sosyolojininiktisadîbirkonusudur.Konumuzlailgisinedir?

Konusinifsalahlâkvedüsüncetarzidir.

Egerbumeseleyidikkatlibirsekildeaçiklayabilirsek,dünyaaydinlarininzihnindekötübirsekildeortayakonulmusolanbirmeseleaçikligakavusmusolacaktir.Ofeodalitedönemininözelbirahlâkivardir:

1.Asilligedayanma,

2.Kapalidünyagörüsü,

3.Durgunhayat,

4.Sabitvedegismezkurallar,

5.Asil,köklüvedegismezsosyalgelenekler,

6.Donmusluk,geçmisetapma,ecdatperestlik,ailevîâdetvegeleneklerleövünme,

7.Gayret,mertlik,cesaret,cömertlik,misafirperverlik,büyükleresaygi,fedakârlik,kavmitaassup,manevidegerleresevgi…gibikendineözgüahlâkîdegerleregenelbirdayanma.Bilaharekuvvetlidinîduygu.Buözellikler,budöneminahlâkîhayatininbaziesaslaridir.

8.Yenilikçilikveyeniliktegetirilmesinekarsiduyulankorku.Degisimvedönüsümdenkorku…Disaridanyüklenenunsurlarakarsidahaçokdirenme,kapalifeodalitedönemitoplumununözelliklerindendir.

30

DINLERTARIHI

Yeniolanhiçbirseyikabuledemiyor.Hattasüslenmesinibiledegistirmeyehazirdegildir,korkuyor.Elbisesinidegistirmiyor,yüzününsüsünüdegistirmiyorboynunuvermeyehazirdiramabiyiginivermeyeasla!Gelenekselusul,âdetler,tesrifat,sosyaltören,milliyetçiduygular,ekonomikiliskiler,ahlâkîmeselelerdedinvasitasiyladestekleniyor,kutsallikkazaniyor.Efendilervehalkiniliskileri,gelenekselmülkiyetiliskileri,sosyaliliskiler,hattagiyinme,süslenis,gelenekselhayattarzidinaraciligiylakutsallikkazaniyor.Bukutsama,dininresmitemsilcilerivasitasiylayapiliyor;bunlaregemensinifabagliolup,halkinefendilerinebaglanmalarinibiledinvasitaylateminediyorlardi.

Gelenek,ahlâk,din,sosyaliliskilervemülkiyethaklarininhepsibirdokuyasahiptir.Dünyaninkutsallastirilmasi,budönemdekidinianlayanenbüyüközelliklerindenbiridir.Onunyenilikgetirilmesinekarsidirenmesi,yenibidatvehayatindegismesinekarsiçikisidir.

insanîruh,budönemdegeçmisileövünmektedir.Ecdadiy-la,babasiyla,dedesiyle,babaannesiyle,ailesiyle,ecdadiningelenekvehatirasiylaövünmektedir.Eskiyi,hersekliylekorumakistiyor,onunlaiftiharediyor.Geçmisetapmaktadir,ikincisi,yeniyekarsisiddetlidirenmevekarsikoyma,gelecektenkorkma.Ohaldefeodalitedönemindeduygular,ahlakveruhaçisindanikitemelesasadayanmaktadirdenilebilir:

Geçmisleövünme-veyageçmisetapmailegelecektenkorkma-yeniligekarsidirenme.Gelismisdükkânciveburjuvanintamaksine.Buburjuva,ofeodalinaksineköylüsinifindançikmistir,simdiortasinifimeydanagetirmistir.Buortasinif,köylüdenyukarida,efendilerdenasagidadir.Ecdadihanzade,agazade,asilzadevb.lâkaplarlaanilankimselerdegildirveolmamistir;kenditoplumundabirköküyoktur.Halkonaasilunvaniylabakmiyor,alisilmisbasitbirinsanolarakbakiyor;sadeceyenibirisinesnafidir,zamanayetismistir,yenibirkesesivar,parasivar,zengindir;amasahsiyetsizdir,ailevîvekanasaleti,serefiyoktur;toplumunnazarindaobir“yeniyetmedir.”

Geçmisyenilenen,geçmisinhatirasininzevkveövünçverdigifeodaliçingeçmis,artikhakaretsayilmaktadir.

DINLERTARIHI

31

Feodalingeçmisetapanvegeçmisingeleneginisevenbiriolmasioraninda,burjuvageçmistenbikmistir.Gelenegiyoketmek,geçmisleilgiyikesmekister.Zirageçmis,feodalileilgiliydi.Geçmistefeodaliçinhürmeteinaniliyordu,amaburjuvasimdibaslamistir.Feodalbitmeküzeredir,burjuvaisebaslamaküzeredir.O,kendiligindengeçmisiistemektedir,buisegeçmistenbikmistir.O,gelecegeveyenilikgetirilmesinekarsidirenmektedir,ziraherdegisimveyenilikonusarsmakta,aksineburjuvayaistikbalhazirlamaktadir.

Burjuva,sadeceyeniyikabuledendegil,aynizamandayeniyetapandir.Buyüzdenburjuva,açikvedegisenbirdünyagörüsünesahiptir.Bununaksine,feodalindünyagörüsükapalidir,sabittir.Yasamsiniri,sadecekendisi,atininmerasi,sürüsü,kabilesivearizisidir.Sadecebunlarigörmüs,disariyitanimamistir.Amaburjuva,sehri,çevreköyleri,etraftakikabilelerigörmüstür.Çünküesnaflikhareketlidir,çesitliüretimsistemleriniveçesitliinsanlari,dahaaçikbirdünyayigörmüstür.Ohaldeburjuvadünyayidahaaçikvedahagenis,degismeveharekethalindegörüyor.Gelenege,sosyalâdetlerevemerasimleredüsmandir.Gelecege,degisime,dönüsüme,herseyidöküpyenidenyapmayaasiktir.Egerbunlarinikisiniahlâkîvefikrigörüsaçisindanbirbirleriylekarsilastirirsak,burjuvaninmümtazbirözelligesahipoldugunugörürüz.Odasudur:Burjuvadadegismeyetenegi,aniIlerlemeyetenegigenistir.Çünkühareketlibirtiptir,açikbirdünyagörüsünesahiptir,gelecegeyönelmeyeyatkindir,geçmisebirbagliligiyoktur,sabitvegelenekçisinirlarinesaretindedegildir.Halbukionunrakibi,yokolduveyayokolmaküzeredir.Donmus,sakinvedurgunbirhaldedir;toplumugeçmistekigibiistiyor;görüsüdardir,daimageçmisüzerindedüsünüyor.

Burjuvagörüsününsahipolduguözelliklerdenbirisi,ahlâkîdegerlereinsanifaziletlere,kutsalsosyalgeleneklerevekenditoplumunundinineolaninançsizligidir.Köylerde,dinimerasimlere,büyülücülüge,köyünkutsalsahislarina-halkinkendileriiçinkutsiyetvehürmeteinandigi,seyyid,molla,agazadeveköyünasillerine-saldiran,alayeden,tenkitedeninbuadamoldugunugörüyoruz.Evineilkdefaradyoyualanbuadamdir.

32

DINLERTARIHI

Oglunu,hattakiziniilkdefamodernokulagönderenyineodur.Yenisehirelbiseleriniilkdefagiyen,süslenmesinidegistiren,geleneklerinaksinebuçevrededegisikbirgidisatasahipolankadinonunkarisidir.Niçin?Çünkühiçbirseyonugeçmisebaglamiyor.Otoplumundegismesindedahaçoksahsiyetkazaniyor,çünküondaeskidegerleryoktur,yenidegerlerkazanmakiçinçabagösteriyor.“Hanimefenditeyze”olmayankadin“hanim”olmakiçinçabagösteriyor.Halbukirakibitoplumundegismesindesahsiyetinikaybetmektedir.Böylesibirmilletteburjuvameshurdur:Bizona,esnaf,tüccar,parababasiveyazengindiyoruzya!

Ardardasunlaridiyebilir:Burjuvagörgüsüzbirsiniftir,rüsvetveparayadüskündür,asagiliktir,köksüzdür,gelecegeyönelendir,Ilericivehareketsahibidir,açikbirgörüslegeçmisekarsidir,gelenektenbikmistir,yeniligevebid’ataasiktir,degismekabuledendir.Asaletiyoktur,inançsizdir,manevidegerlereinanmaz,tüketimetapar,asirimaddecidir.Bosvehareketlibirdünyagörüsüylebüyükbiriradeden,yücefaziletlerden,mertlikhuyundanuzaklasmistir,“menfaatperestlik”(otilitarizm)dinineinanmaktadir,çikarcidir,hakikatitanimaz.Bilaharehesapçivetüccarbirruhasahiptir.

Tarihte,onaltiveonyedinciasirlardaAvrupa’danaydinlaringeldikleriniokuyoruz.Isteogelenlerbunlardir(burjuvalardir).

Bunlarbirsinifseklindeortayaçiktilar.Özellikleonaltinciveonyedinciasirlardabirburjuvazisrnifiseklinde.Yanifeodalite,sinifi,tamamenbunlarinelialtindaezildi.Businif,tüccarlar,fabrikatörler,zenginlervesermayedarlardanolusuyordu.Bunlarisbasinageldiler.Bunlar,Avrupa’dageleneklere,âdetlere,törelere,merasimlere,hattafeodalitedönemindekiliselertarafindanyerinegetirilenibadetlerekarsiçiktilar.KarsiçiktiklariseylerdenbIrIsidehakimdininhükmettigisekildi.Çünküotarzseklidir,feodalitedönemineuygundur.Burjuvasinifsalsuurasahiphareketlibirtiptir;yenilikçidir,geçmistenbikmistir,açikdünyagörüsünesahiptir,degismevedönüsmeyisiddetlekabul

DINLERTARIHI

33

edenbirtiptir.Buadamdinekarsidir;ikianlamdadinekarsiolmasimümkündür.Birisisuanlamdadir:Toplumdakihalkin,eskidenimanettigigeneldingörüsünükabuletmiyor,birdinîreformataraftardir.Yeniçagdakiprotestanlarbunlardir.Yanimevcutdine,katoliklige,kiliselereitirazedenkimselerdir.

Protestanizmitakipedenler,burjuvaziyebaglidindarlardir.Yanisermayedervesanatkârsinifabaglidirlar.OrtaçaginsonlarindaAvrupa’daortayaçiktilar.BunlarKatolikkilisesivepapaylazitlastilar.ÇünküKatolikkilisesivePapaortaçagdakifeodalitedüzeninebagliydi.

ikincisibuburjuvazidenolankimseleredahaçokdinsizvedinekarsiolmayanlisidemekgerekir.Çünküdinekarsiolanlarsonradanmeydanageldi.Dinekarsiolancepheprotestoedip,protestanizmimeydanagetiriyor.

Katolikmezhebinibirmezhepçesidiolarakkabuletmiyor.Hangifikirdendolayikabuletmiyor?Hiçbirfikirdendolayi.Aslindadinibirkorkuveendiseleriyoktur.Adaminelinegeçenherçesitsilahlaeskigeleneklerekarsimücadeleetmesigerekiyor.Yenitoplumuyenitüketimlerle,yenimasraflarla,yenihalkla,yenidegerlerleveyeniiliskilerlemeydanagetirebilmesiiçinmücadeleetmesigerekiyor.Böylesibirortamda,oradaiktisadîvesermayedarliklailgilifaaliyetlerinidahaiyiyapabilsin.Hangidurumsermayedaridahazenginyapiyor?Geneltüketim.

Yenibirharcamabiçimigelistirenburjuvaeskigeleneklerle;bucümledenolmaküzere,geleneklerivegeçmistekitipikoruyandinilemücadeleediyorki,toplumyeniligikabuletmeye,degismeyeveyenitüketimekarsidirenmesin;toplumburjuvaüretiminintüketimvesatispazariolsun.HaçlisavaslarindansonraAvrupalilardoguiletemaskurdular.DahasonraMüslümanlardanmoderngemiyapimteknigim,yerharitasiniyapmayi,pusulayi,denizyollariniögrendiler.Burjuvazibunlariögrendiktensonra,denizcilikbasladi,sonraAmerikakesfedildi,dahasonraAfrika’da,LatinAmerika’da,KuzeyAmerika’dasömürgecilikmeydanageldi.Doguvebatiticaretibasladi.

34

DINLERTARIHI

Durgunvekapalifeodaliteyikildi.Sermayedarlik,köleticareti,fabrikatörlükveuluslararasiticaretgelisti.Burjuvazi,feodaliteyiortadankaldirdi.Tambusiradaburjuvazinindikkatligelismesi,burjuvalarinkuvvetkazanmasi,parahayati,ticaretvetüketiminilgitoplamasi,maddihirsistegininartisi,“iktisatperestlik”ruhununkivaminibulmasi,hirsveservetyigmayakarsiyeniask,milletlerinveyeniülkelerinsömürülmesi,Avrupa’niniktisadivemaddikuvvetininüstdüzeydetutulmasi,iktisadî,sosyalveüretimselalanlardaburjuvazininfeodalitealeyhineisyaniileuyumluolarakfikrîveitikadialandauyumhalindeolan,aynihedefipaylasanikihareketinortayaçiktiginigörüyoruz.Hayretedileceksey,buikiharekettenbirinindinîolmasidigerinindinekarsiolmasiydi.

BiriProtestanizmmezhebiidi,digeriiseRealizmmektebiidi.Buikisiarasindadurumçokaçiktir.Yeniburjuvazininmaddeciruhununherikitecellisiaynizamanaulasmisti.LutheronaltinciasirdaKatolikkilisesineitirazediyor,Hiristiyanlaripapaninsultasinakarsiisyana,piskoposlarivekardinallaripapayikatletmeyeçagiriyordu.Gerçekteisegelenekçilik,dindarlikvefeodaldönemindininekarsiitirazeden,itirazciburjuvazininsesiniyükseltiyordu.

Protestanizm,KatolikmezhebininahireteyönelisindendönenayniHiristiyanliktir.Protestanizmdedünyayayönelikruhveyönüdolasmaktadir.Maddihayata,sanata,ise,servetebilaharekapitalizmeasiktir.

Simdide,MaxVVeber’indededigigibi,AvrupacografyasiProtestanizmilekapitalizminilerlemesiarasindahayretvericibiruyumvedayanismaninoldugunugösteriyor.Korkunç“Sen-barthelmi”gecesindeKatoliklerinFransa’daonbinProtestaninbasinikesmesi,aslindadarbeyemisfeodalasillerin,eskidegerleriinkâredenburjuvaziyeitiraziidi.Feodalsinifinhükümetinindevaminisaglamakiçinonlarisusturmakti.Protestanlik,Hristiyanligin(sonradan)paracivemaddecihaliidi.

Busiradarealizmhareketidegenisledi.Yanimaneviyatçikafayapilarindan,irfaniduygulardanveahlâkîideallerdendö-

DINLERTARIHI

35

nüs,maddihayatingerçeklerineveolaylarayönelis.Iktisadîhayatin,dünyaciruhunvezemimigörüsünasaletineyönelistir.“Hakikatiarama”esasiyerine,Bacon’unbahsettigi“kudretistegi”aslininilânidir.Natüralizm,Materyalizm,Rasyonalizm,Radikalizm,Liberalizm(hürriyet,amamaddiiçgüdüleriahlâkîsinirlamalardankurtarmakiçinhürriyet,rekabetveticarethürriyeti,ticaretingümrüksinirlamalarindanvesinirlayicikanunlardankurtarilmasihürriyeti),hattaDemokrasi(ortasinifolanburjuvazinin,egemensinifolanasillerinyerinegeçmesi)bilahare“fertvemenfaat”dini(individualizmveotilitarizm)isimleriyle,bütünbunlaryenidogmusburjuvazininkonustuguyenibirlisanidi.

BurjuvaziAlimleri:

Hatipler,gelenekçisinifa,eskiasillere,yokolmaküzereolandiniruhanilerebaglikimselerdi.Yeniburjuvazisinifinabaglihatiplervesözcüler,maddeciaydinlardi.Dolayisiylailmindinilezitlasmasi,tesadüfibirseydegildi.Bizevebütünaydinlarasunlarisöylemeyeçalisiyorlardi:Onaltinciveonyedinciasirdabirandaortayabazidahilerveaydinlarçikti.Ansizin,ortaçaginalçalmisoldugunu,dininelveayakkesenbirseyoldugunuanladilar(!)Dinemuhalefetedilmesigerektiginivetoplumukurtaripbagimsizligakavusturmakgerektiginianladilar.Bilginler,buyeniasirdönemindeansizin“aydmlandilar”O)<ilim,dininsinirlamasindankurtulduvedininhurafeoldugunuanladi.Böylebirseyneoldu,nedesosyolojikaçidanböylebirseyinolmasimümkündür.(Çünkü)iktisadibirköken,sinifsalbirköktasimasigerekir.

Meseleyi,itikadîdayanaginagöretenkitetmedigimigörüyorsunuz.Dinekarsiolanbudüsüncetarzinadiniaçidansaldirmiyorum,belkimeseleyisinifsalsosyolojitemelinden,hattaiktisadîaltyapivetoplumunmaddidegismecIkanunuesasinagöreortayakoyuyorum.

Buaydinlarin,Yeniçag’inbaslangicindakiaydinlarhareketinin,bugünküAvrupamedeniyetiveilmininiktisadialtyapisinedir?

36

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

37

Bufikriveilmidegismeniniktisadialtyapisi,burjuvazininveburjuvaziüretiminingelismesidir;ziraiüretimininvefeodalitesistemiüretimininortadankalkmasidir.Bunedenleonaltiveonyedinciasirlardadinilemücadeleedenaydininsilahifelsefeveilimidi.Amaköküburjuvasinifidir.Ruhîdurumu,hedefi,ahlâki,burjuvaziyeözgüahlâkveruhtur.

Burjuvazineistiyor?Dinileniçinzitlasti?DahaöncedesöyledigimizgibiKatolikmezhebi,feodalgeleneklerinbekçisiidi.Burjuvazininogelenegiveosinifiortadankaldirmasigerekiyordu.Toplumumaddecibirtopluma;birpazaradönüstürmesigerekiyordu.Yanitoplumumoderntüketimlerleburjuvalastirmasigerekiyordu.Burjuvazininsilahineydi?Silahi:“1-Ilerleme2-Ilim3-Hürriyet4-Maddigerçegeve(vemateryalizme)yönelisidi.Onsekizinciveondokuzuncuasirlardabusilaha,“hayatinlezzeti”,“ferdinasaletiveyakendieksenietrafindaolma”,dinlerinvadettiklericennetiyeryüzündekurmafelsefesi;tüketiminasaletifelsefesininbütündigerfelsefîveahlakîasaletlerinyerineokunulmasiilaveedildi.Yani,“degerleribirak,kendimenfaatinayapis,herseybudur!”felsefesi.Buburjuvazininyöntemindendir.Busebepleburjuvazi,ilmialip,birsilaholarakdineçevirdi.Yeniçag’dasebepsizyere,birzaruretvesinifsalhareketalmadan,parlakdehâlarindogmasiyla,ilham,kesifveilmîgözlemlebusekildedinekarsiçikan,ilminkendisidegildi.TipkiOrtaçag’dadininfeodalizminelindebirsilaholmasigibi.BurjuvazininbasariyaulastigidönemolanYeni-çag’dadailim,burjuvazininelindekibirsilaholdu.Dahaöncededigimizgibihedefidiniortadankaldirmakti.Din,feodalitedönemininkültürelaltyapisiidi.Burjuvazidöneminde,yeryüzündebirburjuvazicennetiicadetmeninpesindeydi.Burjuvazicennetinedemektir?Burjuvazicenneti,maddihayatiçinözelbirfelsefemeydanagetirmektir.Hangifelsefe?Refahfelsefesi.

Müreffehbirhayatvemadditüketim.“Hakikatitanimayaulasmakiçinyasayalim”diyen,geçmistekidinîparolaninaksine,susloganortayaçikti:“Hakikatlaritaniyalimkigüzelyasayalim”,“hayatiçintüketim”slogani“tüketimiçinhayat”oldu.

“Asayisteminetmekiçin,hayataraçvegereçleriniyapmak”slogani“hayatiyasayisaraçlarinafedaetmek”oldu.Dahasonra“hakikatiaramadailim”yolunudegistirip“kudretkazanmadailim”oldu.Busloganlaryeryüzündedahaiyiyasamakiçin,burjuvazinintüketimcennetiniicadetmektir.Dini,ask,tapma,fedakârlik,ahlâkîdegerler,ruhîvemaneviyükselis,kendinifedaetme,sehadet,temizlik,dindarlikveinsanîmükemmelligemükâfatolarakulasacaksiniz,dedigicennetiburjuvaziveburjuvazifelsefesi,“bizonuyeryüzündeyapiyoruz”diyordu.Neyinyardimiyla?Bütünonlarinyerinesadeceikiseyle;“sermaye”ve“ilim”.Sermayeveilimeleleveripteknigidoguruyorlar,teknikdininyerinegeçiyor.

Burjuvazininilimvesermayeyiuzlastiripbirlikteyorumlamasibudur.Paraileilmingayrimesruevliligindenyeniteknikdogdu.

Makina,ilimveparaninbirlesmesinigayrimesruçocugudur.Âlimilezenginbirbirleriyleevlendiklerizamanhangisininkari,hangisininkocaoldugubellidir,ilminyeniislevi,yanidinindavacisivemuhalifiolmasi,insanliginhidayetiiddasindaolmasiveilmeyapilanbütünoövgülerburjuvazininisiydi.Bunu,ilminkendisineilerlemevekudretortamisaglamasi,yeryüzündeparaninegemenlikalaninigenisletmesiiçinyapiyordu.Insanlikiçinilanedilenyenislogan,“kudret,servet”idi,busloganburjuvazininsloganiydi.Amaâlimdeonunlisaniylabusloganisöylüyordu.Bizsimdiyekadarbuslogantarafindan

aldatildik.Çünkügeçmistesairinsözüyledaimasöyleydi:“Bilgiveistek,-nergisvegülayniyerdebirliktetomurcuklanmazlar-hernebilgiyseistenmisolandegildir,herneistenmisolansabilgisiazolandir.”Bilgivepara,nergisvekirmizigülgibidir;birliktetomurcuklanmazlar.Kimbilgiyesahipse,parayasahipdegildir.Kimparayasahipse,bilgiyesahipdegildir.Amaburadabusekildeortayaçikmadi.Buikidaimidüsman,yaniparayadaimamuhalifolanvemaddihayattanbikmisolanilimileulemayaveilmeihtiyaçduymayanmaddihayat,birliktebiranonimsirketkurdular.Yanibaglar,iliskilervebugünküinsanmeyda-38

DINLERTARIHI

nageldi.Bu,tüketimhayatinininsasidir.Bu,ilminparayasagladigiyardimladoganyenihayatfelsefesidir.Amabunlaralimcesloganlardi.Ilminsadecedinemuhalifolmaklakalmayip,aynizamandafelsefeveahlâkadaaykiriolmayadevametmesi,tesadüfibirseydegildir.Aslindailminyönüvedurumudadegisiyor.Ilminherzamankiendisevekaygisi,esyaninözünüvezatiniarastirmakti;insaningerçegini,hayativehedefitanimakti.Dahasonrakihedefi,hakikatiarastirmakti.Ilimbuhedefindensapti.Benimsadeceisaretler,esyaninzahiriözellikleri,Isaretlerarasindakiiliskilervemadditabiatkanunlarinikesfetmekleisimvar,dedi.Odahakikatibulmakiçindegil,bunlarikudretvemenfaatkazanmayolundaistihdametmekiçin.

Busesin,ilmintaklitettigiburjuvazininsesioldugunugörüyoruz.Builim,hiçbirsirrivegizliligikesfetmeye,hiçbirmeçhulevetabiatötesinemuhtaçdegildir.Ölümdensonrayidüsünmüyor.Aslindaölümdensonradiyebirsinirlamadayoktur.Herseybudur;bundanbaskabirseyyoktur.Içindebulundugumuz,ömüradinitasiyandanbaskabirseyyoktur.Insanhayati,refahaulasmakvebununyoluolantüketimiteminetmektenbaskabirseydegildir.Bununvasitasiiseilimdir.Amahepzenginveburjuvasinifininfaydasina!Burjuvaziiktisadîasaletvetüketimasaletinintemellerininiçinsaglamlastirmakistiyordu?Ilim,paraninyardimiyladininsöyledigininaksine,buhayattateknik,makinavetabiatitanimaninaraciligiyla,tabiatiistihdamederekCennetyapabilirdi.

Cennetnedir?

Islerinkolayveçokazbirçabaylaolduguyerdir.Çünkü,ilimveteknikleboltüketime,genismasraflara,müreffehbirhayata,veiktisadirefahaulasilabilir.Insaniçinmaddeötesifaziletlere,harikuladedegerlere,bütünotabiatüstüideallereinanan,insaniAllah’inruhunungörüldügüyerolarakgösterenvebunuisteyenilim,ansizingörüsünüdegistirdi.Insan,iktisadîbirhayvandirdedi!Egertüketimiteminedilirseartikbaskahiçbirseyeihtiyaciyoktur,dedi.

DINLERTARIHI

39

Ilminansizintavirdegistirmesinehangiolaysebepoldu?Görüsünedenbukadarasagilikoldu?Insanilminnazarindanedenbukadarhakiroldu,yükseklereyönelisikaybetti?Ilimdinihizmetindençikiptakva,ahlâk,insanîtekâmül,alinyazisi,âlemintaninmasiveyariniçinolankaygisini,varlikâlemininsirrini,vücudunhakikatini,dogruyoluveolmasigerekeniortadankaldirdi.

insaninzâtindankaynaklanan,dininvefelsefenindaimacevapverdikleri;sonkaygisiniyoketti.Niçin?

insani,burjuvazininkirliemellerinehazirlamakveonusinirliyapmakiçin.Iktisadîtüketimveüretimhayatinidigertaraftanburjuvazininideallerini,sermayeninveparaninheveslerini,ilmîkudretinvemantiginyardimiylayeryüzündegerçeklestirmekiçinyoketti.Buyüzdenonalti,onyedi,onsekiz,ondokuzuncuasirlarinveyirminciasrinilkyillarininheyecanlisloganisuidi:“Eyinsanlar!Buvesveseleribirtarafaatiniz;osözlerlehiçbirisinizolmasin;onlarinhepsihurafedir;bugörünenlerdenbaskahiçbirseyyoktur;hepsidinîhurafelerdir,felsefîefsanelerdir.Yiyelim,içelim,içgüdülerimizidoyumaulastiralim,bunundisindabaskahiçbirseyleisimizolmasin;gerçekhayatveRealizmbudur.Bunu,ilimsöylüyordu,amabusiveburjuvazininsivesiydi.Burjuvazininhayatilkesi,yeryüzündecenneticadetmektir.Hayatfelsefesitüketimasaletiidi.Burjuvazininhayatidealineydi?

Hükümoldukça,dahaçokfaydalanmak.Amahangifaydalanma?

ilminburjuvazininyardimiyla,dahadogrusuburjuvazinin,ilminyardimiylayapmakistedigifaydalanma.

Nasilbirfaydalanma?

Maddîfaydalanma.Para,imanyapmiyor;para,malyapiyor.Egerbütünihtiyaçlarimizüretilenmallarladoyumaulasirsa,kendisiyeniihtiyaçlaruyduruyor,onlaritekrarkendisigideriyor.

40

DINLERTARIHI

Propagandaneyapiyor?Evinizdeoturuyorsunuz.Maddîhayatiniziçingereklihertürlüaracasahipsiniz.Sofranizdakimalzemeveyiyeceklerdeyeterli.Evinizdeyeterlimobilyavemefrusatdavar,hiçbirseyeihtiyacinizyok.Meselâ,evinizdekiradyonunveyatelevizyonundügmesiniaçiyorsunuz,sizeyeditaneyenisun’îihtiyacizorakiyüklüyor.Ertesigünümallarisatinaimaniziçinsizi,esiniziveçocugunuzupeslerinegönderiyor.Sonsuzakadaryenimasraflarinpesindenkosmanizgerekiyor.Burjuvazi,sadecetüketimmallariniüretmiyorkihepsinesahipolsun,tüketimihtiyacinidayaratiyor.Bununsahiçbirzamannihaîsininyokhar.

1962yilindaAvrupa’da(evekonomisiyleilgili)birsergivardi.Benevekonomisiileilgiliaraçvegereçlerinsayisinekadarkiuluslararasibirsergiyigerektirsindiyedüsünmüstüm?

Sonraikincisenebumagazayagittigimzamanmutfakaraçlarininsinirlioldugunugördüm.Araçlardanbirisitereyagialmamasasiidi.Bununtekgörevi,masabasindaoturanhanimlarin,onunlatabaginiçindentereyagialipyiyecegininüzerinebirakmasiidi.

Tereyagialmamasasi,geçensene3-4çesittenfazladegildi;amabusene700veya800çesittir,busonuçinsanigerçektensasirtiyor.Sergininözelbirbölümütereyagialmamasalarinamahsus.Bubeyefendivehanimdahaöncetereyaginikasikla(yemekyedigikasikla)aliyordu.Amasimdi,egertereyagialmakistiyorsan,bumasayialmangerekir.Egertereyaginiekmegineveyayiyecegineyildizseklindesürmekistiyorsan,onualmangerekir.Egernergisseklivermekistiyorsan,bunualmangerekir,baklavaseklivermekistiyorsandigerinialmangerekir.Evet,kaçtanegülseklivegeometriksekilvar?

Sayisizmi?Ohalde,bunlarintamamini,(enazindan10-12tanesini)satinalmamizgerekir.Eskilergibidavranmakolmuyor,isteklervar.Eskidenkasiklatereyagialiniyordu,tereyagialmamasasiyoktu.

Burjuvazininbizesadecetüketimvemasrafvermeklekalmadigini,aynizamandabizeyeniihtiyaçlardeverdiginigörü-

DINLERTARIHI

41

yoruz.Çünküilimonunemrinde,onunisteginebagli.Sosyoloji,psikoloji,teoloji,ahmaktanimabilimi,edebiyat,propoganda,reklam,sanat…hepsionunemrindeveonunisteginebaglidir.Böylecedurmadanihtiyaçyaratiyor,yeniihtiyaçlayeniinsantipiyapiyor,sonraonunIhtiyaçinidakendisigideriyor.

BUGÜNKÜINSANINBURJUVAZICENNETINDEISYANI

Tarihinbütünnesillerindendahaçokeziyetçekmemizeragmen,sevinereksöyleyeyimkibizçokmesutbirnesiliz.Insanindertveyenilgidönemlerinigördügümüziçinmesutbirnesiliz.

Acabagerçekdertveyenilgi,yalanciümitvesevinçtendahaiyidegilmidir?Suurdandogandertakilsizliktandogandertsizliktendahaiyidegilmidir?

Benyirminciasrinikinciyarisindaoldugumiçinçokseviniyorum.Egerondokuzuncuasirdaolsaydim,burjuvazininyirminciveyirmibirinciasirdayeryüzündeyapmakistedigiCennetiçinahmakçasloganatardim.Simdiburjuvazicennetiningerçeklesmisoldugubirzamanda,gözlerimleüçasirdirilmin,Samiri’ninparadanbuzagisioldugunugörüyorum.Altindanyapilmisvealdaticibirsekilde,amaruhsuz,ruhaniyetsiz,mânevîyatsiz,yalanci,sahtebankaparasiortayaçiktiveahmaklarikendinesecdeettiriyor.

Suandakurulmusolan,burjuvazicennetinedemektir?Bütüninsanlariçindegildir!Buburjuvazicenneti,butüketimhayati,kapidanveduvardanAvrupa’ninyüzüneyaganbunimetbollugu,havadangelmemistir.Birbuçuk,ikimilyarInsaninaçlikbedeliilemeydanagetirilmistir.Amaherhalükârdakendisiiçin,yaniAvrupaburjuvazisiiçin,üçasirönceyapilmistir.Oradaherseyibulmakmümkündür.Tanzanyaelmasini,Misirkenevirini,Kamerunkahvesini,Kübasekerkamisini,Cezayirsarabini,Hindçayini,Vietnamkauçugunu,Ortadogupetrolünübulmakmümkündür.Ohaldebütündünya,onlarinyeme,içme,

42

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

43

yatmaveyiyecekçiftligidir.Onlarinsömürüsüneugramisbütünmilletler,Avrupa’ninbukirlicennetininkarneliveücretliIsçileridegilmidir?

Bütünbunlararagmenbucennette,Avrupaliinsaninnasilyasadiginigörmekgerekir.Sasilacakseysudurki,buinsan,sonundaüçasirdirsöyledigisloganlaraulasti.Yanifaydalanmavetüketimzirveyeulasti.Simdionuniktisadîmalkalemlerinin%10’utemelvegerçekmasraflaridir.%9ű’iiseeglenmemasraflaridir.

Bufaydalanmadançok,baskaneyiistiyor?Ikinciolarakdailim,idealveiddiasinaulasmistir.Yeryüzündemaddîhayativetabiikuvvetleriuyusturmakiçinbirteknikmeydanagetirmistir.Tüketimasaletinedayananbuhayatikurmayibasarmistir.Amatahminedemedigisey,yirminciasirdakihayatinvebugünküinsaninenbüyükhakikati,buinsaniböylesibirburjuvazicennetindeisyanetmesidir.

Kur’ân’indeyimiyle,tipkiAdem’inilkcennetbahçesinde“isyanetmesi”gibi.Herseyesahipti,gönlüneyiisterseonuyiyordu,bunaragmenisyanetti.O,yasakagacinmeyvesindenyedi.TüketimhayatinabagliolanbugünküBatiinsaniveilerlemisburjuvazihayati,dünyaemperyalizmiasamasindadir.Dünyaya,uzaya,göklereegemendir;dünyaninbeseribütünsofralarinavenimetlerineeluzatmis,yiyor.Amaisyanetmistir.Müreffehhayatta,yararlanmadaverefahtaisyanetmistir.Bugünküinsaniisyanatesvikedenyasakmeyvenedir?Insanîsuurdur,uyanistir.Ansizinilmindevaroldugunuhissetti.Ilimiseüçasirdironayalansöylüyor.Kapitalizminusagidir,insaninzahit-liginihidâyeteyöneltenkilavuzdegil.Ona“senInsansin”demiyorlar,bunedemektir?

Bugünküinsaninbukudretvetüketimsloganiartikyeterlidegildir.Ziraherikisinedeulasmistir,baskabirseyistemiyor.

Busloganveisyan.Özellikledünyadakibütüngeçicimaddîeziyetlerinveaçliklaringiderildigibirzamanibaslatmistir.Ozaman,üçasirdirilmingizledigi,halkivazgeçirdigi,burjuvazininticarigörüsvekültürününyaydiginindisinda,dünyayianlayacagibirdünyagörüsüneihtiyaçduyuyor.Hayatinanlaminedir?Neiçinolmasigerekir?Bukadarkudretlevebukadarrefahlageçirdigisimdikihayatinyönünedir?Buhayatta,nereyegidiyoruz?Buburjuvalasmisveparadüsüncesindeolanilminreddettigi,fakatdahaiyiihtiyaçlarolaniman,idealdeger,ahlâk,ruh,ask,tapinma,akidevefaziletinyerinehangiseyikoymakgerekir?Tekrartüketimimi?Insan,isyanediyor!

Neilimcevapveriyor,neteknik,hattanedebeserîilimler.Bütünbunlarelelevermissadecebirsinifiçin,(yaniburjuvazisinifiçin)yenitüketimleryaratiyorlar.Bunlar,onaltinciveonyedinciasirlardakibütünoiddia,heyecan,dinamiklik,ümitvegelecegigüçlübirimantasimaninaksine,tüketimhayatiylailgilifonksiyonlarininsonunaulasmislardir.Bugünyasliliginveyenilgininsonunda,yokolmaylayüzyüzedirler.Hilevebüyükcinayetleregiristiklerinigörüyoruz.

Dünirtica,diktatörlükveçürümüsaristokrasilerlemücadeleeden,büyükFransizdevriminiyapanburjuvazinin,simdicellatvekatiloldugunugörüyoruz.Simdio,Fasizmidoguruyor,milletleriyiyor,savas,sömürüvekatliamyaparakancakayaktakalabiliyor.

OnbesinciveonaltinciasirlardaOrtaçag’iyoketmenin,ilmimahkűmetmenin,kiliseninbüyükkudretiniyenmeninsarhoslugunuyasayan,ardardailerleyen,icadlaryapanIlmin;bugün,aksinebirçikmazagirdiginigörüyoruz.Berestsöylediyor:

“Bugünküinsanilimdenbikmistir.ZiraFasizmimeydanagetirenilimidi”vebunuinsanligazorakiyükledi.Dünyadailkdefainsanliginüçteikisininaçolmasidüzeyindeaçligiilimmeydanagetirdi.

Sinifsalsömürüveartikdegerinyagmasinibudereceyeçikaranilimdir.Sömürüyüilkel,basitveaçikseklindenalipbukadargüçlü,derin,köklüvesiddetliyapanilimdir.Dünyamilletlerininkültürelsömürüsünüortayaçikaranilimdir.Üçüncüdünyayiçirkinkurtlarinesirikuzularyapanilimdir…

44

DINLERTARIHI

Evetyalansöyleyenilim,dininsinirlamasindankurtulmusama,simdidetanrilarinidegistirmistir.Allah’inyerineparayikendiilâhiolarakalmisveparaiçinherisiyapmistir.

Insaniçirkinlestirip,burjuvazininsiparisettigiseklesokmustur!

Bugünküinsanindineihtiyaci,ikisorusunacevapvermesiiçindir:

Birincisi,büyükbirmanevîdünyagörüsüvermesidir,Alla-meIkbal’insözüyle:“Varlikâleminde,ruhanîbirtefsirin”anlatilmasidir.Hürinsaninyaptigisekilde,egzistansiyalizmindedigisekilde,-suandadogrusöylüyor-kendisiniondayabancivemeçhulhissetmesidir.

ikincisi,yasamakiçininsaninhedefinebiryöngösterilmesiveyaicadedilmesi.Ziradigerbütünhayvanlarinaksineinsaninenseçkinözelliklerindenbirisibudur.Digerhayvanlarniçinyasadiklarinianlamiyorlar.Ama,insana;yasadediklerizaman,“hangisekilde”diyesormadanönce,“niçin?”diyesoruyor.

Buyüzdendirkiinsana,sadecehangisekildeyasamasigerektiginiögretmekyetmiyor.Açoldugusürecealisilmishayatnimetlerininvebagislarininpesindengider.Açolduguzamanbusorudanazveyaçokuzaklasir.Amabuihtiyacigiderildigizaman,insanolmanintemelihtiyaçlari,neredeolmasigerektigisözkonusuolur.Buyüzdengerçekdine,mutlakdinîduyguyabugündahaçok,dahaciddi,dahahayatîbirsekildeihtiyaçvardir.

Dini(dinleri)dikkatliveâlimcetanimayigerektirenmeselelerdenbirisidesudur:Dinlertarihinindikkatlibirsekildeincelenmesibizesubüyükhakikatigösteriyor;tarihingidisyolundadinIkiakimasahiptir:Biriinsanîakim,digeriisetarihîakimdir.

insanîakimveinsanîgidisdaimacanlidir.Bugünküinsan,belkigeçmistekiinsandandahaçokdinevedinininsanîgidisinemuhtaçtir.

Niçinmuhtaçtir?

DINLERTARIHI

45

Çünkü,geçmistekiinsanigelenekvegeçmisesaygi,milliyet,toprakvekanövünmeleritatminediyordu.Maddîhayatiçingösterdigitelasonumesgulediyordu.Yeniçag’ininsanini,ilmîveteknikkesiflerbileiknaediyordu.Amabugünartikbunlarinhiçbiribirseyeyaramiyor.Bütünbunlarasahipolmasinaragmeninsanyineisyanediyor.Ölümvecinnetderecesineulasanbirisyan.MedeniyetinyikilmasivebugünküinsantoplumununyokolmasikorkusunadogrugidenbIrisyan.Bu,geçmisinaksinedir.Geçmisteinsanincehaleti,zaafi,korkusuvemaddîihtiyaçlaridinilekarismisti;herseyidindenalmakistiyordu.Simdi,ilimçoguihtiyaçlarikaldiriyor,amakaldirmadigisey,yücedindir.Insanavehayataanlambagislayacakbirdin.Bugünküinsan,herzamandandahafazlabudinemuhtaçtir.

Ikinciakim,olumsuzakimdir;tarihehakimolanakimdir.Bu,insanîvedinîyönünziddidir.Egemengüçlertarafindan,halkinzararinavealeyhine,mevcutdurumuaçiklamakiçinkullaniliyor.

Buikidin,tarihboyuncabirbirlerinekarsidaimamücadelevesavashalindedir.Butarihinsonunda,bizsimdidiniikigörüsaçisindaninceliyoruz:

Biribizimzamanaveasrabagliligimizaçisindan.Buasirilimötesibiryorumariyor;insaninyasamasiiçinbiranlam,birruh,birimanveyücebiraskariyor.

Ikincisiise,bizimbirdinîkültürvetoplumabagliolmamizaçisindan.Dininoolumsuzakimibütüntarihimizboyuncahareketvehakimiyetsahibiolmustur.Halka,dininkendisinetarihimize,halkimizinhareketinevetoplumumuzakarsibirfonksiyonasahipolmustur.Bufonksiyonugöstermekgerekir.

Buunsur,dinlertarihinivedinleritanimakonusunu,yenidenilmîbirsekildebastanbaslayarakgözdengeçirmemizigerektiriyor.

Bukonuyubitirmekiçinvaktimizaz,onuniçingelecekkonusmalarinbasliklarini,konularinisimdiarzediyorum.Notalmaniziricaediyorum.

46

DINLERTARIHI

DINLERTARIH

47

GELECEKDERS

1.Dinnedir?Sosyologlarin,tarihçilerin,filozoflarinyapmisolduklaridintarifleri.

2.Filozoflara,tabiatâlimlerine,sosyologlara,antropologlaragöredininmeydanagelmesinesebepolançesitlifaktörler.Bunlarinortayaattigigörüsler:Korkufaktörü,esyaninsebeplerikonusundakicehaletfaktörü,mülkiyet,Durkheim’inteorisi(birtoplumunortakruhu)veyabaskabirdeyimletoplumvicdani),DavidHume’unteorisi,(Dininmeydanagelmesindevedegismesindetabiatfaktörü),Freud’unteorisi(ruhsalfaktör),Young’unteorisi(özeldinîvicdan),sosyalvicdaninasamalarindanbiri,ososyalvicdaninkendineözgüasamalarindanbiri“insanininkistansi”dir.

Fitratfaktörü,uykudini,(uyusturandin)uyanisdini,ilimdenasagiolandinveilimötesidin.

ArastirmaveTercümeIçinTeklifEdilenKonular

Simdiküçükbirhatirlatmadabulunuyorum.Businifinbenimon,onbesgündebirgelip,dersveripgittigimbirsinifseklindedüsünülmemesigerekir.Bukurumunmüstakilprogam-ramlarasahipoldugunuvebunlariicraettiginibilmenizgerekir.Amabenimvesizinleilgiliolanseyburadakitalebeprogramidir,bizbununlasorumluyuz.

Buprograma,sahipoldugumuzimkânlarlasorumlubirfertolarakkendimizkatiliyoruz.Buprogramigenisletiyoruzkibirsahsabagliprogramolmasin,benimolmayisimlaprogramlariptaledilmesin.

Isimizinöylebirsekildeilerlemesigerekirki,digerbranslardadabuprogramaparalelprogramlarbüyükvetecrübeliuzmanlartarafindanhazirlanabilsin,isimizinbudigerprogramlaraparaleldevametmesigerekir.Özellikleögretimsonrasivebuklâsiksekildedegil,belkidigerçesitlifaaliyetdallarindadaçalisilmalidir.Bucümledenolmaküzere,sanatfaaliyetleri,sosyal

faaliyetler,edebîfaaliyetlervedigerfaaliyetlerdeprogramlaryapilmasigerekir.Buyoîlaçesitliyönlerdenbuneslinvezamaninüzerindesuurlubiretkiolusturabilelim.Toplumumuzunsuurlanmasindabirfonksiyonasahipolabilelim.Bendenizinbukonudayapabilecegiseysudur;din,sosyolojiveyaIslâmkonularindaarastirmayapabilecekdurumdaolanvebunusevenkimselerözelbiruzmanlikbransiseklindebirrisaleyazsinlar.Hattabirmeselehakkindabirkaçsenebirarastirmayapsinlar.Ama,bilgisahibioldugumsahalardakiçesitlikonulariveyasizinteklifedeceginizkonulariortayakoyabilirim-Istekliolanherkes,bukonulardaarastirmalaryapip,çalismalaryapabilir.

Elbetteben,yardimciolmakiçinkaynaklarisöyleyim,isinplaninigöstereyimveyagerekirsekitap,mikrofilm,belgevb.araçlarinhazirlanmasiniirsadkurumundanisteyeyim;bunlariemrinizeversinkibirkonudakiilmîarastirmaveözelbirkonudakiincelemesonuçlansin.

Ayricasunuhatirlatayim,buradasuandabirkaçbinciltkitabasahipbirkütüphanevar.Henüzisinbaslangicindakibukütüphane,sizinemrinizdedir.Ziradahaçoksizlerbukütüphaneyeihtiyaçduyacaksiniz.Onunidaresinde,genislemesindeveondanistifadeetmekonusundabirinciderecedebirrolesahipolabilirsiniz.Tamanlamiylaemrinizdeveistifadenizdeolabilsindiyedahafazlakitapsatinalinmasiiçinuygunbirbütçenindeteminedilebilecegikonusundaümitliyim.Dahafazlakitapbulunsunkikaynaklar,delillervenüshalaraçisindansikintiçekmeyelim.Halkiçinvehepiniziçinbirarastirmakaynagiolsun,busahadailmîarastirmayapmakisteyenherkesiçinistifadekaynagiolsun.

Birsinifgibiçalisalim(amasonundayasalimtiyazlariolmayanbirsinif).Aldigimizdigerlisanslar,diplomalarhepücretdiplomalaridir.Gelip,buradabizimiçinneekmeknedesuolacakbirdiplomaalalim.Amasuvarsadece,aydinlarvetahsilyapmisolanlarhalklarinavezamanlarinahizmetedebilirler.Bunlarbaslariniekmekvesuçiftliklerindenkaldirsinlar,dünyayigörsünler,hürvedindarolarakdüsünsünler.Gerçekan-48

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

49

lamiylaböyledüsünenkimseyeaydinfikirlidiyorlar,tasdikedicidegil!Vesselam.

Simdibumaksatla,örnekolaraksizebirkaçkonuyuarzediyorum,notalmanizgerekebilir.Konuolarakhangisinibegenirsenizonuseçinizveyabunlardisindaaklinizdaolanbirkonuvarsaonuarastiriniz.

Buarastirmayineticelendiripbitirdiktensonrabusiniftabirkonferansseklindeverebilirsinizveyabirrisaleseklindebastiripyayinlatabilirsiniz.

Herhalükârdafaaliyetlerimizinçesitlialanlarda,dahaderin,sagliklivezenginolmasiiçingayretgösterilmelidir.Toplumdabuderslerdendahaçokfaydalanmisolur.Özelliklekurubirsinifta,fertegitilipyetistirilmiyor.Siniftasadecefikir(ide)almakgerekir.Sonrabufikri,kitapokuma,kitaptanima,tartismavearastirmaisindedevamettirmekgerekir.Kendiniziyetistirmekveegitmekgerekir.Sinif,bunlaridesteklemedisindayapiciolamaz.

Konularagelince:

1.“Yenilgideparlakzekâninortayaçikmasi.”Maksadim,Irantarihindegörülenözelvehayretedilecektekniklerdir.

Iran,Islâm’danöncemillîhakimiyetdönemindeidi.AmaodönemdebIrdehâgörülmüyor.Islâm’dansonrayenildiginigörüyoruz.MedeniyetsizArapveyabancibirhilâfet,onahakimoluyor;bütünmillîvekavmikudretleriondanaliniyor.HattabedeviArap,efendiseklindekimedenîIranli’yikölesiolarakgötürüyor.Böylesibirbaskivezorlukdönemiyanibirinci,ikinciveüçüncüasirlar,zahirenonunyenilgiveçöküsdönemidir.BudönemdeIranliparlakzekâbütünboyutlariylaaçiliyor:

AskeriaçidanEbűMüslim,edebîaçidanFirdevsî,ilmîaçidanHarzemî,felsefîaçidanEbűAliveRazîgibidâhilerortayaçikiyor.Kisacasibuzekiveyeteneklimilletten,bütünsahalardadünyaçapindabüyükdâhilerinçiktiginigörüyoruz.Bununnedeni,bubüyükzorluktur.Kültürmedeniyetdünyasinda,evrenselbirsöhretesahipolanIranlidâhi,niçinyenilgidevresindeortayaçikiyor?Bubüyükbirsorudur,bunacevapvermekçokbüyükbirsorudur,bunacevapvermekçokbüyükbirilmîarastirmayigerektirir.

ÇoguIranlilarin,bütünIslâmîilimlerinIranlilarvasitasiylatedvinedilip,gelistirildiginibilmemesimuhtemeldir.Enbüyüktefsircilerin,hadisçilerin,tarihçilerin,fakihlerin,IslâmîilimlerinçesitlibranslarindakibüyükâlimlerinçoguhepIranlidir.Sasilacakseydir;Ehl-iSünnet’inaltisahihhadiskitabininmüellifleri,Sia’nin“Usűl-uErba’a”müellifleri,yanigeneldinkonularinivemes’elerini,bütünmezheplerinusulvefüru’unukapsayanonkitap…MüellifleriistisnasizIranlidir-BundandahahayretvericiseyiseArapdilinin,lügatinin,âdabininIranlilarvasitasiyladüzenlenip,tanzimedilmesivemükemmellestirilmesidir.

2.Yeniçag’dakiAvrupa’dahangidinle,hangifaktörkavgayatutustu?

3.Hersenetekrarladigimvedaimaçesitlicevaplaraldigimsorusudur:

PeygamberveAli,aynidineaynitopluma,ayniyola,sahipikisahsiyettir.Aynihalkaisyapiyorlar;biri

isindezafereulasiyor,kudretiilealiyor.Amadigeriyenilgiyeugruyor.

Peygamberniçingalipgeliyor?Aliniçinyeniliyor?

(Ögrencilerimdenbiri:Birbilginesordum“Allah’inistegidir!diyebuyurdu”,diyordu.Bucevaptatminedicidegil.Geylân-iDimaskî’ninsözüyle.“BunlargünahidaAllah’aaitkiliyorlar!”)

4.Peygamberinashabibizehiçkimseninveremeyecegidersleriverebilir.Çünküonlarbizlergibiinsanlardi.Peygamberveimaminhuyu,zâtibizdenfarklidirdenilenkonu,enazindanbunlarhakkindageçerliolmuyor.Ziraonlarbizimgibiydiler,dünyadaöylesinebüyükbirfonksiyonuifâettiler.Insanîtekâmülaçisindanböylebirbüyüklügügösterdiler.Niçin?Sonrahangibüyüklerigösterdiler,kendivarliklariveyasamlariylabugünküinsanahangidersleriverebilirler?

50

DINLERTARIHI

Busahsiyetleri,simdiyekadarniçintanimamisiz?Nedentanitilmamislar?Bizsimdiyekadarneyapiyorduk,hangiislerlemesgulidik,hâlâneilemesgulüz?Bilemiyorum.

BIzbunlaritanimiyoruz,yildabirdefabazilarindanbilinmeyenisimlerhalindetekrarlaniyor.Bazilarininisimleriisehiçhatirlanmiyor.Buinsanlarin,Islâmhareketindevetarihimizdebüyükbiryerleriveemeklerivar;insanîaçidanbüyükögreticilerdir.Fakathenüzmeçhulinsanlar…Bizimbunlaritanimamizgerekir,zirabizdenbaskataniyacakkimseyok.

Digerlerindenbeklemenin,elestirmeninfaydasiyoktur.Bizimisebaslamamizgerekir.Bunlaritaniyalim;bunlaritanimak,ihyaetmek,busahsiyetleretapanfakatbunlaritanimayantopluma,tanitmakiçingayretgösterelim.

Bunlaritoplumatanitmak,gerekfikrîvekültürelaçidan,gerekseimanvehareketaçisindantoplumuzenginlestirmekdemektir.

Budostlarintektekbilinmesigerekir.Simdiyekadarbukonudabirtakimkitaplaryazilmis.Bunlarinancakbazilariokunmayadeger.Selmân,EbűZer,Ammâr,Yasîrgibi.Amabazilarihakkindaisebirteksatirbilemevcutdegildir.HalbukitoplumumuzkendisiniSiibirtoplumsayiyor.Onlar,IslâmtarihininbaslangicindailerivegerçekSia’yibaslatansahsiyetlerdi.Onlaritanimamakbizimaçimizdankorkunçveutançvericibirseydir.Cehaletimizigöstermektedir.Benherkesinonlardanbirisiniseçmesinivehakkindabirrisaleyazmasiniricaediyorum.Burisalelerbasilsinvehalkinelineulassin.Butoplum1400senesonraSiaolmayi,buasklayasamayiarzuluyor.Sia’ninbirinciderecedekisahsiyetlerini,enazindan20sayfaölçüsündetanisin.

5.SiatarihindekiçokbüyükmeselelerdenbirisiHz.Ali(a.s.)’nintaninmasidir.“Ali(.as.)çeyrekasirsustu”bukonudabirrisalekonusudur.

6.Üniversitelerdeortayakoyduklarisey,genelliklekalipçiolarakhükümverenyazarlarindüsünceleridir.Tipkiküpsekerlergibihepaynibiçimde.

DINLERTARIHI

51

islâm’dansonraAraplarakarsimillîbirIrandirenisimeydanageldi;direnisinliderlerinebaktigimizzamanEfsingibilerinideokahramanlardanbiriolarakgörüyoruz.Efsin,kenditopraginiAraphakimiyetinebiraktikendisidehalifeninbirhizmetçisioldu.Halifenin“Esrosine”idaresinionavermesiniümidediyordu,bukonuçarpitilaraksusekildegösterilmistir!Iranlilar’invebukahramanlarin,birinciveikinciasirdakiisyaniAraplar’in,dolayisiylaIslâmhükümetininaleyhineolmustur.Halbukimeseleninaslibaskasekildedir.Söyleki;Islâm’inZer-düstlükveyamilliyetaleyhindebirmeselesiolmamistir.Belkimesele,Iranesrafliginin(Asillerin)meselesiidi.Islâm’dansonraailevesaltanathükümetlerinikaybetmislerdi.KendisaltanatlarinakavusmakIçinEmevîveAbbasîhalifelerininIslâmîliilafet-leriyle-Arapesrafligiydi,Islâmhilafetidegil-savastilar.

IranasillerininArapasilleriyleolanbusavasininsonucunedir?Taviz!

Safârî,Sâmânî,Tâhirîvb.hükümetlerbutavizinneticesidir.ZiraAraphilafeti(Islâmhilafetidegil)geldi,Islâm’ibunlarlabiralis-veriskonusuyapti;Islâm’ibizimlebirirtibataraciolarakbizdenalin,dönüstebizmahallîhükümetitekrarsizeverecegiz,dedi.

OtaraftandaAraplarIslâmîoyunuburakipasillereverince,onunAraptopraklarindakihükümetindenvazgeçmesiniistedi.Böyleceonlareskihükümetlerininmakaminageridöndüler.

OhaldebuIranesrafligiileArapesrafligiarasindabiralisverismeselesidir.Yoksa,Iran’inIslâm’akarsimillîbirisyanidegildirveyabirmilletindigerbirmilletekarsiisyanidegildir(birikikonumüstesna).Dolayisiylabu,milletimiziçinbiriftiharseklidegildir.

Bîrmilletehizmetetmek,onunhakkinda‘yalaniftiharlar”uydurmakdegildir.Sonramilletsuurlanipbuiftiharlarinyalanoldugunuanlayacaktir.Ayricabütüngerçekvedogruiftiharlarinidabirtarafaatmasivehiçbiriftiharinainanmamasidahiz—

52

DINLERTARIHI

metdegildir.Simdikigençlerveaydinlararasindadurumböyledir.

Enbüyükhizmetsudur:Neslimizetarihvemilletinidikkatliveilmîbirsekildetanitmaktir.Gerçekvedogruiftiharlarionatanitmaktir.Milletimizbüyükiftiharkaynaklarinasahiptir.EbűMüslimveEfsingibilerineihtiyaciyoktur.

Çünkü,buçokhassasbirkonudur,bugünbunaoldukçafazladayaniliyor.Genelliklemüstesrikler,Iranliyazarlarvearastirmacilarbukonuyafazladayaniyorlar.Amaçogunluklaözelbiranlayisla,önyargiyla,çikarcisonuçalmalarla.

TercümeIçinçesitliIngilizce,Fransizca,Almanca,Arapçaeserlerinbirlistesininotalmistim,budilleribilenlertercümeedebilirler.Bunlarinbazisiçokhassasveilmîdir.

Birkitabiyayinlamakveyatercümeetmeklebirneslindüsüncesindebüyükbirimanîetkibirakilabilir.Egerhepimizgayretgösterirsek,kalemle,atacagimiztutarliadimlarla,azimlebuasirda,bunesiliçinbirseyyapmisoluruz.Vesselam.

IKINCIDERS

“Sizden,iyiyeçagiran,dogrulugu

emredenvekötülüktenmeneden

bircemaatolsun…”

RahmanveRahîmolanAllah’inadiyla.

Öncekioturumda16.ve17.asirlardaBatidaortasinifveyaburjuvasinifiadiylayenibirsinifinmeydanageldiginisöylemistik.Yaniparaylaisyapanbirsinif,ticaretveesnafliklaugrasan,sanayiveelsanatimallarisatarakzamaninigeçirenbirsinif.

Burjuvaziolustugunda,yenifikrîhareketdesekillendi.

Businifasuaçidanortasinifdiyorlar:Ortaçag’da,feodaltoplumdavebüyükmülkiyetlerdetoplumikisinifataksimediliyordu.

Birisiasiller(esraf)sinifveyaefendiler.Bunlarherseyinsahibidir.Hemtoplumunmaddîveiktisadîkuvvetlerinesahiptir,hemde-budelilile-toplumun,manevî,ahlâkî,fikrî,edebîvesanatsalkuvvetlerinevegüçlerinesahiptir.

ikincisinifiseköylü,çiftçidir.Engenelanlamiylagerekserflikdönemindeki“serf”,yaniköleolmayanköylü(bunlartopragabagliydi,mülksahibiarazisinisattigizamanköylüdesatilmisoluyordu)gerekkölelikdönemindekiköle(köletopraga

54

DINLERTARIHI

baglidegildi.Amamülksahibininmallarindanbiriydi,tipkihayvanlarveesyagibialinipsatiliyordu.Efendisionuncanvevarligininsahibiydi),gereksedahailerivegelismissekliyleolsun.(Köylüköledegildir,topragabaglidegildir,resmenalinipsatilmiyor,amaherseydenmahrumdur,hiçbirseyibulunmamaktadir.)

Buikisinifagenelbirtabirle,hakimsinifvemahkűmsmifdenilebilir.“Hakimsinif“hakimheyeften,ayridir.“Hakimheyet”toplumahakimolanhükümetbirimindenvehükümetiellerindebulundurankimselerdenibarettir.Siyasîotorite,yasalar,askerigüçvekudretonlarinelindedir.Birgruptur,birsinifdegil.Ama“hakimsiniftanmaksatsosyalvemaddî-manevîgüçleriellerinegeçirmisolansiniftir.(Bütünkudretlerbusinifinelindedir).Hattasiyasîmeseleleregirseler,siyasîmakamasahipolmasalarbile,businiftanolanlariherbirisermaye,kudretvebirgrupüzerindesahipoldugunüfuzuölçüsündehakimsinifinbirparçasidir.Istersehükümetledirektbiriliskisiolmasin,hattaonamuhalifbileolsun.

Hakimsinifilemahkűmsinifarasindabusekliyleeskiden-kölelik,feodalite,serflikdöneminde-mutlakbirboslukvardiEskitoplumlarda-hattaköylerdebile-açikçagörülebilecekbirsinifsalikilikti.Hattabuayirim,çesitliçehreleriylemimarîyebileyansimistir.Buikisinifbirbirinetamamenuzaktir.Sosyalbiryolunikinoktasidirlar.Eskimimaride(köylerdesimdibile)efendilerinevlerindemisafirlerikabulettikleriodalarinözelbirseklesahipoldugunugörüyoruz.

Önceodanintamaminiolusturanbüyükbirdikdörtgenvardir.Budörtgendensonra-yanibudörtgenegiristensonraonailaveedilmisolanbaskabirdikdörtgenveyakaredahavardir.Horasanköylerindebunlara“SahNesin”(odaniniçindebastaraftaoturacakyüksek,özelbolüm)diyorlar.-Digeryerlerdebaskabirisimtasimasimümkündür.-Bukisminasilodadanayrioldugubellidir.Üçmüstakilduvarasahiptir;dördüncüduvardaasilodayaulasiliyor.

DINLERTARIHI

55

Bubinayagirdigimizzamanyanyanaikiodagörüyoruzbiribüyükdigeriküçüktür,ikisibirbirinebitisiktir,aralarindakapiveduvaryoktur.Buikikisimbirbirinezitsekildedösenmistir.Küçükkisimdakiesyalardahapahalidir,büyükkisimdakiesyalardahaucuzvesadedir.

Gerçibuikiodabirbirinebitisiktir,amaherseyfarkliligianlatir.Döseme,perdevesüslemedentutun,tavaninyüksekliginekadar.Küçükkisim-sahnesin-daimadahayüksektir.

Kisin“tagar”i(kisinevlerdeisinmakiçinaltindamangal,üstündeyatakbulunanbüyükkürsü)sahnesinkismakoyuyorlar.Çünkübugünküdurumunaksinebununbirasillikyönüvardir.Odunveyakömürsobasiniisegenelkismakuruyorlar,buradaneyastiknedösekvardir.

Mimarveeskimimarisinifsalikiligiveçeliskiyigöstermekiçinbütünbuçabayigösteriyor.Mimarbuikiligiodaniniçinde,seklinde,pencerelerinde,mimarîsüslemesinde,dekordagöstermekveonagerçeklikkazandirmakistiyor.

Söyleki,korkunçsinifsalçeliskideefendiler,isinçesidiaçisindanisçiveyaköylüiledogrudanbiriliskiyesahiptir.Birodadatoplanmalarivebirçatininaltindaoturmalarigerekir.(Kapitalistdüzeninaksine.Kapitalistinisçininyüzünüaslagörmemesi,isminiisitmemesi,onutanimamasimümkündür.Özelliklebugünküuyumkapitalizminde.-Büyüktröstlervekartellerseklindedir-Binlerceisçionlarinçesitlimüesseselerindeçalisiyor;hiçbirisiomüessesenin,tröstünveyakartelinsermayedarinin-sermayedarlarinin-kimveyakimleroldugunubilmiyor.)

Budönemdedin,buikizitkutbunarasindakiuyumvekoordineyisaglamarOlünüoynuyor,birörtüoluyor.Yanibuikisinifin,siddetlisinifsalihtilaflarinidinîortaklikileörtüp,kapatiyor.Buikiayrivezitsinifiuzlastiriyor,birarayatopluyor.

Buradaelbettedindenmaksadim,hakimsinifinüçsomutboyutundanbiriolandinîyönüdür,Sonuçtadinyaçirkinlestiriliyorveyatahrifediliyor.Bunu,dinböylesibirsosyalrolüoyna-yabilsindiyeyapiyorlar.Budin,efendilersinifinvehalk(raiy—

56

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

57

ye)sinifiniözeldinîtörendebiryerdetopluyor.-Mersiyelerdevemevlitlerdeoldugugibi.-Amamimaribuçeliskiyigöstermeyeugrasiyor;buikisinifinzorunluolaraktoplanmasindadasinifsalihtilafkorumayaçalisiyor.Efendilerle,raîyyeninyanyanaoturmasiniengelliyor.

Efendileronlarabagliolanlar,sahnesin’deveyüksekteoturuyorlar,köylüleriseasagida,giristekibasitodadaoturuyorlar.Budurum,dükkâncininkellesigörülenekadardevamediyor.O,dünekadarsadebirköylüveçiftçiidi,yeriefendilerinodasindanasagidaolanbüyükodaidi.Simdiysebaskamakamlarvemevkilerkazanmayabaslamistirbile.Çünküparasahibidir,efendilerveefendilerinailesionamuhtaçtir.

Sermayeonabirsahsiyetsaglamistir,amaasilbirsoyaveirkasahipdegildir.Agazâde,hacizâde,asilzadedegildir.Basitavamsinifindandagösterilemez,fakatdigertaraftanasilsizveköksüzolusuefendilerinyerindeoturmasinaengeldir.

Ohaldeortakbirsinirtespitedilmesigerekir,öyleyapiyorlar.Tagarinkürsününaltbasamagini(herhalükârdaasilliktir,amabirazalttarafini)onaveriyorlar.Böyleceasillerileavamarasindabiryereyerlesmisoluyor.

Burada,ortasinifmeydanageliyor.Artiknebasitavam,nedeasilzadedir.Pratikteefendidir,amaasilsizdir,köksüzdür,efendisindenasagidagösterilmektedir.

Ortasinifbaslangiçtagelisiyor,yavasyavasisbasinageliyor.Öylebiryereulasiyorki,tagarinkürsününetrafiniisgalediyor,asilleridisariatiyor.Bu,yeniortasinifindevrimidir,burjuvazidevrimidir.BüyükFransizDevrimibugruptandir.Yeni,zengin,aydingörüslü,mütefekkir,degiskenortasinifindevrimi;çürümüs,anlamsizirksalfarklari,övünmeleriveailevîayricaliklariüstünlüksebeplerisayaneskiesrafligakarsiidi.

Ortasinifindevrimi,ölçülerivekistaslaridegistiriyor.Dünüstünlükölçüsükan,toprak,irk,soyveaileidi;bugüniseiktisat,para,sermayeoldu.

Ortasinif(burjuvazi),hürriyetçibirdevrimibaslatiyor.Çünkükendisinivetoplumuonureddedenbütünkayitlardanvesinirlamalardankurtarmakistiyor.

Ortasinifisbasinageliyor,kudretvehakimiyetielegeçiriyor.Budönemdedinile-Ortaçag’dakidegerlerin,bakisaçilarininsosyaldüzeniliskilerininkoruyucusuolaneskisekliyle-mücadeleediliyor,ikiçesitgörüsmeydanageliyor.Birisidegisimkazanmisdinîgörüstür;dünyayayönelenbîrgörüstür(bupro-testanliktir).Digeriisedindisibirgörüstür.Aslindadine,dînîduyguvedinfelsefesiismiylesaldirmayabasliyor.Herikisi-özellikleikincigrup-toplumdakiçesitlidinîsekillerleveyainsandakidinduygusuylamücadeleetmekiçinilimsilahinagerekduyuyor.Dindisieskiedebiyattan-dindisiRomaveYunanedebiyatigibi-yardimaliyorlar.Rönesans’inbelirginözellikleri-16.asirdan17.asrakadar-onundinilesavasmasidir.Gerekdahayenibirdinvedahayenibirdinîgörüsseklindeolsun,gerekseilim,tabiatilimleri,beserîilimler,felsefîistidlal,mantikîistidlalseklindevegerekseyeniitikadimekteplerveideolojikmücadeleseklindeolsun.

Yanibugrupta,yenisinifveeskisinifvardir,-iktisadîaçidan-yansimabuluyor,yenifikirveeskifikirunvaniylayansiyor.Felsefeyeiseaklî,Israkîveihsasifelsefeunvaniylayansiyor.Sonrakapalidünyagörüsüveaçikdünyagörüsüadiylayansiyor.

Islâmülkelerinde-genelolarakDoguda-yetismisolanaydinlarimizinçogumaalesefitikadi,fikrîvezihnîdayanaklariniBatikültüründenaldiklariiçinonlarinsosyalaltyapitemelinegöre,kendilerineözgüdinleriyle,OrtaçagiveOrtaçag’dakisosyaldüzenikuvvetlendiriciroloynayandinleriylezitlasmalarigibi,bizimaydinlarimizdakendidinleriylezitlastilar,kavgayatutustular.Avrupaliaydinlar,kendisiniflarininilerlemesivesiniflariniilerigötürmeleriiçinhareketinvegenelinsanîilerlemeninzararinaolançogudurgunkanunlari,anlasmalari,itikatlariortadankaldirmakiçinKatolikmezhebinekarsiideolojilerve

58

DINLERTARIH

ekollerbinaettiler.Bizböylesibirkonumdaolmadigimizhalde,dinimizonlarindinîgibibirrolesahipolmadigihalde,onlarindüsüncelerinialdikveBatininitikadîtemelleriüzerinesosyalbirinançolusturduk.

Buyüzden-16.ve17.asirlarda-aydininOrtaçag’damevcutvehakimolandinekarsimücadelesi,sadecegeçicivekendizamanindankaynaklananmücadeledir.Amaosözlerin,aydinlarimiztarafindantekrarlanmasiolumsuzbirfonksiyonmeydanagetirir.(Söyleki,oinançlarinkendiçevresininsosyaldeneyimiilebagliliklariyoktur;onundiniileAvrupa’nindiniarasindabirbenzerlikyoktur.Genelolarakkendineözgübirsosyaldurumavesinifsalçeliskileresahiptir).

Batiliaydinlar-yeniinançlariyla16.ve17.asirlarda-olumlubirfonksiyonifâettiler.Hareketliveyapicibirsinifasekilkazandirdilar,ilminilerlemeyolunuaçtilar,çesitliilmîkesiflerinveicatlarinyapilmasinisagladilar.

Ama16.ve17.asirdakiaydinlarinaynisözleridüsünceleri,kavramlari,görüslerivesloganlari,MüslümanDogudasadeceikineticemeydanagetirdi:

Birincisisudur,toplumaydinlarinnedediginianlamadi(söyleki,aydingrubunvezümreninortayaçikmasindansonra,toplumumuzdabirkaçnesilgelipgeçmistir,toplumhenüzonlarinvarliklarinihissetmemistir)çünkütoplumumuzaydinindilinianlamiyor.Aydinindayandigi,tenkitettiginoktalarinhalkinyasayisiylahiçbiralâkasiveuygunluguyoktur.HalbukiAvrupaaydinlaritoplumlarinin,Katolikkiliselerin,toplumundinîtörenveinançlarininiçindengeliyorlardi;balikgibitoplumvehalkdenizindenyüzüyorlardi.Yolgösterme,fikirleritasfiyeetme,hurafelerlemücadeleetme;kendiinandiklaridindekihurafelerlemücadeleetmekleugrasiyorlardi.

Amabizimaydinlarimizhalkiniçindençikmadiklariiçin,disaridayetismisveegitilmisolduklariiçin,toplumilearalarindabüyükbiruçurumvardir.-Buzvesugibi-toplumavehalkanüfuzedememislerdir.BuyüzdenDogutoplumundaaydinzümresivardir;amaaydinhareketiyoktur.

DINLERTARIHI

59

Ikincisi,disaridaegitilmisveyetismisböylesun’îbirzümreninmeydanagelmesi,vatanlarindasosyalbirliginparçalanmasinaveyenilgiyesebepoldu.Çünkübugrupazdaolsadüsünüyordu,suurlariIlimledonanmisti;suurlarinitoplumuniçinegötürecekleriyerde,toplumunbütünbedeninevehalkkitlesineverecekleriyerde,halktanvetoplumdanuzakkaldilar,toplumdanayrisoyutlanmisbirzümreolarakortayaçiktilar.Buparçalanmadandüsmanfaydalandi.Düsmanbubosluktanistifadeederekyerseçti.Böylece,DoguveIslâmülkelerinde,Müslüman-veDogulu-halklararasindasiyasîvekültürelsömürüyühalkileaydinarasindakibosluktaaramakgerekir.

Gerçekaydininhedefi,bubosluktahalkilekendiarasindabirköprükurmakolmalidir.Buköprüyüanlayisortaminisaglamaya,meydanagelmisolantehlikeliayrilmayibaglamaya,anlasmaya,tanimayaveaynisorunuçözmeyedönüstürmelidir.Buköprükuruluncayakadarhalk,kendidurgunlugundakalacaktir.Aydindakendiyabancilasmasivedislanmasisirasinda,sehrinyukarisindakicafelerdeoturupsözdegerikalmistoplumlardan,ileritoplumlardan,falancaideolojidenfilancaideolojidenbahsedereksadecekendisiiçinvarolacaktir.Aydin,kendisiiçinyasiyorhalkiseonunvarliginibilehissetmiyor.Egeraydinhissedilmekistiyorsaomerdivenlerdenasagiinmesi,oyüksekevlerivekafeteryalariterketmesi,kendisinihalkinarasinabirakmasigerekir.Onlarindertleriniveihtiyaçlarinihissetmesigerekirkikendisidehissedilebilsin.

Ilericibiraydin-kibendençokdahailericibiridir-banaserzenistebulunuyorvediyorduki:“Niçinböyleyapiyorsun?Üniversiteprestijeveilmesahipoldugunhaldedinîtoplantilardakonusuyorsun?”

Dedimki:“Senkonustugunzaman,zihniyetlerle,adamlarlakarsilastiginzamanöncübiraydinsin,amakendifitratinaveduygularinadöndügünzaman,grupçu,aristokrat,bencil,sinifatapanvehalkakarsibirinsansin.Hedefinsadecevesadecekendisahsîmeslegininhaysiyetinikorumakveonahaysiyetkazandirmaktir.”

60

DINLERTARIHI

Buçeliskiniçin?

Buyüzdenaydininzihnindekilerbiryerde,vücuduisebaskabiryerdedir.Buikiligiortadankaldiriphalkileaydinarasindabirköprükurmanizgerekir.Böyleceaydin,halkagidenyolubulabilsin;halkaydininmuhatabiolsunkiaydin,aydinolsun.Aydinhalkinimanindabiryerbulsun.Bu,suandaolmayan,fakatolmasigerekenbirseydir.

EgerbizAvrupa’yitaklitediyorsak,onlaringüzeltecrübelerinintaklitedilmesigerekir.Bunlardanbirisu:Ortaçag’itahripeden,Yeniçag’imeydanagetirenseyyenidinidi.Fikrî/dinîde-gismeseydi,dinekarsiolanmücadeleolmazdi.“YeniçaginveyenimedeniyetinmeydanagelmesindeProtestanliginrolünü”MaxWeberherkestendahaiyiaçiklamisveincelemistir.Egerfirsatolursagelecekprogramlardaonunteziüzerindeduracagiz(bizimiçinsonsuzbirögreticiyanivar.)

Onaltinciveonyedinciasirlardadinilemücadeleninfelsefî,mantikîvezihnîbiryönüvardir.Ondokuzuncuasirlardadinilemücadelebaskabirseklialdi.Veyadigerbirdeyisle,dinhakkindakitavirfarklioldu.Eskilergibizihnî,aklî,felsefîakilyürütmeleryerine,toplumutanima,insaningerçektarihinitanimaüzerindedüsünülmeyebaslandi.Insanindegismelertarihi,insaninkini,baslangiçtansimdiyekadarinsaninidrâkineilgiduyulduvebukonularaçiklanmayabaslandi.

Ondokuzuncuveyirminciasir,dinitanimakiçinsusözübaslikyapti:‘16.ve17.nciasirlardaaydinlar,dinikesislerdendahaiyitanimadanonunlamücadeleettiler.’Bunu,simdikendigözlerimizlegörüyoruzki,muttakivedindarbirinsandinhakkinda,kendidinîesaslariylavedinîinanciylabirçesityanlistanimayasahiptir.Dinekarsiolanvediniezmekisteyenaydinlarimizdatipkiodindargibidinhakkindayanlisbirtasavvurvebilgiyesahiptir.

ikikutupgörüyoruzkibunlar,baskabirseyidinolarakdüsünmüslerdir.AydinlarCennet,Cehennem,Âhiret,Iman,sosyalvefizikîhayatinihtiyaçlariveimamlarhakkinda,gerçeklereaykiri,kendilerineözgütasavvurasahiptirler.SonrabirisibuyanDINLERTARIHI

61

liszihnîtasavvurainaniyoradidindardir,birisidemuhaliftirveodadinekarsiolandir.Amanebirigerçekdineinaniyor,nedeöbürüdogrudininmuhalifidir.Çünküaslinda,buradabirdinsözkonusudegildir.

19.ve20.asirlardadinindegismetarihinitanimak,böyleceinsanliktarihindedininmeydanageliskeyfiyetinitanimakiçindigerbirmetodabasvurdular.(“AugusteiV’inaksine;oüstyapivemetafizikâleminihayalîbirsekildegruplandiriyordu.Veyamantikîaçidangerçektendinireddetmisolduklarinidüsünen17.ve18.asirlarinfilozoflari.Meselâ,hayatininöncekidevresindeVoîtaire’deoldugugibi).Zimneninsaninçesitliyönlerini,insanliktarihindeveinsantoplumundadininçesitliyönlerinitanimayaçalistilar.Amahangisekilde?Bunutarihteüçayridönemdegörüyoruz.Buüçdönemdekibütüninsanîmeselelerzamanesasinagöregruplandirilabilir.Birincisi:Beseritoplumuneskivebedevîdönemidir.Budönemdehenüzyaziyoktur;kitabet,egitim,ögretimveögretimkurumlariyoktur.Toplum,deneyimini,kavramlarini,anlayislarini,edebiyat,siirvedinîinancinibellibirsekildekaydedemiyor,digernesillereaktaramiyor;kibizonlarineserlerinidüsüncetarzlarini,dinleriniinceleyebilelim.

Buyönüylebirincidönem,bedevîtoplumveyavahsitoplumdönemidir.Sosyologlaredeberiâyetetmekvesaygilidavranmakiçin“vahsitoplum”demiyorlar.“Arkaik”veya“eskitoplum”diyorlar;yaniherikikavramdasaygidandolayidir.

Ikincisi:tarihîtoplumdur.Tarihîtoplum,medeniyetin,kitabetin,isbölümünün,egitimveögretimkurumununbulundugubirtoplumdur.Kendineözgübiregitimveögretimesahiptir,okulmeydanagelmistir,öncekinesillerintecrübelerininsonrayaaktarilmasiimkânidogmustur.Sanateserlerinin,kitabelerin,elyazmalarinin,kisacasiçesitlieserlerinüzerindeincelemeyapilabilir.Yapilanincelemeyleonlaritanimakmümkündür.

Üçüncüsü:çagdasdönemdir.15.ve16.asirlardabaslayipsimdiyekadargeliyor.

62

DINLERTARIHI

Çagdasdönemivetarihîdönemitanimakkolaydir.Amabedevidönemi,yaniresmîtarihtenveyazidanönceki“arkaik”dönemitanimakendogruanlamiylazordur.Fakatodönemitanimakacil,zarurîvehayatîbirkonudur.Sununiçin;“Bash-nard”msözüyle;“Tarihtenöncekiilkelbedevitoplumlaridikkatlibirsekildetanimadigimizsürece,toplumfelsefesivesosyolojihakkindadikkatli,gerçekçiveilmîgörüslerortayakoyamayiz.”Çünkütoplumbirgerçektir;neçagdasdönemde,neOrtaçag’da,nedetarihîdönem(tarihinbasladigidönem)vemedeniyetlerinbasladigidönemdemeydanagelmistir.Belkibedevidönemdemeydanageldigisöylenebilir.

Butoplumunhangisebepleveyasebeplerle,hangifaktörlerinetkisialtinda(iktisadî,sosyal,fikrî,zihinsel,dogal,cografikveyadinî)degisimeugradigini,degisiminhangikanunlarauygunolarakmeydanageldigini,birdönemdendigerdönemenasilgeçtiginianlamakiçin,bedevitoplumunutanimamizgerekir.Çünküilköncetoplumoradameydanageliyor,çokaçikfaktörlerinvesebeplerinetkisialtindadegisimeugruyor.

17.ve18.asirlardahersosyolog,Eflatun’un“Cumhuriyet”kitabiniokumaklainsantoplumunu,avucununiçigibitanidiginizannediyordu(bizimaydinlarimizinbirkaçtercümeeserokuduktansonraartiksosyolojideproblemyokdiyezannetmelerigibi.)Amabugünküsosyolojide18.asrinaksinebirisiçikiptoplum,toplumunkeyfiyeti,toplumundegismesivetoplumundegismeyasasiileilgili198dikkatliilmikanun(teori)va’zedebiliyor.Fakatbunlarisöyleyensosyolojidebirtekaçikvekesinkanunitirafetmeyehazirdegildir.

“GurviclV’insözüyle;“Ilimilerledikçedahamütevazioluyor.”Bütünilimlereelatmisolanlarveherseyinkendileriiçinaçikoldugunusanankimseler,gerçekilimasamasindabiradimbileatmamisolankimselerdir.

DINLERTARIH

63

BEDEVITOPLUMUNASILTANIYALIM?

Kenditoplumumuzutanimakiçinönceliklebedevitoplumutanimakgereklidir,dedik.Dinitanimak,dinduygusununnasilolustugunubilmek,dinîamellerin,ibâdetlerin,dinismiylesahipoldugumuzinançlarinnasilmeydanageldiginitanimakiçindeçaresizbedevîtoplumutanimayamecburuz.Insantoplumununbudöneminivebudönemdekibeserikültürüveanlayisitanimamizgerekir.

Arkeolojiadindayenibirilimdalivardir.EskiArkeoloji.Yoksalafzîbenzerlikler,kelimebenzerlikleriIran’dadaçoktur.Kelimebenzerlikleriylebütündilleritanimaiddiasindaolanlarvar.Zevklerineuygunbirseylebütüninançlariispatvekesfedenlervar.KirkyilönceTürkiye’debirkongreyapildiveZiyaGökalpisimliteorisyen(yürürlükteolanbutarzalisilmisülkelerinteorisyenlerigibibirteorisyen)dediki:“BütünmedeniyetlerAkdeniz’inetrafindaTürkirkindandogmustur,bütüninsanligindilleriTürkdilindendogmustur,onundallaraayrilmiskisimlaridir…

BizimbazifilologlarimizdaKureyskelimesi,“kures”keli-mesindendir.Abbaskelimeside“esb”(at)kelimesindengelmistirdediler.BirisideaslindaAraplarinbirdiliyoktu,diyordu:Egerkelimelerinebakarsaniz,degismis,egribügrüFarsçakelimeleroldugunugöreceksiniz.BudiliAraplara,AraptopraklarinakaçanMazdekîlergötürdüler.Onlarinbirdiliyoktu!Konusmayiögrettiler!SonradaZerdüstdiniylemücadeleetmekiçingeçiciolarakIslâm’iortayaattilar…”

Görüyorsunuz,böylesiulema(!)içintarihî,dinîveilmîmeselelernekadarkolay.Gerçekulemaiçinseenküçükilmîmeselenekadarzor.Buyeniarkeoloji-eskiyitanimabilimi-eskitapinaklari,eskisanateserlerini,cesetkalintilarini,mezarlardakalmisesyalaritanimakyoluyla,modernkimyaninyardimiyla(onlarintarihininnasilmeydanageldiginitaniyabilmekiçin),eski

64

DINLERTARIHI

filolojininyardimiyla,medeniyetleritakipediyorlar.Böylecekaynaklarinitanimayavebulmayaçalisiyorlar.

Meselâ,dünyaninenbüyükfilolojiüstadiolanvegerçektenyetmisküsurlisânbilensayinEmileBenvenistekelimeleriveAsya,Iran,HindveAvrupalisânlariningramerlerinikarsilastirarak,Aryailerindilininilkkelimelerini(vahsiAryakavminin,henüzgöçetmemisolduklaridönemAryaIleri)buldu.

Sonrabuarastirmayidigerlisanlarkonusundadayapti,ilkdilleribuldu,ozamanirklarininilkdilleriarasindakimukayesesuhakikatigösterdi;“Insanlikbaslangiçtabirtekdilikonusuyordu.”Peder,mader(anne),birader,zemingibikelimelerinIngilizce,FarsçahattaArapçagibikökeniayriolandillerdemüsterekolusudilinbirliginebirörnektir.Görüyoruzkieskifilolojiyardimiyla(yanieskilisanlaritanima)insanligindilbirligineulasti.

Toplumkonusundada,bedevitoplumlarnasilmeydanageliyor,nasilsiniflaradönüsüyor,hükümet,dinnasilortayaçikiyorsosyalteskilâtlarnasilsekilaliyorgibiincelemeleryaptilar.Dinkonusundadaböyleçalismalaryapildi.

Buradaarzetmekistedigimsey,birögretmenolarakögrencilerimeverebilecegimenbüyükderstir.Bubenimilkvesonsözümdür,baskanedersembutemelevesonsuzönemesahipolanbumeseleyeörnekvermekiçindir.Odasudur:“Dinitanimakiçin,dinekarsiolanâlimlerin,dinsizâlimlerin,hattahedefleridinilemücadeleolanâlimleringittigiyoldangitmekgerekir.”

Benbuyolumda,sosyolojiilmî,iktisat,tarihfelsefesi,antropolojidiyenitelendirilenilimlerlediniveyadinintabiatötesikökleriniinkârettiklerilisânlakonusuyorum:Ilmîvebeserîmeseleleriincelemekiçinbulisânieniyilisânolarakgörüyorum.

Avrupa’nin19.asirdansonrabütünboyutlariylainsanîmeseleleri(hattatabiatmeselelerinivemaddîmeseleleri)inceledigivegidipAllah’ininkârina,tabiattaveinsantoplumundadinininkârinaulastigimetodla(onlarinsilahiyla)isyapiyorum.Gördügünüzgibisinifsalveiktisadinasaletimetoduyladinîmesele—

DINLERTARIHI

65

leriinceliyorum.Ama,tabiibirsekildeveözelbirtaassupolmadan.Onlarinulasmadigibirsonucaulasiyorum;örnegibenimbugünküdersimdir,gerçektensöylüyorum.

Dinitanimakiçinilkeldinleritanimakgerekir.Ilkeldinler,eneskiveenantikdinlerdi.Kitapyoluylaonlaritaniyamayiz.Kitaplarenfazlaüç-dÖrtbinyilöncekidinlerdenbahsediyorlar.Budinler,suandadabulunanileridinlerdir.

Eskifilolojivearkeolojiodiningelistigiçevreyigösterebilirler.Amabutekaraçdegildir,digerbiryoldahavardir.Odakendineözgü,medenîtoplumlardanuzakkalmis,kendiilkelbekâretinikorumuskabilelerde,gruplardaveirklardaaramaktir.

Ondokuzuncuasirdabubedevîkavimlervardi.Simdidebirazdegismisolmaklabirliktemevcutturlar.FakatmedenîtoplumlarlatemasettikleriIçinasaletlerininbirkisminikaybetmislerdir.

Bütünbunlararagmen,henüzferdîolarakyasayantopluluklarvar.Butopluluklardahenüzailemeydanagelmemistir.Sosyalbagliliklar,yöneticiler,kendineözgüdinîdüzen,iktisadîteskilât,üretimsiniflariveyatüketimsiniflariayrilmamisvemüsahhasolarakmeydanagelmemistir.

Avustralya’da,KuzeyAmerikakizilderilileriarasinda,Afrika’ninbazibölgelerindehalenilkelbirsekildeyasayantoplumlarvar.Öylesisartlardayasiyorlarki,busartlarinbizmedenîlerin20-30binyilönceyasadigisartlarolmasimuhtemeldir.

Sosyolog,dinbilimci,sanattarihiveedebiyattaarastirmayapankimse,bubedevîtoplumlardadininkeyfiyetini,sosyalilisklerininsanîboyutunu,akaid,ahlâkveonlarindiliniarastiripinceleyebilir,kanunlarbulabilir;bukanunlaritoplumtarihininolusmasidönemineindirgemekleçokdegerlisonuçlareldeedebilir.IsteDurkheim,Leoroulgibisahislarbutürdençalismalaryapmislardir.

Leoroul,Tayor,MaxMüller,Spencer,ilkin18.ve19.asirlarda,sonra20.asrinbaslarinda,ormanköselerinde,uzakadalarda

66

DINLERTARIHI

yasayantoplumlaragittiler.Çalismavezahmetlerininneticelerinikitaplarageçirdiler.Durkheim,kütüphanelerdeoturdu,okudu;vehenüzelbisebilegiymeyibilmeyentoplumlarinhayatlariniyazdi.

Butoplumlardaisbölümümeydanagelmemistir.Is,avveyasavasiçinaletler,yazivekayitmevcutdegildir.Çoksinirlibirdünyagörüslerivardirbirkaçkilometreötelerindekikabiledenbilehaberleriyoktur.

Böylesiilkeltoplumlarda,bedevikanunlari,toplumunilkteskilini,dinîinancinolusumunu,felsefîvesanatsalinanciIncelemekmümkündür.Sonrabütüntarihboyuncadininnasilmeydanagelmisolduguveyailkeldininnasiloldugusöylenebilir.

Böylesiincelemeler,dinekarsiolansosyologlarinveyaaslindadinemuhalifolanlarinisiolmustur.Bunlardinekarsimücadeleetmiyorlarsaenazindandinsizdirler.Incelemeyapmayadahaçok,yücevemetafizikbirhakikatdurumundaolandiniinkârvereddetmekiçingidiyorlardi.17.ve18.asirlardakitabiatbilginlerininfizikvekimyayoluylaAllah’iinkâretmelerigibibunlardaAllah’iinkâretmekistiyorlardi.

Bunlar16.ve17.asirlardakiaydinlarinfikirlerininetkisialtindaydilar.Bugünbunlarçokeskimistir.Dinekarsiolanenyenihareket,benimsuandasöyledigimharekettir.Ancakbenimsinifimvederslerim,dinile(gerçekolmayandinile)mücadeleetmekistemeyenlerinisineyaramaz.

Ahlâkîbirkisiligesahipbirarkadasa(büyükbirsosyologveyabüyükbirâlimdegildi)dedimki:Nepropogandayapiyorum,nedegelipdinitebligetmeniistiyorum.Dininhakveyabâtiloldugukonusundadabirseysöylemiyorum.Amasendininkökünevurmakistemiyormusun?Buraninhalkimüslü-mandir,sendinIlemücadeleetmekiçinIslâm’iögrenmeyemecbursun.Senkenditabirinleaydinsorumlulugununbilincinde,dinilemücadeleetmekiçinsorumlulukyüklenmisbirisin.Ohaldemücadeleetkiaydinliginikoruyabilesin,amasosyologlarintabuileilgilikonulariyla…Sosyologlarinbedevidönemiçintabubenzerisözkonusuettiklerikanunlarlainsanliktarihinin

DINLERTARIHI67

yenivemoderndiniolanIslâm’lamücadeleedemezsin.ÇünküIslâmçokyücebîrzihnevekültüreldonanimasahiptir.SenyücebirmedeniyettenfaydalananIslâm’lapençelesemezsin.Bedevidinindelilleriyle,tarihinenileridiniolanIslâm’lamücadeleedilemez.Busebepleseni,enazindankendiniçinIslâm’itanimayadavetediyorum.Kur’ân’iaçveneyazdiginigör.

Budinesaldirmaniçinbudininkitabini,Kur’ân’iaçmangerekir,baskakitaplaridegil.Senbirinitanimissin,amaondanayribirinivurmakistiyorsun.Senbirseyireddediyorsun,bunlarbaskabirseyeinaniyorlar.Ohaldenasilbunlarin,dinlerinibirakipseninarkandangelmelerinibekliyorsun?

Bunlarlaruhunudoyuruyorsundediginzaman,meselâVol-egibiolmussun.Çünküoda,böylesisözlersöylüyordu.AmasenkenditoplumundakiaydinlarindüsüncesindebirdegismeyapmisolanVoltairegibikenditoplumundaaslabiretkibirakamazsin.Okendidininivedininindilinitaniyordu.Hiristiyanligikavramisti.Amasendininivedilini,Islâm’ianlamadantanimakistiyorsun.Busadeceseklitaklidetmektir,içerigidegil.Toplumutanimangerekir.Dininikavramisolman,inançlarinitanimisolman,

kitaplarindaneyazilmisoldugunubilmengerekir.Ancakozamanmücadelenibaslatabilirsin.Amasimdisenöylesiseyleredayaniyorsunki,okendidinindebunlarinaksinigörüyor.O,seninduygularininbosvedesteksizoldugunubiliyor.

Sendiyorsunki:“Din,ferditoplumdatekbasinaortayaçikaran,yalnizbirakanbirfaktördür.”MüslümansaIslâm’inbütünesaslarinin,emirlerinintoplanmavebirarayagelmetemelinedayandiginigörüyor.Hacc’da,belligünlerdebütünülkelerden,herirktaninsanlargeliptoplaniyorlar.Mescidimabedidirveismi“cami”(toplananyer)dir.

SenasilsizIddialarinla,halktandinialacaginyerde,onlariderindüsünmeyesevkederekkendibilgisizliginianlamayatesvikediyorsun.

Ezmekvemücadeleetmekistediginseyitani!Baskabirseyitaniyiponunlaalâkasiolmayanseyaleyhindebagiripçagirma!

68

DINLERTARIHI

BedeviDin

ArastirmacilarMikronezya,Polinezya,Avusturalya,GüneyAfrika,KuzeyAmerikakizilderililerivebaziAsyakabileleriarasindayapmisolduklariincelemelerle,benzerdinîsekillere,merasimlere,inançlaravehepsindebenzeribadetlerinoldugusonucunaulasmislardir.Çünkü,bunlarinhepsibedevitoplumlardiveçokilkelbirhaldeyasiyorlardi.Susonucaulastilar;insanlik,usulentarihininbaslangicindabusekildebirdinesahipolmustur.Dinilkeltoplumlardameydanagelmistirveböylesibirfonksiyonasahipolmustur.Sonrabirtakimkanunlarauygunolarakdegismisveileridinlerseklindeortayaçikmistir.

IlkelDinlerHangilerdir?

Ilkeldinleroldukçafazladir.Çünkühedefdinlertarihininbirdöneminigenelolarakdilegetirmek,dinlerigenelolaraktanimaktir.Hedef,tektekveözelbiçimdedinlerdenbahsetmekdegildir.Bütündinlerdenbahsedilemez.Çünkühepsindenbahsetmekbirkaçyilalir.BukisasürezarfindaiseancakentemeldinlerevebütündinlerinbütünusullerineIsaretetmekmümkündür.

Durkheim(LesElementsRudimentairedelaVieReligieues)“DiniYasayisinIlkelUnsurlari”adlieserine,LuiBrowldakendieserine,bedevidinileilgiliyapilanbütünenyeniarastirmaveincelemeleritoplayarakbaslamislardir.Amabuarastirmalardandininaleyhinesosyolojininenyenitezinitedvinediphazirlaya-bilenlerinenbüyügüDurkheim’dir.

Durkheimdinekarsiolanlarinbütüneskisözleriniterketmisdinaleyhindeenyeniteziortayaatmistir.

Bizimaydinimizinbilmesigerekirki;“usul,âdetler,gelenekselakaid(dinîvemillî)eskimistir”diyorsa,kendisinindinekarsisöyledigiçoguinançlarda(kültürekarsiveyagelenegekarsiolanlarinançlar,ilmîveyafelsefîsözolarakortadadolasanseylerde)eskimistir.Elbiseeskidigizaman300yilöncesininveya8yilöncesininmaliolmasininnefarkivar?Herhalükârdaeskidir.Giyilmesimümkündegildir,yenilenmeyeihtiyacivardir.

DINLERTARIHI

69

Maalesefyenilikler,Övünme,sadecefilmlerdevemodadadir.Avrupadilibizimsinemalarimizdadaimaayniandasergileniyor.Amaideolojikvefelsefîmeseleler,asirlarcayoldakaldiktansonrabizeulasiyor.Meselâ,bugünAvrupa’ninbizebozulmusdiyeverdigiaydin’inbenzerini(yarimaydini)Avrupa’nin1700tarihlieserlerindearamakgerekir.

Fetisizm

Spencervebenzerlerininbütüninsanligindinidiyekabulettikleri;digerdinlerinkendisindendogdugunainandiklaridine“Fetisizm”veya“Ruhperestlik”tir.Önceleriikiayridinolarakdüsünülüyordu.Bugünbazidüsünürlerikisinibirtekdinolarakkabulediyorlar.

Fetisaslindabedevibirisimdir.Sosyologlarözelisimleriodindenalmislarvesosyolojikavramiyapmislardir.Ohaldebuincelemedeisittiginizisimler,Batiliisimlerdegildir.Belki(peri-feri’nin)çevreninkendisindenalinmisolanisimlerdir.Fetisbunlardanbirisidir.

Fetis,boncuk,küçüktaslar,bedevikabilenintaptigimuteberesyaseklindekiseyveyaesyadir.

Insanlarinilktapinaklarivebedevilerinibâdetyerleridagmagaralariolmustur.Onlarinkesfindensonraboncuklarbulundu.Bunlardikkatlisekildeislenmis,delinmislervebunlaraözeliplikleryapilmisti.Çesitlisekillerdeotapinaklardakorunmuslardir.Bedevi,onlaraelvurmakla,meshetmekleveyaonlariöpmekleibâdetetmistir.

Fetis,böylecebazitabiiesyalarainanmakveonlarikutsallastirmakanlamindadir.

Animizm

“Anim”ve“anime”kelimesi,tahriketmek,heyecanagetirmekanlamindadirveruhkelimesindendir.Ruhveyaruhatapicilikbirçesitilkeldindir.Veyadünyaninenilkeldinidir.Yaniusulendinbilimi,dinitanimayiortayakoymakiçin(benim

70

DINLERTARIH

inancimagörediniispatetmekiçinde)bumeseleyedayanmakgerekir.Bendinbilim(teoloji)konusunda,onlarindiniinkâretmekiçindayandiklarikaynaklaradayaniyorum,okaynaklardannaklediyorum.Herikimizinkaynaklaribirdir,tümüayniürünlerdir.

Ruhperestliksuanlamdadir;ilkelkabileler,görünmedenözelruhlarinvarliginainaniyorlardi.Buruhlarhangiözellikleresahiptir?Birinciözelliklerisudur:Insanîbirsahsiyetsahibidirlerbilinçsahibidirler,iradesahibidirler.Kinlerivardir,nefret,askvesevgilerivardir.Hizmetediyorlarveyaihanetediyorlar.Ugursuzdurlarveyakutsaldirlar.Buruhlarhayirdirveyaserdir.

Buözelliklerinhepsiruhlaraverilmisinsansifatlaridir.Buruhlarinsanîruhlardir;insanahayat,yasayisvehareketbahsediyorlar.

Ruhunikinciözelligi,onunkaliciolusudur.Bedevidiyorki,insanöldügüzamanruhubakikaliyor(“ruhunbakiolusu”nunbeserîfelsefedemevcutolanilkkelimeoldugunugörüyoruz).Ruhölmüyor,kaliyor,gökyüzünegeridönüyor,karanlikyerlerdehayatinidevamettiriyor.Ormanlarinderinliklerindeveyasehirlerintekkelerinde.Veyaobedevîkabilelerinçogununtabiriyle,kendicenazesininyanindakaliyor,süreklikendicenazesinikoruyor.

Buyüzdenruh,kendicenazesininkoruyucusugibidirvekendibedenininalinyazisina,bedeninegönüldenbagliolduguiçin,ihtiramkazaniyor.Cesedihürmetsizyapmayerine,hürmetinikaldiracagina,ruhuncesedinkoruyucusuolmasiniuygungörüyor.Egersaygisizlikyapmissadarbeyiyor,saygiyasahipsecenazeyeyiyecekvermis,elbisegiydirmis,ölününsüsünüonagerigetirmissiddetlibirsekildeonahürmetetmistir.-Cenazeninruhuonlarasaygigösteriyorhattaonlarikoruyor.Aileninbirnöbetçisivemuhafizigibidir,buaileninfertlerinikorurveonlarabereketsaglar.-

Buruhlarinbazilaribedenleriöldüktensonra,ormanlaraveyadenizleregidip,oralardayasiyorlar.Neredehayatlarinidevamettiriyorlarsa-deniz,ormaninderinlikleri,veyabaskaher—

DINLERTARIHI

71

hangibiryer-birtabiatkuvvetininveyaisaretininruhunadönüsüyorlar.Buyüzdentufandalgaveyadenizdekisuveyagmurunherbiribirruhsahibidir.Buruhdahaöncebirinsaninruhuidi;bedeninölümündensonratabiatalâmetlerindenbirinedönüsmüstür.Busekildeheragaç,herormanherhastalikherhayvanveherseybirruhasahiptir.(Dogrudikkatbuyurunuz,bukonuçokderinbirkonudur.)

Budinde-animizmveyaruhatapicilik-temelgörüsveinanç,ruhunasaletidir.Ruhtanmaksat,insanda-veinsanlarda-ayricahayvanlardamevcutolangizlibirkuvvettir.

LuiBroivldiyorki:Buruh,bizimruhhakkindasahipoldugumuztasavvurveinançtanfarklidir.Animistler-yaniburuhainananbedeviler-ruh,esyadaveinsanlardamevcutolangizlikuvvettenibarettirdiyorlar.Halbukibizmaddîesyaninruhasahipolmadiginainaniyoruz,ruhubedenimizinhayat,sicaklik,hareketfailiolarakbiliyoruz-Amao,cisimvebedendisindaüçüncübirparçayainaniyor.

Eskimolardaböylesiüçüncübirparçayainaniyorlar;insanruhtan,cisimden,isimdenmeydanagelmistir.

Halkkitlesibaziisimleresiddetleinanmaktadir.Meselâ,diyorki:Egerbuisiyaparsam,ismimibucinseçeviririm.Bununiçinisim,ferdinvücudununüçlüparçalarindanbiridir-enönemliparçadir-ruhtanvecisimdendahayukaridadir.Bu,ruhperestlikfelsefesinderuhunisimalmasidir.Can,bedeninhayatîbirkuvvetiolarakisimlendirilmiyor.Buyüzdenferdinölümündensonra,ruhkaliyor,sonraesyaruhu-veyatabiatruhu-seklindeortayaçikip,tabiatkuvvetlerinegiriyor.Hattabazisahsiyetlersavassirasindaruhlarinibedenlerindenbirbaskayerealabilirler.Meselâ,savastazarargörmemesiiçinbiragacinüzerinebirakip,sonrasavasabaslayabilirler(kabilelerinreislerindenbirisiböylebirisyapmisti.Baslangiçtaokatsalardadegmi-yordu.Agaçlarinarasinakoymusolduguruhunanisanaldilar,öldürdüler,odaruhsuzolarakkabileyegeridöndü.)

Ohalde,ruhuncananlamindaolmadigibellioluyor.Ruhatapicilikinsaninilkelbirinancidir.Kendisininyegâneveyadün—

72

DINLERTARIHI

yaninikiliolusunainancidir.Suanlamda;maddîdünyavetabiattakiesya,ruhasahiptir.Insan,ruhisimligörünmeyengaybîbirunsurunsahibidir,kibuunsurinsanininsanîdegeridir.Dahadaönemlisiburuhainanmaklainsantabiatilekendisiarasindabirçesityakinlikhissediyor.Çünkübedevîinsan,tabiatinesyasinidaruhsahibiolarakbiliyor.-Insanîruholarak-Bizimtabiatesyasiniölühissedisimizgibionuölüolarakhissetmiyor,donmusolarakkabuletmiyor.Tabiatilekendisiarasindabirçesitbirligeulasiyor.

Ikincisi,ruhuntenasühümeselesidir.Ilkeldinlerdenözellikleanimizm’debuinançmevcuttur.

Tenasühsuanlamdadir;bedeninölümündensonraruhbakîkaliyor,digerbirbedenedönüphayatinaikincibedendedevamediyor.Ikincicisminölümündensonrayaruhlarâleminegeridönüyorveyaüçüncübircismegiriyor.Buüçüncü,dördüncü,besinci…bedeninbazeninsanolmasibazenhayvan,bazenbitki,bazentasolmasimümkündür.HintdinlerindevebazigayriresmîIslâmmezheplerindedeolantenasühfikri,çokilkelbirfikirvedünyaninenilkeldinlerindenbirisinindüsüncesidir.

Totemizm

Durkheim’inikinciasamadadayandigi,bütünsosyologlarindogrudanveyadolayliolarakonuntezininetkisindeolduklarimeshurdin,totemizmdinidir.(BunuDurkheimva’zetmemistir,belkiSpencer,Langetonvb.kimselerortayakoymuslardir.AmaDurkheimonusosyolojinindinaleyhindekibirteziolarakilerisürmüstür.Sosyolojininfaydasina,hemdedünyanindinekarsiyenibirtezidir.)

Totemizm,bedevîkabilelerin-vebugünAfrika,KuzeyAmerika,Avustralya’dabedevîdönemdeyasayankabilelerindini.Herbiribirseyeveyabirhayvana-dahaçokhayvana-tapiyorlar.

Kabilebirhayvanaveyakendineözgübirkusatapiyor.Eger,niçin?diyesorarsak-meselâ,papaganatapiyorlarsa-bizpapaganiz,diyorlar.Nasilpapaganoluyorsunuz?diyesordugu—

DINLERTARIHI

73

muzdacevaben,enbüyükceddimizdir,hepimizondanbölünüpdallaraayrilmisiz,diyorlar.Isminindagilmisolmasindansonrabeyazbirpapaganseklindeortayaçikti.Papagan,simdikabileninceddininruhudur.Kabileninetrafindadolasiyor,kabileyihimayeediyor,kabileiçinbereketveselâmetdiliyor.

Bunagörepapagan,kabileninobüyükceddindenibarettir.Busekildeortayaçikmisvedegisimeugramistir.Çünküpapagancinsidaimavardir,falanpapaganölsedecinsikaliciveÖlümsüzdür.Ohaldekabileninceddi,papagangörünümündedaimaebedîdir.

Papaganataptiklarindakendicedlerine(dedelerine)tapmisoluyorlar.Kendivücutlarinataptiklarindadakenditoplumlarininbütünfertlerindeolanortakruhatapmisoluyorlar.

Herkabileninbirtotemivardir.Kabileninfertleriibâdetmerasimlerinde,elbisegiydiklerinde,süslenmevehareketlerindetotemlerininjestleriniyerinegetirmeyeçabagösteriyorlar.Onungibisüslenmeye,osekildeelbisegiymeye,saçlarinionuntüyleriveyabasibiçimindeyapmayaçalisiyorlar.Busekildebüyükcedlerinitakipettikleriniveonlaraitaatettiklerinigöstermeyeçalisiyorlar.Bununla,kendilerinimesruyoldandoguranbiriolarak-kendilerindevetoplumlarininruhunda-ispatlamakistiyorlar.

Herkabile,totemininetiniyemeyiharamkabulediyor.

Sunuaçikçabilmekgerekirki,egerHindistan’daineketiniharamkabulediyorlarsa,bubaslangiçta-bugünküdinlerindenönce,ineginAryaîlerintotemiolmasinedeniyledir-simdidetotemleridir-,Ohaldebirhayvaninetinesaygigösterilmesi,onuntotemolmasiyladir.Yanibüyükcedlerinecanlilikbagisliyorlar.Onabirkutsallikvesaygiözelligiveriyorlar.

Birbilgin{!)Totemesaygigösterilmesikonusundabirtercümeyapmis,sonradakendigörüsünüaçiklamis:“Islâm’dadomuzetininharamedilmesidomuzunkutsalligisebebiyledir”diyor.Yanikiyasbinnefs(benzeriylemukayese).HalbukiMüslümanlar,domuzupisolusunedeniyleharambiliyorlar,takdisnedeniyledegil).

74

DINLERTARIHI

AsiretkökenliögrencileraraciligiylatotemizminIran’dakietkileriniaradimvebuldum.

Iran’inbatisindabirtakimkabilelervar.Isimleri“Segvend”“Segalvend”“Çerkvend”dir.“Vend”inaidiyetinsonekioldugunugörüyoruz.Hasanvend,Hasan’amensupolandemektir,onunbabasininveyabüyükdedesinin-veyaonlarin-Hasanoldugunaisaretediyor.HasanvendbenzeriisimlerIslâm’dansonratakilanisimlerdir.AmaSegvend-yaniköpegemensupolan-gibiisimler,Islâm’danöncekonulanIsimlerdir.(Segalvend,çakalamensup).Kendilerinihayvanlaramensupediyorlar.

Araplar’dadaböylesiisimtakmalarvardir.Meselâ,BenîKilâb,BenîKelb(Köpekogullari)BenîSa’leb(Tilkiogullari)…

Insanoglunun,insanihayvanogludiyeçagirmasiçokacaipbirseydir.Amatotemitanidigimizzaman,hayvandegildeinsanruhuoldugunuanladigimizzamanhayretimizbirazazalmisoluyor.

Butürisimler,Araplardakünyedir.Isimlendirmeyöntemisöyledir:Meselâ,çocukdogdugusirada,lohusaninhastayattigiçadirinönündenbirhayvangeçmisvegözeçarpmistir.Ozaman,ohayvaninadinilâkapolarakseçmislerdir.Yenidogançocuklaayniandadogmusolarakkabullenmislerdir.Buçocugunteskiledecegiaileninfertleribuhayvanamensupolmuslardir.Dedeleridogumusirasinaonulâkabolarakalmistir.

HerhalükârdaArapveIrankabilelerindetotemizminancininoldugunugörüyoruz.Dünyadaçokgenelbirinançolarakortayaçikiyor.

Durkheimbutezden,dîninkökeninibulmakistiyor.Yoksabirkabileninfertlerimabutlariolantotemlerinetapmaklayüksekveüstünsevgilerine,ebedîbirhakikataveüstünlüge-kabileninhamisine(koruyucusu)-vebüyükcedlerinetapmiyorlarmi?Amabutapinmayaneihtiyaçvar?Sununiçin;ortakced,kabileninbütünfertleriveçesitliaileleriarasindatekortakyöndür.

Uzaklasanlarbusekildebirbirleriniyaklasiyorlar,ikincidefabirbirlerinebaglaniyorlar.Ohaldebirkabileninortakfertleri

DINLERTARIHI

75

totemlerinetapmalarinaragmen,ortakcedlerinetapiyorlar.Ortakcedlerinetaptiklarizaman,kendilerinintekortakyönlerinetapmisoluyorlar.Toplumlarininçesitlifertlerininortakyönünetaptiklarizaman,kendilerinintoplulukvegrupruhunatapiyorlar.Ohaldetotemizm,toplumperestlige(toplumatapmaya)dönüsüyor.(Durkheim’insözlerinintamamiveözetibudur).Birbayrakaltindayasayan,bayragikustallastiranfertlerinbayragatapmasidurumunda,tapmahepsininortakyönüdür.(Herkesitanimayanvedogrudanakrabaligasahipolmayan)bedevîinsanlartotemetapmakla,hepsindeortakolantoplumlarininruhunuövüyorlar.

Toteminkutsallastirilmasidabuaçidandir.Toplumlarinikutsallastirmayainanan,bubüyükceddincanliruhudurvebizimhamimizdirdiyenfertlerindurumudaböyledir.Yanitoplulukruhucanlidirvedaimafertlerinhamisidir.Fertveyafertlerölür,amatoplumvardir.Ohaldetoplum,nesillerdenvesahislardanayridir.Amafertlerdebakiolanbirhakikatvar.Ebedîdir.Buhakikattoplumunruhudur,buruhunkendisikollektiftir.

Totemistin,totemiçininandigikutsalolmaveböylecetotemilekendisiarasindahissettigiakrabalikveyakinlik,ferdintoplumakarsihissettigiyakinlikgibidir.Çünküferttoplumdandogmustur.

Bununiçinde,bütünfertlerkendilerinitotemdendogmusbiliyorlar.Ohaldetotemtoplumunebedîbayragidir,fertlergelipgeçicidir.Toplumvetoplumruhukalicidir.Kutsalolusudabuebedîolusunedeniyledir.

Digerbirmeseledesudur:Totem,kabilefertleriiçinaynizamandagüzellikkaynagidir.Kabileninfertleri,ibâdetettiklerinde,özelgünlerdesüslendiklerindeonunseklinitaklidediyorlar.BuyüzdenDurkheim’indeyimiyle,butotemmabudavetanriyadönüsüyor.“Tanribizimyaraticimizdir”diyenfikir,gelismisolanobedevîfikirdir.Totemistkabileninfertlerisöylediyorlardi:“Totembizimyüceceddimizdir.Ohaldeyaraticimizdir.”Totemistlerintotemkonusundainandiklarihürmet,üstünlükiçinolmustur.Sonralaritanrivetanrilariçininandiklarihür-76

DINLERTARIHI

DINLERTARIH

77

metoradandoguyor.Ezelîolusainanç,tanrininezelîveebedîolusunainanç,oradandogmusturvebedevikabilelerininançlarinindevamidir.Totemi-kendilerindenöncevesonra-ebedîbiliyorlardi.Çünküonlarölmüs,totem(kabilenintoplumruhu)bakikalmistir.

Durkheimburadansuneticeyeulasiyor:Teknik,felsefe,güzelsanatlar,sanat,zamanvemekânkavrami,sagvesolgibidigerzihnîveitikadîkavramlarinhepsitoplumdanalinmistir.Din;dinduygusumabudukutsallastirmaveövmeduygusu,ferdintoplumruhunukutsallastirmasindanbaskabirseydegildir.

Durkheim’inbutezihemsosyolojide,hemdedinekarsiolandüsünceçevrelerindeenyenitezdir.Amabutezinnereyekadarönemtasidigini(venederecedogruoldugunu)görmemizgerekir.

“DiniHayatinIlkTemelleri”kitabininbaslangicindaDurkheim,agzindanbirseykaçiriyor.Bendigerlerininkitaplarindadabunuarastirdim.Buonunkenditezialeyhinesöyledigibirsözdür.Durkheim’inkendisözlerineuygunolarakiddiasisuydu:Dinseltapma,kavmivetoplumsaltapmadanibarettir.Çesitlitanrilarinolmasininnedeniherklaninveyaherkabilenintoplumruhununtecellisineihtiyaçduymasidir.Herkabile,digerkabilelerdenbagimsizvemüsahhasolmayaihtiyaçduymaktadir.Totembunlarinherikisiniyerinegetirmektedir.-Burayakadardogru-Dolayisiylagenelolarakdin,birtoplumunfertlerinzihnindetecellietmesidir.Tanri,birtoplumruhununbireyselruhtatecellisidir.

Kulilemabuduniliskisi,ferdintoplumsalruhuileiliskisidir-kabilesinenisbetle-.Böylecetotemçehresiyledinbirtoplumundigertoplumlarakarsibagimsizliginintecellisidir.Ohaldekendiligindennasilkitotemtanriveyafertlerintoplumlailiskisi,ferdinkenditoplumuileiliskisiise,aynizamandabirtoplumunruhsaltecellisidir.

Totemizmdinininenbelirginyönlerindenbiri,birtoplumudigertoplumlarakarsiteshisetmesiveotoplumabagimsizlik

vermesidir.Meselâ,butoplumuntotemiköpek,otoplumuntotemikarga,digertoplumuntotemipapagan,birdigerininkiayiveyadomuz.

BuradaDurkheimsöylediyor:Bazisosyologlar,dinibirkavimdenveyabirtoplumdanbaskabirkavmeveyatoplumageçisinintekâmületmismedeniyetlerdekiinsanavebüyükdinleremahsusoldugunusaniyorlar.HalbukiSpencer,Müller,Taylor,vb.-hemAvustralya’dahemdeKuzeyAmerika’da-diniveyadinîinançlarinbirkabiledendigerkabilelerenasilgeçtigini,digerkabileninokabilenindinîinançlarininasilkabulettiklerinigöstermislerdir!

Güzel…Burdaçeliskiolustu.Diyelim,bentoteminkavimselvetoplumsalbirtecellioldugunukabulediyorum.Amaegertotemeinançveonakarsibeslenenduygularokendineözgüdinîduyguyadaondanbaskabirseydegilse,ozamanbütüntekâmületmisseklinekadardin,özelbirtoplumruhunasahsiyetverme,birtoplumudigertoplumlardanayirmavebelirginbirseklekoymarolünesahipolmustur.Ohaldetoplumlarbutoplumundinîruhunu,dinîinancini,nasilkabuledebilirler?Çünküdin,-dinîinancinda-toplumunudigertoplumlardanayirmakistiyor.Durkheim’ingörüsünegöreaynizamandadigertoplumlaringörüslerinikabulediyorlar.Durkheim’insonrakigörüsünegöretipkisusekildedir:Bizbayragimiz

araciligiyla-bayraginkendisibirçesittotemdir-IrantoplumundavedigertoplumlardaIranliolmamizihissediyoruz,busekildedigerlerindenayiriyoruz;digerükelerdebusekilde.

Ohaldebayrak,digerlerindenayriolmaninvebagimsizliginisaretidir.Digerleribizibayragimizlataniyorlar,bizdedigerlerinibayraklariylataniyoruz.AmabuaradameselâFransizlarbayragimizigörürlerse,rengihoslarinagidiyorvebayragimiziseçiyorlar,bizdeonlarinbayragininrenginibegeniyoruzveonukabulediyoruz.Halbuki,bizionlardan,onlaribizdenayiranbayragi,toplumlarbirbirlerininiçindeerimediktensonrakabuletmezler.

DINLERTARIHI

AmaDurkheim’inkendisi,felsefesiniveonunbütünsözleriniçokavamcataklideden,ögrencisiFeIlisinShaleonunkonulariniDurkheim’inteziadiyla(zimnenkenditezideolsa)pekistiriyor.Herikisidete’yidediyorki,Malinezyaadalarindabesayrikavim,yanibesayrikabile,besayritoplumarasinda,besayritoteminolmasigerekirken;gerçekcanlanmaadiyla,besayritoplumruhuylabirbirlerindenayriolmalarininhemfertlerhemdekabilelerarasindamüsahhasolmasigerekirken,AkabilesiayribIrtoteme,Bkabilesiayribirtotemesahipolmasi,toplumlarinindabirbirlerindenayriolmasinaragmençoguinançlari,kanunlari,dinîayinleriAkabilesindenalipkabulediyor,onlarainaniyor,sonraoayiniyerinegetiriyorlar.

Ohaldeegerdinîduygu,ferdinkenditoplumuileolaniliskisinintecellisiise,bufertkenditoplumundabaskabirferdinvebaskabirtoplumuniliskisinitaklidedemez,onunladiiygulana-maz.Böylesibirseymümkündegildir.Ancaktotemizm,ferdintoplumuileolaniliskisinintecellisidir,dinîduygubaskabIrseydir.Hernekadarbedevikavimlerdeherikisibirbirinekarismistirdenilebilirsededinîduyguayridir.Söyleki;bayragimiövdügümzaman,bayragimvasitasiylatoplumumudigertoplumlardanayiriyorumveayrihissediyorum.Aynizamandabaskabiryerdengelmisdigerbirdinedesevgibesliyorumveyaimanedipdinimidegistiriyorum.HernekadarbedevikavimlerdehattaYunanmitolojisindedinîyardimcilar,destekleyiciler,ülkenin-AtinasehrininveyaIspartasehrinin-koruyucusuolmuslarsada,fakatbuölçüsözkonusuolunca,buikisininbirbirindenayrilmasi,yanimillîyardimcilarinsabitkalip,dinîyardimcilarindegismesiikiduygununbirolmadiginaisarettir.Zirabirfert,birtoplumabagliolupdinideotoplumunruhununtecellisiolursa,toplumunudegistirmeden,dinininasildegistirebilir?

Atoplumundakisahsin,Btoplumunundininialdigibellioluyor.HalbukiBtoplumununtoplumruhunuvegrupruhunudegil,digerbirduyguyualmisti.ÇünküIranliolanbenimiçinFransabayraginialmammümkündegildir.AmaFransateknigini,yazarliginiveyafelsefesinialabilirim.Çünküteknik,yazar—

DINLERTARIHI

79

lik,felsefe,Fransiztoplumruhununtecellisidegildir.Insanîdüsünceninisidir.IranliolmamaragmenonutaklidedebilirimveyaFransabizimsiirveirfanimizitaklidedebilir.Çünkü,siirIranliolmadigigibitoplumruhununtecellisidedegildir;buçoktuhafbirkonudur.Amabundandahatuhafolaniikinciaçiklamadir.Durkheimdiyorki;birtoplumunfertleritotemlerinetaptiklarizaman,toplumlarininruhunatapiyorlar.Ohaldebirkabileninfertleritapmalarigerekenortakbirruhasahiptir.Amabedevitoplumlarda;birdinesahipolanbutoplumda,baskabüyükbirtoplumunparçasiolanbirazinlikgörülmüstür.Bunlardindegisimineugramislardir(içindeolduklaritoplumundinineinanmaktadirlar).Yanitoplumsalaçidanvebagimsizbirzümreolmaaçisindankendisini,kenditoteminetapiyor.Amadinîbakimdan,dinibaskabirtoplumdanaldiginigösteriyor.Dinduygusununçesidi,sosyalruhunçesidindenayridir.GerçiYahudilikdinigibi,çogundasosyalruhdindetecellietmistir.Veyadiniruhtoplumunirkindatecellietmistir.Yunan’dakisosyaldinigibi.Din,Yunanruhununtecellisiveonuntoplumruhudur.Amabuikikonudatarih,RomaImparatorlugu’nunkurulduguzaman,Yunandinlerinindinîzuhurkaynaklarinivediniyardimcilarinialdiginigösteriyor.HalbukiosiradaYunantoplumunu(kendibünyesinde)eritmistir.Kendisibaskabirtoplumsalruhedinmistir.YahudidinideAraplarinarasina,özellikleçoguYemen-Zi-Nüvasdöneminde-kabilelerininarasinanüfuzetmistir.YanibunlarBenîIsrailolmadiklarihaldeYahudidinindenidiler!

Bunlarinayriolusutarihtetamolarakgörülebilir.Buradadinintabiatötesioldugukonusundaakilyürütmekistemiyorum.Durkheim’insözününaksinesunusöylemekistiyorum.Dinîmabudatapmak,toplumsalsemboletapmaklaaynicinstendegildir.Insanindinîmabuduileolaniliskisi,ferdintoplumruhuylaolaniliskidegildIr.Ferdinyüceceddiyleolaniliskisinin,büyükvegenisbirtapmaveyaövmeolmasimümkündür.Ama,insaninAllah’akarsi,tanrilarakarsi,gaybîmukaddeslerekarsiolandinîduygusundancinsindendegildir.

80

DINLERTARIH

Egerdin,toplumruhundanayribirseyolmasa,birferdiniçindebulundugutoplumdadindegistirmesimümkündegildir.Bundandolayi,Durkheim’intezininyanlisoldugukonusundaikidelilimizvar:Birisisudur;totemdetecelliedentoplumsalruhatapmak,dincinsindendegildir.Çünkübirtoplumdaki,birkabiledekifertlerintoplumsalruhlaridegismedigihalde,digerbirtoplumundininialmislardir.Ikincisidesudur;birtoplumdahepsitotemlerineinaniyor,amabüyükbirkismidabirdineinaniyorlar,azbirkisimisebaskabirdineinaniyor.Yanibirtoplumdabirçesittotemvebirçesitecdadatapmavardir,amaotoplumdaikitane,üçtanebazenbirkaçtanedingörülebiliyor.

Budagösteriyorki,toplumsalruhveyaortakruh,dinîruhileayniolamaz.Onudageçin,totemizmdigerdinlerindeondanayrilmisoldugutekilkeldindegildir.Çogununinancinagörefetisizmveanimizmortakdindir,totemizmdegil.Sayisizkuvvetlere,belirsizbüyücükuvvetlere,tabiattakiesyaninruhunatapmakolanfetisizmveanimizm,taifelerinveyatapankabilelerintoplumsalruhununtecellisiolamaz.Budinderuhlarinvebüyücükuvvetlerintoplumungerçekcanlanmasiylabiriliskisiyoktur.Belkidahaçoktabiatinvevarlikâlemininilkelyorumuvetahlilileilgilidir.Dünyadakiisaretlerin,insanveiliskilerikonusundadelilvesebepgetirmeileilgilidir.Ferdintoplumuylaolaniliskisiyledegil.

Spencergibibazilari,fetisizmianimizmdininin(veyaruhlaratapmanin)birçesitiolarakkabulediyorlar.Budini,ilkeltoplumlardainsanligindinîduygusununaçikbirbelirmesiolaraktaniyorlar.

Budindeinsanlarinsanruhlarinaveyainsanruhununbenzeriruhlarainaniyorlar.Buruhlarinbütünyeryüzündeormanlarinderinliklerinde,denizlerde,tabiatalâmetlerindeyasadiklarina,insaninhayatinamüdahaleettiklerineinaniyorlar.Buruhlarsonralaritabiatruhlari,yagmur,tufan,orman,agaç,su,dag…gibitabiatalâmetlerininruhuolarakortayaçikiyorlar.Budinderuhunbircisimdenötekinegeçtigibellidir.Fertöldügüzamanonunruhu,ruhlartoplulugunagidiyor.Sonrakendini

DINLERTARIHI

81

geridönmeyeveIkincibirbedenegirmeyehazirliyor.Dedenin,ecdadinruhutotemedegirmistir.Tektekkabileninbütünfertlerinegiriyor;onlariterkettiktensonradigerfertlerevedigernesilleredönüyor.

GaybîKuvvet,Kutsallik,Saneviyet(Düalizm)veyaEsyaveIslerinIkiligi

Özelruhlarasahipolanbirkisimesyayi,gizlibirkuvvetsahibi,büyülügüvesihirliolarakbiletotemizm,fetisizmgibibedevidinlervedünyayikaplamistabiatinbütünesyasindaveisaretlerindeolansayisizruhlaratapananimizmdeinsanintotemesyaveruhlarlaolaniliskilerindedünyayivebütünesyayi“lesacre”ve“leprofane”diyetaksimediyorlardi.LeSacre:Kutsalvemübarekolansey.Leprofane:Kutsalvemübarekolmayanseydir.BazilariProfane’iFarsça’ya“pelid”(kirli,pis)olaraktercümeetmislerdir;halbukibuanlamdadegildir.Profane,dinîvekutsalolmayanherseydir.

Kenditoplumumuzdasimdibazieskiinançlari,Islâm’danöncekibaziinançlarigörmemizgibi.Meselâ;birbitkiparçasinikutsalbiryereçekmekleonukutsallastiriyoruz.Yani“lesacre”yapiyoruz.Amabuistenönce“lesacre”degildi“leprofane”idî.

Ohalde“leprofane”yanikutsalolmamak,maddîveâdiolmak,kirlivepisolmakdegildir.Ohaldebunedenlerleesya,ruhlarveyakutsalesyaylailgiliiçerisinegirincekutsaloluyor.

Meselâalniveeli,kutsalbirtürbeninsandukasinadegenbirsahsmelivealnibazilariiçinkutsallikkazanabiliyor.Oalinayeminediyorlar.Buokutsalruhlabiriliskidir.Kutsalolmayanbirruhagiriyorveonukutsallastiriyor.

Dünya,kutsalvekutsalolmayandiyebölünüyor.Dünyadakibütünesyalarvebütünsosyalisler.Meselâ,fetisizm-veyaanimizm-dinindeIsyapmakkutsaldegil(profane)dir,bazenlanetlidir,isyapmayanisekutsalvemübarektir.

Yanimaddîhayat“profane”dir.Sonragünlerindemübarekgünler,mübarekolmayanlar-veyaugursuz-diyetaksimedildi—

82

DINLERTARIHI

ginigörüyoruz.Meselâ;onüçüncügününugursuzsayilmasigibi.Bunlaranimizmdönemininzihinlerimizdenkalanetkileridir.VeyaAraplarda“ögledensonralariisyapmakharamdir”denilmesigibi.Buvaktihelâlolarakgeçirmekiçin(!)buvakittebeyhudeisleryapiyorveyabossözlersöylüyorlardi.Asrsűresigelince,Allah’inzamana(ikindivaktine)yeminettiginigördüler,ögledensonralariveikindivakitleridahafazlaisyapmayabasladilar.

Kutsalveugursuzgüce,insanhayatindavezerrelerdekikötüveiyikuvvetlere,onlarinetkilerineinançesasi,insanibirdiziözelyöntemlerevehükümleretesvikediyordu.Buanlamdaonlardakikorku,kaçis,ümitvehürmettahrikediyordu.Okuvvetlervegaybîetkilerikabuletmekveyaonlariuyusturmayahazirlanmakiçinçabalargösteriyordu,tedbirleraliyordu.

Bunokta,ibâdet,dinîmerasimveameller,özelsistem,ruhî,fikrî,ahlâkîvedinîegitim,nihayetonungeregiolanriyazet,birtakimamellerinharamedilmesi,baziseylerinkullanilmasi,aditabuolanharambaziseylerdensakinilmasigibimeselelerinolduguyerdir.Tabu,gizliyönlertasiyanharamlardir.Ilkeldinimensubuiçintabununmantikîveaklîsuuraçisindansebebiaçikdegildir,amaonunlaameletmektedir.

Bugünkümilletlerinbütünhalklariarasindadaetkilerikalmistir.Meselâ,hayizlikadinveyacünüperkek,Islâm’inbukonudakihükmünündayandigimantiklihifzissihha(koruyucuhekimlik,imanveçevresagligi)meselesidisinda,halkinnazarindagizlibiretkiyevepisligesahiptir.Onlarinbakislarivekendileriugursuzsayilir.Digerleriüzerindeetkibirakiyor;denilir.

Halkinpâkvetemizkavramlariniayirdetmesibugörüsüanlatir.Çoktemizvestrelizeedilmisbirseyinnecistelâkkiedilmesimümkündür.Bufikir(tabu),Islâm’inmantikli,düzenlivedikkatliesaslarininavamdanolanbazitakipçilerarasindahifzissihhavetemizligiteminedememesinesebepolmustur.Öylekiavamintabucugörüsünegöre-cünüpveyahayizolmayan-yaslibirkadinveyaerkekömrününsonunakadarhamamagitmeye-DINLERTARIHI

83

bilir.Elbiselerinevebedenlerinekir,tervediger“pâkpislikler”döküîsebile,temizkalirlarsahamamagitmeyebilirler.

Dünyadakibütünesya,adi“Mânâ”olanöze!birruhasahiptir.Spencerdiyorki:Birbedevîyesordum.Bufetisleriniçinbukadarsaklayipkoruyorsun?Saygiylaonlaraelveyüzsürüyorsun,onlardakutsallikariyorsun,bunedir?Toplumunuzunbubüyücüsündenvebukutsalsahsindan-bazisahislarkutsalsayiliyorlardi-niçinbukadarçekiniyorsun?Onunelbisesiniveyadiziniöpüyorsun,onasaygigösteriyorsunveyaegerhastaisenonunsalyasiniveyaagizsuyunuiçiyorsun?(Simdibilehâlââdettir,hattailerlemistoplumlardabile.Meselâ,falancaninelikutsaldir,falaninayagihafiftir,nefesisifadir,yüzükparmagininsevabivardir.Çerezsikintigiderir,agaçdilekverir…gibiinançlarvardir,niçin?)Banacevabenbunlariniçinde“Mânâ”var,dedi.

Meshed’incaddelerindenbirinde,büyükbirkutsaltasvar.Egerbirhanimonukaldirabilirseçocuguerkek

olur,egerkaldi-ramazsakizolurdiyeinaniyorlar.Ondada“Mânâ”var(!)

Milletlerküçüldügüzaman,büyüksahsiyetlerindeonlarinzihinlerindekidegerlerinikaybettiklerinigörüyoruz.

Onlarinyücedegerlerimeçhulkaliyor,çünkümilletbudegerleritanimiyor,tanidigidegerleriyontuyorveonlaraisnatediyor.

Meselâ,halk,IslâmPeygamberi’ninolaganüstübirInsanoldugunainaniyor.Ozamandiyorlarki,onungölgesiyoktu-farzedelimkiolsun.Gölgeninolmayisinininsanlikâlemiiçinnefaydasivar?-Ali,yüksekvederininsanîdegerleriledopdolubirinsandir.Amabudegerler,yikilmissiasinindaranlayisina,yikilmisbeyninesigmiyor.Onuniçinkendizevklerine,huylarinavesuurlarinauygundegerleryontuyorlar.Aliiçindegeriolmayanmeseleleredayaniyorlar.

Meselâ,Zülfikâr(Hz.Ali’ninkilicininadi.-ç)ikibaslidir,diyorlar.Ikibaslikilicinkinagiremeyeceginidüsünemiyorlar.Kininagirsebile,geriçikmaz.Kininagirse,çiksabilebununbir

84

DINLERTARIH

degeriyok.Zülfikâr’adegerkazandiran,Ali’dir.Zülfikâr,Ali’yedegerkazandirmiyor.

YineMeshed’de,halkImâmRiza’ya(a.s.)karsiasirisevgibesliyor.Hattaonunkabrinitavafetmeyi,bazilariIbrahim’inKabe’sinitavafetmektendahaüstünsaniyorlar-O’nunkabrininhertavafiyedibinyedIyüzyetmisyediHaccu’l-Ekber“‘dir!diyorlar.Amaaynizamanda,Imam’intoplumunvesonrakidevrimlerinüzerindebiraktigietkiyi,söyledigisözleri,hilafetinrezaletini,baskisinivealdatmasinihalkagöstermedekifonksiyonunun,toplumuvehalki,fikrîyöndenihyaetmekiçingösterdigiçabalarinneoldugunubilmiyorlar.Onungerçekdegerlerinitanimiyorlar,baskadegerlericadediyorlar.Diyorlarki,oHazretMeshed’egeldigizaman,Meshed’inetrafindakidaglardaistirahatetmisti.Otepelerdenbirindekitaslarayaslanmisti.Ozamandansimdiyekadarçanakveçömlekleri,güveçkablarini-Meshed’de“herkare”dediklerikazanlari-odagintaslarindanyontuyorlar,otopragikullaniyorlar,hattabukablardaâbgűst(birçesitnohutluhaslamaetyemegi-ç.)pisirdiklerizamançokgüzelkokulu,lezzetlideoluyor.Çünküiçinde“Mânâ”vardir!

Bizimaramizdabazilari“mohr”ukutsalsayiyorlar.Halbuki“Mohr”birtasparçasindanbaskabirseydegildir-egerbukonuyusöylemezsekmezhebimizindünyadakihaysiyetinihebaetmisoluruz.Onunderindegerlerinigizlemisoluruz-“Mohr”birtasparçasidir.Mohr’unseçilmesidetesadüfençokilerifikirolmustur.

Aydinlardiyorlarki:suandaolansekliylevehalkinonunhakkindakianlayisiylakabulüaslamümkündegildir.Dogru.Degilveçokkötüdür,çünkübirçesitputperestlikzuhurediyorveöyleanlasiliyor.

Halbuki“mohr”aslindaçokileribirfikiridi.Çünküsecdenintopraginüzerineyapilmasigerekir.Sakif,Taiftekibirkabileydi.Gururlu,mutaassipinsanlardi,peygamberinyaninagelip:“Islâm’inesaslarinelerdir.Kabuletmekistiyoruz”dediler.PeygamberIslâm’inesaslariniaçikladi.Dedilerki:“Biznamazdisindahepsinikabulediyoruz.Çünkübualçaklik’tir,egiliptopraga

DINLERTARIHI

85

kapanmakinsaninzillettidir.”Peygamberkabuletmedi.Onlarda,“biziistediginkadarcihadagönder,amarükűvesecdeyegönderme;bundanmuaftut”,dediler.

Peygamber,ogururvekibriniziyenmeniziçintopragakapanmanizgerekir,dedi.Yanisecdeyevarmanizgerekir.Secdeetmekbuinsanlariçin-özelliklearistokratik,sinifsal,kabilevîövünmelerinoldugucahiliyyedöneminde-çokzorbiristi.O,büyükkudretekarsi,zillerigöstermektedir.Busekildesinifsalihtilâflarveesraflikgösterisleriortadankalkiyor.Çünküyolyürümedeherkesayrisekildeyolyürüyebilir,elbisegiyimindeherkesayritarzdagiyebilir,törendesahsiyetininsinifinivesoyunugösterebilirveayirabilir.Amatopragakapanmadaayriçesitolmaz.Meselâ,ayribirtarzdasecdeedeyimkiinsanlarmuhterembirioldugumuanlasinlardiyebirseyolmaz.Amaistedigimherseyüstündesecdeedebilmeserbestisiverilirse,ozamanellibintümenlikhaliüstündesecdeederim,altininüstünde,baskalarininsahipolmadigitekparçalikbirakiktasiüstündeveyakiliminüstündesecdeederim,busekildeüstünlügümügösteririm.

Üzerindesecdeedilenseyingenelbiruyumveahenkarzet-mesiiçinhiçkimseninsecdehalindekendiyalansosyaldegerlerinibaskalarinasatmamasivegöstermemesiiçin,birtaraftandasecdeileüzerindesecdeedilenseyinhepayniolmasiiçin,hepsininbirseyüzerinesecdeetmeleriilânedilmistir.Onundatoprakolmasigerekir.Toprakheryerdeesittir;hakirligin,zelilligin,itibarsizliginisaretidir.Topragin,yerinbualisilmisörtüsününüzerinesecdeedilmesigerekir.Herseyinüzerinesecdeedilmesicaizdegildir.Topraküzerinesecdeetmezorunluluguolmasagösterisçi,kibirli,asilligedüskünbirialtinüzerindesecdeedebilir;akiktasi,ipekparçasiveyanefisyumusakyünkumasüzerindesecdeetmesimuhtemeldir.Buaptalcaoyunlariçinyolaçilmisolur.Hattasecdedebilesinifsalvearistokratikimtiyazinbelirmeihtimalininolmasigerekir.Buihtimalinolduguyerdeberaberinizdetoprakgötürünüz.

86

DINLERTARIHI

“Mohr”yanitasinmasimümkünbirparçatoprak.Amabununkendisisonradanasaletkazaniyor;kutsalbirseyoluyorsirlibirseyoluyorsevapsandviçioluyor.(!)Hertarafinikirin,pisligin,terinkapladigi,rengidegismisbu“mohr”unüzerindenbiraziniyontuyorlarvesuyuniçinekaristiriyorlar,osuyuhastaligakarsisifakazansindiyeçocugungözüne,kulaginaveyaagzinasürüyorlar!

Babamdiyorduki:“Içmesuyunuzunvekullanmasuyunuzunbirolmasigerekir”diyebirrivayetvar.Yanisuanlamdaki,kullanilansuiçüebilecekkadartemizolmalidir.Alisilmisolansekildedegil.Çünküsugetirdiyorlar,içmesuyumu,kullanmakiçinmi?diyesoruyorsunuz.Halbukitemizlikyapilanveyikamaiçinkullanilansuyuniçilensudanolmasigerekir.

Meselâ,falancamukaddesvekuruntulusahsinegerelbisesinebirdamlakanbulasirsa,tedbiriçinbütünelbiseleriniyikadigini,temizledigini,kurutmakiçinbirsaatgünesinaltindadurdugunugörüyoruz.Yinebiradaminüçtebirisu,üçteikisiisedigerseylerolanbirsukaynaginagittiginigörüyoruz.Çünkürivayetingizlianlamiylaameletmekistiyor.Kendisinitemizlediktensonra;digerdinkardeslerinindöktüklerineilâveolarakodaherseyinisukaynaginaveyasuhaznesinedöküyor.Cusül-densonraohaznedekisudan-üsteliksümük,agizsuyuvs.pisliklerlekarisikbirsu-birazalipgargarayapiyorvesevapolsundiyebirkaçavuçdaalipiçiyor.Niçin?Çünkü,rivayetlerdegu-sülsuyununiçilensuyuncinsinden,yaniiçileceksukadartemizolmasigerekirdenilmistir.Bedenveçevresagligininenbüyükunsuruolabilecekbiresasin,bütünhastaliklaringeçisvebulasmaunsuruyapilabildiginigörüyoruz.

“Mohr”,kutsalbitkiler,as,helva,çerez,tilsim,dilekagaci,türbetopragibütünbunlarda“mânâ”var.

“Mânâ”nedir?isimsiz,gizlibirkuvvettir.Baziesyalardaaz,veyaçokvardir,hattabazisahislardaçokfazlavekuvvetlidir.Büyücüisleri,dualar,özelvirdlerbüyücüveyaözelbirgüce,bilgiyesahipolansahislarinaraciligiylabugizligücesahipolangüçlericelbediyoruzvezaptediyoruz.Yineonlaratevessület—

DINLERTARIHI87

mek,sarilmakonlaraelsürmekveonlariöpmekle“mâna”yikendimizegeçirmisoluyoruz.Okudrettenonlarinkutsalligindanfaydalanmisoluyoruz.

Hiristiyanliktaruh“mânâ”nintekâmületmisvetaltifedilmisseklidir.Mesih,“mânâ”sahibidir.Çünkükutsalbircins,yaratilisvetabiatasahiptir.Digerlerinintopragindanvesuyundandegildir.Sonaksamyemegindeiçtigineinandiklarivehenüzbirmiktarikalmisolankutsalsarabi,ikibinyildiraynisarabisuilekaristiriyorlar,büyükbirkadehedöküyorlarhepsiondaniçiyor.Sonraonunbirmiktarinidigerbirkadehedöküyorlarhepsiondaniçiyor.Sonraonunbirmiktarinidigerbirkadehesukatarakiçiyorlar.Buissimdiyekadardevametmistir.Killiselerinvepapaninbütünazametibundandi.O,kutsalsu,sarapvekutsalekmegesahiptir.Papa,kesisler,patriklero“ruhu”tasimaktadirlar.Avamdabubulunmamaktadirveavamcismânîdir.

Ben,ruhsahibiolmayancismânîbiradamolarak(profane)sayeteldeneledolasansaraptanbiraziçersemMesih’inkanindaniçmisoluyorum.EgerkutsalekmektenyersemMesih’incismindenyemisoluyorum,diyorlar.Buvesileyle“mânâ”banahululetmisoluyor.Busekilde,benMesih’lemukaddesbirbirlikkazaniyorum,onunlaakrabalikkazanmisoluyorum,onunyakinioluyorum.Zâtimbütüninsanlardaolanilk

günahtan-Âdem’ingünahi-temizleniyor,ilâhîveIsevîbirsahsiyetkazaniyorum.

Benimkanaatimegörebu,FransizLuiBrowl’unmeshurteorisinintekâmületmisseklidir.Birkisimhatiralarinintopladigiveölümündensonrayayinlanan(Karneha)kitabindabuteoridenbahsetmektedir:Katilimteorisi(Participation).Birkabileninfertlerikendilerinisomutbirsahisolarakbildiklerihalde,büyücülerveyadinîvasitalarintavassutuileyerinegetirilendinîtörenlerde,danslarda,oamellerdevehattatavirlardakendikabilelerinintotemininseklinitaklidediyorlar.Böylecetotemlerininkendilerinegirdiginisaniyorlar.Meselâ,kanguruolduklarinisaniyorlar.

88

DINLERTARIHI

DINLERTARIH

89

Buruhkiminelindedir?Ruhutasiyanlarinelindedir.RuhutasiyanlardaHiristiyanruhanîlerdir.Buaçidanbütüncismânîsahislarinkiliseyeüyeolmalarigerekir.Oruhasahipolmakiçinkesisleretâbiolmalarigerekir.Busekildeancakruhonlaragirer.Ancakbusekilde“saintesprit”ilekontakkurmusolurlar.BagislanirlarveAdem’ingünahindanberaatederler.

BuyüzdenYeniçag’inbaslangicindayüzbinlerceHiristiyan,kilisemerkezineüyeolmadanveresmîruhanîlerinaraciligiolmadan,Hiristiyanolmakistedikleriiçinkatledildiler.HattaGe-orgeDanuegibiçogudinâlimlerinibileatesteyaktilar.

Fetisizm,animizmvetotemizmtoplumlarinda“surinka”isimlibirgüçvardir.Toplumdasadeceözelbirgrupbunasahiptir,bunlarruhanîlerdir.Bukuvvetinyardimiylaruhlaravegizlikuvvetlerenüfuzedebilirler,dinîtörenleri,ayinleri,dualariveibadetleriyerinegetirebilirler.Halkidinebaglayabilirler,ibâdetmerasiminin,çesitliriyazetlerinveçesitlidinîayinlerinsonundaadaklarivedilekleriyerinegetirebilirler.

Ohaldebunlarhalkkitlesiilegaybîkuvvetlervedinîkaynaklararasindakutsalaracilardir.Businifsalimtiyazinsebebi,onlarinkendilerineözgütekelciligeveözelfonksiyonlarasahipolmalaridir.(Surinka)gücünesahiptirlervekutsalruhutasimaktadirlar.1

Budinlerdekibirdigerortakinançisesudur,ormanlar,denizler,yeryüzüvegökyüzübizimhayatimizüzerindeetkiliolanruhlarladoludur.Buanlamdameselasadecebasimdanbiryaraalmam,attanveyaagaçtandüsmembenimölümümesebepolamaz.Gerekhayvancilikta,gerekseziraattamahsulsadecebenimçabaminneticesindeolmamistir.Kisacasitabiatinisaretlerinde,hayatta,toplumdavesahistaetkiliolanunsurlarsadecebugör-1-Islâmimetinlerderuhanikavramiyoktur.Belki,bununyerineâlimkelimesikullaniliyor.Buikikavramaynidegildir.Çünküruhanîözelbirsahsiyetevegizlibirkuvvetsahiptir,kutsaldir,etkinbirrolüvardir,gizlibirnűranîîigesahiptir.Eli,elbisesiveayakkabisininöpülmesigerekir.Agzinisuyu(salyasi)sifadir,sevaptir…Amaâlim,basitbirinsandir,diniiyitaniyor,butanimadatahsil,arastirmaveictihâdileeldeedilmistir.Dolayisiylaonutaklidetmekvecahilinonaolanihtiyaciakillivemantiklibirihtiyaçtir,gizliveözeldegildir.

düklerimizdegildir.Isbasindaolandigergaybîunsurlardavardir.Ohaldebunlarinortakinançlarindanbirisibizimgördügümüzyakinsebeplerinetkilivarliginainanmaktir.2

Dünyadaolanvegörünmeyençogugerçeklerin,mevcutlarinvarliginainanmak,böylecevarlikâleminihayirveser,kutsalolmayan-Durkheim,usulenbütündinlerinortakyönüolarak,digerbirdeyimledinîgörüsünveduygununkaynagini,kutsalfsacre)kavramininmeydanagelmesinebaglibiliyor-diyeayirmakvefertlerin,bedeviinsanininhissininötesindeolangaybîkuvvetlerlebirlesmesinevebagkurmasinaitikat.-Elbettehalkilegaybîkuvvetlerarasindabiraraçolankimseleraraciligiylabirbag-.Tabiattakiesyadabulunan,bizimhayatimizdaetkilioluphissedilmeyenbütünruhlaravekuvvetlereitikat.Insanonlarla(resmîruhanîlerle)bunlaricelbedebilirveyazaptedebilir.

Bunlartoteminanciseklindebelirenortakyönlerdir.Fetisseklindeveyasayisizgüçlerveruhlarseklindebeliriyor.

DINLERINORTAKÖZELLIKLERI

IlkelInsanlarinAgzindanDinlerinOrtakÖzellikleri

Ilkeldinlerinhepsinden-fetisizm,animizm(ruhlaratapma),totemizm,mânâ’yaitikat,tabuizminkutsallastirilmasindantutun,digerçesitliilkeldinlerekadar-çikardigimortakÖzelliklerkisacasunlardir.Bunlarikisabasliklarseklindesöylüyorum,çünküsimdiyekadarsöylediklerim,builkeldinlerintaninmasiiçinyeterlidir.

2-Biribaretvealâmetardardasebepleresahiptir.Onumeydanagetirensonsebep“yakinsebep”tir.Bu,sebeplerdizisininbaslangicindabulunmusolansebepveya’sebeplerdir.Birkaçsebepsonra,oisaretinmeydanagelmesiylesonuçlanan,araciolansebepveyasebeplerise“uzaksebepler”adinitasimaktadir.-Meselâ,çölotlariüzerindeyagmurunolmasidahayakinbirsebeptir.Busuyun,çigdenkaynaklanmasiisedahauzakbirsebeptir.(Buuzaklikveyakinlikntsbîdir),yoksauzaksebebinsebebidedahauzaksebeplerinsonucudur-Builksebebekadarvariyor,ondaçaresizolarakdurmakgerekir.Bugünbileburasifelsefiveilmîzihnintipkibedevîinsangibihissedileninvemantiginötesindekikonulardadurduguyerdir.

90

DINLERTARIHI

Ilkeldinlerinortakesaslarifihristindensusonuçaliniyor.Toplumilkdefateskiledildigiveinsanvücutkazandigizaman-toplumsuzinsanaslaolmamistir,egerolmussabirhayvanseklindeolmustur,simdikisekildedegil.Insanbumevcutsekliyle,ilkdefabedevisekildeortayaçikmistir.Sonradançesitlikabilelere,çesitliirklaraayrilmistir.Kutuplueskimo,Amerikalikizilderili,AvustralyalibedeviveyaAfrikalizenci-çesitlimekanlardavezamanlardadindaimaonunyoldasiolmustur.Daimaonunlaberaberolmustur.Hattaçesitlidüzenlerde,gerekdenizdekiavcilik,gerekseormandakiavciliktabütünbuasamalardadinesahipolmustur.Amaçesitlisekillerdebirdiniolmustur.

Buçesitlisekillerinherbiri,dinîbirduyguseklindebeli-riyordu.Çesitlifarklikaliplarda-dinîayin,ibâdet,riyazet,hürmetseklinde-gösteriyorlardiBunlar,insantoplumundadininilkbelirmeasamasindagörülenbütündinlerintemelkarakterleriveparçalaridir.Materyalistsosyologlarintanidigiarastirmakaynaklari,etnograflar,19ve20.asrinetnologlarininvesosyologlarinilmîarastirmakaynaklarinindediklerigibi-bunlarinçogudinsizdirveyadinekarsidir)

Çikarmakistedigimsonuçsudur;dinintarifinibirfilozoftan,birdindardan,diniyapayolaraktarifedenbirruhanîdenalmakveyaöncekifilozoflarinveyazarlarinalisilmisyöntemlerineuygunolarakyapmisolduklaribirkaçdintariflerindenbahsetmek,tektekincelemek,karsilastirmakveyareddetmek,bununlasonundaiseyarayacakmantiklibirtarifeulasmakistemiyorum.Bununyerine,ilmîmetodlainceleyip,onaulasmakistiyorum.

Din,gaybîvarliklaraolankalptekiinançtan,gizlimerhametduygusundan…ibarettir,diyenbutarztarifler,dinbilgisikitaplarindabulunanAvrupalisosyologlarinvb.ninyaphklaritariflerdir.Böylesitariflerçokyüzeyseltariflerdir.Oturduguyerdetarifbulmakgibibirseydir.Ilmîkonudaböyletarifolmaz.OhaldenasiltanimakvetarifetmekgerekIr?

Herseyitanimakiçinilmîyöntemsusekildedir:Eger,dinitarifetmekistiyorsak,bütünilkeldinleriilksekilleriyleçesitli

DINLERTARIHI

91

toplumlardaçesitlidönemlerdeetraflicaincelememizgerekirsebütündinlerdekiortakyönübulmamizgerekIr.Bütündinlerde,bütündönemlerde,olanbuortakyöndinintemelesasidir,tarihteki,toplumdakiveinsandakidinduygusudur.

Böylece,dininbutarifini,bütündinlerinortakyönüesasinagöreçikarilmisbirtarifolarakbilmekgerekir.Ohaldedinintarifi,buortakzatîsifatavekarakterleresahipolan,hakikatduygusundanibarettir.

Dini,sosyolojiyi,antropolojiyiveyadigerbirisiarastirmakiçinikimetodvar.Biri“achronique”metoddur,digeri“diachronique”metoddur.Meselâ,egersiirinbiriçgüdüveyasonradanbirisaretoldugunu,insaniniçgüdülerininbirparçasiolmadiginianlarsakbirdefa“achroniauement”inceliyoruz,birdefada“diachroniquement”inceliyoruz.Egerherikimetodlailmîyöndensiiryüzdeyüzinsaninfitratininbirparçasidirdiyebilirsek,herikimetodbunudogrularvete’yidederse,busekildeamelederiz:Birdefagenisbirsekildegözönünealiyoruz,yanisuandakibütünmilletlerdevetoplumlardainceliyoruz.(Budurumdazamanbirdir,amayerlerçesitlidir).SuandaIran’da,Türkiye’de,Araplararasinda,Japonlar,Amerikalilar,Avrupaülkelerivebedevilerarasindaheryerdeoldugunugörüyoruz.

Buradanbirsonuçaliyoruz,“siirinsaninruhundaolanbirseydir,birisarettir”diyoruz.Çünkühemachroniquementsekilde,hemdiachroniquementsekildeinceledik,herdönemdeoldugunugördük.Bütünbeserîmeseleleriçin,buikimetodilmîarastirmadir.Buyolladininfitrîolusu,sosyolojikmetodlaincelenebilir.

Bedevîsosyolojiyleilgilmütalaalarintoplamidinlerinkarsilastirilmasi:Animizm,fetisizm,tabuizm,totemizmhattasonrakisekillerindemeselâçesitlerintanrisina(Rabbulenva’)tapma,tabiatkuvvetlerinetapma-bunlardinininsantoplumundatekâmületmisvedahaüstünsekilleridir-DininsuözellikleriöncedenberiOrtakvegeneldir:

1-Din,varlikâlemininanlamliolusunuispatediyor.

2-Dünyada,insanavetarihtenihaîbirsona,nihaîbirgayeyeinanç.

92

DINLERTARIHI

3-Vücudun,insaninikiligi,saneviyyetveyadualizm.

4-Kâinattakutsallik.

5-Bütünesyanin,islerin,gerçeklerinhissedilenlervehissedilmeyenlerdiyebölünmesi.

6-Dininsosyalruhtasimasi.

7-Dininuluslararasiolusu.

8-Tabiatveinsanbirligi.

9-Insan,tabiatvevarlikâlemininruhununbirligi.

10-Endise,telasvebirlesmeyeyönelis.

11-Sorumlulukkavrami.Kendiniyetistirmeyeinanç.Insandairadeninolusunainanç.Dahaiyibiralinyazisiyapmakiçingayret.

12-Çeliskiesasinainanç.Mücadeleesasivesavas;diyalektik.

13-Illiyet(nedenseîllik)kâinatinmantikîtahlili.

14-Bekaesasi.

15-Dünyagörüsününgenisligi.

16-Olanseydenkurtulusolanseyinesaretindenkurtulus.

17-insaninkorunmasivemuhafazasi,hayatinvetoplumunkorunmasikavrami.

18-Tanimavetecessüs.

19-Istihdamveseçmeunsuru.

20-Güzellikvesanat.21-Askvetapma.

Hüseyniye-iIrsad’daVerilenDerslerDizisinden

UCUNCUDERS

“Sizden,iyiyeçagiran,

dogruluguemredenvekötülükten

sakindiranbircemaatolsun…”

RahmanveRahîmolanAllah’inadiyla.

Bukonularingirisinde-ilkoturumdaböylebirasirda,böylebirkonuyuniçinortayakoymamizgerektigini,bunahalkinhangitürihtiyacininoldugunu-veyabenimdeyimimle,ileriülkelerdekibirtoplumun,özellikleIslâmtoplumlarininbirçesitdinîsuurasahipolmasivekendidininidikkatlibirsekildetanimasigerektiginianlatmistim.

Butanimayivekendinibilmeningereginitesadüfiolarakseçmedigimigörüyorsunuz.Dinîbirinançveimanolusturmakiçinçabasarfetmemizgerekirdemiyorum.Ziradinîimanveinanç,tanima,bilgivesuurabaglidir.-Bucümledenolmaküzeredinîsuurdur.-Egerdinitanima,bilgivesuurabagliolmazsa,dinin,inancinveimaninkendisibirderdedevaolmaz.Belkidedertlerebirdertdahaekler.

94

DINLERTARIHI

Islâm,ileri,hareketli,toplumuyapiciyetistiricibirdindir.Islâm’indisindakidigerdinleruyusturucuveuyutucudindir.Buikisiarasindakisinirlaribelirleyen,buikisifatarasindakidisayriligingerçeklesmesinisaglayandinîsuur,bilgivetanimadir.BuyüzdentanimadigimizIslâm,digerherdinileesittir.Hattatanimadanulastigimizherkör,sagirinançveideolojiileesittir.Aslinda-Islâmtoplumlarinda-dinîsuur,bilgi,sosyal’suur,dokudugutoplumubilme,suurvekültürelruh,dinilekarismistir,dedim.Aslindadin,onungerçeklesmesindeesaslibirrolesahiptir.Islâmtoplumundakiaydin,busuurlatoplumununtarihîgeçmisinitanimayaulasir.Toplumunkültürvegelenegininiçin- de-aydingelenekvekültürütanimadanhiçbirtemeliseelatamaz-biryerbuluyor.

Buyüzdenbenalisilmisklâsikmetodutakipetmiyorum.Meselâ,tarihleilgilionveyayirmikitapseçipdinlerinsirasinisöyleyerekbirakmiyorum.Buuzunsürelivefaydasizbiristir.Benimseçtigimmetod,belkientemelmeselelerinortayakonulmasidir.Dînlerindegismesinedikkatiçekmek,bunuaçiklamak,bütüntarihboyuncadinîgörüsüntekâmületmesiniortayakoymaktadir.

Dinlertarihiyerine,dahaçokdinlerintahlili,incelenmesivetaninmasidemekgerekir.Bunlarinhepsi,onungirisleridir.Bugünasrimizinsimasina-suandabile,yansiyaninsanliginkültürlerivedegismesitarihinitanimakiçin,bugünküdünyadainsanliginsosyaldegismelerinde,alinyazisinda,henüzisiniçindeolandiniderinbirsekildeincelemekgerekir.Tarihsosyolojisiaçisindanbugünküdünyada,diniincelemekgerekir.HepsindendahaönemlisiIslâm’itanimak,bizimtarihîmize,kültürümüze,sosyalgörüsümüze,kültürelgörüsümüze,siyasîgörüsümüze,felsefîvesosyaliliskilerimize,toplumumuzundünyagörüsünesekilverentemelunsurolmasinedeniylezorunludur.Nihayetaydininkendihalkininhayatiarasinagirmesi,halkinvicdaninderinliklerine,karanliklarainmesigerekir.DoguluaydinlartopluluguiçindaimataninmamisvemeçhulkalantopraklaritanimasiiçinözellikleIslâm’itanimasigerekir…

DINLERTARIHI

95

Çoksüratliolanbuincelememiz,Öncekidersimizdetarihtekibütündinlerin-Özelliklerinilkeldinlerin-ortaközelliklerindekalmisti.3Buyöntemeveözellikleredikkatedilerekdinindikkatlibirtarifininyapilabileceginisöyledim.

DININTARIFI

Dinlertarihikitaplariniokuyarak,kendinizibusiniftaanlatilankonularidahaiyi,dahadetaylianlamayahazirlayiniz.Bukonulara,dahafazlaçabavebirikimledikkatediniz.Çünküburadaincelemevetahlil,notyazdirmaktandahaagirlikli.Kitaplardagörüyorsunuz,geçmisyazarlar,-hattayeniyazarlarbile-ilköncedinintarifiniyaparlar.Yapilantariflerinâdetabirlistesinverirler.Meselâ,falan:“Gaybîvarliklarainanmaktir”diyor.Digerbiri:“Din;egemensinifinhalkiuyusturmakiçinuydurdu-3-DahafazlaokumakveanlamakisteyenlerbukonuylailgiliFarsçakitaplaramüracaatetsinler.Özellikle“DoguveBati’daDin”diyefevkalâdegüzel,aynizamandaküçükbirkitapvar.Bunu,Hindistanlibüyükbirpolitikaciyazmis.RadaKriyfenan.Cumhurbaskanligindanöncedikkatedegerilmi,fikrîvekültürelislerleugrasiyordu.BuradasunusöyleyeyimkimaalesefDogulutahsilyapmislarinbirdigereksikligidesudur:Batilikültüradamlarinikendikültüradamlarindandahaiyitaniyorlar.AsyaVeAfrika’ninbüyükdüsünürlerini,hattaIslâmtoplumlarinindüsünürlerinibilesadeceAfrika’ninbüyükdüsünürlerini,bilesadecetanimamaklakalmiyor.Bazençogununisimlerinibileduymamisolabiliyoruz.HalbukiherögrencimizazveyaçokBati’nindüsünceadamlarinitaniyor.Bubirçesitkendindenuzaklasmavekendineyabancilasmadir.Okumamizvetanimamizgerekenkitapvesahislarlailgilibirlistehazirladim.Bunlarçogunluklatanimadigimizkimselerdir.HattaIran’daisimlerindenbilebahsedilmez.KültürelaracilarimizolançevirmenlertipkisadeceBati’nintüketimmallarinigetireniktisatçilarimizgibi,aydinlarimizintüketmesiiçinBatininmanevîmallarinidabunlargetiriyorlar.Halbukidüsünceninderinligi,fikringenisligi,özellikleruhununderinligiaçisindanBatida,“RadhaKriysenan”gibiinsanlaryoktur.GeçmiszamaniçindeBati’daPascalveyaAlexCaneI-hakkindabilgimvar-gibiinsanlarolmusturvesuandadavar.AmaDogu’dakikötüiktisadîdurumlarinaragmenbuküçükmânevikutuplari,Dogu’nunbuümitmayalarinavegüneslerinegöreCirlarbirerküçükyildizdir.Dogu,simdidecanlibirruhasahip,dâhilerdogurabilir.Onuterbiyeedipbesleyebilir.RadhaKrivsenan’dandigerbirkitapdahatercümeedilmistir.Adi,“DoguDinleriveBatiFikri”dir.Okumayadegerbireser.Baskabirkitap;çoktitizbireserolmamaklaberaber,toplumiçingüzelvealisilmistürdenolup,FilyisenShale’ninAzFikirliÇokYazan”isimlikitabi.DigerbirkitapisejohnNass’m“DinlerTarihi’kitabidir.Gerçisonuçalma,akilyürütmeaçisindanzayiftir,amadersaçisindanveçesitliekollerinmuhtelifvolilerinianlatmaaçisindançokkapsamlibirkilap.Çevirisidenisbetengüzel.“BüyükDinlerinTarihi”isimlibaskabirkitapvar,bukitapHâsimRiza’ninkitabi.Bukitaplarinotaliniz!

96

DINLERTARIHI

guseydir”diyor.Digerbiri;“Din,ilkelinsanmtabiatkuvvetlerinserrindenkurtulmakvekendisinikoruyankuvvetlericelbetmekiçinyaptigibirtakimyalvaris,yakarisamellerininveinançlarintoplamidindir,ohaldedininsanintabiataolankorkusundandogmustur,”diyor.Baskabirisi:“Din,insaninesyavetabiatisaretlerininsebeplerinekarsiolancehaletindenibarettir.”Çünkütabiatisaretleriniveolaylariniilmîaçidantahliledememisvein-celeyememistir.Depreminolusunugerektirennedenlerinneoldugunu,rüzgârinhangisebepleestigini,yagmurunhangiunsurunetkisiyleyagdiginibilememistir.Busonuçlari,tanrilar,ruhlarveyatabiatüstükuvvetleradiverilenseyleredayandiriyorveburadandadinmeydanageliyor.Birdigeri:“Din,ruhlaraveinsaninkaderiüzerindeetkilioldugunudüsündügüvarliklaraolanesrarengizinancindanibarettir—.”

Butariflerhiçbirderdedermandegildir.Bunlarladinredveyaispatedilemez.Eskilerinvebizimklâsikyazarlarimizinhatasi,hemenbaslangiçtabirtarifvermeleriolmustur.Tariftensonragelenherseybosunadir.Çünküilmîyöntemtarifisondagösterir,bastadegil.Egerbaslangiçtatarifiyaparsan,sonrasöyleyeceginherseylebaslangiçtakitariftenuzaklasmisolursun.Halbukisöylediginherseyingirisvetarifeulasmaniçinakilyürütmeolmasigerekir.

Bukarsilik,yazarinöncedenyaptigitarifinneticesidir.Sonrasöyledigihersey,baslangiçtayaptigitarifinaçiklamasioluyor.Halbukiarastirmaci,hakikatieldeetmekiçinçabagösterecegiyerdetarifeulasiyor.Öncekilerintümüyazarinispatetmeyeçabagösterdigihükmündelilleridir.Sonrakiyazdiklarinintümüy-seesasavegerçegeulasmakiçingiristir.

Birkonuhakkindabaslangiçtabirinancasahipolup,sonraonuispatetmeyeçabagöstermekilmîarastirmadaonulmazbirhastaliktir.

Bu,arastirmadegildir;propogandadir.Arastirmasudur:Öncedenbirinancasahipdegiliz,meseleleriincelemeye,karsilastirmayatahliletmeye,basliyoruz(vebununüzerindedüsünüyoruz).Sonramantikveilmîarastirmabizikabuletmemiz

DINLERTARIHI

97

gerekenbirsonucaulastiriyor.HattaInançlarimizaaykiribileolsa.Builmîmetoddur,arastirmametodudur.Sosyalmeselelerdesözkonusuolanmetoddur,sosyologlarinseçtigimetoddur,tabiatilimlerindedegeçerliolanmetoddur.

GeçmisteAristoveyaEflâtun“insankonusanbirhayvandir”diyorlardi.Veya“insanzihinselsekilyapan,idealizmdüzeyindekibîrhayvandir”diyorlardi.Sonrabunuispatlamakiçinparçalarikendiyaptiklaribubütünezorakiyüklüyorlardi.

Önce“insangülenbirhayvandir”diyorlardi,sonrahermevcuduninsanoldugunuispatlamakiçinonugidikliyorlardi!

Insanoldugununasilanladik?Güldü!Bumetod,bütündenparçayagitmektir.Yaniöncebütünükabuletmemizgerekir,“tümevarim”veyeniilmîmetodbununaksidir.Bütünolanihenüztanimiyoruzveparçalariinceliyoruz.Sonrabütüneulasanbizdegiliz,ilmîarastirmabizibütüneulastiriyor.

Geçmistekilerkusutaniyorlardi,kusunuçanbirvarlikoldugunbiliyorlardi,özelbirvarligitanimakiçinilkolaraköncekitarifiuyguluyorlardivehükümçikariyorlardi.

Amayenimetod-ilerlemelerdahaçokbumetodunsonucudur-kiyas,tümdengelimvezihniyeteyönelismetodunuortadankaldirip,gerçekdeneymetodundan,tahliliincelemedenvemantiksaltümevarimdanyardimaldi.Meselâkusutanimakiçin,digerçesitlikuslariarastirmakgerekir.Ortakolmayanyönleriatmak,ortakyönlerialmakvetoplamakgerekir.Ancakozaman“kusuçanbirvarliktir”diyetarifyapilabilir.

Ellibin,kirkbin,otuzbinçesitkusunincelenmesindenveparçalarinmütalâaedilmesindensonra-parçalarikarga,güvercin,serçe,kumru…dur-kusuntarifineulastik.Bütünbukuslarinarasindasadeceyarasaninyavrulayanbirtüroldugunu-biristisna-anliyoruz.Butariftensuikincitarifeulasiyoruz“kusyumurtlayanbirvarliktir”diyoruz.

Builmîkanunlarisonrabuluyoruz.Sonrabirsüreinceleme,arastirmavemütalâalar.Busekildeilimadamiyenibirkesifyapiyor,ilmîbirkanuneldeediyor.Bukanunaynizamandadog—

DINLERTARIHI

rudur,çünküonunesasiüzerineteknigiveilmimeydanagetiriyor.Tabiatinisinemüdahaleediyor.Dogruolarakdaortayaçikariyor.

Ohalde,busekildekanunlarbulmanin,tabiatmeselelerindenbusekildehükümçikarilmasinindogruoldugubellioluyor.Amainsanîvesosyalmeselelerdebukanunsabitveistisnakabuletmezbirkanundegildir.Amaeskilerintümdengelimmetodunagörebumetodeminolmayisaglayanbirmetoddur.

Dinintarifindedeböylesibirmetoddan,yararlanmakgerekir.Meselâ,buisiçinbirtarifiseçip49tanesinireddederekbiriniispatlamakyerinediniçesitlidönemlerdeinceliyoruz,ortakyönlerinibuluyoruz.Bütünirklarinvekitalarindinlerindeolanortakyönler-KuzeyAmerikalikizilderililerden,BatiAfrikalizencilerekadar.SâmîArapdinlerinden,AryâîHinddinlerinekadar,medenîIranlidinlerindenvahsiAvustralyakavimlerinindinlerinekadar-buortakyönedikkatedilerek,ilmîveinkâredilmesimümkünolmayanbirtarifeldeetmisoluyoruz.

Buarastirmadansonraeldeedilensey,dinesahipolmayabaglibirtarifdegildir.Budinekarsidirvediniolmayanbirtariftir.Builmîruhutaniyanveilmîruhsahibiolankimse,butarifikabuletmekzorundadir.

Öncekioturumunsonundagördügünüzsey,ilmiincelemeninneticesidir.Dindenbirtarifin,ortamidir.Dinlerinortaközellikleridir.Insanliginilkdinlerindesözkonusuolanaçiklanmaya,yoruma,fikiryürütmeyeihtiyaçduyanseylerdir.Bugünküegzistansiyalizm,materyalizm,idealizmvd.bütünfelsefelerdedesözkonusuolanmeselelerdir,bütünbufelsefelerbumeselelerilekusatilmislardir.

Simdidinlerinortaközellikleriniyanyanadizmekle,birkelimebirhakikatvediniçinbirtarifeldeediyoruz.

Tarifte,“Gaybîvarliklarainanmak”-denilendeyimlebirseyaçikligakavusmuyor.Bütündinleringaybîvarliklarainandiklaridogrudur;amabudinçesidininözelliklerindenvehakikatlarindanbiridir-Budintarifi,dininbirdissifatidir,dinigörünümlerindenbiridir,dinaslabuküçüksifatlasinirlandirilamaz.Ger—

DINLERTARIHI

99

çidinlerinbirparçasidagaybîmevcutlarainançtir,amabuhakikatdinintoplaminigöstermedigiiçinmükemmelbirtarifdegildir.

Jung,4bilinçlivicdandan(conscience)baska,bilinçsizvicdanyanibâtinîsuurvemegmulevicdan(Inconscience),vasitabirvicdaninoldugunusöylüyor.

Freudbilinçvebilinçsizligeinaniyordu.Bilerekseçtigimizveyaptigimizseyler-meselâbiletsatinalmak,otobüsebinmek,üniversiteyegitmek…gibi-suurluvicdaniemriyledir.Bilmeyerekseçtigimiz,yaptigimizvetutkunoldugumuzseyisesuursuzvicdaninemriyledir.

Meselâ,bilmedenbirrenginhosumuzagitmesi,digerrenktenisenefretetmemiz,birindennefretetmemiz,birelbiseninhosumuzagitmesi,yüksektenkorkmamizgibi!Bunlarinsebebihepsuursuzvicdandir,buvicdaninbirakimivardir.AmaJungbuikivicdanarasinaaracivicdanikoyuyordu.Aracivicdan,buikivicdanincinsindendegildir,buIkisininarasindadir,yaribilinçlidir.Buüçüncüvicdani“consaencesocial”,yani“sosyalvicdan”olarakadlandiriyor.

Sosyalvicdan,ferditoplumtarafinaçekenbirgüçtür.Tekbasinayemekonuntabiatinauymuyor-Yeme,burjuvaziyiöyleyapmiskitekbasinahayat,onuniçintahammüledilemezbirseydir.Gerçieviningizliköselerinde,sahsiyetinihissetmekiçinvebireyselaskiiçinsiirsöylemistir.Amasiirinüveolusturduguvesekilaldigizamanokuyucununardindadolasiyor,onuyayinlamakistiyor.Halkikendivarligindanbirçesithaberdaretmekistiyor.Bütünbunlardainsanintoplumtarafinayönelisin

4-JungCariGustov,Freud’ungörüslerinigösterençokbüyükilimadamiidi.Bundanalti-yediseneönceIsviçre’deöldü.Jung’iineserlerindenbirisi“GizliInsanîRuhunincelenmesi”adlieseridir.GayretlibirininonutercümeedipFarsça’yavekültürebüyükbirhizmetyapmasiniümidediyorum.Bilmiyorum,iran’daniçinhi.TS.eytahsillilerveçevirmenlerimi/araciligiylakalburaçevriliyor?Baziözelkitaplar,meselâBschelard’inbütüneserleritercümeedilmisveyaediliyor.AmaBachelard’inkendiitirafiyladakendisindendahakuvvetliolanHliat’tanbirtekyazibiletercümeedilmemistir.Jungdatercümeedilmemistir,taninmiyor,taninmasigerekir.

100

DINLERTARIHI

belirtilerigörülmektedir.Buferdiyettentoplumtarafinakaçis,ferdintoplumruhuilebagliligidir.

“Jung”,buözelsosyalvicdanitarifediyor.Busosyalvicdaninkendineözgüsafhalari,bölümlerivardir.Siyasîiktisadîveilmîsafha.Jung’undeyimiylehepsindendahaderinveetkinolanözelsafhabudinîveirfanivicdandir.

Jung’unbusözübiryerekadardogrudur.Dinlerinortaközelliklerindesaydik.Buözeliklerindenbiri-6.siradaolani-dininsosyalruhasahipolmasiidi.

Sosyologlarin-bucümledenolmaküzereFreudveDurkheim-hepsi,büyüiledininarasindakifarkinbundaoldugunainaniyorlar.Büyüferdiyyettarafinayöneliyor,dinisetoplumtarafinayöneliyor.Din,daimaferdîtoplumafedaetmekistiyor.Ferdimenfaatlari,toplummenfaatlarinafedaetmekistiyor.Ferttentoplumvedigerleriiçinfedakârlikistiyor.

Halbukibüyücüdigerlerininmenfaatlarinikendimüsterilerininmenfaatlarinafedaediyor.Dügümüdigerlerininzararinaferdintarafinaaçmakistiyor.Versay’inözelkilisesimabedinde,Versaykilisesininalttarafindakibüyücününmüsterilerinedügümaçmakiçin,kanlarindanilaçyapmaküzereÖldürdügübirçok6günlükçocukcesediortayaçikmisti.Büyücü6günlükçocugunölümüpahasinameselâmüsterisinindüsmanimusibeteugrasindiyeçesitliefsunlarokumustur!BubüyücüvecadinindaimîseklidIr.Kabileninbüyücüsüdüsmaniyoketmekistiyor.Düsmankabileyiselfelâketineugratmakistiyor.Inekleriniyoketmekvesütlerinikurutmakistiyor.

Bunlarinhepsi,toplumunferdiçinfedaedilmesidir.Amadin,büyününaksinedaimaferdikendindendisariçikarmakistiyor.Ferditoplumruhudüzeyindehattakabilesindendahaüstbirdüzeydehareketgeçirmekistiyor.

Bu,dininözelliklerindenbiridir.BuradaJung’undigerincelemesindediniduygudedigiduygu,insaninsosyalvicdanininentemeldizilerinden,entemelbölümlerindenbiridir.Sosyologvesosyolojitarihi,dinruhununsosyaloldugununsonucuna

DINLERTARIHI

101

ulasiyor.Hattaâhireteyönelendinlerveirfanidinlerbilesosyal,ümmetçi,toplumcudinlerdir(sapmadönemleridisinda).

Ama‘Jung’untezibiryerekadardogru’dedim.Zirabutez-hernekadardogrudaolsa-diniaçikligakavusturanbirseydegildir.Junginsanfitratininderinligindeözelbiryeriinsaninyaribilinçlisosyalvicdaniolarakgösteriyor.Amabuduygununneoldugunusöylemiyor.ÇünkübunusöylemekJung’unisidegildir.Psikolojininisihakikatlari,merhametleriduygularitanimakdegildir.Belkibumerhametlerarasindakiiliskilerinsebebinibulmaktir.

Çokgüzelbireserolan“DinveyaInsaninDörtBoyutu”adlikitaptanokuyoruz,söylediyor:“Dünyaüçmaddîboyut-uzunluk,genislik,yükseklik-disindabirzamanvemekânboyutuna,yani“Einstein”indeyimiylebirperestansasahiptir.-Einsteinizafiyetinde-insaninruhundadadördüncüboyutvardir,dinbuözelinsanîboyutungörünümüvetecellisidir.Egerdininköküiçimizdemüphembirderinligevezihinseltasavvurlaifadeedilmesimümkünolmayanbiryereulasiyorsa,buinsanzihnininhissedilenveaçikboyutlarindandogmamistir.Iktisadîmeseleleryönelis,cinselyönelis,sahsinkendisinisavunmasigibiinsansahsinintemelçabalarindanbiridir.Neredenkaynakaldiginivenereyegittiginibiliyoruz,sebebininneoldugubellidir.Insaninhangiboyutununbelirmesioldugubellidir.

Amairfaniduygu,zihintarafindantasavvuredilmesimümkünolmayanbirçesityönelis,felsefevekarisikbirözelasktir.Insanzâtinin,müsahhas,açiksinirliiçgüdülerininbelirmesidegildir.Belkidördüncüboyutolarakadlandirilangizliboyuttandogmustur.”Budogruvekabulettigimbirteoridir.Birçesitdaimatapma,buboyutunözelliklerindendir.

Bütünbunlararagmen,bubiledinhakikatininneoldugunudikkatlibirsekildesöylemiyor.Niçinveyönünühangitarafadogruoldugunusöyleyemiyor.Amasugerçegiaçikligakavusturuyor,dintabiatunsurlarindan,cehaletten,korkudanveyameselâiktisadîvesosyalunsurlardandogmamistir.Insaninfitratindan,insaninzâtininçesidindendoguyor.Buinsanin

102

DINLERTARIHI

zâtindan,insaningenlerinden,insaninruhununboyutlarindan-dir.Kendineözgüözelbiryeresahiptir.Amabizmeseleyidahaçok,dahadikkatliincelemeyevemantiklibirtahlileldeetmeyemuhtaciz.Dininneoldugunu?Açikligakavusturmamizgerekir.

Bilgisosyolojisii,yenibirilimdir.Sosyolojidendahayenidir.Bilgisosyolojisi,bilgilerin,tanimlarin,maariflerin,kültürlerinmilletlerinveçesitlitoplumlardadinî,ilmîfelsefeyi,sanatiyapmisolanvicdanlarinsosyolojiksekildeincelenmesidir.

Felsefe,sanat,din,edebiyat,irfanvb.çesitlidönemlerdebirtoplumdaortayaçikiyor,yapiliyor,besleniyor.Bunlarsosyalkökleresahiptir.Bukültürelveilmîözlerdenbahsedensosyolojikveilmîkökler,sosyolojikincelemeler,tahliller,bilgisosyolojisiveyabilgiteorisiadinialir.

19.asrineskisosyolojisitanimayi,bilgiyikültürütemelmeselelerseklindeincelemedençoksadebirsekildemeselâ“isaraçlarininetkisindedir”,veya“üretiminetkisi”altindadirdiyor.

Bilgisosyolojisibuetkileriinkâretmiyor.Amabunlarisosyalkaliplardamüsahhaslastiriyor.Mantikîbirsiratakipettiktensonra,altyapiyaulastiriyor.Halbuki19.asrinsosyologlariçoksadebirsekildeveavamcabirüslűpla“altyapi”dan“üstyapi”yauçuyorlardi.Yapisiptutmadigizamandazorakitutturuyorlardi.Tutmayantahminleryapiyorlardi.Simdideyaptiklarigibi.Bilgisosyolojisininisi,bilgilerinsosyalboyutlarinigöstermektedir.Oinsanîbilgilerdenvemaariftenbirisidedindi.

Gunvich’indeyimiyle5-elbettebenimdigerekollerleyaptigimtariflerle“Insan,çesitlikültürlerdevedevirlerde,çesitlimanevîtecellileresahipoldugunugösteriyor.”

Bumeseleninseklidir,yaniinsaninherboyutuylaparlakbirrengesahipolan,yayilmisruhudur.Insanintekboyutluvetekkaynaklivicdanidegildir.Insangenelolarakhertoplumdaveherdönemdebirkaçmüsahhasvicdanasahiptir,digerlerinin

5-Bilgisosyolojisininsongörüsleriniveteorilerini-enazindanFransaSosyolojiekolünde-onunderslerindeisittim1959-1960yillarindaki,onunaltiaylikdersleriniburadaaltidakikagibiçokkisabirzamanzarfindadaolsasöylemekzorundayim.

DINLERTARIHI

103

vicdanindantamolarakuzaktir.Bubirkaçvicdanbütüninsanliktarihiboyuncainsaninfikirsel,bedenselvekültüreltekâmülüneuygunolarak,hembedevitoplumlardahemdeuygartoplumlardabelirginvebagimsizbelirmeleresahipolmustur.

Binâenaleyhinsankültürvemedeniyeti,sosyolojikaçidançesitliinsanîvicdanlarinvegörüslerinesasinagöretaksimedilebilir.(Dikkatedinizbuesas,BilgiSosyolojisiilmidir):

1-Felsefîvicdan:Felsefîvicdan,insaninaklîgörüsünündünyayi,kâinati,insaninalinyazisinivebütünselisaretlerarasindakiiliskileritanima,tahliletmeveaçiklamadakitecellisindenibarettir.Bugünneyiyoruz,yarinneyapalimkidahaiyiparakazanalim,hangiisibulalimkiistikbâlva’detsin!Vebuçesitdigersorularafelsefecevapverir.Felsefeninyarini,ölümdenson-rasidir.Ilminyariniise,yarinsabahtir.Felsefeinsaninzâtindadaimakaygisiduyulmusolangenelsorularacevapveriyor.Busorularinvecevaplarintoplami,sormayavecevapisitmeyeolanihtiyaçfelsefesidir.

2-Ilmîvicdan.

3-Teknikvicdanveyasanayivicdani.

4-Pratiksiyasîvicdan-Pragmatizmböylesibirvicdaninbelirmesidir.-

5-Sanatsalveedebîvicdan.Güzelsanatlarbuvicdaninbelirmesidir.Felsefe,ilim,teknikvepratikmeseleleriletamolarakayrioldugunugösteriyor.Sanatsalvicdangüzelligitaniyor,onakarsiduyarlilikgösteriyor.Halbuki,ilmî,mantikî,iktisadîvefelsefîbirmeseledegildir.Usulengüzellikleriteshisedenveayiranbaskabirvicdandir.Sanativesanatingüzelliginianliyor.

6-Sonuncusuiseirfanivedinîvicdandir.6Sokrat,Eflâtun,Aristo,RâziveEbűAliSinagibiadamlar,felsefîgörüsesahiptir.

6-ürkekarkadaslardanbirigeçenoturumda,“niçinçokönemliolanfalancameseleyiensonaaldiniz?”diyesormustu:Önemliolduguiçindedim.Bazilari,toplantilardaönemliadamiyukariyaoturttuklarigibi.Önemlimeselelerideöncesöylemelerigerektiginisaniyorlar.Halbukireddedilmesigerekenyüzeyselvebasitmeselelerinönceortayakonulmasigerekir.Enönemlimeseledenöncegösterilmesigerekir.Builmîmetoddur

104

DINLERTARIHI

“Sartre”gibibiradamâlimdegildir.Nefizikçidir,nekimyagerdir,nedoktordur,neteknisyendir,nesanatçidir,neirfâniduyguyasahiptir.Digervicdanlariyazayiftirveyaaslindatesirsizkalmistir.

Ilmîvicdandadailminfilozoftanayrioldugugörüyoruz.Bazifilozoflarinaynizamandaâlimdeolduklaridogrudur.Amabuikikavramtamolarakbirbirindenayridir.Meselâ,birininfelsefîmeselelerdezirvedüsünceleresahipoldugunu,amafizik,kimya,matematik,cebirvebunlarinbenzerlerindedaimasifiraldiginigörüyoruz.Sonunda(böylebirini)okuldanuzak-lastiriyorlar.AmaayniadamSartre’ninyazilariniokuyor,hocasindandahaiyianliyor.Buyüzdenfelsefîvicdan,ilmîvicdandanayribirseydir.

Teknikvicdankonusundaengüzelörnek,bizimkendiköy-lülerimizdir-Batililarin“Dogulularinbeyinleriirfanivesairânedir.Teknikten,fendenbirseybilmezler,otomobilarizalanirsayolortasindakalirlar.Dogulusoförarabadananlamaz,anlasabileelindenbirseygelmez”diyeithametmelerininaksine,kahveninolduguvebossözleretahammüledilenoköylerinbirindebiradamaçikiparabayabakiyor.Nemakinayitaniyor,nesanayivenedetekniktenbirseyanliyor-Köydenbirdefaliginabileolsundisariçikmaimkânibulamamisolanbuadam,biriplIk,seker,tel,küçükbirdegnekparçasi,küçükbirçekisveküçükbirtenekeparçasiylaarabayitamirediyor,arabayolunadevamediyor.Arabadaoturanikimühendisiseelbiselerikirlenmesindiyebakmiyorlarbile.Buteknikyetenekvegörüstür,teknikvicdandir.

Fikrîaçidanveyaakilaçisindançokasagibirdüzeydeolan-hattaortalamadüzeydenbiledahaasagidaolan-baziçocuklarinevdeveokuldaherkesiçinaleladeolmayanseyleryaptiklarinigörüyoruz.Buteknikyeteneginortayaçikmasidir.

Çogunluklateknikvebilimselyetenekleri-Özelliklezamanimizda-ayniseyolarakbiliyorlar,amasosyoloji,hattapsikolojibuikisinibirbirindenayirmistir.

DINLERTARIHI

105

Bazitoplumlar,felsefîaçidankuvvetlidir.Meselâ,Atinagibi.Bazilariilmîaçidankuvvetlidir;Fransagibi.Bazilariiseteknikaçidankuvvetlidir;Almanyagibi.

Çesitlimedenîveileritoplumlardabununtamolarakbelirginoldugunugörüyoruz.Bizimtoplumumuzdadaböyledir.Teknikislerusulenbirkabileninelindedir,ziraîislerdeoiseyetenegiolandigerbirkabileninelindedir.Pikniklerdebirçocugunannesindenayrilip,seçilmedigihaldekendiligindenbirgrubunliderliginielealdiginigörürsünüz.Digerleriniçekmekveonlaraliderlikyapmakiçinözelbiryetenegesahiptir.Herkesinasilistihdamedeceginiveisenasiltesvikedeceginibiliyor.

Tarihte,dünyaliderlerininnefilozoflardan,neâlimlerdenneteknisyenlerdenvenedeediplerdenolmadiginigörüyoruz.Belkibuyetenegekuvvetli-özellikleçabalarinbaslangicinda-birsekildesahipolankimselerdir.Busebepledaimadigerlerindenöndeolmuslardir—

Sanatsalveedebîvicdan,insandakiözelduygudur.Neaklinvefelsefenin,nedeilmin;bunlarinhiçbirininparçasidegildi.Gerçibugünsanativeyagüzelsanatlaritoplumun,felsefeninveyadüsünceninhizmetinearzedelimdenildiginiduyuyoruz.Amasanatinkendisionlarincinsindenayribirseydir.

SatirAbbasSahubî’ninsiirinebaktiginizzaman,hayretediyorsunuz.Sonraonugörünce,ekmegitandirakoyanusta(yanisatir)oldugunu,ekmekpisirdiginifarkediyorsunuz.Buikialâmet(siirileustalikarasindahiçbirbenzerlikgöremiyorsunuz.Çünküokumayazmasiyok.Felsefebilmiyor,ilimdenhaberiyok,hattasiirindivaninibileokumamistir.Amasöyledigisiir,yüzlerceüstâdfilozofveediparasindakimseninbenzerinisöyleyemedigikapasitedebirsiirdir.

Bütünedebîekolleriokumus,eskiveyeniedebîmetinlerigörmüs,dersverenbirhocaninbirtekbeyitsiirvebirteksatirnesirbileyazamadiginigörüyoruz.Bazenzorakibirsiirsöylesebile,ondanbirseylerümidedenlersözünekulaktikarlar.Bunakarsiliktiptahsiliyapmis,edebiyatbransindatahsilgörmemis

106

DINLERTARIHI

olanbirinin,engüzelsiirlerivenesirlerisundugunugörüyoruz.7

Güzelligiyaratmavetanimainsandakiözelbirvicdanîyetenektir.Bütünsanatlarbukudrettendogmuslardir.

Ogörüslerinhepsisanatkârlaalayediyor,sanatkârasaldiriyor;sanatkârinkendineözgübirmantigaveistidlalesahipoldugunukavrayamiyorlar.Akilvemantigikabuletmiyor.Amagüzelligitanimaduygumuzvesanatsalvicdanimizsiddetlekabulediyor.Aklîistidlaldendahaiyikabulediyor.Meselâ,mum,ilmî,felsefîveteknikaçidanbirparçamumdur,içindedebirmiktarpamuktaniplikvardir,kelebek(pervane)isetesadüfenonunetrafindadönenveonunatesiyleyananbirhayvandir.Amaedsbîvicdanaçisindanbubüyükbirinsanimeseledir:

“Mumunvefasinaolannazimheranyandiktansonra

Matemdekikulrengimpervanedöküyor.”

Bualâmet(mumunyanmasi),karsisindaniçinbirvicdanlezzetinvegüzelligindoyumnoktasinaulasiyor?Digerbirvicdaniseniçinburnununucuylabununlaalayedip,‘yalan’diyor?Ohaldebuisaret,ikihâkiminkarsisindadurmustur.Insanlarruhsalyöndenanlasmakonusundamesafekatettikçe,onlardakibuvicdanlardakuvvetlenir.Yanifaydadegerinkenarindayeraliyor.Deger,faydayaegemenoluyor.DegerfaydadanayribIrseydir-Dinîvesanatsalkavramlar,dahaçokdegeresasinadayaniyor,faydaesasinadegil.Faydavedegersosyolojikbirkonudur.Sosyolojidefayda;bizimmaddîihtiyaçlarimizdanbirinigiderenkendineözgübirmenfaattir.Degerise;birisaretveyahakikatiçininandigimizhürmetveasaletduygusundanibarettir.Meselâ;birhastaiçin,adaminbiribirdemetgül,digeribeskutuelmakompostosu,üçüncübiriiseonahayatindakendisineveailesineyarayacakolanbirsiniveyaçaydanlikgötürüyor.Buradagülüseçendegeresasiüzerinehareketetmistir,digerikisiisefaydaesasinagöre.

7-Sairlerimizinveyazarlarimizingeçmisine,dikkatedersekçogunlugununedebiyatögrencileriolmadiginigörürüz.BununlaberaberIranedebiyatinazenginlikkazandirmislardir,san.nlokuluögroncisiolanIhvan-uSalisvedigerleri.

DINLERTARIHI

107

Baskabirörnek:Henüzfikriolgunlugaerismemisbiradamsehrimizgelmisti.Söylediyordu:“Bizimkabilemizdeikikisivardi.LorelveHardygibiydiler.Buçeliskikendilerineözgübazisakalarinmeydanagelmesinesebepolmustu.Ikisihepberaberlerdi.Ayniodadaikitalebeidiler.Biri“nun”,digeri“elif”gibibirlikteyasiyorlardi.“Birliktegelip,birliktegidiyorlardi.”Hemsehrimizonlarahafifvekomikdemekistiyordu…Söyledevamediyordu:“Bunlarinbîridigerinegülistandagüldermedegeribiçiyordu-DigeriySeonafirincilikdegeribiçiyordu.”Biz,ikincinindurumunaacimayabaslamistik.Amasakayianlatanin,“gülüderen”ekarsiÖzürdilemetavrinagirdiginigördük.Anladikkihakareteugrayanfirinci,ekmekpisirdigiiçinhakaretediliyordu.Gülisehiçbiriseyaramiyor.Hattaotekenveyayoncaekenhiçolmazsaesegimemnunediyor,amagülcülükisebosbiristir!

Bizimhükümvermemizileonlarinhükümvermesininbirbirinezitoldugunugörüyoruz.Çünküonlarfaydaesasinagöre,bizisedegeresasinagörebakiyoruz.

Saygiduygusu,tazim,zâtiasaleteinanmak,bizimhükümvermemizeetkiedenisaret,degerinözelliklerîndendir.Amafaydavemenfaattabirseyiçinsaygivekutsiyeteinanmiyoruz.Bizionuntarafinaçeken,zaruretveihtiyaçtir.Onutasidigifaydaiçinistiyoruz,kendisiiçindegil.Usulensanatsalvicdanveduygu,faydaesasiüzerindedegildir,degeresasiüzerinedir.Sanatitoplumunvesosyalihtiyaçlarinhizmetindekullanmakisteyenkimseler,sanatisosyalfaydaninhizmetindekullanmakistiyorlar.Amabusanatinalçalmasidegildir.Çünküsosyalfaydafertiçindegerdir.Yanihalkaekmekteminetmekiçinkendiekmegindenvazgeçenkimse,“halkinekmegi’nidegerseklindeortayaçikariyor,faydaseklindedegil.Hernekadarismiekmekisede,degerdir.

Klâsiksairler,eskisanatave“sanatiçinsanat’ataraftarsanatkârlar,“egersanatitoplumunmaddîhizmetineverirseksanatiasagilatmisoluruz”diyenleryaanlamiyorlarveyabirçesitsafsatayabasvuruyorlar.Çünküsanatitoplumunhizmetinesok—

108

DINLERTARIHI

mak“deger”in,“fayda”yadönüstürülmesidegildir,toplumiçinmenfaattir,fertiçinmenfaatdegildir.Bununkendisidebirdegerdir.

Ohaldesanatitoplumunhizmetindegörevlendirmek,sanatibireyselvekuramcivehimciliktenkurtaripyüceinsanîdegerlerinyüksekligineçikarmaktir.Busanatinyücelmesidir,düsüsüdegil.

Irfanîvedinîvicdan,insaniniçindekiçesitlidigervicdanlargibidir.Müsahhasbirgörünümedesahiptir.Amasumeseledevar;dinezihinselve“sübjektif”biryönvermekIstemiyoruz.Ayricaiktisadîvesosyalisaretlerdenayiripmücerretolarakinceleyelimdermekdeistemiyoruz.Hayir,busosyolojininkonusudur.Din,felsefe,teknik,siirvesanatgibiikicilveyesahiptidemekistiyoruz.Dindenikisekildebahsetmekmümkündür.Birisi,insandaolanvicdanveduyguseklinde(Felsefe,siir,teknikondanyapilmissiyasîvesosyalakimlarondandogmusoluyor).Digeride,felsefenin,sosyalmeselelerin,siirlerinkendisivemevcutsanatlardir.Bunlar,gerçekligesahiptirvedisdünyadavardir.Bunlar,dinlergibi,gerçek,sosyal,hariciveiktisadîolanmeselelerleiliskiiçindedir.Amavicdanvebilgisosyolojisiileilgiliolanbizzatsiirvesanattir.Bizzatfelsefevekisimlarikökolarak,teknikveyailmedayalidir.

Ohaldeburadairfanîduygununkendisiinsaninözelligin-dendir.Dolayisiylabugünküsosyolojiaçisindandingerçegi-dinlerdegil,çünkübuözelveayribirkonudur,bununhakkindaherbiriayriolantahlilleryapmakgerekir-insaninzâtindavefitratindaözelbirvicdanveözelbirbilgi“Conscience”dir.Bufelsefî,ilmî,teknik,siyasîvesanatsalvicdandanayribirseydir.Buvicdanlarvedinîvicdan,insanîkültürüyapiyor.Dinîvicdan,herdönemde,herkültürdebumayalarinenkuvvetlilerindenbiridir.

Meselâ,Yunanda,Mesih’tenöncefelsefîvicdan,dinîveteknikvicdandandahakuvvetlidir.EskiRoma’da,siyasîvicdansosyalvicdanveyapratikvicdankuvvetlidir.Romakültürüvemedeniyetibuvicdanintecellisidir.BugünküAvrupaveBatida,

DINLERTARIHI

109

teknikvicdangüçlüdür.BugünküItalya’dameselâAmerika’yaoranla,sanatsalvicdan,teknikvepratikvicdanaoranladahagüçlüdür.Bubilgisosyolojisinindinhakkindakibirkonusudur.

Digerbirsözde,benimkanaatimegöreenbüyükveengüzelilmîtariflerden-felsefîveyakelâmi8degil-birisideDarwin’in.Onunevriminitürlerindegismesindeispatlamakistemiyorum.Darwintürlerinsabitligidüsüncesinekarsi-hertürsabittir,birdenyaratilmissonraaynikalmistir,digerbirtüredönüsmüyor-diyorkiamiplergibihayvantürlerisürüngenlere,sürüngenlerkuslara,sudayasayanlarkaradayasayanlara,yumusakvücutlularkemiklilere,kemiklilermemelilere,memelilertekâmületmishayvanlar?.,tekâmületmishayvanlarmaymuna,maymuninsanadönüsüyor.Belkisudakicanlitekhücrelivarliklarevrimyasalarininetkisiylehayattaiçinçekisme,dahaiyikalmavb.evrimtürünevedahamükemmeltüredönüsüyorlar,amabufizyolojidekievrimdir.

Sudayasayanhayvanevrimindekaradayasayanasamasinaulasinca,durumu-meselâakcigerler,ayaklar,eller…-degisiyor,insanakadarulasiyor.Bunlarhepfizyolojidekidegismelerdir,bedendekidegismelerdir,sonrailktürmeydanagelince,öncekientekâmületmistürüyle-kitipkiinsanileçokyakinkomsuolantüridi-fizyolojikbirfarkliligiyoktu.Insangörünüslümaymun,maymungörünüslüinsaninbenzeriidi.

Buradaartikbedeninorganlarindaveyapisindabirdegismeyoktur,belkiinsantürünümeydanagetirenIlkdüstur,insanikendindenöncekitürdenvedigerhayvançesitlerindenayirip;zatî,ruhîvemanevîözellikleriyapisinavedüsüncesinekazandirdi.Ofilizvurulmasiveirfanîduyguidi.Irfanîduygubütündünyadinlerinintemelkaynagiolanduygudur.

8-Bunlarçokitimadadegerdegildir.Felsefeninokunmasimümkündür,amaitimatedilmesimümkündegildir.Hiçkimseninfelsefeokumayamuhtaçolmadigisöylenemezveyakendisinimuhtaçdegilkabuledemez.Amahiçkimseninfelsefeyi,inançlarinintemeliolarakalmamasigerekir.Felsefesadece,zihninsporegzersizveoynamasiiçingüzeldir.Felsefedeninançdogurmamakgerekir.Durdugunainandiginzamanfelsefehareketiçindir.Felsefeyigeçmekiçinokumakgerekir,durmakiçindegil.

110

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

111

Insaninkaynagivedüstűruonunirfaniduygusudur,onunsezgisidir.Bu,onuyeryüzündekihayvanlararasindaDarwi-nizm’inevrimzincirlemesininsonundayenibirtürolarakmeydanagetirdivezuhurettirdi.

BuanlattiklarimDarwin’insözleriydi.Buradamaalesefbütünözelliklerisöylemekvekonuyutartismakiçinfirsatyok,sonuçalmayamecburuz.

Esasmesele,dinhakkinda,çesitliaçilardanyapilmisveyayapilantariflerden,temeltariflerinyeniolusuveazcasözkonusuedilmesidir.Butariflerinbizidikkatlibirilmîmetodayöneltmediklerinisöyledim.Gerçektendinolanseyi,göstermiyorlar.

Ama,dinininsaninzâtindaözelbiryeresahipoldugunuispatliyorlar.Montesquieu’nunsözüyle:Insaninvicdanininderinliklerindemaddîvesinirlihayatinötesindekihakikatlarlatabiatötesihakikatlarladoldurulmasiiçinbosbirçukurvar.Buhakikatlaronabu“kapalihayaf’indisindave“kapalitâbIat’indisindahidâyetediyor.Obosçukur,insaninkalbininveruhunungizlikösesi,egeryüce,yapiciveaydinlaticihakikatlarladoldu-rulmazsa,hurafelerledolarveboskalmaz.Busöznekadardogru!Nekadargerçek!Diniledin,IslâmileIslâmarasindakiçeliskiburadadir.DinibilgininiçindekiboslukEbűZerlerinvicdanindakihakikatlarladoldurulamadigizaman,bununhurafelerledolduruldugunugörüyoruz.Böylebirdurumdansakeskeboskalsaydi!

Buyüzdendin,toplumunalinyazisiniyapiciolduguölçüde,tarihtekihareketlerinmeydanagetiricisidir.WillDurant’insözüyle;kudretlerin,hareketlerin,siniflarin,kültürelvemanevîkurumlarinteskiledicisibeserîmedeniyetlerin,kültürlerin,hattaidarîteskilatlarinicadedicisidir.Ayniölçüdeinsantoplumlarinindurgunluk,uyusturma,duraklamaunsuruveetkenideolmusturveoluyor-Teklifettigmmetodda,kusuntarifiniörnekverdim.Dindarinvedinsizinçaresizolarakkabuledecekleribirsonucaulastim,builmîmetoddur.Ilimhersaglamveilmîdüsünceyiiknaediyor.Bumetodlabütündinlerinortaközelliklerineulastik.

Ilerideinceleyecegimizherdindebuözellikleriyeryergösterecegim.Buyüzdenhiçbirtahlilyapmadansadecebasliklariverdim.Bunlarabirkaçtaneyidahailaveediyorum,suandaherdinitektektahliletmeyibirakiyorum.

Öncekioturumda21taneortaközelliksaydim.Simdi:

22-Idealeyönelisveyabirçesitidealveütopyacilik.“Ütopya”hayalîsehirdir,bizimkültürümüzdebilinen“Medinetu-Fazila”(Faziletsehri)dir.Bugörüsdineözgüdegildir.Insanaözgüdür.Yineidealistolmakveidealeyönelisinsaninözelligidir.Hayalcilikvekuramciliktanfarklidir.BuhususIran’da,birbirinekarismisbiryumakgibi,sasilacakbirsekildeortayaçikmisti.

Iran’daaydinlarimizidealistikuramcivezihniyeteyönelenolaraktercümeetmislerdir.Halbukizihniyetvegerçeklik(ayniyet),“Objective”ve“Subjective”intercümesidir.“Ideal”isereal’inkarsisindadir.Idealizm,zihniyeteyönelis(kuramcilik)degildir,idealveülküistemedir.Idealist,mevcutseyibegenmiyor.Bütünsosyal,iktisadî,bireyselhayat,sosyalhayat,beserîiliskiler,kültür,maneviyat,din,

sanat,ahlâkvb.konulardaolanherseyi,hattatabiatibileolansekliylekabuletmiyor.Bunlarinhepsimevcutdurumdur.(Oftiko’dur).Obununhepsinikabuletmiyoryüceidealtarafina,enyüksekihtiyaçlaribulmaveulasmatarafinaveyadahaüstünbirmedeniyetvetoplumyapmaiçinhareketediyor.

Buidealisttir;idealiisteyendir,hareketçidir,yapicidir,teslimiyetkabuletmezbirinsandir.Digertaraftanidealistolmayanise,olanherseyeteslimolmustur,kabulediyorvehareketsizkaliyor.Halbukiidealist,mevcutdurumureddediyor.Ohaldeidealizmmevcutdurumakarsiistenendurumumeydanagetirmektir.

Hayyamdiyorki:

“EgerfelegimeYezdangibielverirsenBenbufelegiortadankaldiririm

Öylebirfelekyaptimki

Özgürcekolaycagönlümmuradinaerdi.”

112

DINLERTARIHI

Ütopya,yapicidir.BuAllah’aitirazdegildir,dünyaAllah’ininsanaemanetettigibiremanettir.“JanEyzule”“Günessehri”ylebütünmevcutseytanîsehirlerekarsiboygösteriyor,ütopyayapici(ütopyaci)oldugunuilânediyor.Mitoloji,efsaneler,destan,filmkahramanlari,tiyatrolarvekissalarinhepsibuarzununpesindedir,baslarinikaldirmislardir.Hikâye(story)kahramanlari,olmayanamaolmasigerekeninsanlardir.

Bizim“Insan-ikâmil”“irfan”ve“iman”imizolmasigerekenidealinsandir,imamIslâmesasiüzerineortayaçikmisbirnumunedir,modeldir.Müslümanimamtarafinaolanhareketlerinde,kendiidealçehresineyaklasiyor.

23-Bekleyis(intizar)-Bütünkültürlerde,âdetlerdehattadinîkissalarda,mitolojivedestanlardabekleyismevcuttur.Bacht’in“Godot’yuBekleyisi”ndeaydincabekleyisvardir.Bachtbekleyisihissediyor,ama“buinsaninsükűtveaczininilânidir”,diyor.

“Godot’nunBekleyisi”nde,bekleyisireddetmeyeçabagösteriyor.Çünküonunbekleyisireddedilecekcinstendir.Heyecanvehareketinbulunmadigibirbekleyistir,bekleneniçürütenbirbekleyistir.

Amabenimsöyledigimbekleyis,bütündinlerinözelliklerindenbiridir.Çürümüslüktenbirkaçishareketidir.Bubekleyisinsahsindaitirazvardir.Itirazciolmayan,bekleyendegildir,bekleyenitirazcidir.Bu“Camus”undemvurduguinsandir.Soruyor.Niçinitirazediyorsun?Egeritirazetmesemyokum.Benitirazediyorumohaldevarim,diyor.

“Düsünüyorum,ohaldevarim”diyenDescartes’inaksine.Bekleyeninsan,dalgagibidir,cevapolaraksahileçarpmistir.Diyorki:“…Egergidiyorsamvarim,gitmezsemyokum”Ikbalbubekleyeninsaningörüsünü,dalgaolarakisimlendiriyor.Baskasekildeolansair“digerbirdogum”kazaniyor.Itirazsesiniyükseltti:

“..Kusölücüdür,uçmayihatiraemanetet.”Uçmaninkendisihareketinkendisidir,yaniitirazciinsan.

DINLERTARIH

113

Bugün“Benimokumvar,ohaldevarim”diyorsamaksatnedir?..

Ohaldesonolarakbirkaçözelligidaha,bütündinlerinortaközelliklerineilaveediniz:

22-Idealveidealinsan,faziletsehri.

23-Bekleyis,mevcutdurumaitiraz,istenenintarafinadogruhareket.

24-Tabiatinbilinçliolusu.

25-Tesadüfünreddi,tesadüfevehiçligeinancinolmayisi.Buradasözü“Kevir”(Çöl)kitabindadayerverilmisolan,

benim“dinveinsan”lailgilianlayisimiverenmakaleilebitiriyorum.

ILÂHIINSANSÜRGÜNDE

Allah,insaniçamurdan9yaratti.Sonraonakendiruhundanüfledi;kendisuretiüzereyapti.10OnaisimleriögrettiveO,emanet’iyerevegöklerearzetti;kabuleyanasmadilar;insanaldi.Sonabütünmeleklereona(Insana,Adem’e)secdeetmeleriniemretti.!J

Buinsaninsimasini,daimabir“sikinti”vekederkaplamistir.Tarihinilkgünlerindenberi,kendisinivecihanidüsünmekiçindaimagamdanvesikintidanuzakbirköseyekendiniatmistir.Bukaramsarlikveyüzburusturma,çatikkaslarbiçimindebakisinayansimistir.Simasinaizdiraptanbirdalgaoturmustur.Ziradaimakendinibuâlemden“dahaçok”,“olanhersey”ikendineyetersizgörerek(duygularini)hislerinibuvarlikâlemininsinirindanveolan“herseyden”“öteler”egeçiriyor.“Olansey”sonaeriyorfakatodevamediyorve“sonsuz”adeketekuzatiyor-j~Rahmansűresi,âyet14.|0-Bakarasűresi,âyet33.‘1-Bakarasűresi,Syet34

114

DINLERTARIHI

Ozamanbu“harabâbâd”msimasindakenditemizyaratili-siylave“kendininberrakkendisiyle”zâtiyabancilasmayigörüyor.Onu,“kendfndenyapmak,onunlabaglilikkurmaktanümitsizoluyor.Kendivicdanininderinliklerindegariplikduygusuhissediyor.Öylesinedertlibirsekildeyolaliyorki,asagilik,beyinsizveonayabanciolantabiat,efendiliginionunyüzünevurmusHuzursuzluguonu{tabiati)bilekendinebenzetmeyeitmistir.Tabiatinvarligindanvekendivarligindanbezgindolasiyor.

Budünyadagariplikduygusuveyabancilasmadanbikma(budünyaileeleleolankendisindenvedigerlerindenbikma)onu,“vatan”ve“akrabaliga”karsiferyadettiriyor,isteburasibeserfelsefesininenköklütemeliolan“sanaviyet’in(düalizmin)onunimanindayeredindigi,onunimaninimeskentuttuguyerdir.Ilkelinsaninbeynindesekillenmisolanilkhamvemüphem“alttakidünya”tasavvurlari,bosunadegildir.‘Alttakidünya”düsüncesive“altdünya”kavramiherlisanda,herkabilede,heryerdeveherzamandavardir.Buradakararsizlik,oradadüskünlük.OnayaklasmavetemasIçinarzuvetelas;enheyecanlikaygilarivekalbininçarpintilari,tarihinbaslangicindansimdiyekadaronunmanevîhayatinintoplamiolanruhununtelaslarihalindeortayaçikarmistir.

Insanin,tarihkalesininyüksekliginde“otarafabiryolbulmakiçingögedogruelkaldirdiginigörüyoruz.Gözlerinigünesedikmis,gizlibirsuleninvekararsizatesinkarsisindaoturmus,hayretedüsmüstür.”Kurtulus”arzusuve“niyaz”nesesi,“ihlâs”ve“Istekle”dopdoluolarak,kendisiylemirildaniyor.Ziraobeldenin“süpheyebulasmisesrari”herüçününsimasindaokunmakta.“Aydinligi”-bukederliveyabancitoprakevinde-digergöklerdenbusoguksarayadüsenkoyubirgölgeolaraktasavvuretmistir.

Butaninmayantopraginkayipinsani,kendinibugökyüzününaltindakusurvegaripligemüptelagörmüstür.Muzdaripvesersemce,okaybolmuscennetinibulmayolundaoldugunubiliyor.Okadarsüregeçmesineragmen,ondanbirisaretbulun—

DINLERTARIHI

115

cadizçöküpyalvariyor.Ondanneticealamayacaginizannettiginde,heponunyakinindaoldugunubilmeden“bilmiyorumneresi?”boslugunayolbulup,derhaldigerbirisaretitakipetmistir.Bilmedenhertarafayorguncakosmustur.Ancakaslasuskundolasmamistir.Buacikliferyatlari,onugaripligebagimlikilmistir.Hâlâyorgunbirsekildebuâleminduvariniyumrukluyor,disariyabirdelikvepencereaçmakistiyor.12Cevaplarinçeliskisi,çesitlilik,tecellilerintezadi,dertbirliginiveihtiyacigözümüzdengizlememistir.

Giigamisin,Sümersemâsialtindakimuzdaripveperisanferyatlari,Budha’nin“Kâremâ”dankurtulusve“Nirvana”yaulasmakiçiniskenceylekarisikçabalari,Ali’nin(s.a.)Medine’ninetrafindakihurmaliklardasessizgecelerdekidertlekarisikinleyisleri,SartreveCamus’unisyanöfkeleri,ümitsizliklerihepmuzdaripInsanruhununçesitligörünümleridir.Insankendinibutopraginüzerindevebuzindanigökyüzününaltindayalnizveyabancigörüyor.“Buevin,kendieviolmadigi”nibiliyor.

Insanniçinherzaman,günlükkavgadanvedahaiyibiryasamdanziyade,budünyayivekendinidüsünüyor.Derindüsüncelerdevesüphedolukalpatislarinda,yüksekhayallerdebogulupkayboluyor.Dert,kalbineçökmüs,taninmayanbirgamingölgesivücudunadüsüyor.Nes’evesevinçtenuzak,kendisikintiliyalnizligindaoturuyor.Basiniikielininarasinaalip“yariaglamaklibirsekildekendikendinekonusuyor.”Ölümgününe,buradakihayatininsonuna,“odünya”yayaklastikçasevinçduyuyor;çocukçanes’eler’ekendinibirserçedendahahafifhissediyor!

12-Fetis(fitiche),tabu,totem,mânâput,yildiz,günes,ates,çesitlerinüâhi(Rabb-ulenva’)vegi?liruhlar(animsme),cennet,âhiretvetabiatötesine…imanedilmesi,hepinsaninaraliksizv?alevliarayislarinihikâyeetmektedir.Baslangiçtansimdiyekadarsürenarayis.Hayatinintarihindekiasamalarda,ogörünmeyengizli,tabiatötesidünyayimlmakiçin“bilmiyorumne,bilmiyorumneresi?!”,“o!”,“budegil”vetekkelimiyle“gayb!”.

116

DINLERTARIHI

Derinlikveyükseklik,canveruh,düsüncevesanatniçindaimasikintiyla;ahmaklik,alçaklikveçöküsisesevinçleiçi-çedir?

Niçin,Aristozamanindanberiinsaninsanattaderinlestikçeveciddilestikçe“kederli”,sathivesiradanlastikça“sevinçli,nes’eli”sayilmasitemelbirkaideolmustur.13

Niçininsanlar,yüceldikçeüzüntüvericisanateserleriniarzuluyorlar,kederiseviyorlar.Sikinti,dahaüstünvedahayüksekbirruhuntecellisiolduguiçinmi?Darlikveeldarligidünyayidahaiyihissettigiiçinmi?

Insan,kendifitratininderinligindedaima“mutlak”,“sonsuz”,“ebedîlik”,“ezelîlik”,“aydinlik”,“daimîvesonsuzolma”,“zamansizlik”,“mekânsizlik”,“sinirsizlik”,“renksizlik”,“mutlakmücerretlik”,“kutsallik”,“hürriyetvemutlakserbestlik”,“baslangicinilki”,“sonunensonu”,“gayTet-imutlak”,“mutlakmükemmel”,“gerçeksaadet”,“mutlakhakikat”,“kesinanlayis”“ask”,“güzellik”,“mutlakhayir”,“güzelliginengüzeli”,“temizlerinentemizi”…arzusundaolmustur.Kendisininogerçek“ben”i-ni,bumaveraianlamlarayakingörmüstür.Onlarasiddetliihtiyaçduymustur.Budünyaisenisbî,sinirli,arizî,ortalama,kötü,eziyetverici,bulasik,soguk,bilgisiz,mekânvezamaninasagilikbîrkölesi,noksanliginveölümünesiridir.Fuheyecanvericiideallerle,insaninyüksektenuçanruhuylaabanaveuyumsuzdur.Ohaldebuanlamlar,insaninkalbineneredendüsmüstür?p>

DaimainsaninTuhununderinliklerindecosupkaynayanhayretvericibugaybîçesmelerneredenkaynaklaniyor?

Bususamis,yarali,yorgunruh,aldaticibirseraptanbaskabirseyinolmadigibuyakiciçöldesebestbirakilmisvekendievininyolunukaybetmistir.

Evetböyledir.Insanintopraktarolanbubüyükzindanabirakilmasindanbuyana,onunvicdinininderinliginde“izdirap”yeredinmistir.Karamsar,meraki,asiolmustur.Kaçisasevgibeslemistir.

13-Kederliolanherseyderinveciddi<ir,demiyorum.Bilâkis,derinolanherseyciddivekederlidir.

DINLERTARIH

117

Bugizemlievdaimainsanlabirlikteolanvemaddîolmayanüçhayretvericitecelliyebasvurmustur:din,irfanvesanat.

Din,insaninkendisiylevarolandünyaendisesindenkendiniarindiraraktopraktanAllah’ageridönmesidir.Din,“dünya”14olarakgördügütabiatvehayatakutsiyet15bagislayipâhiretedönüstürmektir.KutsallikDurkheirrTindeyimiyledîninbirbölümü,hattaonunasilcevheridir.

Irfan,insaninfitrîâleminintecellisidir.Kendiniburadagaripbuluyor.Tümükâinatinmevudatindanolusanyabancilarlaaynievi(dünyayi)paylasiyor.Içindeesirbulundugubirkafesteyorguncaoyalanmakta,kendinisaga-solavurarakçirpinmakta,uçmakiçinçabagöstermektedir.Uzakdüstügüvatanininhavasinahasretduymakta.Onunesaretininmayasive“kendisininörtüsüolmusolan”vücudunuortadankaldirmakistemektedir.

Sanattavarolaninseyredemedigiruhtankaynaklananbiryansimadir.Kendinekarsivarlikâleminiaz,sogukveçirkinbuluyor.HattaSartreonu“ahmak!”,mânâdanarinmis,ruhsuzveduygusuzbuluyor.O,izdirap,aci,akibetendisesi,yüksekuçanbirkalbe,büyükbirdüsünceye,mânâ,duygu,bilgisermayesinerahiptir.Dertsiz,ruhsuz,asagilik,zevkveeglenceyemüptelâolaninsanlikarasindançikipgelmistir.Kendisinidigerlerinekarsihepyalnizgörüyor.Buyeryüzü,gökyüzüveikisiarasindaolanherseyeyabanci.

Sanat,böylebikmisbirgörüstenvevarlikâlemihakkindaki

böyleacibirduygudandogmustur;onumükemmellestirmeye,

olan”seyi,olmasigerekeneyaklastirmaya,dahasonrabu

âleme,olmayanseyibagislamayaçabalamakta.Irfanvedinin,

buradasanattayollanayriliyor.Oikisi,insaningurbettevatana

‘ŚI-Asagilik,kötü,az,ruhsuz,anlamsiz,zilletebulasmisvevüceolmayanherîeydünyevidir.Güzel,sevimli,iyi,ebedî,hakikatvemânâ,yücelikvebüyüklük‘Ipdoluolanher eviseShiretleilgilidir.Yakinveelaltindaolan,Inen,“kârli”°lanherseydünvadir.Dahaüstün,dahauzak,yüceve“degerli”olaniseâhiretle

idilidir.

IJ-Niçinhayatinilkgünlerindenitibareninsaninruhundavedüsüncesinde‘sal”(bacre)kavramiortayaçikmislir?Niçindaimaonu,pesindesürükleyip

118

DINLERTARIHI

gitmesinekilavuzlukediyor,olaylarihakikateyaklastirmayaçalisiyor.Dinveirfanburaninkararsizliklaridir.Felsefedekaçis-hr.Onlarbiryere,buise“buradaolmayanheryer”e!..

Amasanat,kalisfelsefesidir.Çünküoburaninkaliciolma-eligimbiliyor.Kendievinde,vatanindanveoradakihayatindansahipoldugubirtasavvuru,birsözü,birhatirayiburaya,sanatsaleserlervedililegetirmekistiyor.“Gözükmeyentanidikvegüzeldiyar”aaitsesleri,sekilleri,renkleribu“gözükenvekötü”diyardataklidetmekistiyor.

Buradasanat,Aristo’nundedigigibi“drame”(taklid)dir.amaonundedigininaksine,tabiattan“drame”degil,belkitabiatötesinden“drame”dir.Tabiationunseklindeortayaçikarmak

istiyor.

Sanatkârdadinveyairfanadamigibibudünyaninsimasinikendineyabancibuluyor.Amabuikisininaksine.-Çünkütanisikliktaherhangibiremarebiliyor.Onunklavuzluguileaskvegüzelliginiondanhareketettigi“nihaîinceligi”vekendiyaraticigücünü,herdurumdakendineyasamayamahkűmbildigibuyabanciliginçehresine,tanisikliktanbirrenkvurmayaçalisiyor.Kendi“zindanini”kendi“evi”gibisüslemekistiyor.

Buyüzdensanat,insaninyaraticiiçgüdüsününtecellisidir.Allah’inyaraticiliginintecellisiolanbuvarlikâleminindevametmesinde,buâlemdehissettiginoksanligitelâfietmeyeçalisiyor.Busekildekendibikkinliginivekararsizligini,onuniçinyapmadiklaribusarayihafifletmeyeçalisiyor.Buguibetteyasamayaçalisarak,yabanciliginsikintisinatahammületmeyeçalisi-!J

yor.16

Teknik(sanayi)de,sanatgibiinsaninyaraticiiçgüdüsününŚtecellisidir.Amasanatinaksinegurbetduygusunda,izdiraptan|

16-Buradasanattasözkonusuolanvehenüzbiryerevarmamis,çözülmemisolanmeseleside,açikligakavusuyor.Birisi,“Sanatkârinislevivesorumlulugu’konusudur.Böylesibirislevivesorumluluguvarmidir?Digeridesudur,“Sanatsanatiçininidir?”veya“Sanattoplumiçinmidir?”.Sanatiçinböylesibiraçiklamasadecebumeseleyeaçikbircevapvermeklekalmiyor,belki“Sanatsanatiçindir”indilsizanlamimve“Sanattoplumiçindir”dençikarilançesitliçeliski,sapmis,karmasikkavramvedeyimlerideapaçikgösteriyor.

DINLERTARIHI

119

“olansey”denhosnutsuzolmaktankaynaklanmaz?Bilâkisona(olanseye)dahaçokyaklasmakvealmaktankaynakianmakta-djr.Amacikurtulusdegildir,dahaçokesarettir.Sanatinsanitabiattaolmayanseydenfaydalandirmakistiyor,sanayiiseonutabiattaolanseydendahaçokfaydalanmaktanistiyor.

Amahersanat,hattasanatinenasagiasamalariolan;taklid,eglenceileözellikleenyüceçesitleri,üstünveçetinolani…insanîkaygininbelirmeyidir.(Sanat)dünyanineksikligindeninliyorveyaonuyaraticiliklarinigösterenseylerle,onu“mükemmel”göstermekistiyor.17Buaçidandinveirfan,buzindanindisinaaçilanbirer“kapi”dir,sanatisebIT”pencere”.

Genelliklegüzelligi,sanatinözü,mayasiveonunsebebiolarakbiliyor.Sanatinhedefigüzelliklerisergilemektir,diyorlar.

Busözegertamamenyanlisolmasa-kitamamenyanlistir-cnazindanmüphemdir.Aynizamandayüzeyseldir.Halbukigüzellikdesanatinbireseridir;sanatkârgüzelliginbulunmadigibudünyadaonuyaratiyor.“Bugülgüzeldegildir,benonungüzelliginiortayaçikariyorum.”Bunungibiressamonuntasvirini,sairdeonunvefasizliginiortayaçikariyor.

Güçlü,azametlisafakvaktinde,büyücübirzümrede,çesmebaslarinda,seherinmesajgetirenmelteminde,grubvaktininkanlanmisgözlerinde,sabahyildizininsemavîahenginde,parlakgecelerinyarisinda,suskunbahçelerdebirgözünaskinyorgunlugundankirilmasinda,gölileayintebessümederektemizsekildekucakkucagaolduguanda,bakista,mehtapta,rüzgârinyüksekdallarlaolangizlioyunundavekavgasinda,ufkunbatisindakikizilliklarda,safaktavebizikendimizdendisariyagötürenherseyde,tipkiderinlikölçüsündemânâ,sirvegüzellikgizlenmisoldugunubilmeyengerçektenkimdir?!Hattagecedenkalanyaraizindebile,birmânâyokmudur?!

Dünyasininböyleolmasiniisteyen,buzavalliinsandir;amaolmuyor.Buâlemdekendiniyoksul,asagilik,kötü,darlikiçinde

>7-Yanisanatikiisyapiyor:Açiklamaveyaratma.

120

DINLERTARIHI

müptelâgörenodur.Sanatinaldatmasiyla,onukendisinin“ilâhîyarisina”lâyikbir“saray”tarzindasüsleyenodur.

Buaçidansanat,bütünçesitveasamalarindabu“yaritop-rak-yariilâhî”ninendisesininyansimasidir.Bu“ikisonsuzunjtoplanirdir.“Ikiziddintoplamidir!Izdirap,sikinti,ask,kararsizlik,hosnutsuzluk,bikkinlikböylesiikilibiryapiningeregidir.Birbasi,bubulasiginhasinliginde,bukokusmusmaddede,ardardagizlenmistir.Digerbasiise,yaratilisinsinirindangeçiyor;buikidarvebogucu“zamanvemekândörtduvari”niparçaliyor,yüksekebedîliksemasina,meleklerâlemininzirvesinegeçi-yor,lftoradakelimelerinçoguyaniyor,insaninhayaliyolunyan-jsmdageridönüyor.Sanat-Âdemogullari’nmicadikalem-“Cennetken“Yer”eatilmisoldu.Kalem,çirkinvesolgunyeri,dahaönceonunÖzelyeriolmusveolacakolanCennetgibisüslemekistiyor.Sürgünhayatinidailkhayatigibigeçirmekiçin,çabagösteriyor.

Herkes,dahaiyisiirdüsününüzvesöyleyinizdemistir.Onuntesbihvekudretitabiattahalsizvegüçsüzdür,onasahipolmadigiistiaregücünüveriniz.Dile,budünyanincansiz,güçsüzesyasiolankelimelerinsahipolmadiklarivedisaçekmekIstediklerikinayevesirgücünüveriniz.Onunkomsulariolanölmüs,dilsizveonayabanciolanesyayaMesIhvarîsekildemecazenparmakucuyladokunun.“Aptal”yerinvegögünasinaolmayansimalarinaunsurlarinbirikimiolanbuhalka,hayat,

18-Buradasanattarihininproblemide,açikligakavusuyor;niçindaimadininveyaesrafliginhizmetindeolmustur?Dinvesanatindostlugu,ayniderdi,aynidilipaylasmalarindanveikisininyakinliklarindandogmusur.Amasanatin,es-rafligmetegindebeslenmesi,müreffeholanbuzümrenindahaçokfaydalanabilmesiiçindir.Onuneksikliginidahaçokhissediyor(velevkisapmissekildebileülsa)AsillerböylesibirduygununsanaIzedeleridir(sanataçarpilmislari!.Amaelibos,fakirveisçihalkise,budünyadaolançoguseylerdenmahrumdur.Onlardaimakazanmanintelasi.içerisiiidcdir.Dünyayirengindüsünüyorlar,kendifakirliklerinidoyuruyorlar.Âleminfakirligini,siniflarpsikohisini;Avrupali’nin,AmerikalinineziyetleriniAsyaliveAfrikali’nineziyetleriilekarsilastirmayidegilIsçininveköylününmaddîveyarealistihtiyaçlariyla,burjuvavekapitalistinasilsizveidealistihtiyaçlari,bumeseleyidallaiyiaçikligakavusturuyor.

DINLERTARIHl

121

dil,suur,asinalikverin.Aliskanlik,mânâ,duyguveyakinliginrenginivurun.19

ZiratabiatinçehresindeolanherseykendisiyledertoTtakli-givebenzerlikistemiyor.Dertortakligiveyakinlik,insanlikruhununençoksusadigiarzusudur.Safgökyüzü,yildiz,yagmurveyazinsakinvepirilpirilgeceyarisi,rahatvedertsizdir.Muzdaripvesemavî“tintouer”intutkunuolanruh,tutkunlukvemuzdariplikistiyor.Semavîligiistiyor,maviligidegil.Belkidesariligi!Âlemizirabiilhamedecekolanbusarigökyüzünesahipdegildir.Sarigökyüzünün“celceta”smda“tintouer”i,kendiyaratiyor.

Picasso’nun,sanati,“tabiatitaklidetmeesaretfndenkurtarmakiçinolançabalardi,hersanatinfitratindaolanisyaniaçikbITisaretidir.Ruhsalizdirabinyansimasidir.Kendisininyüksekihtiyaçlarikarsisindatabiatineksikliginiaciklibirsekildehissedisidir.

Sartre’nindeyimiyle,Picasso,öylebirkibritkutusuyapmayaçalisiyorki,geceyarisiyarasaoluversinvekibritkurusuolusundandabirseykaybetmesin.20Niçin?Ziratabiatikiziddibirarayatoplamaktanâcizdir.Insanbuacizligetahammüledemiyor.

Sabahinsuursuzcagelisinibütünkâinatinkendisiylebirliktedüsünmesigerektiginisananbirsair,isterkiruhununduygusuzlugunuveiradesizliginibütünvarlikâlemihissetsin!Budayeterlidegil,sabahcesurbirkahramangibiansizinufkungerisindebaskaldirsm,hançeriniçekipgeceninsiyahyakasindanyakalayarakgöbeginekadarhançerleyipyirtsin…Yarinin,cosanaltinçesmesinidüngeceyebulasmisbuçölüngenisligineaçmakistiyor..Tabiattaöylebirsabahyoktur.Sairbusekildeyaratiyor:

19-Burada,sanatisabit,belirginkalipvekaidelerlesinirlandirmakisteyenlerinçabalarininbeyhudeoldugubellioluyor.Sanatiçinkaidevaz’edilmesi,birkimsenin“üzülmek”veya“öfkelenmek”içininceâdâbveesaslardüzenlemekistemesigibigülünçbirdurumdur.

20-“Siirnedir?”,Sartrc,Benim“Name-iParsi”dekitercümem.1961,Paris.Hir-mend1966,Meshed.

122DINLERTARIHI

“Sabah,feleginhamailindenhançeriniçikardi!”

ÖyleyseLeonardoDeVinci’nineserinedirki?Gülümseyenhanim“MonaLisa”,dudagindabirtebessümO),Ressamtabiattaolanseyitaklidetmistir,dersiniz.

Hayret!Buradatabiatineksigidahaapaçiktir.Tabiat,birkadininanlamdolu,acikli,sefkatli,yumusaksirlitebessümlüdudagindagösterilmistir.HemdeDeVinciböylesitebessümü,bîrtoprakparçasininsicakligiüzerinebagislamistir.Tabiattabulunmayanseybudur.

Birkadinendaminindüsüncesine,anlamdolubirbakisinsessizligine,birmabedinruhanîbüyüklügüne,biravuçboyamaddesiylerenkkazandiranressam,estetikbirgüzellikyaratmamismidir?!

Hiçsüphesiz,farklimesafelerdeki“nazlilik”ile“Allah’inruhundanbirüfleme”r.inarasindayeralaninsanlargibi,sanatlardayerdenmesafealdiklariölçüde,izdirabmsadiktecelliyerivehasretkaynagi

oluyorlar.Kimininsanligidahafazlaysa,dertliligidedahafazladir.

“Ohaldeolandandahaasagiolaneserler”,sanatdünyasinda,sanatiçingösterdigimizbuyüksekgidisyolunuokumuyorlarmi?!diyeceksiniz.Okuyorlar!Egerbueserlergerçektenasagilik,olanherseydendahaeksikselerburada,Asolion’unsözüyle;ihtilafsahitvedelildedir,kavramdadegil.Kendisinioldugundandahaçirkingöstereceksekildesüsleyenvenefretedilecekbirsekilesokankadinilesanatinaldaticihgiylagöz,kas,dudakvevücudundaolmayangüzellikleriyaratankadin,duyguvehedefaçisindanortaktir.Buradadigerbirkonuylakarsilasiyoruz.Bu,sanatinyaratilmasindaveözelhükümsahasindaolansebeplerin,unsurlarin,derecelerinvedegerlerinortayakonulmasindabasarivebasarisizlikdurumudur.Buradaparaninislevibüyüktür,onunetkinoldugubiralandir.

Din,irfanvesanatarasindakiyakinliga,tarihdesahitolmustur.Sanatlar,budünyadakimevcutlarinendinîveirfani

DINLERTARIHI

123

olanlaridir.(Busanatlar)dinveirfaninetegindedogmuslardir,buikimemedensütemmislerdir.Hersanatbirmiraçveyamiraçsevkidir.Sanatkâr,sanatileyükünüdahadahafifletir.

(Sanatin)ensonsinin,yerdendahauzaktir.Tabiatötesininaydinligimsicakligini,temizliginidahaçokhissediyor.Gerçeginsogukveçirkinyüzü,sanatintedbiriile“hakikat”ingüzellikleri-lesüsleniyor.31

Sanat,öteden,tabiatötesindensözdür.Olmasigereken,amaolmayaninaçiklanmasidir.BöyledegerlendirildigindeFarskültürveedebiyatindasözkonusuolankarmasikmeseleaçikligakavusur.Çünküirfanimizgözünüaçtigigündenberi,siirinkucaginadüsmüstür.Dahauygunbirdeyimleagziniaçtigindanberisiirlesözsöylüyor.Buikidertortaginin,ikiyakinin,birbiriylekarsilasmasianlamdoludogumaneviyattarihininengüzelveenheyecanliolaylarindanbiridir.Gerekgurbetacisininkararsizlastirdigiirfan,gereksebuâleminkonusmadiliolmadigibelliolansiir,siirselkelimelerinyardimiyla-kimelekleTüstâleminhafifkanatlivehizliuçanlaridir-yineonunÖzelisaretiyle(EmaSezer’indeyimiyle):“Bu,varlikâlemisahilinde,düsüncedalgalarininçarpismasesidir.”Yorgunruhun,busürgünyerinindilsizvebogucukalesindenuçusunukolaylastiriyor.

21-Buyüzdensanat,gerçektenuzaklastikça“revaçtaolanaklin”begenisindenuzaklasiyor.Dahabüyüleyici,dahagüzelbitsekledönüsüyor.Ziragerçek,boskafalilik,akilisebuyerinyerlisiolmaktir.Sanatindaimagurbetduygusuduydugubityer.Buülkeninyerlihâkimiolanaklinfermanini,boynunageçiriyor.Buyüzdenakillarinonunüzerinekoyduklarikayitlarin,sinirlamalarinialtinaaslagirmemistir.Basinamantiktanbiryulargeçirmekisteyenherkesekarsi,isyanetmistirvezincirikoparmistir.

Hüseyniye-iIrsad’inIlmîveDînîArastirmaDersleriDizisind

en

DÖRDÜNCÜDERS

(31/2/135CumaMilâdî1971)

“Sizden,iyiyeçagiran,

dogruluguemredenvekötülükten

sakindiranbircemaatolsun…”

RahmanveRahîmolanAllah’inadiyla.

Businifinenesasliproramlarindanbiri,herzamankiarzumolansorularinortayaatilmasi,tenkitlerinyapilmasiveonlaricevaplandirmaktir.Amaneyazikki,simdiyekadar,buenesasliprogramiicraedemedik.

Verdigimderslerde,isittiklerinizdendolayizihninizdecevapverilmesiniistediginizçoksayidasoruortayaçikiyordu.Çoguzaman,düsüncenizdedireniyordunBu,sinifinvedersinhepcanliolmasininisaretidir.Soruvetenkidyoksasinifincanliolmasindaneminolunamaz.

Tartismavetenkideokadardegerveriyorumki,heryerdekonum,tartismavetenkittenbasliyor,sonrametnevariyor.Bu,ohaldemetnisorularlasüslüyorum,anlamindadegildir.

DINLERTARIHI

125

Buradadaböyleyapmakistedik,amaolmadi.Bubirkaçsebeptendolayiolmadi;evvela,degerimdendahaçokgösterilenilgivelütuf,sinifmevcudunutahminedileninçoküstüneçikardi.Bubirikme,dersisoruvetenkidlerlesüslemefirsatinortadankaldirdi.Digersebepdesudur,öncekioturumlardageçenvakittesirfkendifikrimiaçiklamaveizahetmedurumuoldu.Budasorularinsorulmasifirsatiniortadankaldirmisoldu.

Siniflarinentemelprogramlarinibütünbunlarlasüslemek,hepimizindaimaarzusuolmustur.Buarzununardindan,yenibiryolbulduk.Söyle,herderstensonraaraverelim.Sonraaçikligakavusmamismeseleleriolanilimarastiricisiarkadaslar,sorularinivetenkitleriniHüseyniye-iIrsad’inasagidakisalonunatesrifedipsöylesinlerdinleyelim.Oradakiortamdahaderlitopluvedahasamimidir,firsatvehazirlikdahafazladir.

Hanimlar,beyler!Hersoruyusormadaserbestsiniz.Amaben,ortayakoydugummeselelerkonusundacevapvermektebaglanmisdurumdayim.Buradabenimdurumumkendiligindensizidebaglamisoluyor.Soruvecevap,siniftaortayakonmusmeselelerineksenietrafindadönmüsoluyor.

BESERÎMEDENIYETDÖNEMINDEDINLERINBASLANGICI

Bundanönceilkeldinlerdenbirözetyaptik.Ilkdinlerinesasivebütündinlerinortakesaslariüzerindedinevesusoruyaulastik:Dinnedir?

Cevapveyabazicevaplarbulduk,birçesittanimaulastik.

Meseleninosekildeortayakonulmasivesonuçlaraulasma,benimgücümdahilindekibiristi.Amaasladinileilgilibütünmeseleleriortayakoydumdiyebiriddiadabulunmuyorum.Çünkübirâlimin,birfizikçinin,bîrkimyacinin,birdoktorunmeseleyibenimisimolmayanbirtarzdaortayakoyabileceklerinibiliyorum.Birkelâmcimnveyafilozofunbenimihtisasimolmayanbiryöntemleortayakoyabileceklerinibiliyorum.Ama

126

DINLERTARIHI

benimisiminsinirliortamindaortayakoydugumözelmetod,Jyenibirtezvemevcutfarklianlayislararasindayenibiranlayistir.Veyabulunabilecekanlayislararasindayenibiranlayis.

Simdiilerikültürlerdekivetarihinseçkintoplumlarindakitekâmületmisbüyükbeserîdinleriincelemeyebasliyoruz.

Ilerleme,büyükmedeniyetdöneminegiriyor.Buaradadindeinsanlarinzihnindedahaçoktekâmülediyor.Dinkavramietrafindagelisenhisler,kavrayislartekâmülettikçeinsanliktar-hininbüyükvecanlidinleridesekillenipbeliriyor.

ÇINVEHINTDINLERI

KendineözgüeneskiveenderindinîdüsünceleresahipolanÇin’denbasliyoruz.Çin,Hind’inkenarindadinîduyguyladopdolueskikaynaklardanbiridir.Hind,beserîdinlerinmüzesidir.BütüntarihboyuncaenseçkinirfaniduygununköküHint’tedir.Bütündinlerde,hattabugünkümateryalistAvrupaideolojileriveekolleriüzerindebilederinbiretkibirakmistir.BugünkübatidayenineslinvegençruhunisyanindaHintirfaniduygusunayönelisçokkuvvetlidir.

Çin,Hind’itanimakiçinbirgiristir.Hind’itanimak,sadeceinsandakidinduygusunutanimakdegildir,aynizamandabelkiilkveeneskibeserîdinîkültürünsermayesinitanimaktir.

Hind’in-bütüntarihboyunca-enbüyükrisâleribütüntoplumlara,medeniyetlere,kültürlerevesanatlarairfaniduyguyusaçmisveyaymisolmasidir.SimdideHintlidüsünce,parlakdinîzekânindogusuhalindedir.Hind’itanimak,aynizamandaHicrîikinciveüçüncüasirlardansonra,özelliklebes,altiveyedinciasirlardasiddetleHintkültüründenbeslenen,büyükIslâmkültürvemedeniyetinitanimakiçinbiTgiristir.UsulenIslâmirfanvetasavvufuadiverilensey-buradamaksatIslâmdinidegil,belkisözkonusuolanmaksatIslâmîmedeniyet,tarihvekültürüdür.-Ortaçagda,yaniIslâmîmedeniyetvekültürününbüyüklükveparlaklikdönemindegözlegörülürbirsekilde

DINLERTARIHI

127

irfanîHintkültürüveruhununsiddetlietkisialtindadir.HintkültürvemedeniyetidedolayliveyadolaysizolarakIslâmkültüründenetkilenmistir.

Medeniyetdönemindebütünbeserîdinler,medeniyetler,kültürJer,genelolarakinsaninmaneviyatvekültürruhu,meselelerekarsitavrivegörüsü,ikiseklebölünebilir.Birbirleriyleçoksayidaortakyönüolanikisekil.Amadaimaikisinibirbirindenayiranbelirginözelliklerolmustur.Bugünbilekültürlerin,sanatlarin,felsefîvesosyalfikirlerinbirbirindenfarkliolmalarinaveihtilaflarinaragmenbuortakveaynizamandaayinayönbelirgindir.

GünümüzAvrupasmdakibeserîilimlertoplulugununrevaçtakikonularindanbirisibukutbungörüsünündigerkutub-tanfarkliolusudur.Kültürlerin,medeniyetlerin,sanatlarin,düzenlerin,doguluvebatilidiyeikiesasadayandirilacakbölümüdür.

Medeniyetleri,kültürleri,dinleri,sosyalvehukukîdüzenleridoguluvebatilidiyeikiyeayiriyorlar.Buhepruhunzuhurudurveinsangörüsününtecellisidir.Bunedenle“doguluruhvegörüs”,”batiliruhvegörüs”demekgerekir.

Dikkatlibirtarzda,batiliruhvegörüsdedigimizzaman,kavramolarakmaksatYunankültürü,mitolojisi,sosyaldüzenleri,dinlerivesanatidir.SonradaonunmirasçisiolanRoma’dir.

BatiliRuhveGörüs

YunanM.Ö.besinciasirdaçokseçkinbirfelsefe,sosyalkültür,medeniyetevesanatasahiptir.(Yunankültür,medeniyetvesanati)batidünyasininkültürlerinin,dinlerininveilimlerininanasidir.Büyükölçüde,dogudaisiniçindeolmustur.M.Ö-5.,4.ve3.asirlardazirveyeulasanbuYunankültürvemedeniyeti,Sokrat,Eflâtun,Aristo,FizyokratlarileYunanliparlakzekâ,kudretvegücününzirvesineeristiktensonraasagidüsüyor.BüyükRomaImparatorlugunu’nunsosyalkudretinincazibesinekapiliyor.

128

DINLERTARIHI

Yunantoplumu,RomaImparatorlugu’ndaçöktü.FakatYunandüsüncevekültürü,Romakültürvedüsüncesiniolusturdu.Roma,Yunan’mvarisi,Yunan’mkültürelvemanevîrolünün,etkinliginindevamettiricisioluyor.

Roma,Yunandüsüncevekültürüylezirveyeçikiyor.Oyükselisinzirvesindensonra,yokusasagiinistebarbarlarinsaldirisiiledagilir.Ozaman-dogulubirdinolan-Hiristiyanlik,onuzaptediyorveOrtaçagbasliyor.

Avrupa’ninOrtaçag’iMiladî4.ve5-asirlardabasliyorveMiladî15.asrakadardevamediyor.Yanibinyil.Budevirdogulukültürvesanatinhakimiyetdevridir.DogununHiristiyanligindaayagakalkmisvebatiyizaptetmistir.Yunanli,Romaliruhvekültürü-yanibatiliruhvekültürü-durdurmustur.

Rönesans’inbaslangiciOrtaçag’insonudur.Milâdî15ve16.asirlardabaslayanbuhareketinhedefiEskiYunanveRomadöneminedönüstür.Yanidogukültürününhakimoldugudönemiortadankaldirmaktir.Batmisveölmüsbatiruhunutekrarelealmakveihyaetmektir.Bugünkübatinin,EskiYunanveRo-ma’ninaltindönemine,yanieskibatiyabaglanmasidir.

OhaldeRönesans’inisi“sarkzedelik”ilemücadeledir.Ortaçag’inüzerinikapamak,-dogununbatiyahakimoldugudönem-vebugünkübatiileMuaftanöncekieskibatiyibirlestirmektir.Rönesanszafereulasiyor.15ve16.asirlarda-özellikle17.asirda-eskikurumlarintemeli.YunanveRomaruhuüzerindeAvrupaligörüsegöresekilaliyor.

DogukültürününhakimiyetiiledurmusolanYunan,Romakültürveruhu,birdefadahaRönesansilehareketegeçiyor.Avrupa’ninsonüçasri,YunanveRoma’nmaltindönemininzirvesiylebirlesiyor.

Böylecebatiligörüs:MilattanöncekiYunangörüsü,EskiRoma,Rönesans’tanbugünekadaTkivebugünküAvrupagörüsüdür.

DINLERTARIHI

129

DoguluRuhveGörüs

“Doguluruhvegörüs”ükavramsalvetarihîanlamiilegö-zönünealmakgerekir.Aydinlargenelliklebukelimenintarihîvekültürelanlamiilecografîanlaminikaristiriyorlar.Sonradayanlisamahkűmoluyorlar.

Cografya’dadogu,Çin,Hind,Endonezya,Japonya,Iran,Ortadogu,KüçükAsya’danibarettir.Tarihvekültürdedogu,HindveEskiÇin’dir.

Iran,Arap,Sâmî,Yehűd,KüçükAsyavb.dogucografyasin-dadir,amakültürelvekavramsalanlamiyladoguluruhunzuhuryeridegillerdir.

Bizimveçoguâlimlerindüsündüklerimizinaksine,islâmdini,usulenIslâmmedeniyetivekültürü,bütünSâmîveArâmilerdönemindekiMezopotamya,dinlerininhepsi,dogulukaliplarikabuletmediler.Bütündoguluözellikleresahipdegillerdir.Belkidikkatlevemükemmelbirsekildebakilirsa,Islâmkültürvemedeniyeti,bubölgenin-Iran,Arap,FilistinMisir-tekâmületmisruhvekültürüolarakisimlendirilebilir.

Bu,batiiledogu(enözelanlamiylaHindveÇin)veYunan-Cografîbakimindan-ruhvegörüsbakiminda,dinbakimindan-yanidinîyönelis-yapmisoldugumedeniyetlervekültürler,daimadoguluvebatiliruhunsarsintilarialtindaolmustur.Öylekiislâmmedeniyeti,IslâmruhununÇinveHintmedeniyetlerimalzemesindenolusanbirbedenlekarismasi,onaYunanveRomamedeniyetimalzemesiveyararliislerininüflenmesindenibarettir.Dahaaçiksöylemekgerekirsebizimmedeniyetvekültürelyapimiz,yerinbubölgesinde,tarihinbudönemindedogunun-ÇinveHind-vebatinin-EskiYunanveRoma-yararliislerivemalzemesiileyapilmisbirbinadir.Meselâ,Islâmmedeniyetindetasavufveirfanekolüdahaçokdoguyailgiduymustur.Felsefîkültürümüz,filozoflarimiz,bilgelerimizdahaçokYu-nan’ailgiduymuslardir.BugösteriyorkiIranliruh,IslâmîruhvebizimIslâm’danöncekigörüsümüz,haliylebubölgeninbütünkültürleriarasindasarsilipsallanmislardir.

130

DINLERTARIHI

Bizimruhvegörüsümüz,revaçtaolanbilimselkavramiileyüzdeyüzdoguluruhvegörüsdegildir.Avrupalilarindogulukültür,sanatveirkkonusundasöylediklerini,tamamendogrulamiyor.Birfirsatolursasonrabunlarinhepsinisöyleyecegim.

BATILIRUHVEKÜLTÜRÜNÖZELLIKLERI

1.KuvvetAsaleti:

Batiliruh,baslangiçtanberikuvvetasaletinpesindedir.Kuvvettenmaksadim,insaningüçlülükölçüsüdür.Hedeflereulasma,içgüdüleriniyilesmesi,ihtiyaçlarinkarsilanmasidir.Genelolarakinsaninkudretölçüsüvetabiatahakimiyetidir.

Yunankültüründe“kudret”çokcanlibirkelimedir.Ro-ma’damedeniyet,kudretedayanmaktadir,sembolükurttur.BugünküAvrupaRönesans’tanberikuvvettemelinedayananbüyükbiryapidanibarettir.Bu,maddîkuvvet,tabiatahakimolmakuvveti,iktisadîkuvvet,siyasîvesosyalkuvvettir.

Batida,teknigindogudandahaileriolmasi,hayattakudretarayanruhuntecellilerindenbiridir.

OrtaçagAvrupasi,doguruhvekültürününhakimiyetindeoldugundanhakikatiistemektedir.Bu,doguruhununözelliklerindenbiridir.Rönesans’tansonrakiAvrupa,kudretpesindedir.BudabatiruhununözelHklerindendir.YenigörüsveruhunenseçkindüsünürvekurucusuFrancisBacon,ilimhakkindasusözüsöylerkenbatininkudretistemeruhununapaçikvecanliörneginisunmakta:“Ilim,bütüntarihboyuncahakikatiariyordu;kâinatinsirrini,hayatinsirrim,Allah’insirriniveaskikesfetmekistiyordu,tnsan,ilkmevcutvesonahnyazismdanhaberdarolmakvebilgiedinmekistiyordu.Esyaninözüne,içboyutunayolbulup,disgörünüslerinveisaretlerinaltindakiesyaningerçeginivehakikatinikavramakistiyordu.Nehakikataulasti,nedekendihayatina.Insanabirhizmetyapamadi.Buyüzden,Yunanilmikudretininzirvesinde,bütüninsanîdehalariyla,Atina’ninkölelerineveyalinayaklarinabirhizmetyapamadi.Nebirset

DINLERTARIHI

131

yapti,hattanebirkaldiraç.Bilginlerinhepsigünlükhayatlaugrasmakyerine,hakikatinpesindeidilervehiçbulamadilar.

“Bugünonunhepsinibirakmanizgerekir.Ilminvefelsefenindaimisloganiolan“hakikatnedir?”denelçekmenizgerekir,kudref’i“hakikat”inyerinegeçiriniz,ilminslogani“kudretistemek”olsun.

Bugünbütünilimlerin,kuvvetvekudretaradiklarinigörüyoruz.Mantik,felsefe,fizik,kimya,matematik…hepsikudretariyor.Teknikvesanayiyeulasiyorlar.Tabiatibaskaseklesokuyorlar.Tabiatkuvvetlerinin,tümünümaddîhayatinhizmetindegörevlendiriyorlar.

GeçmisteegerAstronomiokuduysalartabiatinsirrinikesfetmekveyildizlarininsaninalinyazisiüzerindekietkileriiçinokurlardi.Kendiinançlarinagöre“hakikaf’ielleriylebulmakistiyorlardi.

Amabugünküinsangezegenleriinceliyorsa,uzayagidiyorsa,birhakikatinpesindedegildir.Iktisadîveaskerîkuvveticadetmearzusundadir.Usulolarakbugünküilminruhvedegeriniaraliksizolarakhemenhayatiçinkudrettalepetmeyedönüstürmektir.Busimdiyekadartasavvuredileninaksinedir,iktisadîdüzenindogmasiyenibirseydegildir,batiruhununözelliklerindenbiridir.Bugündahaçokbelirmisvedahaçokkuvvetlenmistir.

Amadogudaasla,hiçbirâlim,düsünürvefilozofunslogani“ilminkudretedönüsmesigerekir”seklindeolmamistir.Belkiilmi,daimayüksekvetemizbirmakamdayasamistir,kendine(ťzgübirruhanîvemanevîtakvayasahipolmustur.Buyüzdenilimveâlimzihinlerimizdehenüzmaddîhayatötesikutsalliklarinikorumaktadir.

Avrupa’daâlim,birmalveesyadir.Dikkatlibirsekildemaddîdegeritayinedilebilir.Egerbirbilginbirfiyatikabuletmezsebirhakarettasavvurettigindendegildir;belkikiymetvefiatinmiktarinikabuletmedigiiçindir.Kendisini,belediyenintayinettigifiyattanfazlabulduguiçindir!

132

DINLERTARIHI

Meselâ,SorbonÜniversitesi,mezunolanögrencileriniilânediyor.Cinslerini,fizik,kimya,atom,sosyoloji,psikolojihattafelsefe..Tahsilinibitirenlerimüzayedeyearttirmayakoyuyor,tipkimodel,sistem..Vesilindirinegörefiyattakdiredilenbirotomobilgibi,builmibitirenlerefiyatkonuluyor!Birfiyatbelir-liyorlar,müsterileraceleylegeliyor,fiyatlarilânediliyor,herkeskendinidahapahalisatinalanyereveyabirinesatiyor.Egerbirisatüamazsa,sebebidegersizolusudur.

DogudavedoguIugörüste,kârliolanseybirdegerkazanmiyor.Degerinkistasi,fedakârlikvekârdanvazgeçmeölçüsüdür.

Kuvvetasaleti,Yunan’daboygösteriyor,Roma’dazirveyeulasiyor,RönesanslaFrancisBaconkudreteilmîbirsekilkazandiriyorvebugünküAvrupa,kudretisloganyapiyor.ÖylebiryereulasiyorkibugünküAvrupa’ninhümanistibilesöylediyor:“Batininenbüyükrisâletiinsanligavedünyadakimedeniyettenmahrumbütünmilletleremedeniyetbagislamasidir,‘sömürü’yeryüzündekibütünharabeyerleringüçlübatiliellertarafindanmamuredilmesidir.Batininkudretistemesloganininbelirmesidir.”

Heryerde-gerekYunan’da,gerekRoma’dagereksebugünküAvrupa’da-konusulanayniseydir.Budabatiligörüstür.

2.TabiatAsaleti:

Batilidüsünceninenbarizözelliklerindenbirisidetabiatalâmetlerihakkindakigörüsüdür.YunanliveRomalitanrilar,dahaçoktabiatinyardimcilaridir.Butabiatyardimcisi,sonrayavasyavasinsanîbirsahsiyetkazaniyorveYunanmitolojisitanrilarinadönüsüyor.

EskiYunan’dabirokulseklindeortayaçikanilkfelsefe,fizyokratlarinfelsefesiidi.BunlarSokrat,EflâtunveAristo’danöncetabiatinasaletineinananfelsefîekolemensupkimselerdir.

Yunanfizyokratfilozoflari;tabiatatestenmi,sudanmiyapilmiskonusundanihtilafediyorlardi.BirisiThalesgibidünyayi

DINLERTARIHI

133

sayilardanbiliyor,biriPisagorgibidünyayibirkaçunsurdanmütesekkilbirmacundanyapilmisolarakkabulediyor.BiriLo-ustikveögrencisiEpikurosgibitabiatiatomdan-parçalanmazküçükzerrelerden-yapimciolarakbiliyordu.Amahepsi,tabiatinesasmaddesiniariyorlardi,tabiatinmaddîbirunsurdanyapilmisolduguaslinainaniyorlardi.Amatabiatinmaddîolusundaitifakediyorlardi.

Bumaddecifikirlerinarzedilmesinekarsidogu,ruhunveyaratilisinsirrinibulmaninpesindedir.Tabiatinmaddîisaretlerininpesindedaimabirsirriaramaktadir.Birsirlartoplulugunuveyabüyükbirsirriaramaktadir.

BusebepletabiatçilikgörüsüYunan’da,Roma’davebugünküBati’davardir.SöylekiAvrupa,Yeniçag’databiatilimlerininyayilmasiiçinesaslibirçabasarfediyordu.Bundanönceise,EskiYunan,ilkdefatabiatimantiklibirsekildeincelemevetahliletmefikrindeydi,ilkvebüyükhakikatlariarayacagiyerde,tabiatinilkmaddîunsurunuariyordu.

3.HayatinAsaleti:

Egerburjuvazikültüründekibatiliruhuarastirirsak,bunun“yasamdini”oldugunu;hemdindarhemdedinekarsiolanlarca-tümAvrupamilletierince-kabulgördügünüanlariz.Yaniinsaninmaddîvetabiiiçgüdülerinindoyumaulastirilmasi…

Birapartmandakaliyordum,dindar,katolik,dinî,irfaniveinsanîduygularikuvvetlibiraileninkomsusuidim.Henüzbirbirlerinisevebilen,birbirlerinehizmeteden,birbirleriiçinsahsîmenfaatlarindanva.geçebilen,anne,baba,sevimliçocuklarvekizkardeslesadebirhayatyasayanbiraileydi.Böylesidindarvesefkatlibiraileninkomsusuydum.Buaileninfertleri,kadin,kocasiikiüçyaslarindaikiçocukvekadininkizkardesiydi.Komsuluklariiyiydi.Kadininkizkardesi,üniversitebirincisinifögrencisiydi.p>

Buaileyazindenizkiyisindatatilyapmayaçiktilar.ApartmandayalnizkaldimBirsüresonrabirmektupgeldi.Düzenli

134

DINLERTARIHI

vetertiplibirsekildetenbihetmislerdi:Meselâ,1.madde:Aldiginherseyiyerinebirak!2.madde:Yasayisyöntemvedüzenindedüstűrlar.3.madde:Kocambirsüresonragerigelecek,bizhenüzburadayiz.Egeryemeginizibirlikteyersenizmasrafinizdahaazokn\Dört,besveyakaçincimaddeise:-Kizkardesim-18-19yaslarindakiögrencidenizdeboguldu.Nekadarçabala-diysamkurtaramadim.Ölümübiziüzüntüiçindebirakti.Amatatilinsonunakadarkalacagiz;günesgüzel,çocuklaryanmayiseviyor.Aslabukadargüzelvegünesliyazgeçirmedim.Allah’aismarladik.”

Bumektuptanönce,kizcagizinölümünüisitmistim.Bütünacimsuydu,dönüslerindensonrayüzlerinenasilbakayim,sözenasilbaslayip,nesöyleyeyim,sorularininasilcevaplandirayimkionlariteselliedebileyim?diyedüsünüyordum.Evikizcagiz-sizgördükierizamantahamüledemezlerdiyedüsünüyordum…

Benköylüruhumlabudüsünceleritasiyordum;kadin-yanigençyastaölenkizcagizinablasi;-“yemeklerinizikocamlabirlikteyaparsanizmasrafinizdahaazolur”diyeyaziyordu.Farklilili-gigörüyorsunuz?

Avrupa’danIran’a-meselâtrenle-geldiginizzaman,Parisistasyonundagençbirkadinveerkegivedalastiklariandagörüyorsunuz,birbirleriniöpüpayriliyorlar.Ayrildiklariandanebuonunardindanbakiyor,nedeodönüpbanabakiyor.Oistasyonugeçmisgitmistir,buisetrendemesgalelerinpesindedir.Italya’davedaanlarindaazdaolsabirbirlerinegülveriyorlar-enazindangençlerarasindaveyaözelbirzümrevegruparasinda-sonvedalasmaanmakadartrenincamiarkasindanirtibatlarsürüyor,hareketedincebitiyor.DoguAvrupaülkelerineulastigimizzaman,vedalasmaanlaribazenyariaglamaklisahnelerlesüsleniyor.

SonraIstanbulyakinlarinaulasiyoruz.Kisasürendurmaanindaaglama,inleme,gözyasivegülmeilekarismisgürültülüsesler,feryatlardikkatimiçekiyor.Trenbirinimiezdi?diyedüsünüyorum,soruyorum,diyorlarki:“Hayir,birseyyok.BunlaryazinyalnizmevsimlikisiçinYunanistan’agidenTürkisçileri;

DINLERTARIHI

135

simdigeridönüyorlar,arkadaslari,komsulari,ailelerionlarikarsilamayagelmisler.AmabeklemekiçinsabTedemediklerin-de,Istanbul’danveyadahauzaktanyedisekizsaatlikyoldanburayagelmislerarkadaslarinidahaerkengörmekistemisler.”

Doguluruhtur,bukadarsiddetlisevgivesefkat.Bukadargüçlüask.Dogununsefkativemuhabbetduygusuhakkindasahipoldugumenetkilitasvir,YugoslavyaileTürkiyearasindakitrenyolculugundazihnimdekalantasvirdir.

Orada-50-55yaslarinda-yasliyolculargördüm.Yolarkadasimasordum:“Yolcularniçingeneldeyasli?”dedim.

Dediki:“BunlarisarayanTürkerkekleridir.YapabileceklerihangiisolursaolsunDoguveBatiAvrupa’yagitmisler;bütüngençlikleriniamelelik,hamallik;üzümdermek;cafelerde,resta-urantlardaçalismakla,kisacasiellerinegelenherisiyapmaklageçirmisler.Simdi,emekliolmuslarveyaisleribitmis,vatanlarinageridönüyorlar.Egerevlerimizdeyasamakiçinbiryerbulamazsakbile,hiçolmazsaoradaölmekiçinbiryerbulalim,diyorlar.”

Görüyorsunuz,kirkyasindansonraevinegeridönüyorkikenditopragindaebedîuykuiçinbiryerbulsun.Adetabu,bütünhayatveisininhedefiymisgibi:Memleketegeridönüs,acimavesevgiduygusununkendisinidoldurduguyerdeölmek.Budogulumerhametliruhtur,oisebatilihesapçiruhtur.

Batiliruhunsekilalmasinda,hiçsüphesiziktisadîdüzenetkinolmustur;amateketkenbudegildir,insaniruhvesefkatler,hesapçiaklîtahlillerlevehesaplarlaincelenemez;öyleinceledimiruhölür.Ruhgülgibidir.Egergülüsusuzbirakirsak,parmaklarlayapraklarinisayarsak,eniniveboyunuölçersek,gülükaybederiz.Ziraellerimizonusoldurmusolur,bütünogüzellikyokolmusolur.Onuotemiz,bütün,kutsalhaliylebirakmakgerekir.Çoguinsanîduygularveanlamlasüslenmishayvanlardabuçesittendir.

Batilidüsünceninasli,hayatasaletidir.Çünküçesitliboyutlaronunruhunusondereceiyiyasamayavakfettirmis.

136

DINLERTARIHI

Seksen,doksanyaslarindayaslibirkadintaniyordum.Henüzkiz(bakire)idi.Ortasinifhayati,cinselözgürlükler,fevkâledeümitler,arzularvedigersebeplersonucuevlenmemekveyaslibirkizolarakkalmakzorundabirakmistir.Baziadamlarvardir,cinselhevesveheyecanzamaninigeçiriyorlarveunutuluyorlar;ikinciveüçüncünesillerideolmadigindanyalnizkaliyorlar.Saatlercepencerekenarindaoturuyorlarveanlamsizsekildeufkabakiyorlar.Bubekleyen,ümitsiz,intizarsiz,üzüntülüyaslilarinpencereçerçevesigerisindekiyüzleri,Avrupa’dagörülenenaciklitasvirlerdendir.Bunlarinmaddîhayatiteminedilmistir.Amaruhsalaçidanhayatlankorkunçtur.OnundabütünAvrupaliyaslilargibibirdurumuvardir.

Yaslikadinbakkalidi.Tekdostuiseveremlibirköpekti.Kulagitirmalayici,salyaliÖksürüklerini,evepeynirveyakaymakgötürdügümüzzamanisitiyorduk.Birgünköpegigöremedimsordum.Yaslikadinbirahçekip:“Artikköpegimdeyok,öldüvebenyalnizkaldim,”dedi.

Görüyoruzkiemeklibirhanim,tambirrefahiçinde,maddîyasantisiteminedilmis,tekbasma,vekimsesiz.Ozamanyakinlikduydugu,konusabilecegisiirsöyleyebilecegi,birlikteoturacagi,kalantekseyibirköpekmezaridir.

Yaslikadinbirsüresonraköpeginçukurunukapatmayavesüslemeyebasladi,sürekli-onundertliayriliginitekrarlayacak-birsiirbulup,köpeginmezartasmayazmakiçin,siirkitaplarininsayfalarinikaristiriyordu-Yillarcabirlikteyasamisbuyaslikadini,sadecebuhayvananlamis!Amasimdi,yaslikadiniçinsadecebirmezarkaliyor.Birköpeginmezari.Tanidigi,muhatabi,yakini,akrabasikomsusuolmusulunbirköpeginmezari.Mezarinkenarindaoturuyor,ölümübekliyor.Yalnizlikmeselesibudur.

Ohaldehayatinasaleti,insanruhununbütüntecellilerinin,günlükhayatiçingerekliolanseylerintemininemünhasirkilinmasidir.

Fransizlarinsözüyle;hayatinzevkidir.

DINLERTARIHI

137

4.Düzen(Intizam):

Intizam,teknikvesosyalilerlemeningerekliboyutlarindanbiridir.Gelismisbatiteknokrasivebürokrasisi,intizaminsonucudur.Batiliruhunbagimsizvebelirgingörünümlerindenbiridir.

Batili,baslangiçtanberi,kaçseygörüyorsaonlaridüzenlidizmeyidüsünüyor.Enküçükmeselelerdebilebudüzenliligiaramaözelligiaçikçagözlenir.

Avrupa’ninenbüyükveenciddiislerindenbirisi-özellikleItalyan,FransizveIngilizlerin-kahvaltiveögleyemegimasalarinidüzenlemeleridir.Hattatekbasinaolsalarvetekkisiliksofrahazirlasalarbile.Avrupa’ninsofrateskilati,birbakanlikgibiteskilatasahiptir.Eviniokadartertiplivedüzenlidiziyorki,enküçükbirseyinyerinindegismesiyle,birtahtaninüzerindeizolmasiyla,biriningeldiginiveyagittiginianliyor.

5.FaydalanmakveyaTüketimAsaleti:

Tüketimasaleti,hayatasaletininbirboyutudur.Hayatinasaleti,felsefîbirmeseledir.Faydalanmakvetüketimasaletiiseiktisadîbirmeseledir.Derlitopluyemekyemek,güzellikbirzevkiçininanmakruhsalbirmeseleolup,mümkünoldukçadahafazlafaydalanmayaveinsanîetkinligedayanmaktadir.

Dahaçoktüketimvedahaçokfaydalanmakiçindoguludaçabagösteriyor,kaygiduyuyor,lâkinbunuhastalikolarakbiliyorvekendihastaliginihissediyor.Amabatili,“faydalanmaya”ve“tüketime”asaletvermekleetkinligini,mesajiniilanediyorvetemelfelsefesinitarifediyor.

“Faydalanmaninasaleti”-eskiden-“tüketimasaleti”veya“tüketimasaletifelsefesi”bugünküsosyolojiveiktisadindilindeyeryüzüne-batiliiçin-bircennetgörünümübagislamistir.Burjuvazininvebatiliticarîkültürün,temelsloganiolmustur.

“Yeryüzünde”cennetfikri,bubatiliruhunzuhuru,batiliticarîkültürün,burjuvazinintemelsloganidir.Buyüzdenbatili

138

DINLERTARIHI

“dahaçoktüketme”ve“dahaçokmaddifaydalanma’yiinsanî,felsefîveahlâkîasaletetercihetmistir.

6.HerseyinAkilciTahlilineYönelis:

Batili,baslangiçtatabiatitanimakistiyor.Onunkökünüdisariçekmekvehallaçpamugugibiatmakistiyor.Insani,ruhu,ahlâki,mukaddesati,yaratilisinsirlariniveböyleceAllah’itahliletmek,incelemekistiyor;sebebibilmekistiyor;asilvekökenitanimakistiyor.Çözümlemekvetahliletmekistiyor.

Amadoguluherseyevehermeseleninüzerinebirmüphemlikperdesiçekiyorveyaözlüvesadesekildebirakiyor.Batiligörüs,özellikleYunanligörüs,hermeseleyi-ruhsalmeseleleribile-tipkimaddîislergibitahliletmekistiyor.

Söyleki:meselâIranbilesiirdeenyüksekyerlereulasmistir,ama“edebiyattarihi’ndeve“edebîtenkittebirdayanagasahipdegildir.Siirimizvar,amasiirintarifiyok.BunakarsilikYunaM.O.dördüncüveüçüncüasirlardasiirekelimeningerçekanlamiylasahipdegildi;amaonlardasiirinendikkatlitarifi,gruplandirilmasi,tahlilveçözümlenmesivardi.Aristo’nun“SiirTeknigi”kitabiikibinikiyüzikibinüçyüzveyaikibindörtyüzseneboyuncatrajedi,komedivesiirsanatinintemelkaynagiolmustur.Suandabiletemelkaynak.AmaenbüyüksiirleriyaratmisolanbizleT,siirintambirtarifinesahipdegiliz.Egerbirtarifyapmissakbile,sankitekrarsiiryazmayaoturmusgibitarifyapiyoruz.Meselâ,Melikü’s-SuaraBehar,siirintarifindesöylediyor:“Siirnedir?Akilderyasindanbirmurattir,güzelliktir,süpheylekarisikezelîesrardanbirisarettir.Sair;güçlü,meshurvesiirin“ümit”kardesidir.”Digerbirtarifdahaveriyor;buengüzelÇagdassiirlerdenbiridir,amasiirintarifidegildir.Siiribirkusabenzetiyor,sabahleyinboskuTSakileyuvadanuçuyor;daga,ovaya,çöle,harmana,suyunkenarinavebirbaginiçinekonuyor,birtanekopariyorvekursaginidolduruyorveyavrusuiçingötürüyor.Sair,zayifbirihtiyari,ümitsizbirfakiri,viranolmusbirevi,ufku,nehri,gülüvb.gönnekleilhamaliyor,içindebirkivilcimparliyor,isiksaçiyor.Evegeldigindekivilcimialev-DINLERTARIHI

139

lendiriyor,yanginaçeviriyorvekelimelerseklindekâgidadöküyorkibirkalbiyaksinveyabirbeyniisyanettirsin…

Yunanlibeyin,mantikîbirbeynidir.Hattaahlâkibilematematikgibitasnifediyor,ayiriyor.Eflâtundiyorki:“Ahlak;vücudunçesitlikuvvetlerininveiçgüdülerinitidalindenIbarettir.Muhalif,isyancinefsinsaglamkalmasiiçin,kan,midesalgisi,safravebalgaminuyumluolmalarigerekir.Ahlâk;kin,intikam,sevgi,tecessüs,ilimisteme,kuvvetliolmayiistemevs.içgüdülerinilimlivesakinolmalarinikorumalaridir.”

Görüyorsunuzkidoguluiçin,büyük,acaip,gizli,esrarengizolanveAllah’inözelliklerinininsandazuhuretmesiolarakgördügütabiatötesibirköktasiyanahlaki,batili,ilmîvemantikîbirgörüsleinceliyor.Dikkatlibirilmîveaklîtahlilediyor.

“Selon”dogufelsefesininesrarindanolanvetarifedilmesimümkünolmayan“saadef’i,batilibirgörüslesadebirsekildetarifediyor:Saadet,vücutgüzelligi,bedensaglamligi,hastaliktanuzakolmak,rahathayatveçocuklaraçisindanmuradaermektenibarettir.Böylegördügünherkestebilkiseninistediginsey

var,yanisaadet(mutluluk)var.”

Pisagordiyorki:“Bütünvarlikâlemidüzenden;düzenisesayidanibarettir.Müzikdesayilardanyapilmistir.Tabiat,dagveçöldesayilardanyapilmistir.Sonrabütünsayilarda‘bir’denyaratilmistir.”

Batininbütünmeseleleri,akilcivemantikîbirsekildetahlilettiginigörüyoruz.Bu,birtaraftaninsanayardimediyor;zahirentabiatkanunlariniveisaretlerinitaniyor-butanimasebebiylebizdogululardandahailerlemisdurumdalar-birtaraftandainsanibirdüzeydebirakiyor,ohissedilenseylerintarafinadogruuçmasiniengelliyor,âcizkiliyor.

7.ToplumAsaleti:

Batidatanrilar,sehrin(Çite)bekçisidir.Asilolan“sehir’dir,“Mabet”isefer’iolandir.Yanidogununaksinedir.Dogudasehir

140

DINLERTARIHI

mabedinetrafindainsaediîiyor,batidaisemabetsehrinbirkenarindakalipmuhafizlikyapiyor.

Dogudahiçbirsehirde,maddîmeselelerintemelleriüzerindekurulmuyor.Belkibiryeresehirkurulmasininsebebi,birefsanevedinîmeseleleroluyor.

Meselâ,busehirde“Süleymanpeygamber”gömülüdür,osehirde“Adempeygamber”gömülüdür.Digeribirimaminyoluüzerindedir.

Meshedyakinlarindasifalibirmadensuyuvar,hertaraftanhastalari-özelliklecilthastalarini-kendineçekiyor.Uçyüzyilöncebusuyunüzerindeüstükapalibirsalonyapmislar,insanhayretediyor.Çünkümadensularininbukadarilerlemesineragmen,digerleriniçinbundanmahrumkalmislar?Salonoldukçatemizvedüzenli,bütünbutemizlikobanyolar,yasayistarzidahaçokhayretverici.Salonunyapilmasininvetemiztutulmasininsebebiarastirilinca,konuaçikligakavusuyor.

Halksuyagitmisvecilthastaliklari,busuilesifabulmustur.Madensuyununbuiyilestircîkuvvetiveözelligi,dogulugörüstemaddîbirsebepbulamamistir.Belkihissedilenlerinveakilyürütmeninötesindebiraçiklamabulmustur.

Diyorlarki:“Hz.Ali(a.s.),Muaviyeileyaptigisavastaburadan,Meshedyakinlarindangeçmistir.Yakicigünes,sehâdetyolundaalmançoksayidayaralarinkankaybininsiddetlenmesinesebepolmustur.Yaralaribaglamakiçinnebirseyvardinedebirilaç.SonraHz.Ali(a.s.)kiliçlabirtasparçasinavuruyor,tasyanliyorvesufiskiriyor.Ozaman:“bütünSiffînyaralilarini‘SahanKaplicasinda’yikayiniz!”diyeemrediliyor.Yikadilarveyaralardanbireserkalmadi.“SahanKaplicasininbusifalietkisiozamandankalmadir.Bukutsallikyönühalkiöncekendileriniyikamaya,kirvepisliktentemizlemeye,ondansonrasifalikutsalsuyagitmelerinetesvikediyor.”Uçyüzyillikgüzelvetemizsalonunyapilmasininsebebidebukutsalliktir.

Dogudahersehrinböylebiraçiklamasivardir.Belh’tebirtepevar,bazilarinininancinagöreHz.Süleyman,birgrubuninancinagöreZerdüst,digerbirinancagöredeHz.ibrahimHa—

DINLERTARIHI

141

lilOTadagömülü.Bu,dünyadakimümtazsahsiyetlerinBelh’egelipevyapmalarina,SüleymanpeygamberinZerdüst’ünveyahangikutsalsahsiyetise,kabrininkenarindaolmalarinasebepolmustur.

Dogudakihersehir,maddeötesiböylebirkökenesahiptir-Amabatidaasalettoplumdandirvemaddîhayatinesasinadayanir.Sehrinkendisikutsalligasahiptir,mabetsehretâbidir,sehirmabetedegil.

Fransizkomediyazarlarindanbirisöylediyor:YunanveRomatanrilarivedinleriözelbirdurumasahipidi.HalkkitlesiHiristiyanliktanöncekiçoksayidadinlerikabulediyordu.Amafilozoflarhiçbirinikabuletmiyorlardi,hekimlerbütündinleriçikarcivekarciolarakkabulediyorlardi.

TanrilarhepYunansehirlerininbelediyebaskanlaridir.Iran’daZerdüst’tenönceolanMehratesi,ilâhîatestir,Ahuramazda’ninatesidir.Roma’yagittiginde-Hiristiyanliktanönce-Romaatesioluyor,Romatoplumununkudret,azamet,parlaklikvemedeniyetkaynagioluyor.

Mehratesininilâhîsekildendüsüseugradigini,toplumsalseklideortayaçiktiginigörüyoruz.Durkheim’in:“Din,toplumkudretininvetoplumruhununzuhurudur”diyensözü,Yunandinlerindeçokmüsahhastir,amadogudinlerindeisetamamenyanlistir.

Dogudaasaletsahibiolanferttir;batidatoplumdur.HitlerAlmanyasi,“bütünAlmanlarGermenruhunafedadir”diyor.Böylebirtoplumdan,böyleahmakçavecinnetlekarisikbirslogankaliyor.(GermenruhununAlmanfertleriniçindeoldugunudüsünemiyor.GüyaHitler’inbabasininruhuokadardegerlikibakikaliyor.)Bubirdüsüncetarzininmübalagasivebatilifikrinboyutlarininbirparçasidir.Bütünfertlerinkurbanedilmesinigerektirecekkadardegerkazanmisbirtoplumasaleti.

8.Egosantrizm:

“Ego”“kendi”;“center”ise“merkez”anlaminagelir,“izm”iseekolveyaIdeolojininsonekidir.Binâenaleyhegosantrizm(cgocentrism),kendiniherseyinmerkeziolarakgörmeegilimi

142

DINLERTARIHI

anlaminagelir.M.Ö.besinciasirdaEskiYunan’danbugünküAvrupa’yakadarbu,batilidüsünceninekseniolmustur.Hâlâdaböyledir.

Yunan’daegosantrizim-kendinibütünevreninmerkeziolarakgörmeegilimi-söyleydi:Sofistlerdiyorlardiki:“Dünyadagerçeginneoldugubellidegildir.Hakkivebatilidegerlendirmekiçinbirölçüyevedelilesahipdegiliz.Ohaldeneyibatilgörüyorsakbatildir,neyehakdiyorsakhaktir.”Allah’ibütünevreninmerkezigörendogudüsüncesinekarsi,insanievreninmerkezigörenbatidüsüncesi,bundan(sofizmden)kaynaklanmaktadir.

Dogu’nun“Allah’imerkezgören”düsüncesindeinsanbüyükezelîbirkutbatâbidir,buAllah’tir.AmaYunandüsüncesindeinsantemelkutuptur,tanrilarvebütünvarlikonunetrafindadönüyor.

Roma’da“Insanineksenolusu”,“Roma’nmmerkezolusu”seklindeortayaçikiyor.“Roma”insaninyerinegeçiyor.Dünyaninmerkeziveekseni-kabulettikleri-insaninyerineRomaevrenselbirmerkeziyetkazaniyor.Budurum,bütündegerleriRomalidegerlerintayinetmesigerektiginiilânediyor.

BunlarRomakültüründetamolarakbelliolankonulardir:Roma,dünyadakudretlerinkudretidir.Romabukudrettahtinigösterir.Roma,kuvvetininfaydasinivekâriniteminedenhakdindir.Bugünbileinsanperestlikdönemindedemokrasi,liberalizm,hattaAvrupalisosyalistlerindüsüncetarzlarindaegosantrizmvekendinievreninmerkezigörmedüsüncesiyinevardir.AmabuEgosantrizmikisekildedir.Birisi,Rönesans’tandahakuvvetliolanAlmanya’ninveGermenirfaninekseniolanNasyonalizm’dir.Nasyonalizm,sonraFasizmveSovenizmseklindeortayaçikiyor.HerikisideNasyonalizm’insonucudur;siddetlivesinirsizbirmilliyetçiliktir.ÇünküFasizmbirçesitcinnetderecesindeasiriliktirvecahilcedir.BusekildekiEgosantrizm’de“ego”nunyerine“millet”oturmustur.Kendieksencilik(beniçincilik)milleteksencilik(milletiçincIlik)olmustur.

DINLERTARIHI

143

Fasizm,propogandasindasöylediyordu:Felsefede,teknikte,ilimde,dindeveahlâktahakikat,Almanya’ninfaydasinaolandir,batiliseAlmanya’ninzararinaolandir.

GüzelbirpiyesolanveFarsça’yadatercümeedilmisolanAdaletiicra”da,piyesinesasoyunculariüçsaniktir.Birimarksist,biriyahudi,üçüncüsüisebirAlmanfasistidir.Herüçübirbirindensikâyetçidirveadliyeyebasvurmuslardir.Hakimdiyorki:“Dosyayidikkatleinceledim.Almanfasistininhaklioldugunubiliyorum,hattao,digerikikisiyidolandirmisoisabile,amaproblemsu,oikisiarasindahangisinimahkűmedecegimibilemiyorum.”

Buproblemihalletmekiçinhakimdevlettenyardimistiyor.Devletinadliyeyecevabisudur:“Herikisinimahkűmediniz.”Hukukîmeselelerinbilemilleteksenimodelinegöretayinedildiginigörüyoruz.DigerAvrupaülkelerindedurumtamolarakböyledegildir;bundanbirazdahazayiftir;amatemelbudur.Ingilizlerebakiniz;ingiltere’deadalet,saygi,edep,bagislamaörnegidirler;disaridaiseyirtici,vahsiiigin,barbarliginvepisliginörnegidirler.

Islâm’inövünülecekyönlerindenbirisidesudur:BütünirklarvebütündinîazinliklarIslâm’inolduguyerlerderahatçayasamislardir.Bütüninsanhaklarindanfaydalaniyorlardi.AmabugünküAvrupa’dakiliselerinbirkenarabirakilmisolmasininüzerinden300yiîgeçmisolmasmaragmen,henüzzencilererestoranlardaservisyapilmiyor,bütünAvrupa’dahattaFransa’daAvrupalilar’indinleridisindakidinlere,resmîolmayanmilletlereveazinliklarakarsibaskivardir.Bubaskigittikçedeagirlasmaktavesiddetlenmektedir.Budurum,hepproblem,kin,nefretveirkçidüsmanliklarortayaçikarmistir.BuAvrupaülkelerindeazsayidabulunanMüslümanlardagittikçegüçlerinikaybediyorlar.

Mesîh,Avrupalibirgörüsünüsesahip;Meryem“Tuigi”libirhanimseklindedir.HalbukiFilistinlibirkadindir,ogludaFilistinlibirerkektir.SonraAvrupaliMesih,Tanriseklinedönüstü-

144

DINLERTARIHI

rülüyor,AvrupaliveLatinbirsahsiyetolarakbeliriyor.Aslindakilise,papavekardinaller,imparatorlugun,Sezar’mveRomasenatörlerininyeniisimleridir.

Mesih’inAvrupaliyapilmasiitikadibirtepkidir.ButepkininbirbenzerinideElijah,Amerika’dagösteriyorve‘IslâmPeygamberizencidir’diyeilânediyor.Beyazlarinkendisinindininevemezhebinegirmesine,inanmasinaaslaizinvermiyor,onlarasefaatetmiyor—

KenyaCumhurbaskaniCumaKiniyâtü-fikrî,ilmîveedebîaçidanbüyükbirbilgindir-yazdigikitaptasöylediyor:“Asânesiyongününde(Hazretiisa’ninmiraci)Kenya’ninzencikabileleribeyazlarintanrisiMesih’ten(Avrupalilarinyaptiklaritarzda)binlerceheykelyapiyorlarveateseveripyakiyorlarkibeyazlarintanrisiyanmisolsun.”

Buzencinindeyimidegildir,Mesîh’itanriseklindeortayaçikaranvekenditanrisiunvaniylaAfrikaliyayükleyen,onutamolarakbatiliirkçiliginsembolüveyardimcisiyapanAvrupalidir.

Irkçilik,fasizmvenasyonalizmsifatlariyla1933,34ve35yillarindakuvvetkürsüsüneoturanegosantrizmindigerbirçesidide“Oksidantalizm”dir.Aydinimizinherseydenönce(osi-dantalizmin)vahsetinekarsiuyanikolmasigerekirken-maalesefböyledegil-Hattaiyi,dogruvetemizfikirliaydinlarimizibilealdatiyor.

Oksidantalizm,egosantrizminbugünkübirzuhurudur.Anlamida,baticilik(batiperestlik)dinidir.

Hatta,bugünAvrupalibüyükbilginlerinçogubile-kiaynizamandabüyükhümanistlerdir,bazilansosyalistvesosyaladaletçidir-baticiliga,batiperestligevebatininasaletinemüptelâdir.

“Oksidantalizm”yanibaticilikdini;bugünküdünyadasadecebirmedeniyetinolduguna,bunundabatimedeniyetiolduguna,digerlerininyabatimedeniyetinseçipmedenîolmalarigerektigiveyaböyleyapmazlarsavahsihaldekalacaklarinainanmaktir.

Bu,ilânettikleri,daimasöyledikleri,dünyaaydinlarininçogununfiilenkabulettigibirslogandir.Çogununaklinamede—

DINLERTARIHI

145

nîlesmekiçin,batimedeniyetinindüzenlerini,malzemelerinialmakvebunlaritüketmekdisindabaskabirseygelmiyor.

Batininasaletiâdetabasariyaulasmisgibi.Bugünkükültürdebellibazidegerlergörüyoruzkihepsibatilidegerlerdi.Sporsampiyonununseçilmesi,zekasampiyonununseçilmesi,insanîyeteneklerdesampiyonununseçilmesivebütünkahramanlarivesampiyonlaritayinedicibatilidegerlerdir.Milletlerintemsilcileribatilikistaslardisindakistaslara,sahipdegildi.Bukistaslardegismezdirvebatidayapilmistir.Iran,Çin,Hind,Türkiye,AsyaveAfrika’da“Güzellikkraliçesi’niseçiyorlar.Asyaseçilen,bütünkültürelihtilaflaraveyerliözelliklereragmenbatiliyayarasirkizinbirkopyasidir.EgerHintli,Çinli,Iranli,Asyali,Afrikalikadin,batilikaliplarauygundegilse,sadecebatiningözündeuygunolmamaklakalmiyor,vatandasidaonuuygungörmüyor.Digerbütünmeselelerdedeuygunlukölçüsüböyledir.

“VensanMunte”isimlibirbilginbirrapordasöyleyaziyor:“DünyadaNobeîödülükazanmisolanbütünromanlar-siyasîbiryöntasiyanlar,birtelefonemriyleödülalmisolanlar;Nobelödülüalisibunedenledogalolanlardisindakiazinliklar-batilikistasveesaslarladahaçokokunmusolaneserlerdir.Amabatiliesaslarauymayan,büyüksanat,siir,edebîasilsaheserleriseaslaNobelalmamistir.Nobelödülüalmayanbireserbatitarafindanteyidedilmeyenekadar,kendiülkesindedebireserdegerinikazanmiyor.”

Avrupaiolmayangelenekleretaraftarolupasilveyerlidegerlereinanmayan,eskikalipçi,irsidegerleri,600-700seneöncekigörüsvezevkleriIslâmadiylakorumusolanlar,bugünkübatininfelsefe,ilimvetekniginibâtilbilenler,IslâmPeygamberi’ndenbinyilöncekiYunanfelsefesiniIslâmîbiliyorlar.Niçin?

ÇünküIslâmîkitaplarHicrîdördüncü,besinciasirlardayazilmistir,eskidir.Fikirlerideantikaoluslarinagöredegerlendirdiklerindennekadarçokeskiise,okadarçokdegerlibiliyorlar.

Sanat,siir,edebiyat,felsefe,tarih,antropolojiveahlâktaba-‘ihdegerleridikteedenkimselerkabuledilmislerdirvebunlarbasariliolmustur.Kendiyarattigidegerlerveesaslarlayazmak

146

DINLERTARIHI

isteyen,siirsöylemekisteyenkimse,felsefeahlâkveinsankonusundayerlilerdensözermekisteyenkimseyenilgiyeugruyor.Taninmamiskaliyor.Çünkükiymetliveasliesaslarlayaratilmisolanbuyenieseritartacak,iyivekötüyönleriniortayakoyacakbiriyoktur.

Bati,olmusveolanherseyebatilibirsekilvermistir.Bugünkülerindegeri,hepbatilidir.Tarih,felsefe,dinveahlâkiçinbileAvrupaikökenlerbuluyorlar!

Meselâ,ZerdüstM.Ö.altinciasirdadogmustur.Musa’ninhareketiiseM.Ö.1290-1300yilöncedir.YaniMűsâ3290veya3300yilönce,Zerdüst2600seneönce,ibrahimiseM.Ö.yani1970ila1980yillar;yaniyaklasik400yilönceyasamistir.

AmabirdenbiryazarimizvedüsünürümüzünZerdüstMilattan4000yilöncedünyayagelmistirdiyeyazdiginigörüyoruz,yaniÂryailerHz.Isa’nindogumundan1400-1500yilönce-bundan3500yilönce-Iran’agelmislerdir.Ve-ZerdüstdörtbinyilÖnce-birrivayetegöre5000yil,digerbirrivayetegöre6000yil,birdigerinegöre7000yilöncedünyayagelmistir!AryaîlerinIran’agelmesiverisâletiniisitmeleriiçinaradaenaz500senelikbirboslukkaliyor!

Simdikiyeniaydinlar,niçinbutarihîdevirlereeluzatiyorlar?Bu,çokiyiaçiklanmasigereklibirkonudur.

Bati,olanherseyde,batilibirkökbulmustur.Ilim,felsefevesanatiYunankaynakliolarakaliyor.BütünmilletlerinveirklarinAvrupaliolanokaynaktaniçtiklerinikabulediyor.Amabatili,dinkonusundaYunanlibirkökyapamamisvebulamamistir.Insanlari,putlara,hayvanlara,bitkilere,esyayatabiatkuvvetlerinetapmaktankurtariptevhideulastiranbüyükdinler,Yunan’dadogmusturveAvrupa’niniftiharidirdiyebiriddiadabulunamamistir.Zerdüstiçinyenidogumtarihleriuyduruyor,birkaçbinsenelikbirfarklasöylediyorlar.“Meselâ,Ibrahim’intevhidiveMusa’nindiniÂryaîZerdüst’tenvücudagelmistir,bütünbüyükdinlerinbabasiÂryaîpeygamberveÂryaîirkidir.”(“MezdisnaveOnunFarsEdebiyatindakiEtkisi”gibi,Farsçali-DINLERTARIHI

147

sanliMüslümanlartarafindanFrasçayazilmiskitaplaradikkatediniz)

Batininvegarpzedeninyaptigiyenihesapla,bütündinlerkendiligindenGermenirkinaveÂryaîirkinadönüyorlar.Bunlaraynizamandabatifelsefesininveilimlerininkurucularidir,(bunlarinkuruculugundaGermenveÂryaîirklarintekelineveriyorlar).HemdeDoguahlâk,irfanvedinlerininkurucularioluyorlar,hepsihattaBudaLao-Tsu,KonfüçyüsveÇinlipeygamberlerdeÂryaîolmayabasliyorlar.

OhaldebütünilimlerCebir’dentutunGeometri,Fizik,KimyaveSosyalilimlerekadarahlâk,din,irfanveolanhersey,AtinaveFransaarasindaolanhatüzerindecereyanediyor.DogudadaimaduyguIardabirmüphemlik,hayaller,asilsizseylerolmusveoluyor.SadeceYunaninsandir,Yunanolmayanherkesbarbardir,vahsidirO)

BuYunandüsüncetarzidir.Onlarintarihkitaplarinabakiniz,bizimleonlararasmdakisavas,Yunanlilarinvebarbarlarinsavasidir,IranveYunansavasidegil.Simdidebutarzdüsüncevar.

JeanPaulSartre,Fanon’un(YeryüzününLanetlileri)kitabininönsözünde,Avrupalininüslubuylavealaylayaziyor“Bütündünya500milyoninsan-Avrupalilar-vebirbuçukmilyaryerliarasindataksimediliyor.”

Bu,Yunanli-barbar,dogulu-batili,yerli-insan,batiliinsaninasaleti(birçesitkendinetapma,egosantrizm)gibiayirimlarsimdilerdebilebüyükdüsünürlerinyakasinibirakmamistir.

Meselâ,EmestRenangibibirsosyologvehümanistdüsünürdiyorki:“Tann,kurtulusiçinAvrupaliyiakilli,idareciyapmistir.Onlariiseiçiyapmistirvehizlayeryüzündeçogaliyorlar.Zirais,dahaazisverenevedahaçokisçiyeihtiyaçduymaktadir.

“BuyüzdenheryüzAvrupali’dansenedebirkisi,heTyüzdoguludansenedealtikisidoguyor.Biz%1,onlarise%6çogaliyor.BinâenaleyhTanriveyatabiatonlariisçibirirk,biziiseisverenveidarecibirirkyapmistir.”

148

DINLERTARIH

VeMilletlerinRuhu’nda:“Caddelerdeyanlarindanilgiduymadangeçtiginizbumavigözlüler,egerAfrika’yaveyaHindistan’agiderlerseenbüyükbakanlikteskilatlariniyönetebilirle.Amadoguda,büyükfikrî,Irfani,ahlâkîsahsiyetlervezahitlerbile,ikimemurlabirsubeyiidareetmektenâcizdir.”diyor.

ÖnceYunan,Atina,sonraRoma,Germenmilleti,Fransiz,ingilizvebütünAvrupa,simdidefertte,egosantrizminoldugunugörüyoruz.

Ortaçagdapapailekarsikarsiyaolankâfirler,kiliseninkâfirsaydiklarivesavasilânettikleriHiristiyanlardir.Ki,hermilletin,Incil’ikendidiliyleokumasigerekir,diyorlardi.Halbukipapa,Latince,Tanri’nmdilidir,diyordu.AmaIncil’indiliIbrani-ce’dir.FakatArapveFilistinliHristiyamnkendisibileLatincebilmiyordu.Onlarin22Latince’yiAllah’indiliolarakkabuletmemelerisebebiyle,RomadiliniAvrupadilini,batikültürvediliniboyunlarinageçirmekistemiyorlardi.BununIçinkâfirilânedildiler.Kilise,onlarlasavasmakiçinayagakalkti.

9.Hümanizm:

(BuisimFarsça’dançoktekrarlaniyor.Revaçtaolanbirkelime,anlamidaçokkarisikvebirbirinegirmistir.Buyüzdensöylediklerimedahaçokdikkatbuyurmaniziricaediyorum.)

Hümanizm,aydinlarinçogunukendineçekmisbugününenseçkinekollerindenbiridir.Kendisiniinsaninasaletinedayaliekoloîarakkabullenir.Sartre’ninEgzistansiyalizmidekendisiiçinhümanistbirtemeleinaniyor.

EskiYunan’dainsaninasaletiaçikbiranlamasahipdegildirHümanizm,Tanriveyatanrilarakarsiinsanaasaletbagislamaktir.

Bütüntarihboyuncakonu,hepdünyaninasilmihverininTanri,tanrilar,veyainsanoldugumeselesiolmustur.DinlerasileksenolarakTann’yialiyorlar.InsanindegeriniTanriyaveya

DINLERTARIHI

149

22-Rönesansaydinlari.

tanrilaraolanyakinligabagligörüyorlar.Tann’yaitaata,tanriyaveyatanrilarakarsiolanriyazetebagligörüyorlar.Ohaldedinlerdebütündegerlerinsebepleri,Tanriveyatanrilardir.BunaTeeîzmdiyorlar.

AmaHümanizmde,insanasildir.Kendinitanrininbirkopyasiyapmayaveegitmeyeiüzumgörmüyor.Kendisidegerlerden,yücelikten,yaratilistan,güzellikten,iyiliktenibaretbirbütündür.

Humanizm’in,Allah’akarsiinsanaasaletbagisladiginigörüyoruz.Insaniçinbagimsizvebelliözelliklereinaniyor.

Insaninböyleasaletbulmasi,heryerdenönceYunandüsüncesindesekillenirveBatinindinîfikrininentemelveenbelirginyönlerindenbiridir.

AslindaYunan’da,insanlarintanrilarlailiskisikulvemabut,yaraticiveyaratik,asagiveyukari,degerlivedegersiziliskisidegildir.Dünyayizaptetmekvekendikaderinidegistirmekiçinsavasanikidünyevîkudretiniliskisidir.

Yunan’datanrilargenelolarak,insaninrakibidirler,insaninkaderinikendieüerinegeçirmekistiyorlar.Insaninuyaniklik,gÖTÜs,bilgesuurunaengelolmakisterler.Çünküinsankendibilincinevarmadüzeyineulasirsatanrilarinseviyesineçikar.Ze-us’unkudretveimparatorlugunusarsar.

Tanrilarilâhîatesesahipolduklariiçinebedîdirler.Görüs,bilgivesuursahibidirler.Daimîolmalari,dünyaninkaderiniellerindeolmasivetanrilikyeteneginesahipolmalarinedeniyledir.

Ates,kudret,aydinlikvegörüsünsembolüdürvetanrilarinelindevetekelindedir.Tanrilarinhepsiinsaninyeryüzündekaranlikbirvarlikperdesiseklindeyasamasi,builâhîatestenmahrumkalmasivetanrilarinpençesindeesirolmasiiçinçabaharciyorlar.Insaninkendikaderindeaslabiretkiyevedegistirmekuvvetinesahipolmamasiiçinçabaharciyorlar.Bunlarinherikisitanrilarinegemenligindevetekelindedir.

Yunankültüründeinsan,tanrilariniradesindenhaberdarolupbununbilincinevarincaveonlariniradesindenkurtulmak,

150

DINLERTARIHI

kudretvekaderielinegeçirmekisteyincetanrilartelaslanmayabasladi.

Yunankültüründeinsan,Tann’yayaklasmadüsüncesindedegildir.Bilâkistanrilaraleyhindeisyanilekudretielegeçirmekvekendikaderinehakimolmakistiyor.Suurvegörüseulasip,semavîatesieldeettiktensonrabunlaraulasmakistememesimümkündegildir.

Yunanfikrindeinsan,kendisinitanrilarinesaretindenkurtarmakiçindaimasavasiyor.Tanrilardadaimainsanikendiegemenliklerialtindatutmakiçinsavasiyorlar.Ohaldeyeryüzüvegökyüzününiliskisi,ikidüsmankutbuniliskisidir,insanvetanrininiliskisi,daimasavasanikirakibiniliskisidir.Birihakim,olantanri.Digerimahkűmolaninsan.

Insaninasaleti’düsüncesi,buradandoguyor.Insanindegeriununtanrilarayaklasmasivetanrilarinonadegervermesindendolayidegildir.Belkiinsaninkendisi,ilâhîateseldeetmekletanrilarinmakaminayükselebilir.

Ohaldeinsaninhedefi,Zeus’un,Herkül’ünvedigertanrilarinkenarindakendisiiçinbiryerbulmasidir.Tanrilarinçabasiiseortayaçikanböylebiryoludaimainsaninyüzünekapamakveinsanintanrilarinyüksekkalesineulasmasiniengellemektir.

Insan,Prometheus’unyardimiylasemavîatesieldeediyor,dünyaninyaraticisi,tanrisi,kendikaderininyapicisihakvebâtilin,güzelliginesasioluyor.

“Egosantrizm”dededimki,sofistlerkendileriniesasvedelilalmaklahakbildikleriseyehakdiyorlardi,redvetardettikleriherseyedebâtildiyorlardi,isteristemezherseyveherkesvarliginsebebiveesasiolan,onlarinvarliklarinabaglioluyordu.Hümanizmdedeinsaninasilolarakkararlastirilmasiböylebirsonuçveriyor,hakvebâtilinsaninbegenmesiesasiileanlamkazaniyor.

YunanveRomasanateserlerininbelirginözelliklerindenbirisiheykeltrashkveressamliktaçiplakliktir.Heykeltrasveressaminbütünçabasiâdetaengüzelvücutlari,çiplaklastirmakveelbisesizteshiretmektir.

DINLERTARIHI

151

AmaAsurveHegamensi’de-Taht-iCemsidveBiston’dadagörmekmümkündür-genelolarakbütündoguressamligiveheykeltrashginmözelliklerindenbirinin,hayretvericibirörtünmeoldugunugörüyoruz.Elbiselergenistir,vücutmümkünolduguölçüdeörtünmüstür,hattaçoguerkeklerinyüzübile.BugiyinikligiOrtaçageserlerindedegörmekmümkündür.BudönemDogudüsüncesininhakimolduguveAllah’inasilsayildigizamandir.

Ortaçag’dakidoguluveAvrupaliheykeltras,yaratilisi,insaninyaratilisini,güzelligi,Tann’yi,gökyüzünurunu,Isa’ninsagir,körvedilsizesifaverenveölüyüdiriltenmucizesinigöstermekistiyor.

Amahümanistheykeltrasise,vücutgüzelliklerinintamaminigösterenbiridir.Insanonundeliliveesasidir.O,insaniçiplakgöstermekle,vücudungüzelliklerinigöstermekle,göktekitanrilarinvemelekleringüzelligiilerekabetetmekistiyor.

Ortaçag’dayapilanazillerinheykellerinde,onlarinyüzvebedengüzelligineilgigösterilmemistir,onlarinruhaniyetinevedindarliginailgiduyulmustur.Amakilisehükümetindenönceverönesanstansoma,çiplakveüryanheykellerlekarsilasiyoruz.Engüzelyüzvevücutlaribakislaratehiretmislerdir.Çünküinsanherseyinasliolmustur,hakvebâtil,güzelliksadecebumihenktasiylaölçülmektedir.

Budüsüncedegiyim,güzellikeksikligininveyaçirkinligingizlenmesidir.Çiplaklikise,giyinmeyigerektirenutanilacak,çirkinbirseyinolmadigininisaretidir.Doguluiseinsanigiyindiriyor.Dogulu’dagüzelliginasliAllah’tir.O,güzelliginzâtidir.Onundisindakihersey,noksan,çirkinveutanmayigerektirendir.Amabatilihümanist,insaniçiplaklastiriyoT;onundisindabaskaesastanimiyor;noksanlikveçirkinlikleridegüzellikolarakgörüyor.

Defalarcasöyledigimgibi,PrometheousdestaniYunanruhunugösterir:Insaninyaraticisidir,gökyüzüatesiniinsanavermekiçintanrilardançalmistir.Insanatesekavusmakla,görüs,suur,bilgiveuyaniklikkazanmistir;artikbirdahaZeus’unemrininaltinagirmiyor,kendibagimsizliginiilânediyor.

152

DINLERTARIHI

Ibrahim!dinlerde,özellikleIslâmdinindeveIslâmîmezheplerdePromethous,seytangörümündebeliriyor.Amasufarkla,PromethousYunan’daInsanindostudur,insaninazametininzuhurettigiyerdir,seytaniseinsanindüsmanidir;çünküYunandüsüncesindetanriveinsanrekabethalindedir;buradaiseasikvemasuk,âbidvemabutiliskisivardir.

“Promethous”ve”Seytan”,herikisiyasakmeyveyiuyaniklikvehaberiinsanaveriyorlar,amainsanintanrinirakibiolduguYunandüsüncesindePromethousbirkahramançehresikazaniyor.-InsaninAllah’inkulu,ibâdetedicisiveasigioldugu-Islâm’daiseseytaninsanindüsmanidir.Buhümanizmin,23gökyüzünün,tabiatötesininveölümdensonrakihayatinasaletinekarsiinsaninasaletineinananbirdüsüncetarzidir.Maneviyatakarsimaddiyatin,“olanseyin”“olmasigerekenseye”karsimaddiyatin,“olanseyin”olmasigerekenseye”karsiasaletidir.Tabiatgüzelliginekarsi,insangüzelligininasaletidir.Veyaruhgüzelliklerinintabiatötesinekarsiasaletidir.Bunlarinhepsi,din,felsefe,hemdesosyalhayatiyansimaktadir.

Dinesusekildeyansimistir:Dogulutanrilar-Hattasirkdönemindekiküçüktanrilar-yücebirseçkinligemaddeveinsanötesibiryüceligesahiptir.Tevhiddöneminde,muvahhidîdinanlayisindaAllah,mutlakoluyor.Mutlakgüzellik,mutlakmükemmellik,mutlakkudretvehakimiyet,mutlakaskvesevgi;insanintasavvurvehayalinegelecekolanherseydenuzakvemücerretoluyor.

Buyüzdenengüzelanlamini,suIslâmîslogandabuluyor:“AllahuEkber!”suaçikanlatimlakarsilasiyoruz;“Allahenbüyüktür,vasiflandirmaylaortayaçikandandahabüyüktür.”Yani,aslabirmetod,birsifatvebirniteligizihindeAllah’aisnâdetmemekgerekir.ÇünküböyleyaparsakAllah’iondasinirlamisoluru?..IlkelDogudinlerindedeyücelikveenüstünkutsallik;tanrinin,yerden,tabiattanvemaddedenolanuzakligi,mesafesikolayliklaanlasilabilir.

23-Hümanizm(insaninasaleti).

DINLERTARIHI

153

AmaYunanistan’damitolojitanrilariinsandir;insanlaaynisifatlarasahiptirler,hakirdirler:Meselâ,Zeus’un9kizivardir.Herbiridokuzçesitsanattanbirinin(siir,musikî,resim,hey-keltraslikvb.)zuhurkaynagiveyardimcisidir,daimadaginüzerini;oturmuslardir.Bütünözelliklerivehassasiyetleriilekizlarsadeceaskibekliyorlar;birininaskinataliplerveyabirininsevgi-lisidirler.Birdüsmanveyarakiplerivardir.Babalariylabirihtilaflariveyazorakionlarayüklenenisteklervardir.Zeus’unkendisidealisilmisbirinsangibidir.Kinvehasedivar,sporyapar,düsmanlikyapar,fikrindenvazgeçer,sözündencayar.(Zeus,Promethous’uzincirevurdu,sonsuzakadarayaklarindanzinciriçikarmayacaginayeminetti.Sonra,HerkülraporvermekiçinMisir’danYunan’adönecegisiradaKafkasdaglarinadaugradi.Promethous’uzincirligördü.ZincirioklavurduvePromethous’unayagindakizinciriaçti.“BunuZeusbaglamis”dediler.‘Hataetmis”dedi:

SonraHerkülZeus’unistedigiherseyiyapmakiçinAtina’dabekledi.Zeus,Herkülaleyhineyapilacakherisifaydasizvesonubelliolmayanbirsavasolarakgördü.Böylesibirkahramanlasakayapilamayacaginianladi!Promethous’unserbestbirakilmasinarazioldu.Amayeminettigiiçin,zincirinbirhalkasininayagindakalmasigerektiginisöyledi.Odakabuletti(kadininerkegekarsibirçesitköleligininisaretiolanhalkaninburadanortayaçikmisolmasimuhtemeldir.)

BuhikâyedeYunanmitolojisininenbüyüktanrisininvedigertanrilarinruhhaliniiyicetanimakmümkündür.

Yunandüsüncesindededigerherdingibi,âhiretvegaybalemivardir.Amabu.,maddîdünyailesirtsirtadir.

Tabiatötesigökyüzümevcuttur.Tanrilar,ruhlar,mücerret-liklervardir,amatambugökyüzütavanininarkasmdadirlar.Tanrilarvardir,amadahaçokmillîkahramanlargibidir-Bunlarinkerametvemucizeleri,meselâRüstem,Zalvb.kahramanlarimizgibidir.Yunantanrilariinsanbenzeridir,dogudakigibigerçek,yüce,mutlak,akilvevücutötesianlamdadegildir.Yunandüsüncesi,Tanri’yiküçültüyorinsanadahaçokyaklastir-154

DINLERTARIHI

makistiyor.Dogudüsüncesiise,insanibüyükveenbüyükyapiyor,insanitanrisinagötürmekistiyor.Buherikidüsüncededinidir.Amabirbirlerinetamamenkarsidirlar.

Yunan’daiTfanîduyguyasahipolanveyücetabiatötesineinananlardanbiriPisagor,digerideEflâtun’dur.Herikisidedogununetkisialtindadirvedogulugörüsesahiptirler.DahaÖncedesöyledigimgibiYunanligörüs(batiligörüs),darbirgörüstür.AmaYunan’mfikrîvefelsefîyönüçokderindir.

Yunanlikudretveakli,genisveyüksektir,hakikatveaskiiseçokasagilikveazdir.BuyüzdenegerDoguveBatiyiikifikirtarziolarakbirbiriylekarsilastirmakisterseksunlarisöylememizgerekir:

Doguda,ruh,daimavarlikalemindekihakikatveaskiaramaktadir.InsanileAllahvegaybarasindabir>liskibulmaçabasininpesindedir.Asagiolanileyüksekolaniniliskisi,avareilesiginilacakyeriniliskisi,muhtacinhakikataolanihtiyaci,susa-misinsuyaolanihtiyaciseklindedir.Batidüsüncesindeiserakibinrakipileolaniliskisiseklindedir.(Küçükrakipinsandir,büyükrakipiseTann’dir)Bilenilebilineniliskisidir.BâtiliâlimAskvetanimailedegil,belkihileveakilliliklatabiatkuvvetleriniistihdamedenbirihtiyaçsahibidir.

Doguludünyayikarmasikbirmuammaseklindegörüyor.Hakikatlardanolanyansimaveyaganesrarilekalbidaimabuyagmurunaltindamuzdaripvesusamisduruyor.HalbukiYunanlidünyayibirkaçunsurunyaptigiçoksadebirteskilatolarakgörüyor.Kolaycataninabilecek,arastirabilecekbudünyayaaitvemaddîihtiyaçlarinyardimlariylagiderilebilecegibirteskilat.

Buyüzdenoradakudretiktisadidir.Maddîhayathepilerlemistir,amaduyguhakikatveaskdaimasinirlikalmistir.Burada(Dogu’da)irfan,insanîduyguveInsaningaybî,olaganüstüve.mucizevîbiraynaolarakyeryüzündezuhuruvesürgündekibirilâhivarlikolaraktelakkiedildi.Gerçimaddîvesosyalhayatdaruhunbuatlamaveuçusununetkisialtindagölgedekaldi.

DINLERTARIHI

155

Batidasehrinidarîdüzeni,“politik’tir.Batili;sehrinbelediyebaskanindanistiyor.Batilihükümet;ülkeyi,belediyebaskanininsehriidareettigigibiidareediyor.Yaniyasayis,düsüncevesosyaliliskilerebii-dereceyekadaroldugugibibakiyor.Odagüzelidareetmekvegüzelkorumaktir.BugörüsünesasinedeniyleYunandemokrasisigelisiyor.Avrupalihareketlerinveteskilatlarinyönüdemokrasiyedogrudur.

Çünküdemokrasideseçmenlervardir,seçilenveseçilmisolaneniyiyöneticilerbütünseçmenlerinisteklerinicelbedecekkimselerdir.Budemokrasifikriileuygundur,hemYunan’dahemRoma’dahemdemodernAvrupa’dameydanageldi.Amadogudasiyasettir,eyerkabuletmeyen,dizginalmayanasitaylaradizginvurmaanlaminda,onlarinyumusatilmasi,terbiyeedilmesivenecipyapilmasidir.“Siyaset”(Politikkelimesininmuadilidir(Politic=sehirkökendendir,Yunantoplumununvesehrinin,idaretarzianlamindadir).Amatambirdogulugörüsle,üzerindekidiktavehalkinegitilmesiliderligininherikisidesiyasettir.(Bunlarikizitboyutama,herikisideyönetmeseklidir.Biri,digerindensuiistifadedir).Batininhükümetvesiyasîgörüsü;24çogunlugunistedigiesasagörehalkindemokratiksekildeyönetilmesindenibarettir.Amadogulugörüsegörehükümet,rehberlikeden,degerleridegistiren,halkiterbiyeeden,yikilmissosyaliliskilerivegelenekleridegistirentoplumuhazirlamakiçinfertlerintekâmülünüsaglayandevrimcibirkudrettir.Onlarakilavuzlukeder,onlaridigerbirmenzilbasinadigerbirduruma,digerbirvasfayöneltir.

Batiligörüs,mevcutdurummuhfazaediyor.Asayisivedahaçokfaydalanmayiarttiriyor.Dogulugörüsise;hidâyet,terbiyemevcutdurumuistenentarafadogrudegistirmeesaslariüzerindedönmektedir.

Batidagörüs,toplumunçevrilmesiesasinagöredir.Sehrinidaresihalkinsahipolduklarinaveistediklerinegöredir.IyiyaSamakisterler,hayatinasaletiesastir,asalettoplumdandir.Do—

24-Siyaset;zorlama,binisiçintayinegitilmesi,kavramsalanlamiylahalkinbirhedefinesasinagöreegilimivedegistirilmesi.

156

DINLERTARIHI

gudaasilolantoplumdegilferttir,hakikatgönüldegizlenmistir,buferdinasaletininisaretidir.

Egerdogudatoplumasaletkazanmissabuyineferdinasaletininhatiriiçindir.Biribirsahsiöldürürsebütünhalkiöldürmüsgibidir.Birferdiihyaedenise,bütüninsanligiyasatmistir.Kur’ân,ferdunvaniylaasaletiinsanaveriyor,toplumakarsiolanferdedegil.

(Yanlisanlasilmasintoplumakarsiolanferdedegil,toplumdakiferdeasaletveriyor)Ferdintoplumunasaletigölgesindeyokolmasiniönlemekistiyor.Ferdinreddedilmesiniönlemekistiyor.Belkiasaletiinsanîferde“ben’ler”everip,sorumlulugu“ben’ler”Inomuzunabirakmakistiyor.Degismevedevrimi,fertfertinsaniniçindealevlendirmekistiyor.Egertoplumaasaletverilmisolursa,bununfertlerinhürolarakgelismesiiçinolmasigerekir;toplumaasaletvermeugrunabütünfertlerinkurbanedilmesiiçindegil.

Bütünpeygamberleraynizamandagetirdikleridininesasinagöreinsanîbirtoplummeydanagetirmeninpesindeolmus-|lardir.“Kalb”e,“ruh”a,“sana”diyorlarki:

“Ayagakalkiniz,degisiniz,buYunanlivebatilikaliplarinçerçevesinden,buegosantrizmden,mutlaktarafinadogruuçunuz.”Bu,dogulufikrinsonaerisidir,nihayetindedeIslâmîfikirvardir.Islâminsanimutlakolanaçagiriyor.

Egerdoguluvebatiligörüsleribirkaçkelimeyleaçiklamakistersek,“hayat”iikinoktaolan,doguvebatiolarakgörmemizgerekir.

“Bandra”EskiYunan’dadiyorki:Hayatbahçesi,açanikigüldenfazlabirseydegildir:Basanvesöhret.25

25-KuzeyTahran’dakicafelerdebirkahveyiyeditümeneiçip,sonradafakirintalihsizligivefakirlikhakkindasiiryazanküçükburjuvazisairlerindenbiriolan“TehranîkendisindenhayatiylailgilibirsiiralmayagelenMezinan’libirzaval-livasöyledemisti:1Hayatbirgüldür..Haya!birbagdir…”

Budegisenbeyitlerindevamimd.iokumakisteyincezavalliköylüdiyorki-“Benimkarimölmüs,oglumgençligimgitmisSeniniçinhayatzorunluolarakrengarenkgüllerdenbirbagdir.”

DINLERTARIHI

157

Budadiyorki:“Maceradangeçerek,hayatadönmek26Insanindöktügügözyaslaribirarayatoplanirsayeryüzündekibütünokyanuslarinsuyundandahafazlaolacaktir.”

Bütünbueziyet,Doguluruhunesasidir.Eziyet,madalyonunbiryüzüdür.Digeryüzüdeasktir.Bueziyetyüceoldugukadar,yerölçüsünden.YunanveBatiegosantrizmgörüsüölçüsündendahayücevedahayukaridir.Oölçüdedeask,kudret,risâletvemaddeötesiyüceligesahiptir.

Amaimanîruhabagisladigibüyüklükvehareketekarsilikbirkurbandavermistir.Bu,maddîhayatvemaddîmedeniyetolmustur.

Doguluruhundaimapesindeoldugubuyüceask,insanabütünbua/.ametveilâhîyüceligibagislamistir.InsanitanrilaradogruveyatevhiddinlerindeAllah’adogruçekmektedir.Buyüceaskhalkinhayatini,açligi,zaafiveekmegiçogunluklaunutmustur.

Doguludinlerden,sadeceIbrahimîgruptakidinler,ruhudarçerçevedenkurtarabilmis(riyazetveekmekyememekledegil)melekuttarafinauçurabilmislerdir.Digerlerineekmekvermekvedigerlerininekmegiiçinaçligatahammületmekçabasida(birneviriyazettir)ruhunkurtulusunuteminediyor,insaninAllah’adogruuçmasinisagliyor.

2b-Buda’nmtenasüheinandiginibiliyoruz.(Gelecekoturumdabukonudanbahsedecegim.).Budadiyorki:“InsanÖldüktensonraruhutekrarbaskabirbedenegirer.Daimagidervegerigelir.”Buna“Karema”vanitenasühdolabi(dönerçark),diyor.Bu,insaninmübtelâ(âsik)olusudur.Ű\iahmakçadevirdenvesbe;,dönüstenkendinikurtarmakgerekir.Bütündinlerdevedinimizdeolanbirkurtulus.AmaBudizmdinindeinsanintutkusu,gidisvebuhayatageridönüsSeklindedir.Hepimizinmübtelâoldugukadergibibirkader.O,tenasüheinaniyor,bizisebunainanmiyoruz.“Buda”,hayatisöhretvebasaridiyeaçilanbirSülünbuludugubirbagabenzetenlere,FrancisBaronveondandaönemlisiBatiligörüsekarsidiyorki:Insan,kudretielealmakiçingelmistir.”Düsünceleri,jiephümanistçedir.Günlükadihayatakarsi,siddetlibiracidüsünceveinsanîbireziyetle.Doguluruhutakatsizbirakipyorançokbüyükvederunîbirbaskagüzüyaslivedertlikonusur.

BESINCIDERS

“Sizden,iyiligeçagiran,dogruluguemredenvekötülüktenmenedenbircemaatolsun…”

RahmanveRahîmolanAllah’inadiyla.

DoguveBatidinlerininortayakonulmasindaaltyapiunvaniylaDoguluveBatiligörüsünmüzâkeresi:

Medeniyetasridinlerinindöneminegirisiçin,DogulugörüsveBatiligörüsdiyeikigörüstenbahsettim.Medeniyetasn-nagirissirasindakültürvemedeniyetlertarihindebuikigörüselletutulurdegerdedir.Simdidesözkonusuolanbuikigörüstür.

ÖncekioturumdaDogulugörüsusulüveBatiligörüsusulüadiyla,psikologlar,medeniyetbilimcilerveantropologlararasindasözkonusuolanlariarzettim,kibunlaraltyapiylailgiliydi.DoguveBatidinleriiçinarzedeceklerimdealtyapiylailgiliolacaktir.Binâenaleyhbubölümdedinadiyla-dogudavebatida-arzadecegimseyisizin,kendineözgüdogulugörüsvebatiligörüsünesasinagörekarsilastirmanizgerekir.Oözellikleribudinlerdeolanözelliklerletartiniz.Birdinindoguluvebatiliolmasininbelirginözellikleriniçikariniz.

Medeniyetasridinlerinegirisiçin,dogudanbasliyoruzdedim.Ziramedeniyetdogudabaslamistir.Isteristemezmedeniyetdevrininbüyükdinleridedoguludur.

DINLERTARIHI

159

MedeniyetDönemininBaslangicindaBati,DahaÜstünOlanDiniveBüyükKültürüDogudanAldi

“NiçinbütündinlerDogu’daortayaçikmistirvebütünpeygamberlerDogu’dazuhuretmistir;Batidinesahipolmamistir?”diyenlerinsorusutarihtenhabersizolmalarindankaynaklananbirsorudur.ÇünküdinleraslasirfDogu’yaözgüolmamistir,Kur’ân-iKerîm’inaçikçaanlatmasinaveayricadinlerintasdikinegörebütünmilletlerveümmetlerdinesahipolmustur.Hattaçesitlidinlere.Avusturalyavahsileri,KuzeyAmerikakizilderilileri,DoguluveBatilitoplumlardafarketmiyor;hepsidiniolmustur.

DünyadadahaçokmensububulunandinlerniçinDogulupeygamberlerindinleridir?Büyükmedeniyetvekültür,Dogu’dabasladidaondan.Medeniyetdöneminindinideinsanlikmedeniyetininçesitliboyutlarigibi-edebiyat,felsefe,yasamvehukukdüzenigibi-Dogu’danBati’yagitti.OhaldeBatidinsizdegildiki,diniDogu’danalsm.Kendisidedinsahibiydi.Amadinleri,medeniyetvekültürdönemineuygunolayanilkeldinlergibiydi.BuyüzdenbatimedeniyetasrinagiristeDogu’danaldigimedeniyetindigeryönleriylebirlikte,dinidealiyorvekendiilkelvebedevidinlerininyerinegeçiriyor.

BatiMedeniyetininEtkisiAltindakiDoguluAydin

Dogununkendisi-Iran,Ortadogu,Uzakdogu,Yakindogu;AsyaveAfrika-filozof,sanatkârveedebiyatçisahibidegilmidir?OhaldeniçinaydinlarBatininfelsefe,sanatveedebiyatmekteplerininetkisialtidakaliyorlar?Çünkümedeniyet,simdiBatidadir.Batimedeniyetidahaileridir.Bizkendiligindentelevizyonuonlardanaldigimizgibi,hukukîvesosyaldüzeni,felsefîmektepvegörüslerideonlardanaliyoruz.BufilozoflarindaimaBati’daoldugu,Dogu’dafilozofvefelsefeninolmadigianlamindadegildir.HiçsüphesizDogu’dadafilozofvefelsefevardir.AmakültürvemedeniyetimizindigerboyutlaridüzeyindeçaresizolaTakdahaüstünbirmedeniyetemuhtaciz.Tipkidahaüstünmedeniyetinmaddîmeselelerinialdigimizgibi,da-160

DINLERTARIHI

haüstünmedeniyetinruhvegörüsünüdealiyoruzveonunetkisindekaliyoruz.

BizbugünBatimedeniyetininetkisialtindayiz.TabiiolarakaynizamandaBatifelsefesinindeetkisialtindayiz.CeçmisteBari,Dogumedeniyetininetkisialtindaydivehaliyledahaüstünolandinindeetkisialtindaydi.

BuyüzdenbüyükdinlerintarihineDogu’danveeneskilerindenbaslamamizgerekir.

BütünDogu’dahükmetmisolanbüyükdini,kültürlevemanevîmektepleritanimakiçinDogukültürvemedeniyetibirgiristir.Bukültürvemedeniyetikikaynagasahiptir.BiriMezopotamya(Beyne’n-Nehreyn)vedallari,digeriiseHindvedallaridir.BüyükvederinHinddinlerinevekültürünegeçmekiçinÇiniyibirgiristir.

ÇIN

Çin’inIlkelDinleri

Çindedigerbütünmilletlergibibirbedevilikdönemigeçirmistir.KabileveilkeltoplumlardönemindeÇindinleriisteristemezbedevîdinlerolmustur.“Totemizm”,”Tabu”,“Mânâ”,“Fetisizm”ve“Animizm”debedevîdinleriçinbahsettigimmeseleler,Çinmedeniyetiiçindegeçerlidir.YaniHz.Isa’nindogumundanbin-ikibinyilöncekibedevîveilkelÇinliler,RuhaTapicilik,Fetiizm,TabuizimveTotemizmgibidinleresahipti.Buyüzdenbelirginbirsekildebudönemegirip,incelememizgerekmez.ÇünkübedevîdinlerigenelolaraktaniyoruzveÇin’inbedevîdinlerinionunlakiyasedebiliriz,karsilastirabiliriz.

Çin’inYüceDinleri

Çindinleri,birasamada,yücebirmektebeveüzerindeiyicedüsünülmesi-mümkünbirsekledönüsüyor.Bunun,medenîlesmedöneminindinleriolarakisimlendirmekmümkünolabilecekmeshurvebelirginikidinseklindezuhurettiginigÖT—

DINLERTARIHI

161

inekteyiz.Biri“Taoizm”dir.Çin’inenesasligörüsüveenbüyükdini.

Biride“Konfüçyüs”mektebidir.Aklîbirfikirmektebi,kültürveÇindiniunvaniylabirsonrakiislahvereformdevresinigösteriyor.

ÇINLIBAKIS:Tao’yu,Çin’inderinruhunu,incedinîvefelsefîgörüsünütanimakiçinÇinlibakisitanimakgerekir.

Çinli’ninbudünyayabakisikendineözgübirbakistir.Renklerivesekilleritanimaçesidi,tabiatesyasiveinsanlailgilianlayissekliÇinli’yeözgübirrenktasir.Sanatinda,dininde,felsefesinde,hukukunda,tarihvetoplumundabelirginolanbirrenk.Çinli’ninsahsiyetiolanbirrenk…

ÇINLIRUHUNÖZELLIKLERI:Tezat,Çinliruhunbelirginözelliklerindenbiridir.Bumilletinruhundabelliolantezat,bütünsariirklailgilibirtezattir.Çinulusununtarihindezuhuretmisulan,enyüceveengelismisirkcilvelerindenbiridir.

Çinliruh,ikizitcilveyesahiptir.Birtaraftansavasçivecengaverolusukibuözellikbütüntarihboyuncameydanagelenolaylardaaçikçagözeçarpar.Sariirkintarihiboyuncaolansavaslara,buulusunkatilmasiburuhuanlatir.Uzakdogu’dayinesanirktanolan,Mogailarinsaldirisigeçmistenbugünedevamedençesitlimücadelelere-çesitliboyutlariylabusonotuz,kirksenezarfindaolanolaylar-veJaponlarinikincidünyasavasisirasindakisavaslariburuhungörünümleridir.Çinlisavasiyor.Bunlarmücadeledevesavastakendineözgübirözelligevegörünümesahiptir.BuözellikvegörünümÇinliruhtankaynaklanmaktadir.Çoksiddetlibirsertlik,ölümühafifealmavekanikolaygörmeözelligi.

DigertaraftanÇinliruh,insaninenince,enhassasgörünümlerinesahiptir.EngüzelveenIncesiirsel,ahlâkîveirfanidurular,tasviriimkânsizbirhayretvesiddetteÇinsiirvesanatindabelirmistir.Bunlar,sefkatlivehassasÇinruhununneticesidir.Çinsanatininbelirginözelliklerindenbirizerafettir.Minyatür,zarifÇinsanatininbirdalidir.Çinmusikîvesiiri,hâlâinsanliginengüzelmusikîvesiirlerindenbiridir.

162

DINLERTARIHI

BuikizitruhunbelirmesinisaldirganMogollarinkaderindegörürüz.Iran’inistilaettiklerizamandigerheryergibihertarafiyildirimgibiyakipyerlebirettiler.Kabaligi,acimasizligisonhaddinevardirdilar.Amahenüzbirnesilgeçmistiveyageçmemistikitarihimizinenyumusak,enmuti,enarifhükmedenlerinedönüstüler.Cengiz,MuhammedHudabendeoldu;seccadevemihraptanzorlakalkipsiyasetinevakitayirabiliyordu.

Koyunadönüsenbuvahsikurtlarin(Mogollarin)irfanvetasavvufailgiduymasi-gerçiMogollarinbuilgisikomplolardanvesiyasîgarazlardanarinmisbirilgidegildi-Çinliruhunhasasveinceyarisinigöstermekte.Kaba,sertveagirolandigeryarisiilemükemmellesmektedir.

AlmansairiHaine’nindeyimiyle:“Hülagu,birsehrevardigindakatliamyapiyor,sehriateseveriyordu.Alevlenmisbusehirdenayrildigizamanbirsubayindanveyaaskerdensoruyordu:Busehrinadineydi?”Buayniadam,hersehirde,heristenöncemezarligagidiyorduvemezarlarasaygigösteriyordu.Budurumbirarifindurumudur,hunharbirbedendekiirfanîbirruh.

“Haine”güzelbirsiirindeHülagu’nunkabirlereolanilgisineisaretedipsöylediyor:“Taves’egelinceburayimezarligaçevirdi,Firdevsî’ninmezaribasindadurdu,kabrinüzerinikaldirmalariniistedi.Kabrinüzerinikaldirdilar,kirmizigüliledoluydu.SonralariUzakdogu’daCengiz’inkabrininbasinagitti.Kabrinüstünükaldirmalariniistedi-Kaldirdilar;kaniledoluydu.”

ÇinRuhununDigerÖzellikleri

Milliyetçilik:

Milliyetçilikvekavmiyetçiligesiddetliyönelis,Çinruhunundigerözelliklerindenbiridir.ÖylekibukavimdenolanbaziuluslaruluslararasiolmalariveinsanligailgiliduymalarinaragmengururkaynaklanyineCengiz’dir.Cengiz’itarihtekudretvegururuyaratmisbiriolarakgörürler.

SonralaridindedekendinigösterenÇinliruhunbirbirinebagliligi,onuçokmilliyetçivekendinetapanbirulusyapmistir.

DINLERTARIHI

163

Öylekimilliyetçilik,geçmiseyönelisvetaassupbukavminulusa!vegelenekselsosyalÖzelliklerindenbiriolmustur.Bütüntarihboyuncabuböyleolmusveolmaktadir.Çinliruh,aynizamandaevrenselveinsanîbiryönelisfelsefesinedesahiptir.BuyüzdenAvrupalisosyologlarveantropologlarbugünbileÇinlivesariirktanolanMarksistler!,SariMarksistler,ArifMarksistlerveyaSofiMarksistlerolarakadlandiriyorlar!

Bu,onlarinirksalözelliklerinimateryalizmdebilekoruduklarinigösteriyorlar.Busebeplebunlaruluslararasimilliyetçilerdir.Busimdidegörülenbirçeliskidir.Onlarinmateryalizmlerikendiuluslarinaözgübirmateryalizmdir.Hümanizmekendiuluslarinaözgürengivermislerdir.

TabiataYönelis:

ÇinliruhunçeliskiüçgeninitamamlayanboyutlardanbirideÇinli’nintabiatayönelisidir(natüraIizm).AmaÇinnatüraliK-mi,Batinatüralizmindenfarklidir.NatüralistAvrupali,hissedilenlerindüzeyinde;dokunulanvefaydagetirentabiatinüzerindekalipbunundisindakiherseyiinkârediyor.AmaÇinli,maddîtabiatinortasindairfanîruhuvedinîidealizmigörüyorvebuluyor.

Çinliruhundabuçeliskiçokbüyükveönemlidir.Buçeliski,esrarliÇinruhunutanimanmanahtaridir.Iran’dahattaAvrupa’dabirihayattan,iktisatvemaddiyatingürültüsündenmaneviyatasiginmakistedigizaman,birmagaraninkösesine,birevinkösesineveyabirmabedinkösesinekaçiyor.Otenhaliktakendiiçdünyasinadaliyorveriyazeteçekiliyor.AmaÇinli,maddîsosyalveiktisadîhayattankaçtigizaman,tabiatinortasinavetabiatinkucaginasigmiyor.Tabiatonuniçintabiatoldugugibi,aynizamandatanridir.Aynizamandatabiatötesindenbircilvedir.Onuniçintabiat,aynizamandaruhunmaddeolmasidir.

BuyönelisinetkileriÇinresim,edebiyat,sanat,heykeltras-Iikvekültüiündebelirmektedir.

164

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

165

ÇinliSairlerinDeyimiyleÇinliRuh

Çin’invebelkidedünyaninenbüyüksairi“SuYI”hayattan,heyecandankargasadankaçti.Amazaviyelerevetekkeleresiginanariflerimizinvesofilerimizinaksinedediki:“Yasayis,heyecanvehayatinserrinden,busehirdenvekizginduvarlarindankaçmayiseviyorum.Tabiatinkucagina,hiçayakdegmemis,hiçbirgözüngörmedigibakirormanlarinkalbinedalipgitmekistiyorum.Oradairisogukçigleritanvaktiiçmekistiyorum.Ozamansefkatliellerimleavlanayim.Amabütünömürleriboyuncakorku,ürkeklikgörmemisolankuslariöldürmekiçindegil.Hiçbirinsanayagininulasmadigivetahripedemedigiyerdekuslarisefkatliavuçlarimaalayim,sefkatlinefesimlekanatlarinaüfleye-yim,kitelekleribelirsin…”

Hayattankaçan,kendinegeridönentabiatasigmanadaminterennümüsiirmidir,felsefemidir?Dinmidir,irfanmidir?Maddiyatmidir,ruhaniyetmidir?.Bunlarinhepsidir.

Anlamakiçinçabagöstermekgerekir.

ÇinliSairinAzametliveArifaneÖlümü

Sair’inölümüdeböylearifçeveyüceolur.BIraksamvakti,birnehrinkenarindangeçiyordu.Coskuvecezbehalindeydi.AdamnehrinkenarindangeçerkengözüAy’ailisti.Ayçiplakolaraksudayüzüyordu.Adamdurdu.BirsüreAy’insudakiçiplakendaminiseyretti.Heyecanlandi.Ay’insudakielveayakçarpmasininsesiniiyiceisitiyordu.Ayyüzüyordu.Dalgalarbirbirineçarpisiyordu.Kulagagelenmusikî,Ay’ingeçektensudayüzdügününalâmetiidi.Adambirsüredüsünceyedalarakseyretmeyebasladi.Cezibeyekapildi.Kendindengeçti.ÇilginlikvecinnetlekarisikbirsevkleAy’inkucaginaatladi;akannehrinetegindeAy’inikucaginaaldi.Okadarsiktiki,suyabattiveöldü.

Bu,Çinli’nintabiatabakisidir.Bubakisonunfelsefesindevedinindevardir.Minyatür,siirveromanindadabuvardir.

ÇinliRuh’un,Siir,RomanveMinyatürdeYansimasi

SonralariIran’dadahaçoktekâmüledenÇinminyatürüçokmodernbirressamliktir.Gogen,VanGoghvebenzerlerininarzuveiddiaettikleriresim.

“Su”diyorki:“Bizempresyonistlerinressamliktaveyaromanimizda,tabiatafazlagirdigimizdogrudur.Bizi,maddîesyayiçokdüsünüyorsunuzdiyekiniyorlar!”Öylekiempresyonistlerinromanlarinaveresimlerinebaktigimizzaman,tasavvufunbirodadüzenimondakibütünesyayitasvirettiginigörürüz.Duvarböyîeidi,perdesöyleidi.Sobaburadavesusekilde.Oturansahisburadaoturuyordu,buelbiseyigiyinmisti.Eliböyleydi,basinisagaveyasolaegmisti,söylebakiyordu…

“Su”tenkidçilerecevapveriyor:“Bütünbumaddîhayativedogalisaretlerinparçalariniaçikliyoruzdiyebizitenkitediyorlar.Meselâ,bizimresimlerimizdeatidikkatlibirseklidetarifettigimiz,niteledigimizdogrudur.Amabuattavladaolanatdegildir.Atarabasinaveyafaytonabagladiklariatdadegildir.Yeryüzündevegökyüzününaltindaolmayanbirattir.Buolanbiratdegil,olmasigerekenattir.Benim

yarattigimbirattir,tabiatinyarattigiatdegil.”

“Ohalde,empresyonizmesyayi,resimeveromanasokuyor.Amaoldugusekildedegil,belkisairin,yazarinveressaminolmasiniistedigisekilde.Busadeceatintabiattanalmanküllîcevheridir.”

“Yeryüzünün,dünyaningögümavidir.Amaizdirapatesindenyananbenimveyasanateseriminkahramaniiçinmavigök,dertsizveanlamsizdir.Izdirabimiziveperisanligimizisöylemisolmakiçingökyüzünüsantavsirediyorum.Tabiattasangökyoktur.Amaempresyonistsanatkârböylebirgögüyaratiyor.”

Modernresim,romanveyasiirekolüesyadaolananlamikesfediyor,yaratiyorveesyayaanlamkazandiriyor.Bu,minyatürünyaptigibiristir.

Minyatürdebazenmevcutinsanlarlabirbenzerligiolmayaninsanlargörüyoruz.BuressamindogalinsaniçizemedigIninisa—

166

DINLERTARIHI

retidegildir.Belkibüyükressamfelsefesince,böyleinsanlariçizmeklebiramacihedeflemektedir.

Minyatürlerdebazenbirnehrinmorrenkletasviredilmisoldugunugörüyoruz.Hiçsüphesizressamdabizimkadarnehrinmorolmadiginibiliyor.Amaegersimdikielestirmenlerolsaydi,gazetelerde“ressam,nehrinrengininmorolmadiginibiliyor,amamorrenklibirnehiristiyor.Tabiattaolmayanbirnehir.

Minyatürdeesya,oldugugibidegildir.Belkiressaminolmasiniistedigisekildedir.

M.Ö.Altinciasraaitminyatürdebudönem,Çinressamligininilkeldönemidir.Ressamsaribirgökyüzütasviretmistir.Bu,günesinyakiciligininsiddetvehararetiningösterilisidir.Amayeryüzükarilekaplidir,agaçlarkristalgörünümündevekisinkalbigibidir.Gökyüzündetemmuzgünesiyeryüzündekiskanveagaç.

Ressambuçeliskiyibilerekveisteyerekyapiyor.Tabiattaolmayanamaonunruhundaolanbirçeliski.Kendiruhununçeliskisinedisaridabircanlanmakazandirmakistiyor.Minyatür-selbakis.Çinli’nintabiatabakisidirvegördügütabiattir;Avrupali’nmgözünegörünentabiatdegildir.Avrupalitabiatioldugugibi,fizikvekimyaninaçiklayabildigisekildetaniyor.AmaÇinli,tabiatikendirengindeortayaçikariyor.Seklinitabiatabagisliyor;tabiatadigerbirboyutveriyor,onuistedigisekildeyapiyor,oldugusekildedegil-BuyüzdenÇinlibakis,felsefededeböyledir.Irfanvederintasavvufasahipolanbirtabiatçiliktir.

TAOIZM

Çinbakisvekültüründeüçasilvardir.Bunlaraynizamanda“Taoizm”mektebinintemelleridir.TaoizmÇin’inbüyükbirmektebidir,(ikincidefayinesöylüyorum,dinlerinortakesaslarinitekrarlamiyorum;kendinizyöntemibulupbahsettigimbumektebetatbikediniz.)

DINLERTARIHI

167

Birincisi;vahdetivücut:

Tabiattavevarlikâlemindebirligiöngörür.BuyüzdenTaoizm,Çin’devahdetivücudusavunanenbarizvemüsahhasekollerdenbiridir.Ay,yildiz,yer,gök,maden,su,insan,kötü,iyi,hayvanvecansizvarliklarçokluktur.Hepsiayriveçesitlidir.AmaÇinlihemenvebaslangiçta,M.Ö.ikibinyilkadaröncebuihtilaflarinaltindaortaklikvebuçokluklarinaltindabirlikgörmüsvearamistir.

Çinli,birinsani,birinsaniöldürdügünü,digerbirinsanin,birinsanyolundakendinifedaettiginigörüyor.Birdepremgelipsehriyokederken,yagmuryagipovayiyesillendiriyor.Bunlartezattir.Çinli’nin,tabiatveinsandagördügütezat.Insanvetabiattaniçintezatoldugunuanlayamiyor.Amatabiatveinsanda,bütünhareket,degisimvedönüsümlerdeolanbutezatigörüyor,adaletsizliklerihissediyor.Bunaragmenhepsindebirbirlikvedüzengörüyor.Birzerrede,biryaprakta,birhaserede,bütünyeryüzündevegökyüzündebirbirlikgörüyor:Dünyayahakimolanbirnizâm.

(Bukonuyabütündikkatveilginizivermeniziricaediyorum.Bukonuhernekadaryorucugörünüyorsada,özellikleHordâd’msoncumasiolsabile.37BununanlasilmasiilehemDoguirfanianlasilmisolur;hemdemateryalistvediyalektikBatifelsefesi.Buyorgunlugatahammületmekle,biryildansonra,birisyapabildikdiyeiddiaedebiliriz.Yoksafaydasiz,neticesizanlarladevamiolmayançesitliheyecanlarlagönüleglendirmisoluruz.Budurumdada,geleceklebirisimizkalmamisolur).

Evrendeolanbudüzen,tezat,birlikveçokluguÇinlinasilÇözümlüyor?

-7-Ögrenimdönemininsongünüanlammda.

168

DINLERTARIHI

YANGveYIN

(ÇinDüsüncesindeOlumluveOlumsuzKuvvet)

Çinlidiyorki:Bütünesya,sahislar,ruhlar,tabiatinbütünmaddîveyamanevîisaretleriikikuvvetesahiptir.

“Yang”failbirkuvvettir,erkekbirkuvvettir,olumlu,yapiciveyukarigidenbirgüçtür.Yin,olumsuz,edilgen,kabuledici,etkilenenvedisibirgüçtür.

Günes,yereyansiyipparliyor.Yagmur,yereyagiyor,yeriveyesiilikleriyesertiyor.IsikveyagmurgönderengökYang’asahiptir.Yagmuru,isigivegünesinsicakliginikabuledenvegebekalanyeryüzüise“Yin”esahiptir.Yang-gök-veYin-Yer-“intoplamindanbirdogumvesonuçmeydanageliyor.Bu,yesilliktir.

HareketedennehirYang’dir,rutubetikabuledensahiliseYin’di.Nehrinkenarindakiyesilliklerveagaçisebuikisininneticesidir.

Bütünmevcutlar,hattaruhlar,mücerretvarliklar,gaybîvarliklar“Yang”veYin”sahibidir.”Melekler“Yang”,Cinlerise“Yin”sahibidir.

Birinsaninhareketlerideböyledir.AyagakalkmakYang’dir,oturmakYin’dir.Varlikâlemibütünisaretleriyle“Yang”ve“Yin”savasininsahnesindedir.Bütünfertler,maddeötesibütünruhlar,bütünhareketlerveolaylar,busavasinneticesidir.Buikisiarasindakisavastan,yeniesyaortayaçikyor.

SabitlikveDegisineNazariyesiDoguyamiBatiyamiAit?

Bugörüsünesasini,düsünmetarziniveözelmantigini,Avrupalilarkendilerinemalederler.Diyalektikmantigikendilerineaitbiliyorlar.Halbukidogulugörüsüntemelidir.Avrupalilar-özellikleyenisosyologlari-daimadiyorlarki:“Dogulusabitdüsünüyor,sabitfikirlidir.Yaniherisaretveherseyiçin,mantigindabirkisimözelliklersayip,tarifediyor.Meselâ,diyorki:“Maddeböyledir,insansöyledir.Yerintarifibudur,gökyüzü-

DINLERTARIHI

169

nüntarifisudur.Butarifkötüdür,otarifiyidir.‘Kin’inböylebirtarifivar…”Herseyveherkesiçinsabitbirtarifivardir,öylekibunlarin,hepsabitisaretlervesabithakikatlaroldugunainaniyor.HalbukibizBatililar,onlarininaniyoruz.Hersey,heranbaskabiresyayadönüsmehalindedir.Kaliciolmayangerçeklerolup,olma,dogmaveölümhalindedirler.

Bunedenledogulumantiksaldüsünüyor(sabitmantikanlaminda),batiliisediyalektiksel.Buyüzdenyasantisihareketvedegisimhalindedir.Herseyinseçilebileceginiveyokedilebileceginidüsünüyor.Insandadegistirmegücüvardir.Halbukidoguluherseyiezelîvemukaddesbiliyor.Degismeimkânimdüsünmeksizinteslimoluyor.

Batili,herseyiitibarivedegisimhalindebiiiyor.Herseyesaldiriyorveyokediyoryapiyorveegemenoluyor.Amadoguluviranedenveyapanbiridegildir;sabitdüsünüyor.

Bütünbubuyruklardogrudur!Ama,tamaksidogrudur.Çünküsabitmantik,Aristo’yaaittirveHicrîüçüncüasirdaIslâmkültürtarihindeIslâmadinidaalarakilimçevrelerimizde‘îslâmîMantik’adiylatedrisedilmistir.

Islâmîfikirayribirseydir,Islâmîilimlerisedahabaskabirseydir:

Birögrenci:“Diyorlarki,“Kur’ân’dadünyaöküzünboynuzuüzerindef!)boynuzöküzünüzerinde{!)öküzbaliginüzerinde,baliksuyunüzerinde…diyeyaziyormus.”

-“HangiKur’ânbunuyazmis?”dedim.

Dediki:-“Benbiradamdandersaliyordum.Arapça,eskiilimlerveastronomitahsiliyapiyordu.Astronomikitabiböyleyazmisti.”

Dedimki:-“BuastronomiashndaBabilastronomisiolupislâmpeygamerindenbinyilöncesiileilgilidir.”

BuyüzdenIslâmîilimleradiylatedrisedilenseylerinbazenIslâmlabiralâkasiyoktur.ArapçasarfvenahivilmideIslâmîilimlerarasindasayilmistir.AmadilbilgisidirveIslâmlailgilidegildir.Fransizcadilbilgisiveyabaskabirdilbilgisigibi.Cahi—

170DINLERTARIHI

liyyesiiride-Islâm’inmücadeleettigibozukcahiliyyedönemisairlerininMualIakat-iSeb’asi-tedrisediliyor,ohaldebunlardamiIslâmî?

AristomantigiAristo’nundur.Aristo,Hz.Isa’danüçyüzküsuryilönce,IslâmPeygamberi’ndenisebinyilöncedir.BununIslâm,Islâmmedeniyeti,IslâmkültürüveIslâmtarihiilenealâkasivardir?

Islâmtarihindebusekildeolanbirçokseylerdahavardir.Meselâ,çinicilikIslâmmedeniyetininbirparçasidir,amaacabaKur’ân’daçinicilikdiyebirseyvarmi?BunlarIslâmlaIlgilidegildiramaIslâm’aacaipsekildeyapismisvekarismislardir.Aydininenbüyükisi,Islâmmektebini,Islâmîilimlerin,kültürünvemedeniyetinpençesindenkurtarmaktir.Islâm’iBilâl’inanladigiŚsekildeanlamalidir.EbuAli’ninanladigigibidegil.MollaSadra,MuhyiddinArabiveGazalî’ninanladigigibidegil,Islâm’içölyolcusuEbuZer’inanladigisekildeanlamakgerekir.Islâmkültürünü,Islâm’agirmiskültürlerdenayirmakgerekir:

Islâm’iöyleanlayalimki,ideolojiyiIslâmkültürveegitimindenkurtaralim.HiçsüphesizIslâmkültürveegilimiçokazizdir,insanliginövünçkaynaklarindanbiridir.AmaIslâmideolojisiayribirseydir.

Kültürveegitimileideolojininfarkliligiikiihtilaftir.Meselâ,EbuZer’in,EbuAliSinaileolanihtilafivefarkigibi.EbuAli’ninbildigiseyiEbuZerbilmiyor,ne“Kanunu”anliyor,nede“Sifa”yi.Eger“cevher”“heyula”(madde,herseyinasli)vb.seyleriokusayditepesiatardi.EbuZer’inbildigivehissettigiseyleriEbuAli,MollaSadra,MuhyiddinArabîvebizimkültürvemedeniyetimizdebüyükisleryapmisolandigerdâhilerbilmiyorlarvehissetmiyorlar.EbuZer’indertvegörüsüayribirseydir.“EbuAli”nindertvegörüsüayriseydir.

Islâm’ingöreviniaçikligakavusturmamizgerekir.Hangigözlegörmemizgerektiginiaçikligakavusturmamizgerekir.Kur’ân’i,Ali(a.s.)EbuZerveBilâl’ingözüylemiokumamizgerekir?Yoksafilozoflarin,ariflerin,kclâmcilarmbüyükrivayetçi-lerin,hadisçilerin,mantikçilarin,usulcülerinvb.gözüylemi?

DINLERTARIHI

171

Bunlaribirbirindenayirmakgerekir.EgerayirmazsakAristomantigikültürümüzünbirparçasisayilir.IslâmîilimleriokudugumuzzamanAristomantiginidaokumakgerekir.ÇogunlukbununAtinamantikvefelsefesioldugunuanlamiyor.Iskenderiye’yidolastiktansonrayeniEflâtuncularlaIslâm’agelmistir.Degismisvetekâmületmistir.AmakökeniAtina’dir.Yunanligörüstür.Aristo’nunva’zveyatedvinettigibiryöntemdir,bunedenlebatilidir.

DogumantigivedogudiniveyabuasildaortakulanIbrahim’idinesyaninvecevherlerinayirmavesabitolmayisiâdem-içubűtesasinadayanmaktadir.Dogulugörüsteasil,olusveyokolustur.Olusveyokulusdiyalektikselbirgörüstür.

ZiraYunanlifilozof:“Birirmagabirseferdenfazlagirilmez’yaniikincidefaneadamayniadamdir,neirmakayniirmaktir,ohalde(sadeceonunbusözüneistinaden)diyalektikYu-nan’dandir{!)

Dedimki;“egerherseydegismehalindedir”esasi,felsefeninvefelsefîmektebinkökeniolursa,ohaldehepimizenderin,enaçik,ensarihbirerfilozofuz,“budageçicidir.”(Dünyanintamamihandir.Herseybirkapidangeliyor,digerkapidançikiyor.)“…O’ndanbaskaherseyyokolacaktir;hükümO’nundur;O’nadöndürüleceksiniz.”(Kasas/88).Busabitolan“O”,kimdir?

Bu,degisimgörüsüdür.Dünyadakiherseyisüreklidegisim,ebedîolmayisvedegismehalindegörmektedir.

Tezatesasi,diyalektiginözüdür.Dogukültürvegörüsününaslidir.Dogukültüründetabiat,tarihveinsandiyalektikseldir.Yaniçeliskiesasinadayanmaktadir.

Islâm’daInsan,IkiZidduiToplamiOlarakTanitilmistir

Islâm’da-“Islâm’iTanima”konusunagelincebunutümyönleriylesöyleyecegiz-insan,ikiziddintoplamiolanbirisarettir.Mantiginözelligisuki,ikiziddintoplamimkabuledemiyor.Mantikdaima,‘ikizitbirliktetoplanamaz’diyor.Hemgündüz,nemgeceolamaz.Birseyhemiyi,hemkötüolamaz.Ikizitbir-

172

DINLERTARIHI

biriyletoplanamazvegiderilemez.Halbukibizikiziddmtoplamininoldugunugörüyoruz.28Çoguinsanlarneiyidir,nekötüdür,neölüdür,necanli.

Diyalektikdiyorki,ikizitbiraradatoplaniyor.Biraçidankötüolansey,digeraçidaniyidir.Insan,birtaraftançamurdur,digertaraftanAllah’inruhudur.Budiyalektikbiralâmettir.Bunedenlebirinsan,müsahhasvesabitbirtarifesahipdegildir,insanbir“olma”dir.Birsabretmehalidir.Ruhveçamurdanyapilmistir.Ohaldekendinedir?Birseçmedir,birdhaddir.Birmücadeledir.Bir“olma”dir.Kendisisahipdegildir.ÇamurveAllah’inruhu,bunlarinikisiayrivezitisaretlerdir.

VücudaüflenenAllah’inruhudur.AmaAristomantigisöylediyor:Insankonusanhayvandir,insangülenhayvandir.Yanikonusanvegülenhervarlikinsandir.Butariflersabittir.OysaIslâmsöylediyor:Insanikiziddintoplamidir;hemilâhî,hemseytanî.Allah’asiginmakiçinbirimkânivardir.Seytan’moyuncagiolmakiçindebirimkânivardir.

Buikizitimkân,insandabirarayatoplanmistir.Budiyalektikbirisarettir.Tarihvekültürdediyalektikesasagörezuhuretmektedir.

DinlerdekiTarihFelsefesiTezatEsasinaDayanmaktadir

Tarihintamami-Zerdüstdininde,Budadininde,Taoizmdinindetarihfelsefesitezatesasinadayanmaktadir.Islâm’dadatarihfelsefesitezatesasinadayanmaktadir.Ikizitkutuparasindakisavas,tarihiyaratiyor.IbrahimîdinanlamiylaIslâm’da,insanin-obaslangiçtakiinsan,insanliginbabasiAdem’in-Allah’inruhuveçamurdanyaratilmasiylatarihdoguyor;savasbasliyor.

28-ZiddiyetikisekildedirMeselâsiyahvebeyaz,gecevegündüzgibi.Amaasilzitlik,birseyinolmamasfdir.Meselâ,birseyinolmaveolmamasinin,biryerdeveayniandaolmasigibi.Buyüzdenonlarintoplanmasivegiderilmesiaklanmuhaldir.MeselâhemZeydolmasi,hemdeolmamasimümkündegildir.Veyahemolmamasihemdeolmasimümkündegildir.Amagiderilmelerimümkündür.MeselâbirseybiryerdevebirdurumdahemsiyahhemdebeyazolmayabilirAmanesiyah,nedebeyazolmamasindabirproblemyoktur,belkikirmiziveyamorolabilir

DINLERTARIHI

173

HabîlveKabil’insavasi,bütüntarihboyuncadevamediyorvezamaninsonunakadardadevamedecektir.Bütüntarihsahnesibaslangiçtanzamaninsonunakadarsavassahnesidir.Budiyalektiktir.

Taoizm’deveÇInkültüründe,diyalektikgörüsçokmüsahhastir.Bütünesya“Yang”ve“Yin”esasiüzerindesüreklibirsavasiniçindedir.Bütünesya,busavasinneticesidir.Hareketlerde.

Biragaçparçasinigözönünealiniz.Topragagömdügünüzzaman,göktenyagmurvegünesaliyor,yeseriyor.Bu“YhV’dir,gökten“Yang”ikabulediyor.Sonraçiçekvemeyvevermeyebasliyorbu“Yang”ve“YIn”inasilmisolmasininsonucudur.

Digertaraftan“Yin”oîanagaç“Yang”asahiptir.Çünküatesyaktigimizzaman“Yang”alevdealiyor.OhaldeagaçtaveodundahemYangvardirhemdeYin.Hemtezdir,hemantitezdir.Buyüzdenbirseydebazen“Yang”yetenegigalipgeliyor,bazen“Yin”yetenegi.

Ohalde“Yang”ve“Yin”,bütünesyaninbünyesindegizlenmisolanikizitkuvvettir.Herseykendiiçindebirsavasilekusatilmistir.Buesas,herseydeveheralâmetteolandiyalektiktir.(Meselâ,atomabakiniz.Elektronileprotonunsavasma,artiveeksiyüklerinebakiniz.)

“Tezat”FikrîMarksileSosyolojiyeGiriyor

Diyalektik,Marksilesosyolojiyegiriyor.Toplumdaasillervar,köylülervar.Kapitalistvar,proletervar.Biritez,digeriantitezdir.Devrimbuikisiarasindakisavasinneticesidir.Eletronileprotonarasindakisavastanatomhareketininortayaçikmasigibi.

Diyalektiksavas,herseyiniçindevardir.Meselâ,yumurtatezdir.Yumurtayigözönünealiniz.Onutavugunaltinakoyuyoruz,sicakligikabulediyorvehergüniçinde“antitez”gelisiyor.Yumurta“tez”dir,hergüniçindegelisen“yumurtaolmayan”iseantitezdir.Busavashergünantitezinyaniyumurtaolmayaninfaydasinadevamediyor,antitezinbütünyumurtaniniçinitezi

174

DINLERTARIHI

doldurduguvedisarisürdügüyerekadardevamediyor.Ozamankabukgagalaniyor,kiriliyorvecivciv(sentez)disarifirliyor.

Ohaldeyumurtahemtezdir,hemantitez.Buikisiarasindakisavasinneticesicivcivgörünüsiledogansentezdir.Bu,Hegeldiyalektigindekibütünhareketlerinbenzetmesidir.Hemtarih,heminsanhemdetabiattaaçikliyor.

Bu“Yang”ve“Yin”iherseydemücadelehalindegörenÇinsözününaynisidir.Bütünisaretleriveesyayibumücadelevehareketlerinneticesigörüyor.Esyadaki“Yang”ve“Yin”neticesidirbumücadele;degisimvebambaskalikdevamediyor.Busekildetabiatdaimabambaskaolmahalindedir.Hiçbirseysabitdegildir.Buikiunsurun,vücudundasavasatutusmadigibirseybulunamaz.Eger“Yang”halindeise“Yin’denetkilenmemesi,egerYinhalindeiseYang’dankorunmusolmasimümkündegildir.

TezatFelsefesiYaniÇinDiyalektigi

Bütünbusavaslarin,hareketlerin,zitlanntoplaminin,bambaskaliginvedünyadakiherseyinhareketinin,degismezveistisnakabuletmezbirtekdüzeninesasinagöresekilaldiginigörüyoruz.Dünyayavehergeye(insan,hayvan,tuzlu,aci,ruhlar,tabiatötesimevcutlar,bitkiler,cansizvarliklar)hakimolan,düzenözelligiveküllînamustur.Lao-Tsu’nun“Usul”kitabindaniteledigigibi;ezelî,ebedî,küllî,örtülü,kapali,gizli(yanigaybî)veheryerdebellidir.Hiçbiryerdeaklinpençesinegelmez.Bütünzitesyadabirberaberlikmevcuttur.Herseyonunistek,iradevearzusunagöreolmaktavegeçmektedir.Hayatinvarligmnbütünsahnelerinde,maddevemânâdaolanbütünzitisaretlere,çesitlisavaslaradüzenveyönbagisliyor.Herseydirvehiçbirseydegildir,adi“Tao”dur,

TaoNedir?

M.O.5.ve6.asirlardayani2600yilönceyazilmisolan“TaoUsulü”kitabininkendisindebile“Tao’nunnitelenmesimümkündegildir”diyeitirafediliyor.(Tipkibizim“Allah”hakkindasa—

DINLERTARIHI

175

hipoldugumuzkavramgibi,idrâkveaklasigmayanamaheryerdemevcutvehazirolankavram.)Gaybîdir,amahiçbiryerdekayipdegildir.Hiçbirsey“O”degildir,ama“O”herseydemevcuttur.Usulenondanbaskabirseyyoktur,herseyonuntecellisidir.Hattaiyivekötü,güzelveçirkinonuniradesinetâbidirve“O”“TAO”dur.

“Tao”nunlügatmânâsininanlasilmasi,onuntaninmasinadahaçokyardimedecektir.Taolügatte“Suyatagi”anlaminagelir.“Nehrinyatagi”sabittir,amaoradangeçensuhareketlivedegiskendir.

“Nehiryatagi”mndigerbiranlamidahavar;“yatak”,suyudagdanveovadançikiskaynagindan,asilvarisyeriolanokyanusayöneltenbirgidisyoludur.

Odinîvefelsefîkavramiile,bulügatmânâsiarasindanetürvehangiiliskivar?Tao,bütünküçükvebüyükdalgalarin,sürekliolmayankabarciklarinin,yanibütünalâmetlerin,bütünçeliskilerin,bütünesyanintamamininonunüzerindengeçip,onlarayolgösterilip,oyoldan,mükemmelsinirolanokyanusaveyakendivücutlariningayesinevenihayetineulasmalarindanibarettir.OhaldeTao,suyoludur.29Yolherseydir.Bütünesyavebütünvarliklarintâbiolduklaribütünkanun.Taovarlikâlemineegemenolanbiriradedir.Bütünmevcutlaraegemenolanbirkanundur.EsyaninbirlikveberaberligihepTaoseklinde,tezatvesavaslariseYangveYinesasinagüredir.

TaoistSairlerdenBiriKonusuyor

Suagacabakiniz,niçinhiçbirzamanizdirabamahkűmolmuyor?Niçinhiçbirzamanüzüntüyekapilmiyor?Baharinbaslangicindatomurcukveriyor,yeseriyor,gençlesiyor,yaprakaçiyor,çiçekveriyor,meyveveriyor.Sonbaharsonlarindasarari-yor,sonundayapraklarinidöküpçiplakkaliyor,Sakinbirsekildekisuykusunagiriyor.Martbaslarindaveyaortalarindatekrarcanlaniyor,kendigidisatinadevamediyor.

29-Seriatveser’agibi.Suyolu,nehirtarafinadogrudur.

:

176

DINLERTARIHI

Niçinizdirapçekmiyor?Niçinhiçbiragaçintiharetmiyor?Isyanetmiyor,öfkelemiyor,bikmiyor,felsefîümitsizligekapilmiyor?

Çünkütabiatkanununu,Tao’yutakipediyor.

Niçinperisanlikhastalik,savas,zorluk,ihanet,izdirap,ümitsizlik,kötülük,gam,eziyetinsandavar?Çünküevrendeherseyehükmedendüzenekarsi,cüz’îakliilebaskabiTyolseçiyor.

MerihliYolcununYerKüresiHakkindakiRaporu30

ÇokmeshuryazarsayinMuhammedHicazî’ninbirhikâyesivar.Hikâyesöyle:

“Yeryüzündebirbilgin,Merih’egitti.Merihcaddelerindeyürüyordu,sinemaafislerinevekültürhaberlerinebakiyordu.Ansizingözünebirhaberilisti.Habersöylediyordu:‘Merihlifalancaprofesör,meshurbilgin,füzeileyeryüzündengeridöndü.Yerküresiileilgiliarastirmalarini,yeryüzündekicanlivarliklarikonuedinenyenikesfini,sayindinleyicilerearzediyor!”

Dünyaliolanbilgindiyorki:

“KendimdünyalioldugumiçinMerihlileT’inbukonferansinakatilmakistiyordum;konferansinkonusunusevdimvekatildim.Merihlileracaipbirheyecanla,profesörünsözlerinidinliyorlardi.ÇünküKâinat’inhiçbiryerindeMerihküresidisinda,hayatolmadiginidüsünüyorlardi.Simdibubilgin,yeryüzündeçoksayidacanlivarliginoldugunukesfetmisti.(Melikü’s-SuaraBahar’insözüyle:Buokudugumyerküresinedirki?Tastandir,dedi.Oradatekmelenmisbirilerivar.)

Profesördiyorki:“Bizimheyetimizgidiporadabumdaarastirmayapti.Yeryüzündeçoksayidacanlivarliklarinoldugunuanladi.Hepsindendahagelismisveyaenazindanhepsindendahaiddialiolan,“insan”isimlibirvarlikti.

30-MuhammedHicazî’nin“Ayna”isimlikitabinayenidenbakmaniz,iyiolur.NepiüngezegenininkesfiilesaniyorumBabillilerhayaldüsüncesiyleNeptün’egidiyordemekistiyor.Oradabirtoplulukgörüyor;insaninözelliklerinde.Otopluluktançokgüzelsözlerihitabseklindenaklediyor.

DINLERTARIHI

177

Buvarligitasavvuredebilmeniziçinnediyeyim?Sadecebîrtulumgibioldugunusöyleyebilirim.Dörttutanagivar,ikitanededelik.Yerinüzerindesürünüyor.Acaipbirhirs,heyecanvetecessüsleherseyincaninialmayaçalisiyor.Yeri,daglan,esyayi,hayvanlariveagaçlarinhepsiniyagmaliyor.Yagmalamadanbaska,ikiayaklanüstündebirbirlerinincaninakasdediyorlar.Okadarbirbirleriniöldürüyorlarveöldürmektenacaipbirzevkaliyorlarki,birkismikalincaenfazlaöldürenlerkahramanilânedilipmadalyaaliyorlartarihlerininenseçkinsahsiyetleri,kendicinsleriniençoköldürmüsolanlardir.

Acaipbirisdahayapiyorlar.Bütünbüyüklük,zekâvekurnazliklarinaragmendogalmeyveleri,tabiatinçokgüzelvehoskokulusebzelerini,hayvanlarinsagliklivedogalbedenlerindenaldiklarietleri,oldugugibiyemiyorlar.Onlarikablarakoyuyorla,biber,zerdecalgibibaharatlarveçesitliyaglarekliyorlar,atesinüzerinekoyuyorlar,yakippisiriyorlarsonrayiyorlar.Ardindandertlerehastaliklarayakalaniyorlar.OzamanmuhteremO)adamlardanyardimistiyorlar,paraveriyorlarmidelerindekiniilaçveignezoruyladisariyaçikarmayaçalisiyorlar.Niçinböyleisleryaptiklarimanlayamadim.”

Bu,Merihli’nininsanhakkindayaptigitenkittir.AmaTao-izm,insanitabiatveTao’yatâbiolmadigiiçintenkitediyor.Tao’nunonunemrinearzettigiyiyeceklerdisindaseyleryedigivebunlardanfaydalanmakiçinkendisinebagislananelvemideyi-tabiîyiyecekleriyemeyolunda-kullanmayipbaskayiyeceklerhazirladigiiçintenkitediyor.Dogalevinibirakiyor,kendiyaptigievegidiyor.Savashasetvekinemüptelaoluyor.Kendisidahailerigitmekiçinhemcinsleriniyokediyor.Digerlerinindahaerkenhedefeulasmasiiçinyokoluyor.Daimamuzdariptir.cinnete,sinirveruhhastaliklara,felsefîveitikadihastaliklaramüptelâoluyor.

Taoizm’in-ölümdösegindeolan,büyüksahsiyetlerindenbirinetalebelerisordular:

-Ölünceseninereyegömelim,neredekefenleyelim?

178

DINLERTARIH

-Mezarimyeryüzü.Mezarimintavanigökyüzü.Mezariminkandiligeceleyinay,gündüzlerigünestir,dedi.

-Egersenitopraginüzerindebirakirsak;kuslarvehaserar-laryerler,dediler.

-OnlariniçinTao’nunkendileriiçinyarattigiyiyecekveri-ziktanmahrumediyorsunuz?dedi.

Bu,“Tao”düsüncetarzidir.

KurtulusYoluNeresidir?

Insan,günesinaltindaveyerinüstündeyasayacagiyerdeüstükapalisun’îevlerdeyasiyor.Buyüzdenisiksizligaveyahavasizligamahkűmoluyorveçesitlihastaliklarayakalaniyor.

“Tao”,insanahareketayaginibagisladi.“O”,ayaklanhareketgüçleriolmayan,sadece“kendilerinibirakmaya”gücüyetensekildeyapti.

BuinsanTao’nungidisyolundandisariçikmistir.Tabiatikaplayangenisufuklaribirakmiskendinisehirisimlidarduvarlarin,sokaklarinvecaddelerinarasinasikistirmistir.Tabiatinonabagisladigigüzelliklerdenfaydalanamamis,sun’îgüzellikleryapmistir.

-Kilosuüçriyalolan-tabiikarpuzdanistifadeetmiyor,bes-bintümenebirkarpuztablosusatinaliyor.

Sehiryapmis,idaresiiçinkanunva’zetmis,hukuk,emniyetveemanamuhtaçolmustur.Geliphalkahükmediyorlar.Hükümetleberaberdaimazulümdogmakta.Birkismiefendilerbirkismiköylüleroluyor.Birkismiserefliler,birkismiadiler.

Kisazamandahedefeulastiracakbaziilimleribilmeyekendilerinimecburhissediyorlar.OilimlersonrabirgrubunelindedigerlerinialeyhinebITsilaholmaktadir.Buonunnihaîneticesidir.Bunlararaç,teknik,zekâvetabiatitanimakladopdoluservetleritopraginbagrindançikarabilirler.Amabuservetler,onlariköpeklergibibirbirlerininvücudunadüsürenbirlokmagibiolmaktadir.

DINLERTARIH

179

Sonradailiskileri,hayvanlarinvevahsicanavarlariniliskileriolmakta.Aldatma,yalan,zulüm,faciaortayaçikmakta,fesatyayginlasmakta.Beyhudeyasalarvesinirlamalaryapiyorlar,birkismionlarabaglikalmaklaçirkinlesiyor.Birgrupise,oyasalarinvesinirliliklarinaleyhineisyanediyor,mücrimvehainoluyor.Birkismiisebunlarlamücadeleiçinegemenvezalimoluyor.

ZALIMVEMAZLUMUDOGURANMEDENIYET

Birkismiisyanediyor,cinayetkârvegünahkârbirkismiisebunlarla(isyancilarvecanilerle)mücadeleiçinegemenvezalimoluyor.Birgrupdaherikisinekurbanediliyor.Böylesiçilginliklakarisikbirtopluluk,“sehirlesme”adiyla,medeniyetadiylayapiliyor.Insan,kendinibunakaptiriyor.Tipkiagizsalyasivecaniylazerafetvegüzelliktesanatharikasioipekkozasiniyapanipekböcegigibi.Ipekböcegikozayapiyor,sonundadaeserindekendisiniboguyor.Bumedeniyettir.

MedeniyetinIsaretleri

Bütüntarihboyuncamedeniyetinisaretlerinebakalim.BirisiMisirmedeniyetininsembolüolanpiramitlerdir.Binlercekölenin,dibindekurbanoldugupiramitler.Misirmedeniyetibasiniancakböylekaldirmistir.BirisidebüyükÇinmedeniyetininsembolüolanÇinseddidir.Hertasvetuglaningeldigiyerde,birinsaniçamurlardasüründürmüstür.Hiçbirgüçlüinsanbuduvardakiisinibitirememisrir.Taslarinvearalarindakiharcinyerine,niceinsanlarigömmüslerdir.

Bumedeniyetler,yalan,aldatma,cinayet,katliamveköleligintoplamidir.Medeniyetlerdenfaydalananlarya“OjenIones-co”nunkahramanigibigergedanidiler.Alinlarininönündekiboynuzlaöldürüp,çigniyorlardivegidiyorlardiveyaKafka’nmkahramanigibiçirkinlesiyorlardi.Talihsizköleinsanlar,seçkininsanlar…Temizveseçkinmilletler…Süvarileriyokedenmilletler..

180

DINLERTARIHI

Bütüntarihvemedeniyetboyuncainsandanegelisti?Insan;öldürenveöldürülene,kölesahibiveköleye,aldatanvealdatilana,sömürenvesümürülenedönüstüBunlarinhiçbiriinsanîözellikdegildir.Bu,medeniyetinvemedenîinsaningelismesidir.

ISYANCIINSAN

Çevikveyeteneklibaliklarvardir;gidisyoluylayoldasolmakyerineirmaktakalirlar.“Nasilyasayalim?”sorusununpesindedirler.Biribuköseyiseçiyor,digerioköseyi.Biribirkayaparçasini,biribiryosununtavanini,hepsiyenibirseyyaptiklariiçinvekendilerineaitbirsiginakseçtikleriiçinmutludur.Amaasladenizegitmiyorveözgürlügeulasmiyorlar.

BütünvarlikâlemininveesyaninhareketinekilavuzlukedenTao’yakarsibirgidisyoluseçeninsan,ideal,arzu,medeniyetolusturmakla,kâinatingidisyolundanbaskabiryolseçmeklekendicüz’î,fuzulîaklininmüptelasiolmustur.BusekildehemkendinidenizeveTao’nunnihaîhedefineulastirmaktanmahrumetmistir,hemdeâlemintekâmülvehareketindegecikmemeydanagetirmistir.Egerbulüzumsuzluklar,bukötülükler,zaaflar,serler,medeniyetlerolmasaydi,insankendinitabiataemanetederdi.TabiatdüzeniesasinagöreyaniTao’nuniradeveisteginegörehareketederdivehedefeulasmisolurdu.

TAO’YAGÖREKENDINEDÖNÜS

Ohalde,Tao’yagörekendimizedöndük.Kendi,kendisinegeridönmeknedemektir?ÇünküakladöndügümüzzamanakillüzumsuzseyleTyapip,yolgösteriyor,idealolusturuyor.Ohaldeaklinkenarindangeçipfitratimadönüyorum,insanîfitratima,halisvesafkalbiminilhamverdigine;kalbimintamortasinindedigiseyedönüyorum.Içimdekisakinliginedönüyorum.Akl-iküllolanzâtimasigmiyorum.Bütünesyadacarioîanakil,

DINLERTARIHI

181

bitkiyibahardayesertenakil,yazinmeyvevermesinisaglayanvesonbahardauykuyaçekilenbirakil.Butabiatinbirparçasiolanbendedecaridir.Onukesfediyorum,kendimionaemanetediyorum,onateslimoluyorum.

BuaklinaltindaTaoduygusunanasilulasilabilir?Insan,kendindeTao’yunasilbulabilir?Özelbirmarifetle.Aldaticiolanilimlebulunamaz;tehditçivefuzulîolanakillada-Ozamaninsan,bitkiningençligine,tabiatinbagrindabiralâmetineminligi-ne,selâmetineulasir.Sonrabütüneziyetleri,itilaflariizdiraplari,kinleriyokolur.OnlarinyeriniTao’nunaskidoldurur.

FakirlikveRiyazetElbisesiile

Insan,aki!,düsünmeveistidlaliledünyaninvekendisininTao’sunaulasamaz-Tadarinherikisibirdir-Ilimvemantiklaulasilmaz.Buyoldaaskdenemesi,rakstanvemusikîdendahaiyidir.Veyaibadettendahaiyiolanriyazetile.Riyazet,yaniinsaninfuzulîakildan,sehirdekilezzetlerden,sun’îlokmalardankendinikurtarmasidir.Kendinimedeniyetteyapilanlokmavelezzetleremuhtaçolmaktankurtarmasidir.Kendinifakirlikvemedeniyetemuhtaçolmamaelbisesiilesüsleyip,tabiatinbagrinagidip,kendiniTao’yateslimetmesigerekir;cosku,cezbeveaskileonadalmasigerekir.

TAOCUFIKRINBIZIMTASAVVUFLAUYGUNLUGU

Bukavramlarinbizimsufîkavramlarinaynisioldugunugörüyoruz.Bizimkendikültürümüzdebulunan“vahdetivücut”fikridir.Akilgözüylegördügümüzbütünfarkliliklariegerilhamilegörürsekevrenselbirligedönüsüyor.Istekvecoskuileonadalarakbukendinigöstermeyiyenilgiyeugratipoolusayetismektir,buheryerderiyazetlemümkündür.O,Allah’tir,bütüncilvelerO’ndandir.Yani,bizimaddîhayatabaglayanbütünhevesleriyoketmektir,fuzulîaklinbirbiriüstünebiriktiripbag-182

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

183

ladigiseylerdenkurtulmaktir.Bütünihtiyaçlarivebagliliklarikoparmaktir,hürriyeteermektir.Busekildeobirligeulasilabilir.Ozamanbaharinbagrindayasayip,bahara,çiçege,meyveyekavusanbirbitkigibibaharakavusuruz,çiçekvemeyvevermeyebaslariz.

Bu,Lao-Tsu’nunönderoldugu,Taocumektebinfikridir.Lao-TsuM.Ö.604yilindadoganbirbilgedir.Bumektebinkurucusudurvebumektebinelçisioldu.Düsüncetarzininaslindatasavvufîoldugunugörüyoruz,bizlerdebudüsüncetarzinaâsinâyiz.

Acabatasavvuftaki“tarikat”kavrami,Tao’nuntercümesidegilmidir?Veyagitmekveyayoldaseyahatetmekanlamindaolan“sülük”oTaoyolundagitmeyedavetdegilmidir?“Insaninakli,biryeregötürmüyor”“Akilcilarinayaklariçürüktür”;“Ilimbosturaskiîehakikatinyolundangitmekgerekir”diyendüsünceacaba“Tao”yadavetdegilmidir?”;“Genelveküllîhakikatadalip,kalpileonayönelmekgerekir”sözü,akilveiradeileTao’yaulasilamazdiyensözünaynisidir.

TAOCUFIKRINYÖNTEMIVEANTIMEDENIYETÇIOLANJEANJACOUESROUSSEAU’NUNEKOLÜ

Medeniyet,akil,irade,ilimveinsanintabiatta,tabiatinkenarindatabiatakarsiyaptigibütünlüzumsuzluklarilemücadele,insaninkendibireyselligineveevreneegemenolandüzenedönüstü.YaniTao’nuniradesininbelirmesinedönüs…Mutlakmükemmellikolannihaîmenzilegidis;sadeceTaoyolundagidilerekeldeedilir.Insan,tefekkür,bid’at,teknikyerine“Tao”yukesfemeye,müsahedeetmeyeteslimolmalidir.IsiniTao’nuniradesininuhdesinevermelidir.

BunlarTaocuokulununprensipleridir.BujeanJaquesRousseau’nun18.asirdailânettigimedeniyete,ilmeveteknigekarsiolanbirmekteptir.Jean]acquesRousseaudiyorki:

“Insansosyalanlasmayiyaptiktansonrafesat,savas,ayricalikvezulmemüptelaoldu.Insaniiçindenboganbütünbuyalanciyasalarikirmiz.Bunlarinsanigüçlüvezekikildi,amaasagilik,vahsivecaniyapti.

Tabiatinosafligina,gökyüzününaltindakioözgürlügeinsanlaraegemenolanbukarmasikdüzenlerdenöncekikardeslige,esitligeveberaberligedönünüz.Akildan,sevmeyeveaskaulasalim.”

BunlarRousseau’nunsözlerdirveTao’dur.Lao-TsuTaocu-lugununsözleridir.

BireyeYönelisMektebiÇinToplumunaDarbeVurduAma,bukendine,bireyeyönelismektebi,medeniyet,ilimveiradedenbikkinlik,Çintoplumuvemedeniyetinebüyükbirdarbevurdu.ÇünkübüyükmektebiTaoculukolanirfan(bireyinenbüyükterbiyeedicisidirvebunuheryerdetekrarliyorum)ruhuokadaryüceolanbirInsanyapiyorki,onumaddîhayatötesineulastirabiliyor.Insaniyerevegünlükhayatabaglayanherseydenkurtarilmisbirferthalinegetiriyor.Amatoplumiçinuyusturucubirmaddedir.

Buyüzdenferdindaimairfanileegitilmesi,toplumunise,akilveiktisatileegitilmesigerekir.Ferdinaskiletemizlenmesigerekir.Toplumunakilileidareedilmesigerekir.Buikisiaslindaikiaynmizaçtir.

TasavvufaYönelisToplumuBozar

Islâmîirfanabakiniz,nebüyüksahsiyetlerolusturuyor.ObüyüklügüileGazali,oazametiyleSems-iTebrizî,okadarbüyükMevlânaveSenaî.Amaegertoplumunadayanirsa,herseyibunlardüsünüp,isyaparlarsatoplumkorkunçbirtoplumolur.Butoplumdahattataksiyebinmekbileolmaz.Eger,binersenefarkeder,dünyaninyönlerihepitibaridir!

Ohaldetoplumun,akil,iktisatveadaletileyasamasigerekir,Insan,imkânbulabildigiyerekadargelisebilir.

184

DINLERTARIHI

Lao-TsuTaoizculugununhayri,Çintoplumvemedeniye-tindekifesatlamücadelesiidi.Sosyaliktisadakarsibirtepkiidî.Amakendinibireysellik,bireyselmaneviyat,âhireteyönelis,mücerretahlâkîfaziletlerleokadarsüsledikitoplumuzayiflatti.

KONFÜÇYÜS

Konfüçyüs,Lao-Tsu’yakarsibirtepkidir.“LI”de“Tao”nunyerinegeçirilmekiçinbiresastir,“Li”nedir?Li,saglamtoplumun,onuntemelinegöresekillendigi,idareedildigitekâmülkazandigiusűlveyasalardir.

Konfüçyüsdiyorki:Toplumuninsanibozdugunu,medeniyetininsaninahlâkiniyokettigini,insanigüçlüyaptigini,ruhunfaydalanmasinisagladiginikabulediyorum,amainsaniasagilik,cani,kandökücüyapmistir.Fakatbutoplumyüzündendegildir,belkitoplumunidareedildigi,dogruolmavankanunlarne-,1deniyledir.31

EgerToplum“Li”EsasinaGöteIdareEdilirseTaoTekâmülüneUlasacaktir

“Lao-Tsu’nunhatasisudur:Hastabirtarzdaolan,insanîolmayankanunlaragöreidareedilençirkintoplumu,idealvemutlaktoplumolarakalmasidir.”(BuLao-Tsu’yusevenKonfüçyüs’ünsözüdür).

“Ben,Lao-Tsu’nuntoplumaleyhineolanbütüntenkitlerinikabulediyorumamaonunaksine,butoplumuntabiataaykiriolmasivemedeniyetinTao”yaaykiriolmasinedeniyledirdemiyorum.

ButoplumunTao”ntmaksineoldugunukabulediyorum,amainaniyorumkiegertoplumvemedeniyeti“Li”-toplumsalnamus-esasinagöreolusturulurveidareedilirse,otoplumsadeceTao’yaaykiriolmamaklakalmayacak,belkiTao’nungidis

L

31-Konfüçyüs’ünsosyal[emelleri,insanliktoplumvemedeniyetinil-tiköklübirtarzdasavundugunugörüyoruz.

DINLERTARIHI

185

yolunda“Taoculuk”untekâmülünedogruhareketihizlanacaktir.

Balikörneginikabulediyorum,amainsanibozanbutoplumdur.Gelinörnegidegistirelim.“Bunehrevedenizegönülvermelerigerekli,kendihiçlikvelüzumsuzluklarinigidisyolunateslimedipdenizeulasmalarigereklidediginizbaliklar,egerzekâ,akilveilimleriniisiniçinesokar,birgemiyaparlarvegemiyinormalhizdandahasüratlibirhizlanehringidisyolunabirakilirsa,ozamanbugemisadecenehreveTao’yaaykiriolmamaklakaiayacak,belkibaligidahahizliveerkendenizekavusturacaktir.

Ohaldeegertoplum“Li”esasinagöreolusturulursa,toplumaTaoesasinagöredahahizlivedahaseribirhareketkazandirilmisolacaktir-Insanegertabiatingidisyolundatekbasinakalirsa,bitkivehayvaninahengiilegelisir,ameeger“Li”,toplumundayeralirsa,Tao’nungidisyolundadahaserigelisir.Çünkü“Li”Taoesasinagörehareketedentoplumsaldüzendir.”

OnsekizinciasirdaFransa’da,VoltaireileRousseauarasindaolansavas,KonfüçyüsileLao-Tsu’nunsavasidir.

Konfüçyüs’üninsanîmedeniyetvetoplumunsosyaltemelinienköklüsekildesavundugunugörüyoruz.(M.Ö.Altinciasirda).Voltaire,IS.ndasirdaKonfüçyüs’ünaynisözünüRousseau’yakarsisöylüyor.Rousseau,toplumdanöncekibireysellikhayatininahlâk,dindarlik,faziletveinsanîmaneviyatinhamisiidî,Voltaireisemedeniyet,ilim,ilerleme,maddîyat,sanayivesavastaraftanidi.Buikisiarasindakisavas,KonfüçyüsileLao-Tsuarasindakisavastir.Tam24asirsonra18.nciasirda,busavasikincidefaFransa’davebütündünyadaoluyor.

Hippilerinsavasibuçesittendir:Simdidedevamediyor.Amerika’damevcutolanenderinveinsanîharekettir.KapitalistAmerikantoplumuilehippilerinsavasi;bilgini,filozofu,hakimivesosyaldüzeni,“insanyiyeninsan”,yaratmakisteyenbirtoplumdabunlar“yeme”ve“yemeyetapma”aleyhineisyanediyorlar.

186

DINLERTARIHI

HippiileSohbet

BunlardanbiriyleMeshed’desohbetettim.Çokderinbiradamdi;açikçaNixon’danikikatdahasuurluidi.32Onunlatartismamçoktatlioldu.OAmerikalibirgençti,benMüslümanvedogulubirgençtim.Benmaddiyatisavunuyordum,omaneviyatisavunuyordu.Amaonunmaneviyatibenimiçintahammüledilmesiimkânsizbirseydi.Diyordumki:Ben,seninsavunucusuoldugunmaneviyatikabulediyorum,sanasaygiduyuyorum;amasizmedeniyetinkalibinivebedeniniyoketmeklebumaneviyatikurtarmakistiyorsunuz.Bendiyorumki,bumaddîdüzenibirbedenvekalipgibialmamigerekirveonainsanîruhvermemizgerekir.Suandaolanvahsilik,düsmanlikvemateryalizminyerineAmerika’ninbedenvekalibinainsanîruhuüfleyin-yaniHindruhunu-veyaAmerikanmedeniyetiniHint’teinsaedin.Ozamanhembüyükariflergibi,nefsîgidisatiislahedeninsanlarasahipoluyoruz,hemdeApollosüvarileri(astronotlari)gibiufuklaraseyahatedeninsanlarasahipolmusoluruz.

Amabunlarindamlarinintepesineçikmakveoradakikarlaritemizlemekiçinsaglambirmerdivenleribileyoktur.Digertaraftanjetebiniyorlar.Apollo’yabiniyorlar.Bulutlarinüzerine,amasuurveahlâklaribirhayvanindüzeyindedir.Veniçingidiyorlar?Bütünbuyukarilara,elmas,petrolatomvenükleerarastirmalariiçin.

Egermedeniyetinyaptigicazibeyikiranuzayivemanzumeyigeridebirakanbubüyükmakinayabüyükbirruhüfleyebilir-sek,ozamanartiksanayivemedeniyetmahkűmolmaz.Gençbanacevabensunlarisöyledi:“Bunlarinhepsibeyhudedir.Dünyabirgünestir,gerisiiseonunbölünmeleriveisinlaridir.Günes,Tanri’dir.BölünmeleriseTanri’ninisinidir;onundisindaki

32-Falancadiyorduki:Filânfahissehrinenbilginveâlimidir.Osehrinilimmerkezininâlimlerivefaziletleribusahsinögrencileridir.Kendisininisebiresektendahaazsuuruvar.Bende“laklidiçineniyisimalarhippilerdir”diyerekhippiligisavunmuyorum.Bu,bizimliilgilibirseydegildi.Mezmanliadamin(sairecevapalaraksöyledigi)deyimiyle;benimhanimimölmüs,gençoglumzorunluolarak(askere)gitmis,sen:Hayatbirbahçedir,hayatgüzeldir,diyorsun

DINLERTARIHI

187

herseyisekaranliktir.Buyüzden,insanievveelbiseyebileihtiyaciyoktur.Beninsanlaritaniyorum,onlarakarsisevgibesliyorum;suvegünesileyasayabilirler.”ÇünküegerbiriAllah’iseverseveAllah’ataparsa,onaasklabaglanirsa,buaskilebeslenebilir,busevgiileyasayabilir.Bubüyükkudret,insaniniçindevar.Amamaddîhayatonuzayifvezelilyapiyor-Tüketimdüskünüyapiyor.Insaniöylebirhalesokuyorkiegerkravatininrenginingömlegineuymadiginigörürse,evdendisariçikmiyor.Batiligenç,bütünderdikudretperestlikveparaperestlikolanmedeniyettenkaçiyor.

Bu,bugünkübatiligencinmantigidir;Taoculuk’abirçesitgeridönüstür.InsanibozanmedeniyettenTaoizm’egeridönüs.AmaKonfüçyüs’ündedigigibi“Bozucuözelligesahipolanmedeniyetdegildir.”Insanibozan,böylemedeniyet(batilimedeniyet)veyaöylemedeniyettir(M.Ö.6.asirdaLao-Tsu’nunsavasaçtigimedeniyet).

Egermedeniyet,kudretkölelerininveparagözlerinemrindençikipsuurluinsanlarinemrinegirerseinsanîtekâmülevesileolur,bozulmayadegil.

Egerinsanlik,maneviyat,faziletveherseymedeniyetefedaoluyorsa,bu,medeniyetin,antimedeniyetinelindeolmasinedeniyledir.Vahsi,makinalisilahielinealmis;canijetteoturmusveNemrutApollo’yabinmis.Amaegerbunlarinhepsidüsüncevefaziletianlayaninsaninemrindeolursaozamanmedeniyet,insanibogmamakveçirkinlestirmemeklekalmaz,belkiInsaningelismesedekatkidabulunmus.

Egermedeniyetbüyükbirruhunemrindeolursa,televizyon,tiyatro,sanat,kitapvegenelolaraktopluiletisimaraçlarindan,bubüyükruhunbütündünyayayayilmasiiçinyardimalinabilir.Bu;kültür,ahlâkvemaneviyati,birandavebirgündedünyaninenvahsiveücrakösesindekiinsanakadarulastirabilir.Bütüninsanligadahahizlibirtekâmülbagislayabilir.

Egermedeniyet,ruhunelinegeçerse,egerinsanîtoplum“Tao”ileberaber“Li”esasinagöreyapilirsa,insanotoplumda

188

DINLERTARIHI

taocutekâmülvefaziletledahaçokgelisir,çünkü“Li”,“Tao”yakarsidegildir,Tao’nundevamettirilmesiesasiüzerindedir.

“Li”NEDIR?

Konfüçyüsburayavarinca,isibozuyor.Aslindatenekedenolanbesgümüsesastanbahsediyor:

Birincisi:Çocugunbabasinaitaati.

Konfüçyüsburadaçokgüzelkonusuyor.BenonuSokrat’tandahayüksekbirsahsiyetolarakgörüyorum.Amatekayibi,DoguluolmasiveBüyükFransizDevrimi’ndekadiningegirmesiiçinheykelleryapan,siirleryazan,akillarabiyografilerverenBatililarinolmayisidir.BundandirkienhakîrBatililarbizimnes-limizcetaninmislardir.AmaegerneslimizinSettarHan’inresminisadecetesadüfenözelgünlerdebirgazeteninönsayfasindagörebildigini,hattabugünbileonunkabrininyerinibilmediklerinigörürsenizsasmayin.KonfüçyüsdeDoguluolanlardandir,taninmamistir.Yoksao,Sokrat’tanbiledahayüksekbirseviyededir.Güzelsözlersöylüyor:“Evlât!Daimaseniyasindandahaküçükgösterenelbiselergiyki,annenvebabansanabakmaklaömürleriningeçtigikonusundaendiselenmesinler”(Meselâ,egeryirmiyasindabirgençisenönlükgiyelineoyuncakvedüdükalkibabacigin,büyüdügünühayaletmesin!Busöz,incelikolarakgüzeldir,amasadecegüzeldir.)

Ikincisi:Küçükkardesinbüyükkardeseitaati.

Döneminbabaerkildönemoldugunubiliyoruz.Babaninherseyinsahibioldugubabaerkildönemlerdebabaöldügüzaman,varisbüyükkardestir.Herseye,hattababaninkadinlarinibile.Bucümledenolmaküzerekendiannesinimirasolarakdevraliyor.Konfüçyüssistemininbuesasionunmektebininbeste-melidenbiridirveodöneminneticesidir.

Üçüncüsü:Kadininkocasinaitaat;(Erkeginreisoldugudönem).Tambiritaat.Yanikocaninsöyledigiveyaptigiherseye

DINLERTARIHI

189

kadininitaatetmesi,kendisininbiranlayisvegörüsününolmamasigerekir.

Dördüncüsü:Elaltindakilerinelinüstündeolanlaraitaati.Besincisi:Halkindevletbaskanina(hükümdara)itaati.EgertoplumKonfüçyüs’ünbubesesasinadayanirsa:

Bubes“Li”esasiO)-gümüstenbesasil-Konfüçyüs’eaitvetoplumbunlaradayanirsatekâmüldezirveyeulasir(onunzan-nmagöre).

Bütünfaziletler,bubesaslariâyetesasinagöredir.Çünkükadinitaatettigizaman,kocasivefadarkalir.Küçükkardesitaatkârolduguzaman,büyükkardesinhimayesindenfaydalanir.Çocukitaatkârolduguzaman,babadaterbiyeediciolur.Ohalde“Li”esasinadayananbutoplumundininedir?Buneslinvebuhalkinkenditemizgeçmislerinedönmeleridir.

Geçmiste“FuShi”veya”FerHesi”gibi”Li”esasinagörehükmedenhakanlarolmustur.FuShiadildi,halkinhayrimistiyordu,halkiseonuseviyorduveonaitaatediyordu.Bunedenledünyaadaletledoluydu.Ohaldeiyilereveecdadasaygigösterelimgelenekçilikyapalim.Ruhnasilgelistirilebilir?Edepile,adabile,gelenektesrifatveyamusikîile.

Konfüçyüsgeçmisinbugeleneklerineveâdetlerineniçinbukadartapiyor?Çünkü“gelenekperestlik”Çinligörüstür.Konfüçyüsgelenekperestliginvemuhafazakârliginzuhurkaynagidir,itaat,onunmuhafazakargörüsününtemelleriolanitaat.

Geçmisetapma,gelenegetapmahakanFuShi’yevetarihinilkdönemlerindeLi’yeulasmisolanhakanlaradayanmak,bunlarKonfüçyüsmektebininzayifnoktalaridir,diyorlardi.Halkingeleneklerevegeçmisedönmesiniistiyordu.“HuShiPi”döneminedönmesiniistiyordu.HuShiPidönemintipkibizimmitolojik“Cem”dönemimizgibidir.Adalethakimdi,herkeszevk,sefasevinçvb.seylerlemesguldü.

190

DINLERTARIHI

KONFÜCYÜS’ÜNÖZELLIKLERI

Ruhu,âhiretlemaddîhayatindisindabireyselcilikveruh-baniyetleilgilisayanTaoizm’inaksine,Konfüçyüsruhutoplumvesosyalyasamlaalâkalisayarakbudünyayadavetediyor.Budavet,ruhbaniyetveirfanayönelisinkarsitidir.

Benimkanaatimagöre-kendideyimiyle-Sokrat’mfelsefeyigöktenyeregetirmesigibi,çesitliilâhi(rabb-ulenva’),gökyüzü,tanrilarinsavaslarivedigerleriyleilgiliolanfelsefeyi,hayat,ahlâkveruhuntekâmülüiçinsosyalyasamvesosyaliliskilerleilgilibirfelsefeyedönüstürdü.Sokrat,felsefeyigöktenyeregetirdi.Konfüçyüsdedini.Onusosyalyasaminvebudünyadakiyasamingelismesiiçinbiraraçyapti.Ruhsal,bireyselmeselelerevezahitligetamamenbatmisolanfikirlerisosyalhayatçekti.

Gelenekçiligivesosyalmuhafazakârligi,egemensinifinyararinavehalkkitlesininzararinakuvvetlendirdi.

Konfüçyüs’eaitfikrinetki,kudretveragbetiÇin’de2400yilayakinkendineözgüacaipbirdurumyasatir.BütünbudönemboyuncaÇintoplumunevahsivegerikalmisbirtoplumdur,nedegelismismükemmelbirtoplumdur.Neileribirhareketmeydanageldi,nedevahsetlekarisikbiryikilma.Belkivasatbirdu-rumdakaldi;neiyi,nekötübirdurum.

BudönemdeÇin,ilerlemisfakatdurgun,monoton,hareketsizvedevrimsizbirmedeniyetvesanatasahiptir.BuhepKon-füçyüs’ünkuvvetlendirdigigelenekçiliknedeniyledir.

Konfüçyüs,Çintoplumunu254asiTbudurumunüzerindetuttu.Çünkügelenekçilikvemuhfazakârlikyikilisaveyükseliseengeldir.Anlamidatoplumuvebireyimevcutolandurumuilekorumaktir.Yenidonem,Konfüçyüs’tensonrakibütündönemeveonunÇin’ehükmetmesinebirtepkisidir.

Çindüsüncetarzindayerdüzdür,gökyüzütavandir.YerinortasiÇin’dir,Çin’inortasi‘Hakan’insarayidir.Hakan,gögünogludur.Bu-baslangiçtavesonralari-Çindünyagörüsüdür.Konfüçyüsbesliyöntemiilebutoplumlariniçindekendiögreti—

DINLERTARIHI

191

sinedayanandaimakalacakbirdüzenkurup,istikrarakavusturmakistiyordu.

Konfüçyüs,toplumcu,dünyaci,akilcivefelsefîdir,irfanayönelen,bireyci,ahlâkîfaziletetaraftarvetoplumkarsitiolanLao-Tsu’nunziddidir.

-Çin,HInd,YunandinlerindeveIbrahimîdinlerdeliderinfarkinedir?

KonfüçyüsveLao-Tsu’nunortakbiryönüvardir;herIkisideasildir.-‘IslâmSenasi”depeygamberlikrolüoynayanbütünÇin,Hind,Iran,Yuranpeygamberlerinin(sosyolojikanlamiylapeygamber,Islâmîkavramiiledegil)istisnasizolarakAristokrasi’yebagliolduklarinisöylemistim-Konfüçyüs’ünkendisiesraftandir.Sehzadelerinögretmeniolduktansonra“Lu”hükümetin-nibakaniolmustur.Lao-Tsu’daasilzadedir.HemÇinhükümetinindevletsenetvebelgelerininhazinedariolduhemdesonralariirfan,bireysellikveruhsaldevrimileugrasti.

EsraflikLao-Tsu’dairfanayönelis,Konfüçyüs’teisegelenekçilikseklindebeliriyor.

BudinlerinherikisiderefahveAristokrasidendogmustur.Bu,istisnasizolarakümmetin-yanihalkin-bagrindakaynayanibrahimîdinlerinaksinebirdurumdur,ibrahimîdinler,yapici,dünyayayönelici,degistiricivedevrimcidir.

EgerLao-TsuveKonfüçyüs’ünmektepleribirlestirilseydi,mükemmelbirmektepolurdu.

Amahurafe,büyücülükveasilsizseylerebatmisolan-hurafevebüyücülükTaoizm’desiddetleartmisti-Çindüsüncesini,Konfüçyüskurtardivesosyalyasamakavusturdu.

OndanönceÇinli’ninbütünkaygisi“ölülerinruhunanasilhizmetedebiliriz”düsüncesiidi.ÖgrencilerindenbiribusoruyuhocasiKonfüçyüs’esorunca,Konfüçyüsdediki:“Evlât!Sencanlilaranasilhizmetedileceginibilmiyorsun.Hayattaolduklarindasendenbir.hizmetgörmüyorlar,öldüklerizamananlaranasilhizmetedebilisin?”

192

DINLERTARIHI

Tekrarsordu;“Ölümdensonrakihayatibizesöylemiyormusun?”cevabensunuisitti:“ölümdenönceki,simdikihayatitanimiyorsun,ohaldeölümdensonrakihayatisananasiltanitayim?”

OndanTaocuibadeti,sihirvebüyüyüyerinegetirmesiniistediklerizamansöylediyor:“Benimhayati,ibadetimdir.”

BudünyadakiyasamayönelisÇinligörüseolumlu,akilciveyapicibiryönekledi.AmaTaoizm’deolanmaneviyatvefazilettekraraldi.Çünküherikisitekbasinatahripedicidir,amaikisininterkibiyapicidir.EgerKonfüçyusveLao-Tsu’nunsahsiyetleribirliderdetoplanirlarsa,osahismükemmelbirliderolur.KonfüçyusveLao-Tsumekteplerinintoplamiveterkibi,mükemmelbirmektepolarakbirinsaninihtiyacinikarsilayabilirdi.

-Biige,insancilvemükemmelinsanintaraftanolusu:

Konfüçyusgelenekçi.Aristokratvebuesaslaradayanandüzenintaraftaridir.-Daimaegemensinifinçikarlarinisavunanbirdüzen-.Aynizamandainsancilvemükemmelinsantaraftaribirbilgedir.Sahsiyetininaçikligakavusmasiiçin,onunhayatindanbirörnekveriyorum:

Ögrencileriilebirsahradangeçiyordu.Çöldebirmezarinbasindaaglayanbirkadingördü.Birögrencisindenkadininhalinisormasiniistedi.Kadin:“Bubenimkocaminbabasininmezari,dedi.Butopraklardaçoksayidabulunanvahsiparslaronuöldürüp,yediler.”

Ögrenci,digerbirmezaraisaretetti.Kadin:“Odabenimkocaminmezari.Buarazilerdeziraatleugrasiyordu;onudaparsparçaladi”dedi.

Ögrencidigerbirmezaridahagösterdi.Kadin:“Odabenimoglumunmezari.Onunkaderidebabasininvededesininkaderigibioldu.Busonmezarisekardesiminmezari,onudadigerbirparsinpençesiparçaladi.”

DINLERTARIHI

193

Ögrencigeridöndü,isittiklerinihocasinaanlatti.Konfüçyusögrencisindenböyletehlikelibirdurumdaniçinburayiterketmedigini,parslarin,yirticihayvanlarinolmadigibiryeregöçetmediginisormasiniistedi.

Kadinsöylecevapveriyordu:“Butopraklarinhükümetiadildir,kalmaminsebebibudur.”

Konfüçyüsburadakültürvedüsüncetarihiaçisindançokdegerlibircümlesöylüyor:

“Talebelerim!Sunuhiçunutmayin:Zalimhükümet,parstandahavahsidir.”

Hüseyniye-iIrsad’inIlmîveDinîArastirmaDersleriDizisinden

ALTINCIDERS

28/3/1350(1971)

“Sizden,iyiligeçagiran,dogruluguemredenvekötülüktenmenedenbircemaatolsun..”

DINLERTARIHI

195

RahmanveRahîmolanAllah’inadiyla.

HINT

Bugünküderslerinbaslangicinda,birdefadahaögretmen-varibirilmîtavsiyemvar.Odasu:“Ögretimiletebligarasindafarkvardir.”Teblig:Birmesajibildirme,açiklama,izahetmeveomesajiispatetmeesasinadayanmaktadir.Amaögretiminikiasamasivardir.

ÖgretiminIkiAsamasi

Ögretiminbirinciasamasi;ögretmenveögrencininbirfitbireseridogruvegörüsbelirtmeksizinanlamalaridir.Biideolojiveyabirdini…

Birinciilmîarastirmaasamasini,dogruveeminolarakgeçirebilelim.Ilmîvefikrîriyazetileitikadivekeyfîkaliplardangelenekselveterbiyevîyönelislerdenhattadünyevîmeselelere,dinî,sosyal,sanatsal,duygusalhayatmeselelerineoranla,sahipoldugumuzinançtandisariçikalim.Bütünbedenimizlehüranlayisahazirolalim.Birdiniveyaeserikavrama,anlamaanindaruhumuzunbütünduygusalboyutlarinibirboyutyapalim.

Egitiminikinciasamasi:Birinciasamadangeçmisolanbizler;meselâbirdini,odineinananveonutaniyanbirâlimgibianlamisizveodinhakkindahükümvermemizeizinvermektedir.Kabullenelim-kabullenineyelim,iyivekötüyönleriniortayakoyalim,inceleyelim,birkisminikabullenelim,birkisminired..Herhalükârda,herçesittartmadegerlendirmeizinveruhsatinasahibiz.

Alinacakbirinciasamadangeçtiktenhemensonrailmîbakimdanhiçbirhükümvermehakkinasahipdegiliz.Çünkübuasamadakendiinançlarimizinesasinagöreomeseleleriortayakoyamayiz{koymamizgerekir).Egerortayakoyarsak,avamdanbiriyiz,arastirmacibirâlimdegil.

JojmanDeFotveJojmanDeValure

Yaptigimbütünarastirmalariçin-gerekbusiniftagereksedigersiniflarda-veyainceledigimherkitaptavetartipölçtügümhereserdeilmîisinikimetoduvar.Simdionlardanbahsedecegim.

Birasamaninteknikveresmîkavrami{Jojmandefot)dur.Digerasamaise(Jojmandevalure)veyaDevalure-dir.Jojmanhükümvermevekararvermeanlamindadir.(Fot)iseolup-bitensey,zahirdeolanseyvegerçekolananlamlarinagelir.

Birinciasamada:Jojmandefotasamasinda“fotveyarotlari”(gerçekveyagerçekleri,bulunanlari)inceliyoruz,arastirmaasamasinigeçiriyoruz—

IkinciasamadayaniJojmanvevalureasamasinda,tanidigimizseyidegerlendiriyoruz,iyivekötüdiyoruz,onaInaniyo-

196

DINLERTARIHI

iruzveyainkârediyoruz.Iyiveyakötüolduguna,hakveyabâtiloldugunahükmediyoruz.

Avamdanolan,buIkiasamayibirbirindenayiripteshisedemedigindenhemenbaslangiçtaJojmandevalurebasliyor.Henüzbaslangiçtadegerlendirmedebulunuyor.“Iyi”veya“kötü”diyor,“hayir”veya“ser”diyor,“inaniyor”veya“inkâr”ediyor,“seviyorum”veya“sevmiyorum”diyor.Bu,öncelikleJojmandefot’labaslamasinedeniyledir.Bununlabaslayipgerçegivebulunanioldugugibitanimasigerekirdi.

Islâm’inIran’aGirisi

Meselâ,Islâm’inIran’agirisikonusundaarastirmayapiyoruz.BazibilginlerinhemenbaslangiçtaJojmandeValuregiristiklerinigörüyoruz.Diyorlarki:“IslâmIran’agelinceIran’iihyaetti,büyükbirmedeniyetmeydanagetrdi,Iranlilaridogruyolahidayetetti…”

BuhemenbaslangiçtaJojmandevalureasamasinavarmakveIslâm’inbütüneserleriniIrantoplumundabaslangiçtagüzelsaymaktir.VeyahemenbaslangiçtaIslâm’ikötülemeyebasliyorvediyorki:“Islâm,milliyetimizinbütünbaglarinikopardivegeçmisimiziyoketti.Ahlâkbozuldu:Araplarinegemenligialtinagirdik…”

BusahisdaJojmandevalureiledüsünmüstür.Jojmandefotasamasindangeçmedendegerlendirmeyapmistir.

IslâmHakkindaBirinciMetodlaArastirma

AmabirarastirmametodundaheminkâredeninhemdeinananinIslâmlailgiliolumluveolumsuzdüsüncelerinibirkenarabirakmalarigerekir.Egerdindar,dinekarsi-veyadinsiz-müslümanveyagayrimüslimyadadigerbirdineinaniyorlarsabileonlariçinfarketmemelidir.Mensupolduklaridin,onlarinarastirmayönteminivevaracaklariyerietkilememelidir.

“Jojmandefot”asamasinda,meselâegerIslâm’inIran’agirisininveIranüzerindebiraktigietkileriincelemekistesek,Sasa—

DINLERTARIHI

197

nilerdönemindeIran’dakaçüniversite,kütüphane,âlim,dâhi,filozof,tabiatbilgini,doktorvesanatkârinoldugunugöstermemizgerekir.SonraHicrîbirinci,ikinciveüçüncüasirlardaölçümyapiptekrarkaçüniversite,kütüphane,ögrenciveögretmenesahipoldugumuzuvenasilidareedildiklerinigöstermemizgerekir.

Buasirlardakaçdâhininoldugunuvedahaçokhangibranslarda-edebiyat,fikih,felsefe,sanat-dâhiliginzirvesineulasmisoldugunugörelim.

Bunlarinhepsiniistatistikleveolanbilgileredayanarakhesapliyoruz.

BuradabenisterIslâm’ataraftarolayim,istermuhalifolayim,isterinanayim,isterseinanmayayimhiçfarketmiyor.ÇünküherdurumdaveherinançilearastirildigindaHicribirinciasirdaonsekizüniversiteninoldugugörülür.Buonsekizüniversitedefot’tur.)

Hicrîikinciveüçüncüasirlardakibüyükmatematikçilerimizleilgilibirlisteyesahibiz.-Ricalkitabindançikardiklarimizadayanarak-Elimizdebirtanedebüyüksairlerinveediplerinlistesivar.-Bunlarindivanlarivarveisimleritezkirelerdegeçmektedir.-Sanatkârlarin,mimarlarin,çiniustalarinin,çesitlidekorasyonsanatkârlarininbirlistesivar.Mantikçilarindoktorlarin,müzisyenlerin,fakihlerin,yazarlarinveçevirmenlerinbirerlistesivar.

Bunlarinhepsi“fof’dur.Veçesitliinançlariçinesitveaynidir.

OhaldeHicribirinciasirdabulunanlariincelemekleveSa-sanihükümetininsondönemindebulunanlariincelemekleonlaribirbirleriylekarsilastirmaklaJojmandefotasamasindangeçtik.Buolayin,olumluveolumsuzdegerlerinitartipÖlçebiliriz,degerlendiriphükümverebiliriz,.Islâm’inIran’agirisininbirhizmetmiihanetmioldugunu,medeniyetmi,vahsetdöneminemidönüstügünütespitedebiliriz.

198

DINLERTARIHI

Ilimveahlâkîfaziletortamini,bilgi,felsefe,sanat,sosyalkudret,teskilatlar,iktisadî,hukukîvesosyalkurumlariyukaridüzeyeçikardi,sarstivebozdu.

Buincelemevedegerlendirmesonundakararvermemizvehükmümüzilmîdir.Busonasamayanihükmüvekararvermeasamasi,(Jojmandevalure)dir.

Jojmandefotasamasi,âlimiçinzarurîilkasamadir.Usulenarastirmaveilimburadanbaslar.Fotlar-Mevcutdisgerçeklervebulunanlar-taninmadanilminbaslamasimümkündegildir.Buasama(Jojmandefot),nefsilecihatveilmîcesaretasamasidir.Cesaretvegözüpekliksadeceyumrukvurmavekiliçladövüsmeyeözgübirseydegildir.Ruh,düsünceveilimdedahaüstünvedahabüyükbircesaretvegözüpekligeulasiriz.

Carlyl’inIslâmHakkindakiArastirmasi

Carlyl’ninIslâmPeygamberhakkindakiarastirmasi,ilmîcesaretebirörnektir.

Cariyigibidünyadakalemdenbaskabirseyiolmayan,onsekizinciasirda,yükseksosyalmevki,ahlâkîsöhret,ilmîveedebîsöhreti,bütüntopluluklardakinüfuzvesevilmesiilekiliseninbütünbüyükkudretlerininIslâmPeygamberialeyhineseferberedildigi,daimaitham,hakaretyaydigibirdönemde;Islâmülkelerininsömürülmesininbaslandigibirdönemde;batininbütünyönlerdenIslâmtoplumunu,Islâmdinini,tarihini,kültürünüvesahsiyetleriniezdigi,yoketmeyeçalistigibirdönemde,Islâm’akarsiböylesikaragörüsünvekötümserliginoldugubirzamanda“Cariyi”gibibirinsan,onsekizinciasirdaIngiltere’debirâlim,enyüceveengüzeltabirlerlevebirâliminruhsalcesaretiylebirkahramaninruhundandahaüstünbircesaretleIslâmPeygamberiniöylesavunuyor,öylegüzelsavunuyorkibütünbuikiasirboyuncahattabirmüslümanbile,onungibibirseyyazmamistir.Kahramanbudur.Düsüncedekendikonumundaolmamakbudur.Haysiyeti,sevilmeyivb.düsünmeden,bütünbunlararagmen,hakikataasikolmakveonunlayolundaherse-DINLERTARIHI

199

yi,canivecandandaüstünolanhaysiyetikurbanetmek,onunsifatidir.

Arastirmaci“Jojmandefot”asamasindanböylebircesaretemuhtaçtir.Tanidigibirekolünhakikatiniiyi,güzel,sadikveâlimce,dikkatliceanladigina,derinligineindigineeminolmasiiçinbunamuhtaçtir.Kendikabugundandisariçikmasi,Inançvezevkini“geçiciolarak”birkenarabirakmasigerekir.Iyivekötüherseydenarinmisvetemizlenmisolmasigerekirki,sadecehissetmeyeve“anlamaya”dönüssün.Ozamanbuasamayigeçirirse-fotlaritamamlarsa,üstüstedizerse-incelemekudretveliyakatinden,faydaaramisvetanimayaulasmistir.Bütüninançlarinazevklerine,düsüncetarzinatekrardönebilir.Kendiyerineoturupkendigözlügüiledegerlendirmeyebaslayabilir.Artikhükümvekararvermeizninibulmustur.

Istebizbirinciasamadayiz-Jojmandefot’da-Dahaçok,sadakat,cesaret,akillilikbilgivesuuraihtiyacimizvar.

HINTDÜNYASINAGIRIS

Simdiyekadarsöylenenler,budünyayagirmekiçingirislerdi.Dünyanineskidinleritarihine,enderin,enhassas,ensiddetliruhsalyönelislerinoldugudünyayagirisiçin.

Hint,ikibinyediyüz-ikibinaltiyüzhattaüçbinyilliktarihboyunca,medeniyet,kültür,tasavvufilekaynayanbirirfankaynagidir.

Hintruhunutanimak,aklîbakimdanoldukçazorbiristir.ÇünküHint,simdikiaklîidrâkimizlazoranlayabilecegimizbirsirrasahiptir.ÇünküHintliruhunveduygununbutadinitatmak,buruhayaklasmakbüyükbirçabaister.AncakozamanüçbinyilsonraetrafindadönmüsolanHintruhunu-çesitliboyutlari,mekteplerivedinleriyle-anlayabiliriz.Buçabaninbulunmasi,çesitlidevirlerdekiHintirfanîmektebiniveçesitliHintdinlerinianlamaninanahtaridir.

200

DINLERTARIHI

Hintruhunundünyasinayolbulmakonusundaikinciproblem,oruhuntekyönlüolmasidir.Ensiddetlivetekyönlüdinîruh,Hintliruhtur.Tekboyutvetekyönelissiddetlibiryönelis,abartmaveasiribiryapiyasahiptir.Hintdiniruhunundünyadaortayakoydugubütüngüzellikler,HIntlidînitekyönlüdüsünmesininneticesidir.HinttarihindevemedeniyetindegördügümüzbütünyikilmalarvezaaflardaHintlidiniruhuntekyönlüdüsünmesivebudüsünceyedalmasininneticesidir.

Büyüksanatkârlarinisindedeböylebirproblemvar.Öylesanatkârvardirkibirsaatresimyapar,birsaatsporyapar,birsaatidesosyalvesiyasîislereayirir,birçoksaatlerinidedostlarinigörmeye,onlarlagörüsmeyeveyararliseyleridüsünmeklegeçirir.Buçokyönlüolmaktir.Egerbirisibitervekapanirsa,yasamakiçinbirçokbahanesidahakaliyor.AmaressamVanGoghiçinhayat,sadeceresimyapmakiçindir,gerisiisebirhiçtir.Hayatininbütünzaaflari,tektaraflibuçilgincaaskavesanatisinebatmaninneticesidir.Bütünsanatsalveduygusaldegerler,bütünoruhsalyükselis,sanatinidopdoluyapmistir.BudaböylesinebirHintliruhunbenzerneticesidir.

AryaîlerînHint,IranveAvrupa’yaGöçleri

Hintirfaniruhununilktecellivecoskusunaulasmakiçin.Aryaileritanimamizgerekir.

Aryaîlerbeyazderilibirkavimdir.Hazardenizininkuzeybölgelerinde,Avrupa’ninkuzeyindeveyaTürkmenistanbölgesindeM.Ö.17.16.asirlardan12.asrakadaryasamislardir.Yani3300ile4000yilönceçesitlikabilelervegruplarseklindeyasamislardir.Nöbetlesebirsekilde,Hinttarafinadogruindiler.Iran’inyüksekovalarinaveçöllerinegirdiler.IranveHintAryaîleri’niolusturdular.Baslangiçtaayridevletdegillerdi,belkibirbirineyakindüsünençesitlikavimlerdi.BuyüzdenilkelHintveIrandinlerinebaktigimizzamanbenzertanrilargörüyoruz,isimleridebenzerisimlerdir.Benzerinançlariolan,hattaortakbirdilleriolanikimillettir.EskiFarsçaveSanskritçebirdilinikilehçesidir.SonralariAryaîlerikikisimoldularveikiülkede-IranveHint-yerlestiler.ÇünkücografîaçidanbirbirlerinDINLERTARIHI

201

denayrikaldilar,dilaçisindandaayrildilar.IranveHintmilletiniolusturuyor.Göçlerinindevamindasonrabatitarafina,YunanveRoma’yaulasiyorlarvebatilimedeniyetlerimeydanagetiriyorlar.

BüyükMedeniyetlerHicrettenDogmustur

OdevirdegöçetmisolanbirHintliveAvrupaliirkvar.Göçettiler,büyükHintmedeniyetini,büyükIranmedeniyetibüyükYunanveRomamedeniyetiniinsaettiler.

(Bu,Hüseyniye-iIrsad’da“Medeniyetvehicret”adiylayaptigimbirkonusmayaaitnazariyeninörneklerindenbiridir.Usulenmedeniyet,hicrettendogmustur.Kenditopraklarindakalmisolanlarvekaliciolanlar,yikilmisveçürümüslerdir.Hicretetmisolanlar,sadeceülkelerinitopraklarinidegistirmeklekalmamislarbelkikendilerinidebambaskayapmislardir.Kendilerinivehuylarinidegistirmeklevahsiliktenmedenîlesmeasamasinagirmislerdir.Sonraardardadinler,kültürler,sanatlarvebüyüktoplumlariinsaetmislerdir.)BumuhacirAryâikavmininasilocaklariolanHind’dehareket,yapicilikhazirladiklarinigörüyoruz.

BatiliSosyologlarinDevimindeHINTTENBELLIGI

“Hinttenbelligi”diyesosyolojikbirhükümvar.Busifatikullananlardahaçokbatilisosyologlardir.Hinthaletiruhiyesibuaçidansakin,gayretsizvehareketsizdir.Kendiiçindedaimatabiatötesinidüsünür.Aryaîler,Hinttopraklarinavardiklarindaburasibereketdolubiryerdi,sikormanlarlakapliydi.Denizonlarinemrindeydi,yiyecekleriniteminetmekiçinçetintas,dagvetopraklarlamücadeleetmelerigerekmedi.Çoksayidairmaklarvardi.Bizimçöllerimizinaksine.Meselâ,bizde200metreesmengerekirkibirdamlasuyaulasabilesin!Topraklariisyapmadiklarihalde,susuzluklarinacevapveriyordu.Agaçlarikendiliklerindenmeyveveriyorlardi.Böylesihazirveçabagerektir-202

DINLERTARIHI

meyenbirdünyada,sanatmeydanagelmez.“Ben”sekilalmaz.Budurum,medeniyeti,insaniletabiatarasindakavganinolmadigiyerde,insandurgun,atilvetembelolur.ÖrnegiRizaiyegölündekiikiadadir.Haberinigazetedenmutlakaokumussunuzdur.Düsmanveavcikorkusuolmadanyasayanhayvanlar,evcilhayvanlaravekuslaradönüsmüsler.Ozekiliktenvehareketliliktenbireserkalmamis,hattabaslarinibileçevirmiyorlar.Yanlarinanevarirsavarsin,kuslar,uçmuyorlarbile!Öylekioradaâdetaölümsessizliginebürünenyirtici,vahsihayvanlaribuhaldenkurtarmakiçinadahayvanlarininhareketegeçmelerinitesviketmeyibiledüsünmüsler.Yumusaklikveuysalliklariilemücadeleedip,birhareketlilikmeydanagetiripnesillerinintükenipbitmesiniengellemeyeçalismislardir.

Buyöntemvekanungeneldir.Istisnasioldukçafazlaolmaklaberaberbunudogrulayankonularpekçoktur.

DopdolutabiatsofrasindayiyenHintliruhuniktisadîaçidanihtiyaciteminedilmistir.Derindüsünce,hayal,içeyönelis,cezbevecoskuilebezenipsüsleniyorvebunlarlaugrasiyor.Insaninbirisiolmadigizaman,hayallerevesoyutdüsünceleremüptelaolur.Çevreninvegünlükhayatindisindadüsünür.Isindurumunavemevcutfikrîyönelmeyeuygunolarak,maneviyatinindaboshayalinindegelismesimümkündür.

EkonomikveMâneviMeselelerinBirbiriyleBütünselBirIliskisiYoktur

Bubirsinirakadardogrudur.Avrupaburjuvazisisinifinabaktigimizda;sanatinin,fikrinin,felsefesininsoyutlanmayadogrugittiginigörüyoruz.Ekonomikaçidanihtiyaçlariteminedilmissoyutzihniyetler;belirsizdertlerveruhucüzzamhastaligigibiyiyen,isimleribelliolmayaneziyetler…

Avrupaburjuvazisibueziyetlerin,kavramlarin,böylesanatinvebudüsünmebiçimlerininpesindegidiyor.Ekonomikaçidanihtiyaçlarigiderilmistir.Amaisçisinifi,eziyet,açlik,ihtiyaç,borç,arzularvenoksanliklarla,kusatilmistir.Hayatakarsidaimagerçek,maddîveobjektifdüsünür.

DINLERTARIHI

203

Nedertsizlikdertlerinemüptelaoluyor.Nemüphemüzüntülereduçaroluyor.Nedebelirsizeziyetleresizlanmalara…Çünküsizlanmalariaçiktir,dertleribellidir.

Hintliruhböyleyetismistir.Içe,kuramciligayönelenbir-ruh.Disdünyayieldeettigiiçin,içdünyayayönelmistir.

BütünbunlarHintliruhunkarakterleridir.Amabütünaçiklamasibudur,denirsebundansüpheederim.EgerböyleolsaydivebusöztamamendogruolsaydiKuzeyAmerikalikizilderilile-rinHinthalkindandahaderin,daharuhanîdahasoyutdüsünceli,dahagüzelduyguluolmalarigerekirdi.ÇünküorasiHinttopraklarindançokdahabereketlivebolürünlüdür.SimdikiAmerikalilarinirfan,tasavvufvemaneviyatayönelenkimselerolmalarigerekirdi.Amadurumlarinigörüyoruz!

Hint’tenböylebahsedenlerveekonomikihtiyaçlarinsaglanmisolmasiniirfana,ruhaveiçeyönelissebebisayanlarveonlaritenbellikleniteleyenlerinkendileritenbeldir.Çünküçokkarmasikbirmeseleolaninsanruhunuböylebasit-ellerinenegeçerseonunla-açikliyorlarveâdetabirkesif(!)yaptiklarinakendileriniinandinyorlar.

Aryaîler’inAtalariYerlilereKarsiKabaveAcimasizDavranmistir

Aryaîler’inHintveIran’agirislerindenÖnce,buralardabirazdahakoyurenkliyerlikavimleryasiyorlardi.SimdideKirmanyakinlarindabunlardanbirgrupyasiyor.-BunlardahaçokZerdüstdinindendir.-Irkbilimciler,muhtemelenbunlarinIranAryaîler’indenöncekiyerlileroldugunusaniyorlar.Hint’tede“Paryalar”veya“Deravidiler”var.Bunlar(kast)olarakadlandiriliyorlarvenecisbirgruptur!Bunlar,yerlilerdenartakalanlardirveHinttopraklarininasilsahipleridir.BunlarinecdadiniHintAryaîlerikatletmisveyaköleedinmislerdir.

Sonarastirmalar,“Deravidilerin”(bugünnecis,pisolarakisimlendirilenler)Âryaîleringirisindenüçbinyilönceçokparlakbirmedeniyetesahipolduklarinigöstermistir.Ama,çokhasin

204

DINLERTARIHI

veacimasizbirkavimolanÂryaîlerinsaldirisiylamedeniyetleri,geçmisleriveizzetleriheportadankalkti.

ÂryaîleryerlikavmekarsihemIran’da,!,hemHint’teacimasizvetambirkatilikladavrandilar.ÂryâiruhununkabaligivehasinligikonusundaIbrahim-purDavudgibiÂryâiirkçisiolanbiradambile“BijenveMenije”adlieserininPetrolSirketinceyapilanbaskisinasöyleyaziyor:“Iran’inbazigüneyvegüneybatilehçelerindeÂryâveÂryaîkelimesikandöken,hasin,vahsi,insanöldürenvekatilanlamlarinagelir.BukelimeÂryaîlerinIranyerlilerinesaldirmasidönemindenkalmistirveodöneminhatirasidir.BudaveBudistyazarlarusulenÂryâkelimesinimukaddes,yüce,asaletvesoylulukdoluolananlamindakullaniyorlar.Hattamanevîmeseleleriçinmeselâ,“Âryaîbirsöz”,“buÂryaîbirduygu”,“buÂryaîbirdüsüiv”,“buÂryaîbirinsandir”diyorlar.”

Anlasildiki,ÂryâveÂryaîkelimesinevermisolduklarihasin,katil,kandökücü,merhametsizanlamlarinakarsi,Aryaîler,bukelimelereasil,serefli,yüce,büyük,seçkinvemukaddesanlamlarinizorakiyüklemislerdir!

HINTVEIRANÂRYAÎLERINDINLERI

ÂryaîlerinHintveIran’dakiilkdinleriTotemizm,Fetisizm,Animizm(ruhatapicilik)Büyücülükvetabiatesyasinatapmagibiilkeldinlerolmustur.Bedevidinlerkonusundasöylediklerimiz,Âryaîlerindinlerikonusundadageçerlidir.Bunlarogenelkanunlaridogrulayanseylerdir.Buyüzdenikincidefaayniizahlariyapmiyorum.

VEDADINI

“Vedadini,Hind’ineskimedenîveköklüdinidir.”Dinlertarihimüsahhas,medenîbirdindenbahsettigizaman“Veda”diniilekarsilasiyoruz.VedadiniHind’ineneski

DINLERTARIHI

205

köklüvemedenîdinidir.Brehmen,Cinizm,Sitizm,Budadinivd.hep“Veda”dininindegismis,reformveislahaugramissekilleridir.

Bütünbudinlerinortakesaslari“Veda”dinininesaslaridir.Eger“Veda”dininianlarsak,sonrakibütündinlerintemelesaslarinianlamisoluruz.

Vedadininde,Totemizminbirkisimetkilerivardir-Bunlarinbudinin,ileridinler(IbrahimKdinlerigibi)ile,bedevidinler(Totemizm,AnimizmveFetisizmgibi)arasindabirvasitaolmasinaisarettir.

InekveDigerÂryâTotemleri

Inek,Hint’tekutsalbirhayvandir.Zerdüstmetinlerindekutsalbirnehrinkenarindaikiyesilkamisoldugunugörüyoruz.Birinehrinbutarafinda,digeriotarafinda.Buradan“Kiyűmers”-ilkinsan-ortayaçiktioradandainek.OhaldeZerdüstdininegöre,ilkInsanileilkinekayniandadogmustur.IneginZerdüstveHinddinindekifonksiyonu,ineginÂryaîler’intotemioldugunugösteriyor.Büyükatalariinektecanlanmistir.

Inekbasiseklindekisütunlar,inegintotemoldugunaIsarettir.Kisabirsüreöncesinekadarevlerinkapilarinakoçlarinbaslarinikoyuyorlardi(Hattamescitlerinkapilarindakikulplarakoyduklaritokmaklarabile).Horasan’inbazisehirlerindehenüzmescitkapisininkulpundakigüldemetidiyeceklerinemescidinkoçudiyorlar(Koç,Hegâmensîlerzamanindakitotemdenkaynaklanmistir).

Hint’tetotemseklindekiinek,bugünkutsalbirhayvanseklinegetirilmistir.Etiniyemiyorlar.Çünkütoteminetiniyemek,onatâbiolanlaraharamdir.Totem,büyükataninruhununzuhurettigiyerdir.Büyükataninetiniyemekhiçolurmu?!Uzak-dogudameselâ,eskiHintveÇin’detapinaktayilanvardi,çünküyilanbukavimlerin“totemi”idi.

Geçmistemaymundatotemolmus,maymunatapilmistir.Hattatenasülorganlarinatapilanmabetlerbileolmustur.Kisa—

206

DINLERTARIHI

casiHint,acaip,garipveçokfarklidinlerinkolleksiyonuolmustur.Ayniçesitlilikte,aynizamandaortakbirusulveruh.Buçesitlilik,Hintlidinîruhunözelliklerindenbiridir.Çokkarmasik,çesitlicilvevetecellileriyle,derinirfani,dinîruhvegörüs.

VedaDini

“Veda”kelimesininanlasilmasiyla,Vedadinininesasianlasilmisolacaktir.

“Veda”,Vedadinininbütüntarihiboyuncayazilmisolantümkitaplarinadidir.(VedadininMuaftan900,800ve700yilkadarÖnceyanibundan2700yilkadaröncedogdugunutahminediyoruz.)Çokhayretedilecekbirseydir,HinthaileminçogunlugununinandigiVedadinigibibirdininbirpeygamberveyapeygamberleriyoktur.Budininva’zedicileritaninmamistir.

BaziVedametinleri,insanihayrettebirakacakkadargüzel,derinvemânâdoludur.Insan,nasilolurdabunlaringaybileirtibatiolmazdiyehayretediyor.

SükűnetVerenBirDin

Âryâkavimleri,2800ila2900yilÖnceHind’egirdiklerizamanvahsi,büyüyetapan,totemistkavimlerdi.Nasiloldudabirkaçasirsonra,bugünküfilozofvedüsünürleribilehayrettebirakanmetinleriolusturabildiler.?HattaShopenhauergibibiradamsöylediyor:“Upanisadlariokumaktanokadarzevkaldimki,bütünömrümboyuncaokudugumdigermetinlerinhiçbiribanaozevkivermedi.

Bukitabiokumakbenimiçinbirzevkti;dinlenmemvetekâmülümiçinbirvesileidi.Sadeceyasadigimdönemdegilölümveölümdensonrakihayatabakisimidaetkiledi.

Upanisadlarinbaziparagraflarinda,yazilarindaveilâhîlerindeöyleyücebirirfaniruhvedüsüncedalgalaniyorki,“bunlargaybileilgili”diyedüsünemedenedemiyoruz.Bunlarinhangiyolla,kimlervasitasiylageldigininebenbiliyorum,nedetarih.Egergelecektebirfirsatbulursambumetinleri,özellikle

DINLERTARIHI

207

Upanisadlar”iizahedecegim.Digermetinlerdedekarsilastiracagim.

“Veda”yaklasikolarakM.Ö.2000-2500yilkadarönceyazilmisolanilkkitapvemetninadidir.Bilgivemarifetkitabianlaminagelir.

“Veda”“Videya”kökündendir.“Videya”görüsanlaminagelir.Görüsilmîveyabasiret.Birçesitgörüs.Bu“DeriFarsçasi”kökenlibirkelimedir.DeriFarsçasiveSanskritçe’ninbirdilinikilehçesioldugunusöyledim.HinducaileFarsçaarasindaortakkelimelerpekçoktur.“Diden”(görmek)bulisanin“diya”kökündendir.“Bines”“bina”görmekanlamindaolanFransizca’daki“vevvar”vegörenanlaminaolan“vevolian”videya,görüsilmianlamindadir.Vedaisebuilminkitabiveyamarifeteözgükitapanlaminagelir.Aydinlikileayniköktendirler.Bukelimedenço-galtilmiskelimelerdir.

Tevhid,InsanaAçikGörüsveSuurVerir

“IslâmSenasi”kitabinda,“Bütünbeserîsapmalarinkökü,ruhsalaçidankorku,menfaatvecehalettir.Tevhidise,buüçünüyokedenbirunsurdur.”demistim.

Tevhid,insanidünyadabagimsizveAllah’adayananbirsahsiyethalinegetirir.Böylebirinsan,binlercetehiikeodaklarindanbilekorkmaz.Gölgelerden,hayaletlerden,insanlardan,gizligüçlerdenkorkmaz.Çünküdünyadabirdayakyerivebagimsizligivardir.Menfaatteminiiçingösterilenherzillet,asagilikvedalkavuklukinsaniçirkinlestirir.Hiçbirsey,hiçbirsekildedalkavuklukkadarinsanibozmaz-Tevhideinananinsanbunlardanuzaktir.

Tevhideinanan,sahipolmakvekorumakiçindalkavukluga,ikiyüzlülügetesebbüsetmez.Muvahhid,dünyayibirtekparçahalinde,suurluca,iradeli,duyguvehedefsahibiolarakalgilar.Çünküböylebirdünyagörüsünesahipolancehalettenkorunmus,ümitsizlikvekaramsarligamahkumolmaktankurtulmustur.Bilinçli,açikbirdünyagörüsünesahiptir.

205

DINLERTARIHI

Sapmalarinköküolanbugünkücehaletilmekarsidegildir.Ilmin,bucehaletiortadankaldirmadigigörüyoruz.Çoksükür(!)okadarçokcahilâlimgörüyoruzki,böyleilim,cehaletiyoketmeksizininsaninzihninesadecebirmiktarilgisokuyor.

Builimlicehalet,suurveaydingörüsekarsidir.Çünkübunlarinikisibirbirindenayridir.Kendinibilmeveaydingörüs,EbuAliSinagibibirbüyükâliminbilesahipolmadigibirseydir.AmaBilâlgibiokumayazmasiolmayanHabeslibirkölebunasahiptir.

Buöylebirgörüstürki,günümüzdünyasindasadebirisçiveköylününbugörüsesahipolabildigini,amabirüniversitehocasinin,birsosyolog,birdinbilimciveherseyibilenbirininsahipolamadiginigörebiliyoruz.

Ilim,özelkavramlaribilmektir.Amabubilime,aydinlikvesuurvermez.Tipkibütünevlerinnumaralariniveiçindeoturanlarinisminiögrenip,ezberleyerekdigerlerininbilmediginibilenbirigibi.Amabu,bilenkisiyesuurvebilgiIlmikazandirmamistir.

Böyleilim,ilimdegildirdememizmümkündür.Buisesadeceonaihtiyaçhissetmedigimiziçinsözkonusudur.Egermuhtaçolursak,odailimolur.Veilme,yasalhaklarindanveimtiyazlarindanfaydalanilsindiyediplomaveriyorlar!Bugörüs,insanlardameydanagelensanat,felsefeveteknikötesiilimegitimveögretimlebiriliskisiolmayanilimdir.

KimSokrat’in“Sophîa”sinaSahipOlursa;Sürçmez

Builmi,Sokrat’in“Sophia”olarakisimlendirdigiilimdir.Diyorki:Bizhepimiz“Sophia”ninpesindeyiz,,“Sofist”olmayaçabaharciyorum.

Pisagordiyorki:Sofistolamiyoruzve“Sophia”yaulasamiyoruz.Biz“Philosophia”yiz.Yani“Sophia’yisevenler.Bilgiyiarzulayipsevenleriz.Fakatonaulasamiyoruz.Çünküo,çokyüksektir.

DINLERTARIHI

209

OhaldePisagor’unnazarindaböyleyüksekolanveelegeçmeyenilim,revaçtaolanilimdegildir.Revaçtaolanilmeulasilabilirvetecrübeedilebilir.

SokratvePisagor’unmaksadimaveraîbilgidir,maveraîgörüstür.Sokrat’indeyimiyle:KimSophia‘yasahipolsaaslasürçmez.

Bununilimötesi,maveraîbirgörüsolduguaçiktir.Ahlâkin,gidisatin,fitratinveinsanhuyununüzerindeetkidebulunur.In-Sanmkontroledicisivemükemmelestiricisidir,âlimlestiririsidegil.

EskiIran’daBeyazAkil

Ś

Eskiiran’dakiZerdüstgibibüyüksahsiyetlervebazianlayislariçin“beyazakil”,“kutsalakil”“spenddermez”veya“spendmen”diyorlar;yani“beyazben”.“Men”yani“mantalite”,görüs,görüssahipligi.Yunan’da“Sophia”dediklerisey.Ohaldebeyazgörüsilmî,felsefîvesanatsalgörüstenayribirseydir.Siyahgörüsolmasidamümkündür.

AydinlikBagislayanKutsal“Videya”Kivilcimi

Bu,Hint’te“Videya”olarakisimlendirilengörüstür.Bunedenle“Videya”insaninanlayisininveduygusununderinligindebirçesitözelgörüsvekutsalaydinliktir.Kivilcimçakincaevreninhakikatlariniinsaninsafvetemiziçineyansitmaktadir.Ozamaninsan,oaklinveogörüsüngücüilehakikatibulabilmekte,kendisindehakikatlarihissetmektedir.Hakikatinsaniniçindeyeredinir.Hakikatilekendisiarasindayakinlikduygusuhisseder.Insanolduguiçinzatîdegisimgösterebilmektedir.

Bu,“Veda”dininive“Veda”kitaplarinin,hep“Videya”ninpesindeoldugunuortayakoymaktadir.

Kur’ân’daIlimveHikmetNurdur

“Sophia”,Kur’ân’in“hikmet”olarakadlandirdigiseydir.Hattaegerilimdiyorsabile,yinehikmetanlaminadir.Bir

210

DINLERTARIHI

rivayettesöyledenir:“Ilimbirnurdur.Allah(onu)diledigininkalbinekoyar.”

Builim,Mevlâna’ninbahsettigiadiilimlerdendegildir.

Bunurdur,oisebiraraçtir.Bunurdurhidâyetediyor,obiraraçtirgüçveriyor.BuPrometheus’uninsanabagisladigimave-raîbiraydinliktir.

HikmetMü’mininYitigidir

Buhikmettirve“hikmetmü’mininyitikmalidir”el-hikmetüdallehü’l-mü’min”.Bazilari“Dallehu’yusapikligaugraticianlaminivermislerdir.Bununsebebisudur:SonrakiasirlardahikmetiYunanfelsefesianlaminaalmislardir,kibufelsefesapikligadüsürücüolmustur.Buanlam,Yunanfelsefesiiçindogrudurda.Halbukihikmet,Kur’ân’inmetnindevar.Yunanfelsefesindenarinmisvetemizdir.Mü’mininfelsefeötesikayipmalianlamindadir.Yaniiman,kudret,“videya”,“Sophia”ve“kutsalbeyazakli”aramaktanibarettir.

Vedadininindeyimiyle;“Videyâ’yitasimayan,ondanuzakolan,görüsleberaberolmayanherilim“Âvidyâ”dir,cehalettir.Cehaletilmikörilimdir.

Vedailâhîsi

Vedailâhîsindedaima“böyleisit”deniyor.Düngecekiincelememdebirdensunoktayianladim;Vedâlardailâhîler,daimabutarzdabasliyorveyabukavramadayaniliyor.“Busözisitil-mistir”,“böyleisit”,“isit”,“falanüstatbirindenisitti”.YaniIsitmeye,isitmeduygusuna,kulagadayanilmaktadir—

Vedâ’ninisitmeyeveisitmeduygusunadayanmasiçokhassasbirkonudur.Bubenimiçinçokönemlidir.Hernekadarilmîdayanagibilmiyorsamda.Yenianladigimdanbunuçokönemliolarakhissedebilirim.Belkidegerçektenönemliolusundanbuhissekapiliyorum.

Farsça’dabutürdençoksayidadeyimvardir.Meselâ:“Insaninkulakyoluylasismanlamasi”veya”sözduyanadam”,Bun—

DINLERTARIHI

211

dandakulagaönemverenÖzelbirgörüsünolduguanlasiliyor.Dogruanlayan,dogrugören,dogrulayici…adamdenmiyor.Sözisitendeniyordasözsöyleyendenmiyor.Buradasimdi“McDo-ulin”teorisinidahaiyikavrayipöneminianliyorum.

McDoulinTeorisi

McDoulinTeorisinegöreögretiminilkasamasi,kulakveisitmeyoluyladir.

McDoulin’in“InsanlikTarihindeKültürlerin,EgitimveÖgretimTipininDegismesi”isimlibirteorisivar.Diyorki:”Insanîkültürlerindegismesitarihi;(egitim-ögretim,ilimvemarifet)üçdönemkatetmistir.Birincisi,kulakdönemi/isitmedönemidir.”Yaninebirkitapneokuma,nedeyazmaolmustur.Meselâ,budöneminsairi,nebirdivanokumustur;nekitap,nemektup,negazete,nemakale.Gözlebirsey(bilgi)edinmemistir.

CahiliyyeDömemindeIsitmeyeDayaliÖgretim

Imru‘1-KaysgibiArapcahiliyyesairleri,deveüzerindeçöldegittiklerizaman,günesinbatisvedogusunda,çölünkalbindesiirsöylemistir.Siirindekiherkonu,UkazPazari’ndaisittigiseylerdirveyaMescidül-Haram’da,falancakabilearasindaisittigikonulardir.Kisacasionunbilgivehaberleriisittikleridir,okuduklaridegil.

Cahiliyyedönemisairi,biryerdenbiryereyaptigiyolculugunda,siirleriniyadostlariveyayolarkadaslariiçinokumustur.Onlarbunuisitmis,ögrenmisveyaymislardir.

Islâm’inIlkDönemindeÖgretimNasildi?

Islâm’inilkdöneminde,Peygamberin(s.a.v.)yazilmasiniemrettigi,Kur’ânâyetleridisindakikonulardaböyleidi.Buonlariçinçokzordu.Okumayazmalarikitti.SöylekiHazret,Medine’yegeldigizamankâtibi,edebîyazilariçinbirYahudiidi.-Entelektüelhenüzmeydanagelmemisti,sonrameydanageldiveisleribozdu.-Peygamber’inkonusmalariisitilip,kaydedili—

272

DINLERTARIHI

yordu,kalbtenkalbedolasiyordu.Mü’minlerinEmiriAli’nin(a.s.)hutbeleri(Nehcu’l-Belaga)zihinvekalblerdedolasiyordu.Sonrakidönemlerdebuisitilenler,yaziyageçirildi.Konusmalar,rivayetler,hadislervehutbelertedvinedilip,yazildi.

Ohaldeyazivekitabetinolmadigi,zihinselvefikrîkültürünmeydanagelmedigidönem,isitseldönemdir.Ögretimler,hepisitmeveonuezberlemekolaydir.Sonrayazivekitabemeydanagelincehalkfikirlerini,inançlarinivemesajlariniisaretlerveyakelimelerseklinde-duvar,kemik,tahta,tas,derivekagidinüzerineyazdi-Bunlariartikisitmiyor,okuyorlardi,düsünüyorlarvefikiryürütüyorlardi.Ohaldekültüradamligiböyleisitseldegildir,zihinseldir,görmeyedayanir,nazaridir.Göz,tefekkürünaracidir,kulakiseanlamidogrudanalipzihneiletendir.

BugünküÖgrencilerinGörselBilgileri

Egerbugünküögrencilerinbilgilerinigözdengeçirirsenizyüzdedoksan,defterlere,kitaplara,fotokopilere,teksirlereveyazilaradayalioldugunugörürsünüz.Isitmeyedayananiisemuhtemelenyüzdeonveyabucivardanfazladegildir.Halbukibedeviinsaninsözününakletmesi,daimaisitmeyoluyladir.O‘dedemsöylededi,bencevabensöylededim.’Buise,‘falankitap,falansayfa,falanmakale,falangazetevedergi’diyor.O,söyleyenveisteninsanlarinadiniveriyor.Bununkültürünün,zihinsel(vekuramci)oldugubellidir.Onuniseisitseloldugu.VedâiarveVedakültürü,toplumunhenüzzihinselgelismeyivetekâmülükazanmadigi,ögretimvekültürünisitseloldugubirdönemileIlgilidir.Islâm’daiseherikidönemigörüyoruz.

BugünküYapayisitselÖgretim

McDoulindiyorki:“Bugünögretimvetefekkür,ikincidefatekrarisitseldönemegeridönmüstür.Amayapaybirsekilde.Devirsinemadevri,televizyon,tiyatro…devridir.”Bunlargüngeçtikçekitabinyerinialiyorlar.Pekçokmoderntoplumbilgile—

DINLERTARIHI

213

rinisinemadan,kasetten,ilmîkonferanslardan,tiyatrodanvb.’denaliyorlar.Hattaögretimdetelevizyonetkinbîrsekildesözkonusudur.(Isitseldönemegeridönüs.)”Bununlavarmakistedigimsonuçsudur:Vedatoplumuokumayazmabilmeyenbirtoplumgibi,gelismemisbirkültüresahiptir.Dinîkitabiisitmeyevekulagadayanir.BusebepleMc.Doulin’inteorisineuygunolarak-yüzdeyüzilmîveapaçikbirtezdir,birvarsayimdegildir-VedakitabigibiKur’ân’inda,peygamberinvemilletininümmîolmasi,toplumununhenüzzihinselögretimasamasinageçmemisolmasinedeniyleisitselolmasigerekir,daimakulaga,isitmeyeveisitilmemisolmayadayanmasigerekir.

IslâmPeygamberi

IslâmPeygamberiokumamistir,yazmamistir,çobanlikyapmistir.

Kur’ân’dadasariholarakbelirttigigibipeygamberkendieliylebiryazibileyazmamistir,okumabilmiyordu.Bazilaridiyorlarki;okuyabilirdiamaokumabilmiyordu.-Bazilaridiyorlarki;okuyabilirdiamaokumamistir!Bunasilbirsözdür?Peygamberinsoniftiharionunokuyamamasidir.Meselâ,“Cambridge”diplomasinasahipolmayiiftiharsananlar,kendihayallerinegörePeygamberideböyleyüceltiyorlar!

Birbeyefendi,banasamimiyetle(!)-kikendileriniseverim-beni,niçinIslâmPeygamberiçobanlarzümresindendirdedimdiyeayipliyordu.“Halbukiesraftandir”,diyordu.Nereninesrafi?Kureysesrafimi?Onlarinbirhayvanderecesindebiledegeresahipoldugunukabuletmiyorum.Aristo’nunsavundugubütündünyadakisadeceyirmiveyaotuzaile(!)BuaradaKureysasilleridebizimMezanin’inhanlarikadardegeresahiptirO)OhaldeesrafliginPeygamberiçinneiftiharivar?

“Okuyabiliyorduamaokumamistir’demekneanlamtasiyabilir?ResűlüEkrem’e(s.a.v.)hangiserefikazandiriyor?Onunzamaniümmîdir,toplumuümmîdir;hepsininbilgisiisittiklerdir.Toplumbirmedreseyebilesahipdegildirkizihinselasama—

214

DINLERTARIHI

yagirmisolsun.BöylesibirdurumdaKur’ân,digerkitaplarakoydugunuzisimlerin(Meselâ:Farsçabirdilbilgisikitabiniel-Bahru’lMevacfiDerrehu’d-Dibacdiyeisimlendirmelerigibi)aksinesade,mesajgetirenvetayinedicibirisimdir.

Kur’ân’inIlkMesaji“Oku”dur;IsitDegil

Kur’ân,yaniokunacakseykavramininzihinseldöneminkavramioldugunugörüyoruz.Gelmisolanilkmesaj,derin,hayretvericiveoldukçadikkatedegerdir.

Ummibirtoplumatebligedilmesiiçin,ümmîbirinsanagelenilkmesajisitdegildir.“Oku”dur.Egerisitolsaydiümmîpeygamberrahatolurdu,‘isitiyorum’derdi,ama“oku”dur.Cebrailvasitasiylagelenisitmeseklindekibirmesajdegil,belkiipekkumasüzerineyazilan,gözleriönündebulunanâyetlerdi.“Oku”diyor.“Okuyamiyorum”diyor,bogaziniokadarsikiyorkiölümühissediyor,birakiyorve“Oku!”diyor.Tekrar“okumabilmem”diyor.Tekrarsikma,ölümduygusuveferman:“Oku!”Ancaküçüncüdefaokumagücübulabiliyorveokuyor.Vetarihleokumadönemibasliyor.Insan,zihinselasamaya,fikrîögretimdöneminegiriyor.Aynizamandabuhareketi,bufikrîvezihinselkültürdöneminibaslatankimseninkendisiümmîdir;okumabilmiyor,yazmabilmiyorbundanönemlisiisitselbirtoplumdadir;toplumokumaveyazmaileasinadegildir.

Kur’ân’inZihinselÖgretimveKültürelSembolleri

Mürekkep,kalemveyazmak,Kur’ân’dazihinselvekültürelsembollergibidir.

Hayretvericiolansey,bunlarindüsünmevetefekkürdegerinesahipolmasidir.YoksaApollo13’ünatilisindansonrabunuKur’ân’dançikarmamizgerekmez!Mürekkep,kalemveyazdigiseyler…Sembolleredikkatediniz,hepsitamolarakzihinselögretimvekültüreldevreninsembolleridir.Kur’ân’indigerbirismi“Kitap”tir.Alinyazisi,bütünvarlikâleminidöndürenseyin,bütünhakikatlarin,kanunveâleminkanunlarininondatutuldugu(korundugu)kitap.

DINLERTARIHI

215

“Levh-iMahfuz’dur,“KItab-iMübin’dir,“Suhuf’tur.Kiyametde,hesapvekitapdönemidir,incelemelerdönemidir.Amellerintartilmasi,kader,keyfiyetveincelemelerintümüyaziyavekitabadayalidir.Herkesinamellerininsonucuvekaderisagelineveyasolelineverdiklerikitaptavebiryazidadir.

Busembollerinhepsiögretimdönemininsembolleridir.Isitselvekulagadayanankültürdöneminebagliolanbucebriveapaçikkanununaksine,simdikidönemdesöylenenherseyodöneminziddidir.Odöneminkarakterininziddidir,odöneminmilletininziddidir.

SINIFLIHINTTOPLUMU

Hintinancininilkesaslarinivetanrilarinibirdigeroturumdaanlatacagim.Simdiodinleregirisolacakbirkaçanahtardanbahsedecegim.Bu,zorolanisimizikolaylastiracaktir.Hinttoplumununsinifsalolmasibucümledendir.HinttoplumununsinifliolusuHinttoplumuaçisindannihayetsizderecedeÖnemlidir.Çünkü,Hinttoplumuhertoplumdandahaçoksiniflibirtoplumdur.

Bugünsiniflar,resmîvekanunîtekelleriniçogunluklakaybetmislerdir-gerçiresmenkaybetmisleramafiilensahiptirler.-AmaHint’tehenüz“kast”anlamiilesiniflarmevcuttur.Dünyaninenkuvvetli,ensürekli,ensomutsinifiseklindesinifakimindavedünyadaki“sinifsaltoplum”bakimindanenbelirginözellikleresahiptir.

Birincisi:Savasçiçehreler.Bunlarsaldirgankabilelereliderlikyapiyorlar.Aryaîler,Hind’eilkgeldiklerizaman,ilkelkavimleribirkenaraatarvetoplumuteskiledincesinifsalaçidanikiçehrebelirir.Birisi,saldirgankavmeliderlikyapansima.Yerlilerintopraklarindayerlilerlesavasir.Yerlileriyokedipkendisioradayasamaarzusundadir.

TipkiAvrupalilarin,Amerika’yagöçlerindeyerlilerinipeçekilmesi,kadinlarininevdehizmetçiyapilmasigibi.Acimasiz

216

DINLERTARIHI

olansaldirganlarin,bunlarinefendileriolmalarigibi.Böylebiryerindüsünürlerininmalzemesi,hokkabazliktir.VVesternfilmlerindeAmerika’ninkesfedilipelegeçirilmesindemillerinliderlerininçehresigüzelbelliolmaktadir.

ÂryailerinIranveHind’egöçlerindedebusavasçilar,sövalyeler,süvarilervemaceraciküstahhalk,basithalktanayrilmaktadirvebelirgindir.

Hindistan’dabunlara“Kaseserya”,“Kisaterya”veya“Kaça-terya”diyorlar.Savasçilaranlaminagelir.

Bunlar,Kasateryalar,isbasinageldiklerigibihükümetkuruyorlar,siyasîvesosyalkudretielegeçiriyorlar.Hükümetiverasetleailelerinegeçensekledönüstürüyorlar.Kasetaryalar,YaniHintsehzadelerivesultanlarisilsilesi,ÂryailerinHind’egelmesiiledoganbuilkelzümreyigöstermektedir.

Ikincisi:Halkinruhsalihtiyaçlarinigideren“azizler“inçehresi.

Ikincisima,azizlerinvekutsallarinsimalaridir.BunlarHinthalkininmâneviveruhsalihtiyacinigidermislerdir.Aryaîlerörtülüvegaybîkuvvetlereinaniyorlardi.Dahaöncedesöylendigigibiruhperestlikveanimizmonlarinilkeldiniidi.

Tabiatin;ormanlarin,irmakkenarlarinin,daglarinvekaranliklarinhabisveserliruhlarla,cinlerledoluoldugunainaniyorlardi.Düsmanruhlarinin,baslarininetrafindadolastiginiveherankendilerinedarbevurmalarininmümkünoldugunainaniyorlardi.Hayirtanrilaridavardi.Atalarininruhlari.Kurban,saygi,övgüvehatirlanmayamuhtaçatalar.

Ohaldeyerlileriteslimalacakveonlarintopraklarinizaptedeceksavasçilara,Kasetaryalaramuhtaçolduklarigibi,kötüruhlariveserkuvvetlerizaptedecekhayirvesevgikuvvetlerinivetufantanrisi,bugdaytanrisi,yertanrisi,yagmurtanrisi…gibibüyüktanrilarinsevgisinicelbedeceksahsiyetleredeihtiyaçduyuyorlardi.Bukötüveserkuvvetlerindefedicileri,hayir,sevgivesefkatkuvvetlerini,tanrilaricelbediciler,Brahmanlarveyaruhanîleridi.

DINLERTARIHI

217

Böylecehemenbaslangiçtabusaldirgankabiledeikisinifsomutlasti.BiriBrahmanlar,digeriiseKasateryalar.

Üçüncüvedördüncüsü:Çiftçivesanatkâr:

Çiftçiler,yerlesikoturumunseçümesindenveziraatinbaslamasindansonraortayaçiktilar,üçüncüsinifsayiliyorlar.Sanatkârlarvekölelerisedördüncüsinifiteskilediyorlardi.

Söyleki,dahaöncededigimgibisanatisiileugrasanlarziraatdönemlerindeçiftçilerdendahadüsükbirmakamsahiptir.Bununörneginisimdiköylerdeveasiretyasantilarindagörüyoruz.

Hiçtopraksahibiolmayançiftçi,efendinintopragiüzerindeisyapiyor,sosyalprestij(meselâ)kilityapanbirdemirciden,yularyapanbirsanatkârdanveyadigersanatkârlardandahaüstündür.Buyüzdensanatkârlari,kölelerleaynisaftansayiyorlar.

Besincisi:Âryâiolmayannecisyerliler!

Besincisinif“DeravidHerdir,yaniÂryailerindisindakiyerlilerdir.BunlarÂryaîHinttoplumundayasayannecissayilanbirsiniftir.Bunlarsimdidevardirlar.

GerçiGandi,ilkdefaonlariAllah’inkullariolarakisimlendirdiamahalkbunainanmamistir.Simdibileefendiler(veyaRacalar)bunecis(!)ücretlilerparaverdiklerizamanparayiyapraksibirseyiniçinesaripariyorlar.Veyaellerindetuttuklaritasaatiyorlarki;nefislerebulasmasinlar!Çokinsancilolanlarf!)artikyiyecekleriniormanlarvenecislerinolmadigiyerleregötürüpbirakiyorlarki,sonramahrum,yoksulveaçnecislergelipyesinler.

OhaldeHint’tebessinifgörüyoruz.Bunlarsirayla,Brahmanlar,Kasateryalar,çiftçiler,köleler,sanatkârlarveesnaflar,necisveyabancisinif.

Brahmanlar(Ruhanîler)

Brehmenler,Hinttoplumununengüçlüsinifiniteskilediyorlar.Büyücülükvetotemizmdönemindeseçkinbirsinifolduklarinainaniyorlar.Bunlarinsanlarileruhlar,gizlivegaybî

218

DINLERTARIH

kuvvetlerarasindakiaracilarolmustur.Onlarintekelindeolanbirteknikvefennesahiptirler.Sonramakamlarinindevriniirsîbiresasadayamislardir.

BrahmanlarinEnBüyükIsi,KurbanKesmektir

Brehmenlerenbüyükgörevleri,tanrilarveiyiruhlariçinkurbankesmektir.Kurbankesmeklesadecetanrilarinilgisiniçekmisolmuyorlar.Belkitanrivetanrilaraçtir,kanveetistiyorlar,kurbanamuhtaçtirlar.Bumeselenin,ilkeldiniruhungizlemiyönlerindehattaileridinlerebilemevcutoldugunadikkatediniz.Budinlerinkendisindedegil,fertlerindinîruhlarinda.Merasiminbaslangicindaçoksadeolanbuameli,pederinokudugugibikendisideyerinegetirebilirdi.Çünküçokaçikmena-sikveamellerintoplamiolanbusadeduygusalis,âdetabirlogaritmacetvelinedönüsüyorveözelbirsinifintekelindeortayaçikiyor.Onlarindisindakimseiçiniçindençikamiyor.Kendiligindenonlarinbuisinsorumlulugunuyüklenmelerigerekiyor.Çünküdigerbirininsonuçlandirmasimümkündegildir.

IsKarmasikOlsunDiyeIlavelerYaptilar

Meselâdahaönceüçmemurunidareettigibirsosyalis,(hattaçogunlukbuistebirifazlaydi)aradanikisenegeçtiktensonraayniisiçinbagimsizbirteskilatasahipoluyoruz.Genelmüdürü,bazenbagimsizbakanibileoluyor.Ozamanoüçkisiylebirgündesonuçlananis,bugenis,uzunünite,çokkarmasik,acaipvegaripesaslarabirbirinegirmisteknikle,okadarçokidarîkademelere,çesitlisorumluluklaraayriliyorkiisekendiligindengemvurulmus,isleraksamisoluyor.Egerisbasitolarakyerinegetirebilirsekendim“yapabilirim”diyebilirsin.Amaseniöylekorkusariyorki,hirsindanbarutadönüyorsun.Zoristir,basitolarakyerinegetirilenbirseydegildiyorsun.

DINLERTARIHI

219

AskBaglantisindaBekletmekveOyalamakNiçin?

Meselâ,birini,gelipbirkadinlaerkeginevlilikakdiniyap,diyeçagiriyorlar.Akdiyapacakolanaydinfikirlibirruhanîidi.“Ögledensonragelirim”dedi.“Ögledensonraikisaatvaktinizvarmi?”dediler.(Ruhanî):“Niçinikisaat?Birdakikayeterlidir,”dedi.“Nasil?”dediler.“Gelecegimgöreceksiniz,”dedi.Geldi,durdugunugördüler.Çayiçerkendeaktiyapti,.(isinibitirip)yoladüstü.“Bunun,birmerasimolmadigiacabadogrumu?”dediler.“Niçinolmasin?”dedi.“Ohaldeniçinokadarkarmasikyapiyorlar”dediler.“Egeryapmasalardi,yolunakellesekerivebirkaçhavluatardiniz.Amasimdizorlukvemasrafoluyor.Ohaldeteknisyeneihtiyaçduyulmasiisinteknik!estirilmesigerekir.

MezarlarinBasindaKur’ânOkunmasidaOrtayaBirtakimHesaplarÇikariyor

Sadebiramelolankurbankesmeislemi,öylesekillerebüründürülerekortayaçikiyorki,kurbankesmemerasimiyleilgilibirkaçbinsayfalik;üçciltlikkitaplaryaziliyor.Koyununbasininkesilmesiokadarbasitdegildiyor.Oadamdangeridesusözkaliyor.Mezarliktanhayretvesikâyetebasladi,“bugünannesine-babasinakizanherkesgelipKur’ânokuyucusuoluyor.Kur’ânokuyuculugununvehafizligininbasitbirseyoldugunudüsünüyorlar.”Devamla,medreseninkapisidismdaisittigiseylerisöylemeyebasladi,“meselâ:Asilolanmastardir,mastardandokuztarzortayaçikiyor,hertarzdanbirkaçtarz,egerhepsinisöylemekistersenbasinagrir.”

OhaldeinsanKur’ânokumakistedigizaman,bütünbunlarinhesabinavakifolmasigerekir,yoksakabulolmaz.

Görüyorsunuzkiortayateknikçikmisoluyor.Egertekniginiyapmazsaufakbirparaveripgidiyorsun.Amamüstak,bab,çesitlibölümlerisaydigizaman5tümendenazvermeyeutaniyorsun.

(Bahsettigimizteknikbudur,dikkatediniz!)Mekanikbirisisonuçlandirdiginizzaman,nehedefiniznedeniyetinizietkili—

220

DINLERTARIHI

yor.Suyuatesinüzerinekoydugunuzzamanyüzderecedekay-nacaktir,hatayaptiginizyerdekaynamaz.

Suyutahliledip,çözümlediginizzamankatalizörüunutuyorsanizçözümlenmeyecektir.Egerdökersenizsartlarhazirsasizkimolursanizolun,niyetinizneolursaolsun,buisolacaktir.Çözümlemeolacaktir,istereldeedilenoksijenleinsaniöldürmekisteyin,istersebirinsaniölümdenkurtarinbuisolacaktir.Teknikisiçinfarketmez-

“RiygVedâ”dasöyleyaziyor:“…Kurbanegergerekli,dikkatlisartlarivehükümleriyleyerinegetirilirsehedefvemükâfatinaulasir.Ahlâkîuygunlugutasimasabile.Amelintemizvehalishedefiniyerinegetirmemisolsabile.Buistehiçbirsekiidesuurvebilgiolmasabile.”

Bubirteknikistir.Tipkiteknikhükümleregöreyerinegetirilmesigerekir,Egeryerinegetirilirsehedefeisabetediyoryoksahiçbirsekildebiretkisiyoktur!

HaccMenasiklerindeAcemiBirSahsiYersizligeZorlamaMekke’degördüm.Biri,bîradaminyakasinitutmusvesöylediyordu:“Egerbuharflerive“za”harfinikendineözgühaliyletelaffuzedemezsen(kiAraplardaedemiyorlar)seninbütünbuhaccin,orucun,namazinbâtildir.Bubâtilhknedeniylehanimindasanaharamdir.”

Güzel,biznasilArapolalimkievliligimizdogruolarakortayaçiksin?Birincisi,“benkendimokumadim.Paraverdimbenimiçinokudular.Fiyatidabellidir.Rivayetlerde20ila80riyalolaraknakledilmis”dedi.Sonrabirakmiyordu;“gelseninniyetininkiraatinidüzelteyim”diyordu.Bunetuhafsey?Niyetinkiraati?!(niyetinkiraatauygunokunusudanedemek?)

Islâm“Amellerniyetegöredir”demisbakiniznekadardegerli!Ohaldeniyetikiraatauygunolarakdüzgünokumakgerekirdiyordu.

Teknikoldugunugörüyorsunuz.Halbukiamellerteknigegöredirdemiyor.Ameledenadam,egerbuharfleri,dünyanin

DINLERTARIHI

221

büyükmüzisyenlerini,filozoflarini,hayrettebirakacaksekildetelaffuzederdekendisiuygunbirinsandegilse,suurveuygun-luguylayaptigiandabirdegisiklikolusturmuyorsabununbesparalikdegeriyoktur.

NiyetveAmelinHerikisininDogruOlmasiGerekir

Butekniginredveinkârianlamindadir.Herisinkendikanunauygunolarak,dogruameledilmesigerekir.Bundahiçkimseninsüphesiyoktur.Amasekli,muhtevayiortadankaldiracaksekildekarmasikyaptilar.Herseyinkarmakarisikvekalabalikolmasinasebepoldular.

Ohaldeformukorumakgerekir.Amaasalet,formdandolayidegildir.Form,muhtevaveruhiçinbiraraçtir.Bütündegerlerruhvemuhtevadadir.

Bu,idarîveyateknikbirisdegildir.Ask,duygu,ihlâsvefedakârlikisidir.Imanisidir.Insaninkendinekarsiveaskbesledigiseyekarsidogruvedürüstolmasigerekir.

Buyüzden,dinîamellerisadeceBrahmanlaryerinegetirebiliyor.Brahmanlanndisindakilereharamdir.Niçinbüyücülük,ruhlarizaptetme,nezir,tanrilariçinyakaris,toplunamazlarinedasi,topluihtiyaçlarhepbrahmanintekelindedir?Zirasadecevesadecebrahmangizlikuvvetolan“Surnigâ”yasahiptir.

Surnigâ,sadecebrahmandaveçesitlidevirlerdekiruhani-yetteolanözelkutsalruhveinsanötesiözelbiryetenektir.

HattaHiristiyanliktabileruhanîlerin“espri”yesahipolduklarinigörüyoruz.

“Espri”,Brahmandavebüyücüdeolan,digerlerindeolmayan“Surnigâ”ninaynisidir.

Brahman,Surnigâveyukariileirtibatkurabilendir.

OhaldeÖzelbirgrupsurnigâsahibidir.Yaniüstâlemvetabiatötesikuvvetlerleirtibatkurmaruhveyayeteneginesahiptir.Bütündiniamellerinvebütündinîemirlerinyerinegetirilmesibusinifintekelindebulunmaktadir.Businifsaltekelcilik,sur—

222

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

223

nigâyetenegindendogmustur.Buonlarinfitratlarindamevcuttur.Bunedenlebunuçocuklariçinmirasolarakbirakirlar.

Tevrat’abakiniz.Tanri,70sayfadaMusa’yakurbankesmeyi,süslemenin,parçalarininseklinisöylüyor.Meselâperdelerinnasilolusu,perdepüsküllerininyapisibunlardandir.Egerbütüncüz’iyatveteferruatlaameletmekisterlerseApolloiçinharcanandanbirkaçmislibirmasrafveharcamayapmalarigerekecektir.

RuhanîlikleriAyniZamandaIrsidir

Bukurbanmeselesi,okadarkarmasikvehassastirki,hayretdogrusu-InsanYahudidinruhanîlerinin(hahamlarin)bilebütünbunlarlaameledebileceklerineveisiniçindençikabileceklerineinanamiyor.Çünküinsaninzihninesigmayanseyler.BundandaÖnemlisibütünYahudiruhanîlerininMusa’ninkardesiHarun’unçocuklarionunsoyundanolmalaridir.Yanioradadaruhanîyetirsîdir.

Söyleki,Yahudilik,Hristiyanlikve“Veda”dinlerinderuhanîyetinenfazlailmîbilgivetanimaesasina,enfazlailmîvefelsefîsuuresasinadayanmadigimgörüyoruzSurnigâesasinadayaniyor.YaniHiristiyanlarindeyimiyle“espri”yesahipolmak,YahudilerinsözüyleHarun’unverasetinesahipolmak,Vedadinimensuplarinin,yanivedaîlerindeyimiyleSurnigâ’yasahipolmak.Buözelbirruhtur.Meseîâbizim:Beyefendininbilgisiyoktur,amanefsiiyidir(kalbitemizdir)dememizgibi.

Islâm’daIlimveTakvaEsasinaDayananTaklidMerciininImtiyazi

Islâm’inenbüyükIftihari,ruhanîyetinilimesasinadayanmasidir.Islâm’dadinîisileugrasankimseler,surnigâveruhaniyetsahibikimselerdegildir.Mirasveirsiyetlebirseygötürenkimselerdegildir.Alisilmissiradanadamlardir,digerbütünadamlargibi.Digerlerinegöreimtiyazlariilimeldeetmekiçingöstermisolduklarigayrettir.Ulastiklariilmîtanimaseviyesidir.

Doktor,cerrah,fizikçi,kimyacigibidir.Tarihçi,edebiyatçigibidir.Islâm’indinisiileugrasanlariçinresmîkavrami“âlim”dir,âlimolmaktir.Halkinbunlarlailiskisiögrenciögretmeniliskisidir.Ilimbilmeyenbirkimseileilimsahibiolaniniliskisisuandabirkalbcerrahi,fizikçivekimyaciilesahipoldugumuziliskigibidir.

Buaklîbiriliskidir.Alisilmishayatindigerboyutlarigibidir,gizliveesrarlidegildir.Tekelciliktalebindedebulunamaz.Çünküverasetvegizliruhesasinadayanmiyor.Bilgiveilmikazanmaesasinadayanir.SöylekiSia’daimamizaman(a.s.)’innaibiolansahsiyetin(aynizamandaimamizamaninyerindeveonunvekilidir)söyledemediginigörüyoruz:“Bensiziniçinyukaridanvegaybtantayinedildimbanaitaatetmeyemecbursunuz.”(Böylebirseydemiyor)Belkibilgivehalkinseçmesiyletayinedilmisoluyor.Halkinseçmesininsonsuzbirönemivardir.

Halkdigerlerindendahaâlimolaniniseçiyor.Buçokaklîvealisilmisbirseydir.Odigerkonulargibidegildi.

TEVHIDveSIRK

Dinsosyolojisindebahsedecegimgibi,baslangicinsirkolduguna,insanruhvedüsüncesinintekâmületmesiyleinsanintevhideyöneldigineinananDavidHume’unaksine,benöncetevhidinancininoldugunainaniyorum.Dinsosyolojisininbirkonusununesasina,tarihîvedinîbirkonuyagöreböyleoldugunainaniyorum.Birdinemensupolanlarinkulluketmeleriesasinagöreolmustur.(Âdem’invarisiImamHüseyinkitabinda)dedigimgibisirkinaltyapisi,toplumdur.Aynizamandasirkdönemindedeinsantevhidigörüsünümuhafazaedebiliyor.Çokseyleretapankimseleroldukçafazlasayidaoldugugibi,birtekAllah’ainanankimselerdevardir.MerhumSeyhCaferSusterî’ninbirvaazindakideyimiyle:Bütünpeygamberler:“Eyinsanlarhiçbirseyetapmayiniz,sadeceAllah’atapinizdemekiçingelmislerdir,bendediyorumkieyhalk,sizçokseyleretapiyorsunuzgelinizbunudegistiripAllah’adatapiniz!”

224

DINLERTARIH

Bütüntarihboyuncasirk,çesitlisekilleriylemevcutolmusturvehâlâdamevcuttur.Sirkinbagrindatevhiddevardir.Hintlisirkinbagrinda-enbüyüksirkdinlerindenbiri,Hintdinidir-çokyücevegüzelbirtevhidvardir.

YARATILISILÂHÎSI

Sonolarakbirilâhîokuyorumki,vedailâhîlerini(Upanisadlar’in)egerokursaniznasilokuyacaginiz,nasilçözümleyiptahliledeceginizibilesiniz.Busembolik,sairanevefelsefîsekildebeyanedilenbütündestanlari,kissalaritahliletmek,çözümlemekiçinbirörnektir.Çokgüzel,derinvekarmasiktir.Alisilmissadezihinokuduguzamanyaalayeder,yasaskinadönerveyabunlarimahkűmeder.Amaegerbirzihin,çesitliboyutlarinibirlikteanlarsahayretetmeyedűçârolur-Sirk’tenTevhid’e

Dinîkissalarinçogunlugu,özellikleinsaninyaratilisiileilgiliolanlarböylesembolik,acaipvehayretvericibirsikilmisligibeyanediyorlar:

“Biri,“eyüstâd!-üstâdihtiyar,rehberanlamindadir;Brahmankastedilmektedir-tanrilarinsayisikaçtir,”diyesoruyor.Diyorki:“Üçbinüçyüztanediyor,”-Bu,upanisadlarinyöntemivesorutarzidir.-Diyorki:“Eyüstâd!Dogrusöyle,gerçektentanrilarinsayisikaçtanesidir?”“Üçyüz,otuzveüçtane,”diyor.

“Eyüstâd!Bildim,amatanrilaringerçeksayisinitekrarbanasöyle,”diyorki:“Otuzveüçtane”“Üstâd!Bunubildim,tanrilaringerçeksayisinibanatekrarsöyle.”-Budinîkitabinaçiklamayöntemiböyledir-“Üçtane”diyor.Soruyor:“Eyüstâd!Bildim,gerçeksayisibanatekrarla.”“Ikitane”diyor.“Eyüstâd!Tanrilarinsayisintekrarsöyle,”diyesoruyor.“Birbuçuk”diyor.“Bildim,eyüstâd!Tanrilaringerçeksayisinibanatekrarsöylediyor.Diyorki:“Birdir.”.”

(Bakiniz-bizimiçinyorucugörünen-nasilyapicibirkonuiledinleyicininruhunuçokluktanbirligegetiriyor!)

DINLERTARIHI

225

Birdigeriüstadasoruyor:“BanaZât-!Hakiki’denvetanrilardanbahset”diyor.“Git,oagacigör”,diyor.Diyorki:“Inciragaci!”“Incirikopargetir,”diyor.“Inciriikiyebölüpyar!”diyor.Variyor.“Negörüyorsun?”“Renkliküçükbirçekirdek.”Diyorki:“Talebem!Buküçücükbirçekirdeginiçinden,bukocamaninciragacidisariçikmisvebüyümüstür.”

“Içiniyar?”diyor.Yariyor.“Negörüyorsun?”“Hiç!”“BiricikZât’msirribudur!”diyor.

Deniliyorki,buaçiklama,buövgü,vahsiAryalardaniki-binsekizyüzyilöncemi?Nasilolur?

VedaIlâhîsi

“Akilcilar,biricikTanri’yaçesitliisimlertakiyorlar.Onu“Ageni”(AtesTanrisi)veMitra(SevgiveAkiltanrisi)olarakisimlendiriyorlar.)

(“Ageni”asktanrisidir,“Mitrâ”akiltannsidir.Buradaaskveakilyanyanabulunmaktadir.Bununiçin,dünyadaönceatesmeydanageliyor.Sonra”Mitrâ”,akil).

Akillilarbiriciktanriyaçesitliisimlerkoyuyorlar.Onu“Ageni”“Mitrâ”ve“Yanina”(atestanrisi,akiltanrisi,göktanrisi)olarakisimlendiriyorlar.

Buradatevhidtamolarakaçiktir.Oki,canliyapiyor,kuvvetveriyor,onunhimayesiebedîdir,(çokderinolanHintliruhuntanimayöntemlerindenbiriyleAllananlayisi)gölgesiiseölümdür.

Kurbanlarimizlaövdügümüztanrikimdir?Daglar,kuslar,denizlerveuzakirmaklarinvücuduonunzâtindandir(vahdetivücut).Gökyüzü,melekűtâlemionuniradesindedir.Obütüntanrilarinötesindedir.Otanriyibiz,kurbanlarimizlaövüyoruz.”

Butamolaraktevhidigösterenvedailâhîlerindenbiridir.(Aynizamandavahdetivücududagösteriyor)YaniTanrisadecebirolmaklakalmiyor,belkibütünvarliktanrininparçasidir.Buvahdetivücut,Hint’intemelfikirlerindenbiridirvesu,engüzelyaratilisilâhîlerindenbiridir:

226

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

227

YaratilisIlâhîsi

“Nevücutvardi,neyokluk,-ezelsabahi-negökyüzüveagaçlarvardi,nekoyuyeryüzü.Negecevardi,negündüz.Neölümvardi,nehayat.Hangiseyhepsinikendindegizliyordu?Acabasudanvücutlarvesekillermiydi?

Ölümyoktu,hiçbirseyebedîdedegildi.Biricikzâttekbasinanefesaliyordu.(Yaratilisinbaslangici)O’nunvücuduvardi.O’nundisindahiçbirseyyoktu.Karanlikderindi,herseyondabelirsizdi.Okyanusaydinlikdegildi,hayatinözüogaybperdesindegizliidi.Biricikzâtonu,yakicibiraleviniçindenzuhurettirdi.”

Tipki,Hâfiz’insiirigibi!

Tipki,söylediyenHâfiz’msiirigibi:

Yüzübircilveyapti,meleginaskasahipolmadiginigördü.

BugayrettentipkiatesolduveMeryem,Âdem’içarpti.

Buyalnizlik,askvegüzelligin,yaratilisiyapanüçkelimeoldugunugörüyoruz.BuüçkelimeileAllahdünyayiyapiyor.Yalnizlik,güzellik,ask.

Tasavvufumuzdiyorki:Allahansizinkendindeask,tapilma,güzellikvecemâlininarzusunubuldu.Kendineasikoldu,güzellikokadarzirvedeydikicebrenaskaardardasahipoldu.

Bizimedebiyatimizdahüsnveaskkelimeleriileolanbütünbuoyunlar,tasavvufumuzdayaratilisfelsefesindederinligiifadeediyor.BeslendigitemelkaynaklariHint’tenalmisbirfelsefe.

Tanrikendinisüsledi,kendineasikoldu,buasktanyaratilisatesinekivilcimçikti.

Sofiderki,emanettenmaksatatestir.Allah,mutlakgüzellige,mutlakcemâle,askaihtiyaçduydu.Melekteaskyoktu.Daglaraskasahipdegildi.Yer,gökgüzelligianlamiyorlardi.BukonudakiKur’ânâyetisöyledir:“Dogrusubizsorumlulugugöklere,yere,daglarasunmusuzdurdaonlarbunuyüklenmektençekinmislerveondankorkuptüremislerdir.Pekzâlimnecahilolaninsaniseonuyüklenmistir.”(Ahzâb/72).

Buemanetasktir.Cemâl-iMutlakaskaihtiyaçduymaktadir.Askemanetiniinsanyükleniyor.

“Gökyüzüemanetyükünütasiyamadi.Kur’avefal,adimidelikoydular.”

BunedenleinsanileAllah’inbagliligiasikilegüzelin,askvegüzelliginbagliligidir.

BuyüzdentasavvuftaAllah’i,akilyürütmeveilimyoluylatanimamakgerekiyor.Buyolla-akilyürütmeveyararidüsünenilimile-asik,ask,güzellikvesevgiliyeulasmiyor.Askvesevgiyoluylakavusmasekli

alir.Çünküasikhesapçiakilyürütmeyemüptelaolduguölçüdesevgilidenuzaklasir,ikigörüslüveyaçokgörüslüolur.Akildankurtulup,kalpveaskabaglandigiölçüdeonaulasir.

Israkinesasinin,bufelsefeye-Allah’itanimakiçinkalbveduyguyadayandiginigörüyoruz.

“…Biricikzâttekbasinanefesaliyordu,gaybperdesindegizliolanhayatinözünü,biricikzâtyakicibiraleviniçindezuhurettirdi.Ozamanaskmeydanageldiveaklinyenikaynagikaynadisonraasirler,kalbiniçtengelendüsünme,coskuvecez-besiyle:Yaratilmisolaninsanvedünyaile,yaratilmamisvekadimolanAllaharasindakibagliligianladilar…”

Sair,akililearadiginianliyor;amailmîakilyürütmeileanlamakisteyenleranlayamiyorlar.AlexisCarrel’inbunungibioldukçagüzelderinbirsözüvar,diyorki:“SevmeyianlayankimseiçinAllah’ianlamakdaoderecekolaydir.Kokulubirgülgibikoklaniyor;“anlamayan”elverisliolmayananlamiyor,uzaklasiyor.”Yaninekadarçokaklî,mantikîdüsünürsekAllah’izihnimizdeuzaklastirmisoluruz.,nekadarçokbunlarikenarabirakirsak,kendimizivekalbimizi,Allah’inzâtininparlakligininyagmurualtinabirakirsakkalbimizdeonubiriktirmisoluruz.

“…Sonratohumsikistirildi.Güçlükuvvetlerayagakalktilar.TabiatO’nunyukaridakigüçlüidaresininaltindadir.

228

DINLERTARIHI

Buyöntemkonusundasuurluolankimdir?Buradakimonuperdedendisariçikaripburengarenkyaratilisinneredenkaynaklandiginisöyleyebilir?Obubüyükyaratilisinkaynagidir,göklerinenüstündeyeralan,enbüyükgörendir.O,busirdanhaberdardir(yaniinsanaslabusirdanhaberdardegilmidir?)Biricikzâttanbaskahiçbirseyyoktu.Biricikzâtyalnizliktaneziyetçekiyordu.O’ndaçifteyönelisortayaçikti;O’nuanlayacak,O’nukoruyacakbirçifteyönelis.

Güzelliginitaniyacakveonaaskbesleyecekbirçift.

Ondaçifteyönelisortayaçikti.O,öküzoldu,kendindenvekendizâtindaninegiyaratti.Onunlayatmayiarzuladi,inekutanmadandolayigizlendi.O,benimkardesimbenimlenasilyatabilir,dedi.Onunlayattiveyeryüzündeineksürülerimeydanageldi.O,atolduveondankisrakortayaçikti,onunlayatmaarzusuduydu,kisrakutancindangizlendi.Benimlenasilyatabilirsin,senbenimkardesimsin?..

Onlarinikisindenatsürüleridogdu.Ogüvercinolduveondandisigüvercinortayaçikti…”

Busekildebirerbireradigeçenhayvanlaroluyor.BaslangiçtabIrIcikzâttir,tekbasinadir,kendisindendisibirhayvanmeydanagetiriyor,onunlayatarakbirnesilmeydanagetiriyor.Birtabiatisareti,canlibirisaretmeydanageliyor.Yeryüzündehareketedenbütünhayvanlarvesürüngenleryaratilmisoluyor.Biricikzât“Yâmâ”oluyorveO’ndan“Yâmi”meydanageliyor(AdemveHavva)veinsanyaratiliyor.”

Ilâhî’yiOkudugumuzaGöreSimdiNeyiEldeEttik?

Birincisi;Tevhdi.Çünkübiricikzâtvetekbasinanefesaliyor.Ondanbaskabirseyyoktu.BueneskiVedametinlerindekitevhidigörüstür.

Ikincisi;Yalnizlik.Bukavram,felsefelerinveyaratiliskissalarininçogundavardir.

Üçüncüsü;Ask.Yaratilisbaslangiciunvaniyla,yaratilisinhedefidir.Hareketi,hattayaratmayimeydanagetirenates,Biri—

DINLERTARIHI

229

cikzât’açifteyönelismeydanagetirdi.Kusoldu,O’ndanbirkusmeydanageldiveonunlayatti…Buasktir.

Dördüncüsü;vahdetivücut.Hepsibiricikzâttir.Daga,denize,kuslaravehayvanlaradönüsenO’dur.BütünesyavetabiatinbütünisaretleriO’dur,O’nuntecellisidir.Çesitlitavirlarla,boyutlarlavesekillerleortayaçikiyor.Bunlarinhepsidegiskendir,çokluktur.Oisebirolanzâttir.

Besincisi;Çokluktavahdet.Yanitabiatinbuçesitlihayvanlarivekuslarininçoklugualtindabirlikvardir.

Mirfendreski’nindeyimiyle:

“Buyildizlarladolasmanlanekadargüzel,hosvelatifsin

Yukaridaolanseyinasagidadabirsuretivar.”

HatifIsfahani,“kilise”,“havra”,“mescit”ve“meyhane”deonunvücudununruhunveonunnurunugörüyor.

Birivarveondanbaskahiçbirseyyok.

Obirdir,O’ndanbaskatanriyok.

Bu,çokluktabirligitekrarliyor.

Altincisi;Tezattaaynicinstenolma.Isaretlertezathalindedir,“inek”ve“Öküz”,Çinkültüründeki“Yang”ve“Yin’dir.

Tezveantitezdir.(Diyalektiktesöyledim)olumluveolumsuzdur.Amadiyalektiginaksinianliyor.Olumluveolumsuz,buradaaynicinstenikizittirlar.Herikisiaynicinstir.Biricikzâtinkendisiatoluyorvekendisindenkisrakyapiyor,buikiziddintoplamindandigerseylermeydanageliyor.Buolumluveolumsuzçiftinsentezivarlikâlemininvetabiatinbütünesyasiniyaratiyor.

ÂdemveHavva

Bunda,diyalektikgörüsünesasininoldugunutekrargörüyoruz.Biricikzât,(Yâmâ)ve(Yâmî’yi)meydanagetiriyor.YâmâveYâmî,ÂdemveHavva’dir.ErkekolanYâmâvekadinolanYâmîilebizimAdemveHavvaarasindahayretedilecekbirbenzerlikvardir.

230

DINLERTARIHI

TanriYâmâ’yaaskyapmaveYâmîileyatmademis.Yâmî,Yâmâ’yiyatmayadavetediyor,odireniyor.

Oradayasak,agaçtir,meyvedir-Prometheusdestanindaatestir-buradayatmaktir,asktirveyaYâmâ’yiyatmaktanvesevgibeslemektenmenetmedir.

Yâmîdiyorki:“Benimyarmaktanamacim,-yasakolan-askdegildir,neslidevamettirmektir.Egeryatmayaraziolmazsanölürüm,devametmemveebedîkalmam?”

Butipkiseytanin,Havva’ya;egerAllahsîzibumeyvedenyemenizimenetmissebununsebebi,cennetteebedîkalmaniziistemeyisidir.Çünkübumeyveebedîlikmeyvesidir,egeryersenizAllah’inbenzerigibiolursunuz.Allahsizehasetettigiiçinmenediyor,demesigibidir.

Yâmîisyankaynagidirveaskadavetediyor-çünküaskveisyanbirmadalyonunikiyüzüdür-ebedîligedavetediyor.

Kaynaklarinuzakamabirbirineçokyakinolduklarinigörüyoruz.BunlarüçbinyilönceAvrupa’ninkuzeyindenveyaHazardenizininkuzeyindengelmisolanAryaîler’dirveonlarSamîAraplari,Aramîler,Ibraniler,IsraillilerveyaFilistinliler’dir.Tamolarakbirbirlerindenuzaktarihîveirksalbirerkökenesahiptirler.Tarihtegeriyegittikçebunlarinbirbirlerindendahadauzaklastiklarinigörüyoruz.

Buikiyaratilisfelsefesi-bütünyaratilislarveyaratilisfelsefeleri-arasindakibenzerlikoldukçafazladir.Bukonulardanbahsetmekiçindahaelverislibirzamanvekonumaihtiyaçvardir.

YaratilisFelsefesiveFarsSiiri

SimdidersinsonundaHâfiz’danbirkaçsiirokuyorumkibuitikadin-ask,yalnizlik,güzellikveilkyaratilisfelsefesiolanvahdetivücudun-edebiyatirfanvetasavvufumuzudoldurmusoldugunubilesiniz.

“însveülfetolanvücudunfonksiyonuyoktu

Devir,buzurnanidegil,sevgiinsaniniortayakoydu.”

DINLERTARIHI

231

Bununsadevealisilmisgazelmanâsiylahiçbiranlamiyoktur.Ancakyaratilisfelsefesimanâsiylaanlamtasiyabilir.Vücutyoktuamaasktasarimivardi.Çünkübiricikzâttaaskortayaçikti.Melik-üsSuaraBehârsöylediyor;

“..Yerolarakisimlendirdiginbuyuvarlakkürenedir?

Eskimis,tekmelenmisbirtasdir,dedi.

Bugökyüzüsarayindakiuyurgezeratesparçasinedir?

Tabiatinsakalinayukaridangelentükürüktür,dedi.”

dedim

dedim.

Yaratilisfelsefesinin,yaratilissirrininneoldugunusorusuna“süslenmismeclisindekisevgilikendineasikoldu,yaratilissirribudur!”diyor.

“Ezelinesrarinedirsöyle,dedim.Dolasmadir,dediKendicilvesininasigi,süslenismeclisininsahidiDolasipkendineâsikoldu,döndüvecilvegösterdi

OcilvedenbirsűraveistilâolustuBastanbasavarlik,buasktanvecilvedenistedi.Bukissa,ezelesrarindanbirifsaolsun…

Sofilerinkitaplarindabununbenzerianlamdabirhadisgörüyoruz“Gizlilikhazinesiidim-biricikzâttekbasinanefesaliyordu-taninmisolmayiarzuettim,benitanimalariiçinhalkiyarattim.”

Bizimirfanimiz,marifetialmiyor,insaninAllah’abagliligiunvaniylasevgiveaskialiyor.

“Bircilveyapti,yüzünügördü.Melekaskasahipdegildi.Tipkiatesoldu,bugayrettenÂdem‘eçaldi.”

232

DINLERTARIHI

BununiçinmeleklerdenÂdem’esecdeetmeleriniistiyor.Çünkümelekaskinneoldugunubilmiyor.Melekyaratildigigibidavranir,emredildigigibihareketeder.Kendisiteshisveiradesahibidegildir.

(Eysakimelekaskinneoldugunubilmezki…)

Bukadarderinbirmeseleiçinenyüceimkânlardanbirine,-enazindanFarsçalisaninda-siiresahiptir,bunlarianlamaksadecebizimirfanveebediyatimizitanimayayardimetmeklekalmiyor.BelkiçokilmîvedikkatlibirsekildeVedadiniirfaniniveHinttasavvufunutanimayadayardimediyor.

“Düngece,sehervakti-sehervaktidüngeceninseheridegildir,yaratilisgecesidir,ezelgecesidir-benigamdankurtardilar.”“Geceninkaranligininnadirligindeyaratilisinbaslangici-ab-ihayatimiverdiler.”

“Beyhudeolarakisiginsa’sasmdanzâtimiyaptilar.”Çünkübiricikzâtasikâroldu,güzelligitecelliettiveinsanogüzelligeasikoldu.Insaninsakveizdirabi,buaskinneticesiveinsaninogüzellikvecemâlekarsikararkilmasidir.

“Sonratecellikadehindensifatimiyaptilar.”

Yaratilisinzâtindanveonunzâtindanbirsifatolangüzelliktecellietti.Çünkübirsarap,benimestetti.

Yaratilisgecesinitekrarçokmeshurdigerbirgazeldetarifedipniteleniyor:

“Düngecegördümmeleklermeyhaneyivurdular.Âdem’intopraginiyogurupkadehevurdular.”Kadehaskinzuhurkaynagidir.Bu,o“Emanef’tir.Âdem’intopragivefitratiaskileyogrulmustur.Bundandirkibirinsanegerkendifitratinadönerse,Allah’ibulacaktir.

BütünbunlarHintdinininverdigibirderstir.

“DüngeregördümmeleklermeyhaneyivurdularÂdem’intopraginiyogurupkadehevurdularHarein’insakinleri,meleklerinbasveiffetiBenimleyolaoturdular,sarabinsarhosoldular.”

DINLERTARIHI

233

Tümbunlardansonra,insaninAllahileiliskisinde-Vedayaratilisfelsefesinindedigisekliile-sadeceDünya’yatanimaileilgilibirdünyagörüsüdegil,tevhiddenbirtanimainsandanbirtanima.Vahdetivücutileilgili,insaniledünyaninilgisi.InsanileAllah’inasktakiiliskisihakkindabirtanimadir.Belkitopluolarak“Veda”felsefîdünyagörüsünümeydanagetiriyor.Dünyagörüsüfelsefesikudretsahibiolduguölçüde,insaninruhunuaçiklamadagüzelvederindir.

Bizimsofilerimizdenolan“MelikDinar’aneredeolmussun(dogmussun)?”diyesordular:“Çöldeoldum;askyagmistiyerislanmisti.Gülbahçesinininsanayagininbatacagisekledönmesigibi,ayagimaskabatipgömülüyordu”dedi.

Ariflerinbugörüsüiledünyayabakmakdigerbirgörüstür,digerbiranlayistir,insani,buduygunun,ruhun,dünyaötesiocaginiliskisininzirvesindeegitiyor.Amaneyazikkiakil,adalet,iktisattemelinedayananhayatiseduruyor.

Hüseyniye-iIrsad’inIlmîveDinîArastirmaDersleriDizisinden

YEDINCIDERS

(13Tirmah/1350Cuma)Temmuz1971Cuma

“Sizden,iyiligeçagiran,dogruluguemredenvekötülüktenmenedenbircemaatolsun…”

RahmanveRahîmolanAllah’inadiyla.

HINT

…SimdiHintkonusunageldik.HintveHintdinlerinindikkatlisekildetaninmasiiçinisrarediyoruz.Anlattiklarim,Hint’teisraredisimizindelilidir.

HintDinleriniTanimaGeregininIlkSebebi

Buhayretverici,büyükvederinkültürde,incelikduygusuvetefekkürhayaligörüyoruz.“Atina”dan“Benars”a,M.Ö.bes,dört,üçveikinciasirlardakiYunan’in-Sokrat,Eflâtun,Aristovb.’inindöneminden-Hind’e,EflâtunCumhuriyetinden

DINLERTARIHI

235

“Vedâ”ya,Upanisadlarageldigimizzamankendimiziyüksekbiruçustagörüyoruz.Lisedönemindenyüksekögrenimdönemiötesinegeçtigimizihissediyoruz.Öyleki,ben,gençligiminfilo-zofikvebilginlikdemlerinden;birdenbirebütünvarlikâleminikusatanhayretlerdolubirruhavarmistim.

Simdisöylebirduyguyasahibim:SartreveCamus’unsohbetleriveisittigimsözlerinibirakip“Tagor”ve“RadhaKriysenan’lahemhalolmafirsatinieldeettigimzaman,âdetabirtalebeninhuzurundanbüyükbirüstadinhuzurunaulastigimihissediyorum.Buyikilmis,gerikalmisdogu,simdibileirfanî,ruhanî,dâhileryaratiyor.

HintDinleriniTanimaGeregininIkinciSebebi

Makina,maddîyasanti,dünyaburjuvazisinintüketimcikültürü,insaniiktisadîbirhayvanadönüstürmüstür.Insanligiilmîveteknikkudretininzirvesindeiçibos,kuru,yüzeyselyapmistir.Insanlarigüçlü,kurnaz,fakatçokasagilikvehakirkilmistir.Ahlâkîveruhîaçidançokzayiflatmistir.Bugünküinsani,kendinehazirladigimaddîyasantiyakarsiisyanettirmistir.Ticarîkültüre,sinaîkültürevetüketimtoplumunakarsiisyanettirmistir.

BuyüzdenbugünküAmerika,FransaveIngiltere’deferdîisyanruhudoguyailgiduymustur(Dogu,yaniHint).

Simdiaydin,bilinçlibatiligencinarzusu,sanayihayati,havakirliligi,kuru,monotonritimli,ruhsuzvegüçlütüketimhayatinakarsiisyanetmevekurtulusbulmaktir.Kendiniruhaniyet,askvemaneviyatladolubiratmosfereçekmektir.-BununHintoldugunainaniyor-Büyüksanayibinalarindankurtulup,binlerceesrarengizmesajtasiyan,insanahuzurverensakinmabetlerdesükűnetbulmakistiyor.

Busiddetli“sarkzedelik”vesvesesibatiya;bunungibi“garp-zedelik”vesvesesidedoguyahakimdir.

GarpzedelIgimizdebatiyitanimadigimizgibi,çirkinlesmisbiranlayistandoganbirtürolumluveileriunsurlardanyarar—

236

DINLERTARIHI

lanmayiarastirmadan,batimedeniyetiniiktibasediyoruz.Batiligençise,asiriruhanîlige,manevîzahitlige,insanîinceliginzirvesindekiinsanî,irfanîvedinîduyguyasiddetleihtiyaçhissetmektedir.)Batiligenç,dünyaninsömürülmesi,istismari,korkunçcinayetlervebütüninsanliginyagmalanmasininbedeliolan,babalarininefendihayatinatahammüledemiyor.Bütünündengeçiyor,dünyaninbutarafinadoguyageliyorkimaneviyat,ruhanîyetveHind’inirfanîvedinîekollerindenilhamalsin.Çünküdoguyu-onaduydugubütünihtiyaçla-tanimiyor.Bizimbatiyitanimadanonaihtiyaçduymamizgibi,çokileribirolguolarakgördügüdogudanfaydalanmakyerine,acemiceislerleugrasmaktadir.

Hind’itanimak,büyükbirmilletintarihvedinlerinitaniyisimizaveyasaltIslâm’itanimadanbizeyardimciolmaklakalmayip,onunyapiciunsurlarindanbiriolanirfanîveisrakîduyguileözelirfanîruhanîyetideisimizeyariyor.Edebiyat,kültürvetarihimiz,baskinbirtarzdaHint’tenilhamaldigindan,Hintirfanîmektebininetkisialtindaoldugundanedebiyat,kültürvetarihimizitanimaktadayardimciolmaktadir.Belkibugünüdetanimamizayardimciolabilmektedir.Çünkübatidaki,doguirfanvekültürüneolanyönelis,gayretvehassasiyetitanimamizavebulmamizayardimciolmaktadir.

OhaldeHint’itanimak,aynizamandabatininsanayiruhveçehresindemeydanaçikmisolansonyeniakimlarivebuasritanimaktir.

YAZTATILI

“DinlerTarihI’nde”simdilikHintkonusunageldik.Bubölümünöneminiderslerimizdenanladik.Hintdinleriileilgilibugirisisonaerdiripdersinaslinagirisigelecekögrenimyilibaslangicinabirakmayiuygungörüyoruz.Egerböyledevamedersesicaklarinyüksekoldugudönemdedersimizdederinligininsonunaciddiyet,hassasiyetvekarmasikliginakavusmusolur.

DINLERTARIHI

237

Bugünlerilçevekirsalyörelerdekibaziögrencilerintatilnedeniylemecburenmemleketlerinegittikleribirdönemdir.Onlarinbusiniflailiskikurmalarinintekyoluolarakfotokopiveteksirleriokumakkaliyor.Budaasladersteanlatilanlarkadaraçikolmayacaktir.Dersinaslinidinleyemezsek,birnoktavevirgülünöneveyasonrayaalinmasibilebiryanlisasebebiyetverebilir,cümleninanlaminikaydirabilir.Dersigörmedigimiziçindebuyanlisidüzeltemeyiz.Konununaslinianlamaktanâcizkaliriz.

Buyüzdenbugirisisonaerdirmekle,dersiçingerekliolangirisiögrenimyilininbaslangicinabirakmisoluruz.

Hind’iTanimakIçinEnÖnemliSebep

Batidakibatiliruh,doguyasiddetlibiryönelishalindedir.Maddiyatakarsiisyanvardir.Dogudadoguluaydinmaneviyatveirfanakarsiisyanetmistir.Maddiyatavetüketimcimaddîhayatasiddetlibiryönelishalindedir.

17,18ve19.asirlardamaddîyat,tüketimcihayat,maddîkudretveyeryüzündenfaydalanmataraftariolanbatili,zafervetambirdoyumdanbirmüddetsonrasimdi,eldeetmeyolundasiddetliçabagösterdigiseylerekarsiisyanetmistir.Bizoasamadanüçasirgeriyiz.Simdi17,18ve19.asirlardakiAvrupa’ninsiddetlietkisialtindayiz.Maneviyatvedinatmosferindengittikçeuzaklasiyoruz,özdesligeyönelismaddecilik,felsefîmateryalizmveburjuvazitüketimciligitarafinagidiyoruz.

Bumaddeciligeyönelis,yüceveirfanîanlamiylabizdekidinîruhukurutup,zayiflatiyorveyaterkettiriyor.

OkumakiçinAvrupa’dabulundugumzamanruhumungittikçekurudugunuhissediyordum.O,kendineözgü,doguatmosferinidoldurandoguluruhum…Kalbiminüzerinegölgedüsüyor,birçikisbulamiyor,eksiklikhissediyordum.Çaresizolarakeksikligiirfanîeserleriokumakladolduruyordum.Halbukiburadaböylebirihtiyaçhissetmiyorum.Hattaögrencileriasiritasavvufaveasirisofiligeyönelistenvazgeçirmeyeçalisiyorum.

238

DINLERTARIHI

Oradamaddîunsuroldukçakuvvetliidi.Dahakuvvetlitepkiyi,tesirsizkilmakgerekir.BuyüzdenbütünbosgünlerimdeMesnevi,TasavvufSerhiKesuful-Mahcub,Upanisadlar,Vedâlarvebuözeyakinkitaplarokuyordumkidirenebileyim.

KendiIslâmîkültürümü/,disindaHintveHintmektepleribanakudretverenunsurlardanbirisiydi.Busayedebatinintü-ketimcimaddiyatininveyafelsefîmaddeciligininsaldirisinakarsidireniyordum.Daimakendimidoguvebatiarasindakisinirdakorudum.

Buyüzden,bukadarönemli,hassas,özellikleanlasilmasizorkonular,bastansavmaortayakonulupgeçilemez.Derstehazirbulunanlarinfarkliyerlerdenolduklarivehazirbulunmalarinindogruolmadigibiryazda,bukonulargeçistirilemez.Ohaldeortayabirsözgetiriyoruzkinekonusmadir,nededersin-kiyaptigimherisindersveyakonusmaolmasinitaahhütetmedim-uygulanmasiicabedenbirprogramidir.Bildigimsözlerisöylüyorum.Sonralarialdigiseklegöreisminisizseçersiniz.

Islâm,insan,sosyalmeseleler,kültür,medeniyetvetarihhakkinda,benimfikrisahamdaolanbütünmeselelerhakkindagörüsümüortayakoymusumdur.

Bütünbusöylediklerim,hepsinibildigiminveherbirindeihtisassahibioldugumundelilidegildir.Belki,kendimeözgügörüsvesinirlibilgimleçesitlimeseleleriinceledigimigösterir.Buyüzdenbirdefadahadiyorum:Eger“Islâm-sinasî”(Islâ-moloji)dersiveriyorsam,bu,bütünIslâmdilini,ideolojisini,Islâmîilimleritaniyorumdemekdegildir.Bütünnaklîveakîîilimlerintoplaminasahipoldugumanlamindadadegildir-kitakribenherikisinedesahipdegilim-BelkikendimeözgügörüsvebilgiminsinirlisahasindaIslâm’itaniyorum,tanitiyorum.

SÖZveFIKIRLERINÇARPITILMASI

Günümüzdesözleri,fikirleriçarpitmakiçindogalvedogalolmayanetkenlervardir.

DINLERTARIHI

239

SözveFikirlerinÇarpitilmasindaDogalEtkenler

Dogaletkenleroldukçasadedirvetahammüledilmesimümkündür.Çünküdünyadadaimatekrarlaniyor.Haliyleinsandaonubekliyor.Süphesizheryenisöz,heryenifikir,heryeniadimgelenekçilerindirenisiilekarsilanir.Gelenekçigenellikle,“..çünkübugelenektir,geçmisteböyleolmusturdaondanhimayeediyorum”veyagelenek,yeniyemuhalefetederken,“bunlarbizdenöncekilerinmasallaridir,bizputperestolanecdatlarimizgibiputlarimizlailgiliyiz”diyeninsafli(!)Kureysmüsriklerigibidemez.BelkiKureyslimüsriklerinilmîinsafinibiletasimaksizindiyorki:“Bunlar,oldugusekliylevahiydir…Buelbiseyigiymengerekir…Böylekonusasin,böyleisyapasinböyleöylesöyleyesin,böyleanlamveresin…”Bumantigagöre,kavmiâdetlerinirsinveörfünbirparçasiolanhersey,ilâhîvahyinbirparçasioluyor.Egerbirdigerizevkvetabiatiisiniçinesokarsa,kâfir,necisvereddedilmisoluyor,basininkesilmesigerekiyor!

Biryerdegörmüstüm,söyleyaziyordu:“BazilariisiöylebiryerevardirdilarkiPeygamber(s.a.v.)’inminberiyerinetribünkoyuyorlar!Buhiçtir;tribününüzerindensudageçiriyorlar!”EgerbununyerineKureysmüsrigiolsaydisöylederdi:“Ecdadimiztribününüzerindensugeçirmiyordu.Bizgörmedik,âdetedinemedik,hosumuzagitmiyor”Amabu;“Islâm’inbirparçasi,temelusulüdür,tribününüzerindensuyungeçmemesigerekir!”diyor.

Herhaliylebudadogaldir.Yenibirsözesahipolanin,yenibiradimatanin,yenibirprogramasahipolaninbütünbusözleriniçyaginivücudunasürmesigerekir.

Yenisözleriolançoksayidaaydinlarolmustur,amabirisyapmayacür’etleriolmamistir.Direnmevetahammülgüçleriolmamistir.

Bunedenlehedeflerinegerçektenimanedenlerden;dayakyemeye,küfürisitmeye,iftirayaugramayatahammülgücüolanlar,ancakbunlarbirhizmetyapabilirler.Bu,nefisilecihadinbirörnegidir.

240

DINLERTARIHI

SözveFikirlerinÇarpitilmasindaYapayEtkenler

Dogaletkenlerinsadevekolayligioranindabunlardazorveçetindir.Gelenekçiâdetlerileilgilidirenisinikendikiriyorvedirenisinisebepsizvebeyhudegörüyor.Muvafakatkapisindandisariçikiyorlar.Meselâ,“Meshed’deHarem’e(ImamRiza’nintürbesi)ilkdefasimsekdüstügündemü’minlerdenbirgrup;“alkolyakiliyorBudaHarem’ipisediyor”deyipkandillerikirdilar.Sonra“donmusyaglayanankandille”basaçikilamayacaginianladilar,elektrikdedüsündüklerigibidegildivesonundabuiserizagösterdiler.

Gelenekçiler,yenibirseygeldigizamanbaslangiçtakarsiçikiyorlar,bagiripçagiriyorlar,feryadediyorlarsonradaihtiyaçoldugunu,gereklioldugunu,kötülügünündeolmadiginigördüklerizamanöylesinekabulediprizagösteriyorlarki,bu,semavîkitaplardadavardidiyorlar.”

Amabunlarkolayuyanmiyorlar.Biringilizatasözüdiyorki:“Uyuyankimseuyandinlabilir,amauykuyaçarpilmisolanbirinikimseuyandiramaz.”Bunlarkendiligindenuykuzedeolanlardir.

Bunlardahamükemmelolanseyi,sözvefikirleriçarpitmakiçinküstahlikvekizginliklaayaklaniyorlar-Meselâdiyorlarki:

“Falankonuyu,falanadambirkitabindayazmistir”,“birkonusmasindasöylemistir.”-Enazindanbastonununucunuyerinmerkeziolarakgörenvekabuletmeyenherkese“inanmiyorsanölç”,diyen-MollaNasreddingibidemiyor;takikolayliklareddedilmesin!Falankitap!dese,meselâüçyüzyilönceyazilmisbirkitapdegilkikitapçilardabulunmasin.Belkiherkesinelindeolanyeniyayinlanmisbirkitaptir.Yakindakibirkitapçidanteminedilebilir.

Ozamanhayattaolanyazaraveelindekikitabakasitliolarakkaynaginibelirtmedigiöylebirseyisnadediyorkibuisnad,yazarininançlarinintamaksi,hattaonunkenditaassuplarininbirparçasidir.

Buküstahyalancilarmaalesefçoktur.Birdenfarkinavariyorsunkiözelbirgünde,heryerdesöylebirkanaatyeredinmis.

DINLERTARIHI

241

Sonraherçevreyevehersehregittiginzamanbukonununortayakondugunugörüyorsun.Meselâfalancaayin,sözgelisiPazartesigünüarastirmayaoturmuslar,birkitaptanveyabirkonusmadanözelbirkonuelealmislar.Gittiginheryerdeherkesosayfadanokitaptanveokonudanbahsediyor.

Birrivayetin,tekkaynaktanbütünzihinlerdebasasagiedildigibellioluyor.Buhalbütünköylerekadaryayiliyor.Bunlar,bulokmaninneredenagizlarinaverildiginibilebilmedenbilinçlibilinçsiztekrarediyorlar.

“Senkendinokudunmu?”diyesoruyoruz.“Hayir”,diyor.“Okumadiysan,nasilbukadarkötükitapdiyorsun?”Diyorki;“Bu,arkadaslardanbirininsözü-Banakitabigetirmeyesözverdiamahenüzgetirmedi.Böylecemüessesebirdenkursunatutulmusoluyor.Tabi:olarakönceaniayamiyorsun,çünkübirhadiseortayaçikmamistir.Egeriyi,kötüveyabozuksabileobaslangiçtanberiböyleydi.Nasiloluyordabirandabukadarkötüoluyor?Halbukibirsaatönce,oeserbütüngüzellikleresahipti!

Bunlariçeceklerdekizevklerimizidegistirenlerdir.Elbisegiyimindekizevkimizidegistirenlerdir.Mimaride,mefrusatta,mobilyada,satinalislardaveiktisadîtüketimlerdezevklerimizidegistirenlerdir.Bizisekendimizbegendiksaniyoruz.

Bunlarfabrikasahibidir,makinaüretiyorlar.Malveyenibirürünüretiyorlar.Bunlarsosyolog,tarihçi,dinbilici,antropologsahibidirler.Yeniinançlarüretipbeyinlerimizesokuyorlar.

Kesinolarakhalkimizinsuur1anmasindankorkankimselerdirbunlar.DünyadaIslâmmilletlerininuyanisindankorkuyakapilanlardir.Oçokkuvvetli,bilgili,kurnaz,uyanikunsurlarveçevreler,dünyayiidareedenler,dünyaülkelerindekigidisatlariçevirenler,dagilmisolanIslâmtoplumununbirbirineyabanciçesitlizümrelerininbirligindenkorkuyakapiliyorlar.

Bunlaruyutantekrarlarin,telkinlerinyerine,halkiuyandiracakbirdüsüncenin,fikrin,dininortayakonulmasiniistemezler.

Bunlarenküçükbiramele,monotonvetekrarlanangelenegin,birikiasirlikzahmetinneticesiolanhareketsizlikleatmisol—

242

DINLERTARIHI

duguadimakarsi,sükűtederekoturmuyorlar.Hiçbirsekildehalkiaffetmiyorlar.Geleneklerinkirilmasina,agirlastirilmisveuyutucugeleneklerinekarsiyapiîanenküçüktepkiyebileaslakayitsizkalmiyorlar.

Zekikalemlerin,lisanbileniyiyazarlarinhalkla,halkindiliiletanisip,Islâm’inhizmetinegirmesiniengelliyorlar.Bugünkümantik,bilgivearastirmanindininhizmetindeolmasiniengelliyorlar.Bugündurgunkalmisolanbüyükvegüçlüdinmaddesininserbestbirakilmasini,ondansonuççikarilmasini;hareket,suur,sorumluluk,bilgiIcadedilmesiniengelliyorlar.

Afrika’ninkuzeyindenFarskörfezine,digertaraftanUzak-doguyakadaruzananayniimanvekültürlerüsdbulmus,binsenelikortakbirtarihesahipbirmillethareketegeçerseveIslâmtopraklarinda-kibutopraklardünyaninbütünservetlerinikendisindegizlemistir-tanisma,anlasmavebirlikolusursa,ozamanislâmkültüründebulunanbîlinçlendiriciveuyanisisaglayanunsurlar,buhurafeküllerinin,telkinlerinvesapmisgeleneklerinaltindançikacakvekivilcimalacak,karanlikIslâmdünyasiniaydinlatacaktir.Zamanin,beyinyikamailekarsilikbiruykuyagötürdügübumüslümanlari,gerçekIslâm’inyolunagötürecektir.OIslâmkidünyadahareketmaydanagetirdi,biryumruklabedevivemedeniyetsizArab’abüyükbirmedeniyetkurdurdu.Dünyaninbüyükgüçlerinidizegetirdi.

HattaAvrupa,yirminciasrakadar-1910ve1912yillarinakadar-bile,Islâm’inbinlercetecrübesinden,Islâm’inveIslâmmücahidlerinincihadindan,Islâmîdüsüncelerden,AsyaveAfri-ka’dakiAvrupasömürüsünüsarsanSeyyidCemaleddinEsedâbâdigibi,LahorluIkbalgibibiradamdan,böylebinlercetecrübedenhaberdardir.LahorluIkbal,çoksayidahurafeyebulasmis,yikilmis,zelilolmus-18,19ve20.asrinbaslangicindazelildurumlarisüren-Hintmüslümanlariiçinkendidüsüncesisathindaislâm’igündemegetirdi.Avrupa,böylebirIslâmvemüslümandankorkuyakapilmisti.

Sömürüyekarsiolanbuenbüyükideolojiylevesömürününegemenlikveasayisinekarsiçikankizginmüslümanlarlamüca—

DINLERTARIHI

243

deleetmekiçinbatinintaktigisuoldu:“Bunlarinreziledilmesigerekir.Mahkűmedilmelerigerekir.Taninmalariiçinçabagösterilmelidir.Egertaninirlarsada,halkibunlarinulasmisveçirkinlesmissimalariilekarsikarsiyagetirmeyemecburuz.Öylekihalkbunlardankaçsinvehalküzerindebiretkibirakmasinlar.”

Bunlar,açikolarak,çokmahir,kurnazvezekidüsmanindersleridir.Düsüncelerimizinderinliklerindetahribatyapan;evlerimizinköseleriniviraneden,tahripedenisleryapiyor.Bunlarbütünduyguvezevkeaitiliskilerimizegirmislerdir.

Bunlarakarsihassasveuyanikolmamakolmaz.Çogunlugunokumayazmasiolmayanlardanolustugubirtoplumda,egersizdebumeseleyianlamazsaniz,ohaldekiminanlamasigerekir?Builgidendolayisiz,ögrenciseklindedersokumayavedinlemeyeoturmussunuz.Çabagösteriyorsunuz,kendiniziyüksekbilincegötürüyorsunuz.Insanîdüzeydekararveriyorsunuzkî,tarihinbufaciasininsorumlulugunuhissediyorsunuzveIslâmtoplumununkaderigögüslerinizdeagirlikyapiyor.

Gelenekselveuyusmustoplumda,bilinçsizhalkinbütünyüküaydininomuzundadir.Ilerlemistoplumdaaydinin,birfertolarakbireyselsorumluguvardir.Amagerikalmisfikrîaçidansuursuz,durgunlugamahkűmolmustoplumda;genelcehaletinvedurgunlugunsorumlulugu,hicvedilmismalűmdini,böyleceilerivemeçhulkalmisdininsorumlulugunuaydinkendiomuzundahissetmektedir.Ozamanbütünsorumlulukla;büyükbirfedakârlikvebütünhayatinibuyolaadamayigerektirmektedir.

ÜMITVARLIGINZIRVESINDE

Ögrencilerimdenbiri:“Islâm’danbahsettiginveyazdiginzamanmutaassipolmamakiçinkalemin,akilyürütme,ilimvearastirmadanuzaklasmasindiyeniçinsiddetlibirtaassuplaçabagösteriyorsun?Isyanetmeyesin,duygularinamahkűmolmayasindiyeçabagösteriyorsun.Daimainsafli,tarafsizvemutaassipolmayanbirarastirmacikalmayaçalisiyorsun-vekaliyor—

244

DINLERTARIHI

sun-,buheryerdetamolarakbellidir.AmaAli(a.s.)konusunavardiginheryerde,hepsiniunutuyorsun,kelimeleraskvetaa-suptanbiryolüzerindekosuyorlar,”diyebanaitirazetti(negüzelbiritiraz).

Dogrusöylediginigördüm.Ozamansuithamiyaptiklarinigörüyoruz:Falancaninvelayetidogrudegildir!Dogrusuçoktuhaf,daimakendimileyaptigimmücadelevegösterdigimçabaAli(a.s.)hakkindamübalagayamahkűmolmakveIslâm’intayinettigisinirdakalmakolmustur.Bilgivesuurilekonustugumzamanhepböyledir.Amaduygularimisyanettigizaman(daimaruhveduygununisyanindankorkmusumdurvekorkuyorum)kendimiveilisigimikaybediyorum.Öylekiböylebirdurumdamübalagayakapilmisolmambileihtimaldahilindedir.

Baslangiçtabuithamlariisittigimzamanüzülüyordum,galibagerçektençocugaithamediyorlar!Amasonramemnunoldum.Çokmemnunveümitvaroldum.Muhtemelenbuteselliyi(Ali(a.s.)kendisibanaverdi.)Çünküümitsizlikilekendimesoruyordum:Benimgibibiradambutoplumdabirseyyapabilirmi?Sahipoldugumfikirtarziilehangikimselerle,hangigrupla,hangizümrevetipleisyapabilirim?Benimgibiaykiribiri,biruygunlukkurabilirmi?

Soruyordum;ümitsizdim,amasimdiçokümitliyim.Öylekibütünhayatimboyuncabukadarmutmainveümitvarolmamistim.Bununsebebiaydinlarindersimevekitaplarimayönelmeleridegildir.Benimiçinbüyükbiriftiharveümitisigibelkiisitmisoldugumveisitiyoroldugumküfürlerdir.

Burada,buiste,hakkinaçikolarakbenimleoldugunuvesahipolduguminançlarinhakoldugunuanladim.Çünküinsanindaimasarsilmasigerekirkidüsünceveakaidigevsekvebâtilolmasin.Çünkübizvahyesimsikiyapismisdegiliz,noksanaklimizlabütünbukarsiliklarin,perisanliklarin,bubirbirinegirmiskaranliktarihiderinligindenhakikatiçikarmamizgerekirbudaoldukçazordur.

Insan,dogruolmamaninkorkusundansarsiliyor,gerçektendünyadaveâhirettekendindenveAllah’tanbaskahiçkimseden

DINLERTARIHI

245

korkmamasigerekir.Çünkükendikendinedüsmanlikyapmasi,kendiniayakaltietmesiveyoketmesiihtimalivardir.Yoksadünyadakorkuunsuruunvaniyla,hiçbirinsanveunsuryoktur.

Buyüzdenkendimdenkorkuyordum,dogruolmamaninendisesiylesarsiliyordumkiküfürlerbanaâdetaeminolmaveümitvarlikbagisladi.

Biriylesavastiginzaman,saldirir,yedikursunatar,biçakçeker,tasatar,kapinikirar,seniyereçarpar.Amasaldirmayagönlüolmadigivesilahiolmadigizamanküfretmeyebasliyor.Agzinagelenherseyisöylüyorvebusekildekendiyer.ilgisiniveofiiliithamaugrayankimseningalibiyetiniilânediyor.

Sizdiyorsunuz:“Bukonudainancimbudur.Toplumkonusundakiinancimbu,yolumbu.”O,sözlerinizinyanlisoldugukonusundabindelilgetirebilirvesözünüzündelillerininyalanoldugukonusundayüzörnekverebilir.Tahsilinizinolmadigina,yanlisyaptiginiza,yanlisanladiginizabinlercedelilgetirebiliyor.Bununhepsinibirmakalevekitapseklindeyazabilir,deliledayanankonusmalarseklindesöyleyebilir.

Amadeliledayananvedogrumücadeleyerine,vermisoldugunuztezileoturuyorvediyorki:“Bubeyefendiçokpintidir!”

Islâmtarihindenegüzeltekrarlanmistir;hiçkimseAli’ye(k.v.)ithamdabulunamiyor.Kimnediyebilir?

AmrbinAsveMuaviye,hazretiezmekistiyorlar;sundanbaskaellerindebirseyyoktur:“Aliçoksakayapiyor!Sakasöylüyor,buhilafetiçiniyidegildir!”

Bu,Ali’ninsözüdogrultusundakibirtenkiddegil.O“iddiabu,”diyor.“Programimbu.Yolunuz,isseklinizyanlisveIslâm’aaykiridir.Suyoldangitmekgerekir.Bu,Islam’inanlamidir,Peygamberbununiçingelmistir.”

Ozamandüsmandiyorki:“Sençoksakayapiyorsun!”Bununmeseleilenealâkasivar?Seninlebenimaramdakiihtilaflanealâkasivar?

Düsmaninhedefi“Çamuratipreziledeyimkifelçolsun”olduguzaman,artikelindenbirisingelmedigibellioluyor.

246

DINLERTARIHI

SeyyidCemal(CemaleddinAfganî)feryatediyor(o,hayatiniferyadindaözetlemistir)ki,bütünAsyaveAfrika’daIngiliz,Fransiz,italyan,PortekizveIspanyolkolonisivekölesiolanMüslümanlarhürriyetekavussunlar,kurtulsunlar,IslâmveKur’ân’adönsünler.

CihadIslâmi’nageridönelim,diyeferyadediyor.Dönelimkibuzilletvetalihsizliktenkurtulalim.Dualar,virdler,zikirlerveyemekyerine,halkaIslâmîsuurveriyor.Kur’ân’itekrartekraraçiniz,okuyunuz,sözkonusuyapiportayakoyunuz,sömürüyüeziniz,diyor.

O,yaralibirruhmisâliHint’te,Avrupa’da,Iran’da,Türkiye’dedolasip,feryadediyor,uykularikaçiriyor,uyuyanlariuyandiriyor.

Kölelik,sömürü,zilletyüküaltindaölümübekleyenuyusmusMisir’aöyleayagakaldiriyorkiIngilterebirgündebirkaçdefakabinetoplantisiyapmakzorundakaliyor.

“SeyyidCemaleddin”sadeceIslâmîbirislahatçiolarakdegil,belkiesirdünyadasömürüyekarsidevrimcibirçehreolarakayagakalktiveferyadetti.

O,aynizamandaOrtaçag’dakiIslâm’i,ilkIslâm’adönüshareketiveIslâmîrönesanssloganiyla,yeniasirda,zamaninmedeniyetdüsüncesivebuneslindüzeyindeortayakoyanilksahisidi.Hemdedine,özellikleIslâm’adayanaraküçüncüdünyadasömürüyekarsihürriyetçikurtulushareketinibaslatanilksahistir.Bu,diniçin,özellikleIslâmiçin,büyükbiriftiharvezaferidi.SömürüyekarsiolanmücadeleyiIslâm’inüssündenilânetmesi,buyolladine/Islâm,hayatruhu,hareket,ciddisorumlulukveileribiryönbagislar.Hemdeözgürlükisteyenleri,aydinlarivesömürüyekarsiolanözgürlükçügörüsleri,büyükdingücünüveIslâm’i,doguda,sömürününiktisadî,siyasîvefikrihücumunakarsigönüllüolarakseferbereder.

Ozamandüsman,bütünhayatiaçikolanbu“hür”vehÜrri-yetadaminanesöyleyebilir?Halkinmalinikendizimmetinegeçirmisveyemismidesin?

DINLERTARIHI

247

Çocuklarinihalkinparasiylabesliyormudesin?Halkinmalinikardesinin,kizkardesinin,halasininzimmetinegeçiriyormudesin?Yabancibircasusmudesin?Tahsiliyokmudesin?Birininusagidirmidesin?Nedesin?

Sundanbaskahiçbirseydiyemiyor:“Yeniarastirmalarolmus.SeyyidCemaleddin’iyakindantanimisolanlar,onunailesinegidipgelmisolanlar,küçüklügündeonunlaberaberbüyümüsolanlar,tanidigimgüvenilirbiradamademislerki,“SeyyidCemaleddinsünnetedilmemis!”Süphesiz,insaninbuçirkiniftirayizorunludaolsaaktarmasigüzeldegildir.Affedersiniz!

SeyyidCemaleddinbatisömürüsüile(Avrupa’daIslâm’açamurveiftiraatansömürü),dünyadadiniyoketmisolanfikrivekültürelsömürüile,IslâmPeygamberialeyhinedevamliküfürvezehirsaçmailemesgulolankiliseyebaglibilginlerile,yöntemolarakAllah’atapiciliginkökünükazimayaçalisanmateryalistleriletekbasinaamansizbirmücadeleyegirisiyorveenbüyükIslâmsavunucusuoluyor.Amaarkadanhançerleniyor.Kovuluyor.Tekbasinakaliyor.Islâm’danbahsediyor;MüslümanlarveIslâmâlimlerionutekbasinabirakiyorlarveonutekfirediyorlar.Çünküdüsman,küfür,ithamveiftirasilahiilesahneyegeliyor.Silahtantecritolduguveküfürdenbaskasilahininolmadigibellioluyor.

Ozamanda30,40senesonraferyadizirveyeulasiyor;göstermisolduguyeniyolaçilmisoluyor.BütünIslâmülkelerindeaslasönmeyenhareketlermeydanagetiriyor.

-CezayirlibüyükdevrimciSider“FerhatAbbas“LaNuitColoniale”adlieserdesöylediyor:“KuzeyAfrika’dakiözgürlükhareketi(bucümledenolmaküzereCezayir)SeyyidCemaleddin’in,Abduh’uorayagönderdigizamanbasladi.Kur’ân’ageridönüshareketiniilânetti.

Cezayirdevrimininilkgünü,“Abduh’unSeyyidCemaleddin’indüsüncesiniAfrika’yagetirdigigündür.IranMesrutiyetDevrimininIlkkivilcimlari,SeyyidCemaleddin’inbaskaldirdigisiradabasliyor.”

248

DINLERTARIHI

Altmis,yetmisseneönceTürkiye’de,Misir’da,AfrikaveAsya’daözgürlükhareketiayagakalkmistirveaslasönmeyecektir.

Bu,SeyyidCemaleddin’indüsüncevefikirlerininonunhayatindansonraeldeettigizaferlerdir.Amaogündüsman,kutsalköken,gelenekvedinistemeadiyla,halkiahmaklastirmak,aydindankorkutmak,odarsinirdaaptalcabirsevgidebirakmakveonlarisagmakiçin,SeyyidCemaleddin’eÖyleithamlardabulunuyordu.

Buradaartikbellioluyorkioyol,isvedüsüncetarziölmüstür.Islâmdüsmaniniithamlarinaveküfürlerineilgiduymadanyolunuseçiyor.Seçiyorkiayagakalkti.

Herhalükârda,bugünadiligiolanseysudur:Üniversitelerde,derslerde,kitaplardasöyledigimitikadiusuldenolanlarinveyahenüzortayakoymadiklariminbirfihristinivereyim(inandigimesaslarin,yönteminintoplamiileilgilibirfihristveyainandigimtezlerleilgili-),kiyillarcaortayakoydugumveortayakoymakistedigimusul—

Baziunsurlarvar.bunlarsonralaribufikirleriithamediyor-laf.Egerbuçirkinlestirilenvetahrifedilenleribirmetinhalinegetirirsek,görüpokuyupaçikolarakanlarlarvenelerledezenfekteyoluylamücadeleettiklerinigörürler.

Halkileaydin,halkileögrenciarasinaihtilafsokmakisteyenunsurlar,buyollayenidüsünceakimina,budurgundüsünceatmosferindeyolukapamakistiyorlar.Bütünzümreleribirbirlerinekarsikaramsaryapmakistiyorlar.BuyollaIslâmyolundabirhizmetyapmakisteyenherkesiöyleezmekistiyorlarki,artikbirdahaaslaböylebiriseheveslenmesin.Digerlerideibretalsinlarvebuyolagelmesinler.

Ohaldebuitikadiusulüelverdigincedahaçoktefsiretmek,genelbiraliskanlikhalindeki,fikirlerini,itikatlarinüzerinesaçilanilaçvezehirlerekarsibirçesitfikrimücadeleolur.Amabumücadeleferdisavunmakiçindegildir.Çünküferttebirdegeryoktur.Degerliolanvesavunulmasigerekenfikirdir.

Savunulmasigerekenbendegilim.Netahliledilecek,nedebanamuhalefetetmelerinesebepolacakbirsahsiyetesahibim;

DINLERTARIHI

249

savunulmasigerekenbelkibirfikirveitikattir.Mesele,sahsîbirmeseledegildir.Meseledüsmanlarinonakarsiayagakalktigibirfikir,birkutupveitikadibiryöndür.

Buyüzdenlügatproblemlerinintekrariveçözülmeyeçalisilmasiolanbirsözlükgibi,sonyillardansimdiyekadarortayakoydugumkavramvedeyimlerinbirfihristiniyapmakistiyorum.Kullandigimherkavraminsinirveanlamininaçikvesariholacagitarzdabirfihrist.

Egerbunufihristolarakdegildehepsiniderssüresiiçindesöylemekistersek,buikisenesürer.Busürededezihinlerdaimakaristirilmisolacaktir.Çünküonlarinherseylerivar.Bütünaraçlar,sosyaliletisimvepropogandaaraçlarionlarinhizmetindedir.Bizbunlarasahipdegiliz.Imkânlaraçisindankendiligindenonlarakarsizayifiz.Bizegücümüzüverenteksey,itikaditakvamizveihlâsimizdir.

Egerburadaolansizleritikadiusulüveortayakonulantezlerimüsahhas,dikkatlibirdersgibianlarsaniz,idrâkederseniz,büyükbirfikrîsafolusacaktir.Sadecebutezlerisavunmakiçindegil,belkitoplumumuzdabaslamisolanfikrîtemelisavunmakiçinbirsafolusacaktir.

INSAN

Insanüçboyutasahiptir;suur,hürriyet,seçmeveyaraticilik.

1-Suur

Insaninbirboyutusuurdur.Tabiivarliklardansadecevesadeceinsansuurludur.Hemkendinin,hemdedünyaninbilincindedir.Ohaldeinsaninenbüyükyeteneklerindenbiribuilâhîyetenektir.DünyadavevarlikâlemindesadeceAllah“bilen”dir.Insandasinirlidereceleriveçesidiile“kendinibilen”ve“dünyayibilen“dir.Buikisifat,Allahveinsanaözgüdür.

250

DINLERTARIHI

“Ilâhi”tamamenbirdogukavramidir.(Allah’inahlâkiileahlâklaniniz).Dolayisiylainsanîhuyvekarakteri,Allah’insifatlarindanbirsifataaitkilarak,tamolarakdogulubirisyapmisoluruz.

2-Hürriyet

Bu,bugünvarolusçulugunsözkonusuettigibirkelimedir.Geçmisteise“Cebirveirade”kavramisözkonusuydu.

“Hürriyet”,yanibütündünya,sebeplervesonuçlarsilsilesiesasinadayanmaktadir,bugidisatagöreidareedilmektedir.öneçikanhergörünümü,herbelirtiyicebrîbirsebepönplanagetirmistir.Aynibelirtininkendisidedigerbirsonuçiçinsebepolmakta.Ohaldeortayaçikanherisinbirsebebivardir.Buistekrardigerbirsonuçiçinsebepolmaktadir.Meselâlambaniniçindekigazyagi,aydinlikvesicaklikiçinbirsebeptir.Ohaldeaydinlikvesicaklikgazyagminyanmasindancebrenmeydanagelmislerdir.Kaynayansuiçinsebepolansicakliginkendisigazyagininsonucuidi.

Ohaldebütünortayaçikanlarcebrenmeydanageliyor.Tabiivemaddîbirgörüntüolaninsanda,eleleverentabiiunsurlarinetkisiylemeydanageliyor.Amainsan,kendinicebrinboyundurugundankurtarmairadesinesahiptir.Sebepvesonucuncebrîbasamaklardizisiningidisyolundankurtulup,kendisisebebinrolünüoynayabilir.

Meselâbütündogal,fiziksel,kimyasal,biyolojik,irkvekanlailgiliunsurlar,bendeaçliksonucunuortayaçikarmislardir.(Bütünhayvanlardaaçligiortayaçikardiklarigibi).Açlik,cebriolarakbendeyiyecekaramayiortayaçikariyor.Yemekarama,bendeyemekbulmakveyapmakiçinbirkaçadimvefaaliyetmeydanagetiriyor.Sonrayemek,sonrahazmetmek…

Bendeortayaçikanbufiilveetkilercebridir.Cebrisebepvesonuçlar,beniyemekyemeyedogrusürüklüyorlar.

Amabusebepvesonuçcebrîdisindabendebiryetenekvar;yemeyebilirim.itiraziçin,dinîbirgörevi-oruç-yerinegetirmek

DINLERTARIHI

251

için,göreviçin,dinîbirmerasimveyatibbîgidarejimiiçinonsaat,yirmisaat,yirmigünyiyecekyemeyebilirim.

Budurum,insaniniradesindenkaynaklanmakta.Insaninhürriyetiilmîvemaddîdünyaninsebepvesonuçzincirininsinirlandirmalariylaberaberinsanayüklenmistir.

“Yapiyorum”“yapmiyorum”,“seçiyorum”“seçmiyorum”diyebildigiölçüdeinsandir.Ondabuyetenekzayifladikça“dahaazinsan”dir.Burada,insanaçikçagörünüveriyor.

Insan,birsifatvesevgiolarakvardir.Tabiiilimleraçisindaninsansayilankimsebeserîilimleraçisindaninsanolmayabilir.

“Sartre”diyorki:“Hatta,hastabirannevebabadandoganfelçlibiribile,kahramanolmazsasorumlusukendidir.Çünküinsanöyleyetenekleresahiptirkifelçolmasinaragmenyanidogaletkenlereragmenbuyetenekleronubirkahramanyapabilir.Çokkuvvetlivepehlivanailelerden,yasamlarindasaglikkurallarinariayetetmelerinevegüzelyemelerineragmenzayif,hastakisilerinyetismesigibi.

Herkesin,kahramanolmamasininsorumlusukendisidir.Nesoyaçekim,neçevre,nedeiktisadîvetarihîetkenlerdir.

Elbettebunlarheptenetkisizdegildir.Amainsan,buetkenlerikendindebertarafedebilecekbiriradeyesahiptir.Buyüzdeninsankendialinyazisinihazirlayabilir.Egerkendisihazirlamazsatabiathazirlar.Tipkibitkilerinvehayvanlarinalinyazisigibi;kiseristigizamanyapraklarikuruyupdökülüyor.Çünküçevrenindogaletkenlerinekarsidirenemiyor.Amainsan,kisikendinebagimliyapabiliyor,hayatindabaharvesonbaharsartlarinimeydanagetirebiliyor.Tabiatincebrininkaydindankurtuluyor.Çünküiradeveseçmeyeteneginesahiptir.

Buadam,sosyalmeselelerde,terbiyevîmeselelerdevekendialinyazisiniyapmadabuyetenegimeydanaçikarabilir.Çünkühürriyetveiradesahibidir,busebepledesorumludur.Çünküsadecehürinsansorumludur.”

252DÎNLERTARIHI

3-Yaraticilik

Insanyaraticilikgücünesahiptir.YüceAllah’in,yere,göge,daglaravebütünmevcutlarasunduguvekabuletmedikleri,insaninkabulettigiemanetinbiranlamininda“yaraticilikkudreti”olmasimümkündür.Allah’inelindeydi;(tabiattakilerdenhiçbirialmadi,insanaldi.

Yaniinsaninö’zelyetenegisudur:Yapabiliyor.Buyüzden,mevcutlararasindasadeceinsaninaletyapabildiginigörüyoruz.Öylekibazibilginlerinsanintarifinden“aletyapaninsan”diyorlar.Bazilarida“aletyapiciligi”niinsaninihtiyacininbirsonucuolarakkabuletmislerdir.Çokgüzel,ohaldetilkiagaçtakihorozualmakiçinnedenmerdiveneihtiyaçduymadivemerdivenyapmadi?..

Insaninbütüntekâmülüboyuncabuyetenekokadargelisiyorki,insanin“kendiniegitmesi”asamasinaulasiyor.Buenyüceasamadir.Insanmerdivenyapiyor,evyapiyor,aletyapiyor,elbiseyapiyor,kitapmeydanagetiriyor,sanatkâroluyor.Bilahareöylebiryereulasiyorkikendiniegitiyor.Yanikendiinsanîmahiyetinikendiyaratiyor.Insanî“nasilolus”unukenditayinediyor,olmasigerekeninsanikendiseçiyor.

BuyüzdenHeiddegger’indeyimiyleinsanlarikidüzeydedir.Bazilaritoplumveçevreleritarafindanyapilmistirtoplumuneseridirler.Karpuz,meyvevs.tabiatmahsulleriveetkenlerigibi.Herçevrede,hersuvehavada,oçevreninözellik,renk,tad,suvehavasinasahiptirler.Atmosferveortametkenlerionlariseçmistir.Böyleadamlardabusekildedir.Butoplumdaburenktedirler,otoplumdaorenktedirler.Budönemdeböyledirler,odönemdeöyledirler.Çünküçevrenindegismesiylebunlardadegisiyorlar.Çogunlukdabunlardir.

Öylebirasamayaulasiyorki,tarihinvetoplumunyaptigiinsan,kenditarihvetoplumununyapicisioluyor.Yapilanyapanadönüsüyor.

DINLERTARIHI

253

INSANINTARIFIETRAFINDA

Insanvetarifiüzerindebukadardurusum,sonrakibütünmes’elelerininsanintaninmasitemelinedayaniyorolusundan-dir.Egerinsanitanimazsak,dinden,toplumdan,medeniyettenvesanattanbahsedemeyiz.Yerineulasmayanbütünsözlerinönündesuengeligörüyorum:Insanitanimadanonuiçinideolojiveekololusturmakistiyoruz.Kimoldugunubilmedigimizbiriiçinevyapmakveonunhayatseklinitayinetmeknasilmümkünolabilir?

Buyüzdeninsaninkâmilbirtarifinisizetakdimetmekistiyorum.Sonderecedikkatediniz.Çünkübutarifinherkelimesibirdüsüncedenseçilmistir.Insanhakkindaçoksayidatarifleryapilmistir.Bunlarinenzelilveasagilikolaniise,“insan,konusanhayvandir”diyentariftir.Çünkükonusanvarliklarçoktur,amainsandegillerdir.Insanlarindaçogukonusur,amainsandegillerdir.

Bazilari“insanidealyapanbirhayvandir.”“Insan,zihinselsekilyapanbirhayvandir”,demislerdirVebugibitarifleryapmislardir.

Amaben,suveyabuvarliktirdemiyorum.Çünkü“insan…birvarliktir”diyenhemenbaslangiçtahatayapiyor.“Insanbir“mevcut”degildir”olabilirligiiseçesitliimkânlarintoplamidir.Biz,icathalindeyiz;henüzmevcutolmamisiz,olmahalindeyiz;henüzoluyoruz.

Bunedenleinsaninyaratilisitamamlanmamistir.Insanhenüzyaratiliyor-Nasil?Seklihenüztamamdegildir.

Tarihintamami(geçmisinvegelecegintarihi)insaninondaolusma“tekin”buldugubirkabdir.Dolayisiylamevcutdegildir.

Isyancisonsuzçeliskiliiradeyi,“olandankaçisi”demiyorum;“gerçektenkaçis”i,istedigiseyintarafinaveyaolmasigerekenintarafinayönelisikastediyorum.Insanindaimakaçisatemayülüvardir.

Oturupinsaningüzelbirtarifiniyapmakisteyenfilozoflarinyerine,ben,tarihboyuncabütünkültürler,medeniyetler,dinler,

254

DINLERTARIHI

bütünbüyüktarihîolaylar,edebiyatvesanattabilgisahibioldugumölçüdeinsaninortaközelliklerinialdim.Bunedenlebunlarbütündönemlerde,bütünedebiyatlarda,kültürlerde,sanatlarda,insaninortaközellikleridir.Sonuçolarak,simdibunlaritektekaçiklamamiçinfirsatyokama,konukendiiçindeaçigakavusuyor.Sadecesöylüyorumveisaretederekgeçiyorum.

INSANINKÂMILBIRTARIFI

Insan;isyanci,sonsuzçeliskileriolanbirirade,olandankaçan,idealisteyen,mutlakolanitalepeden,kendinivedünyayibilen,mutaassip(taassubuolmayan,insandegildir,söylekiçoklarimutaassipolduklarigibiinsandegildirler.Fakatotaassupolarakisimlendirdikleribaskabirseydir.Söylenmesibilegüzeldegildir)seçiciyaratici,gelecegeyönelen,tapan…

Butapma,felsefîvekelamisebeplerledegildir,gerçekçiveobjektifbirdelildir.Yanibütüntarihboyunca,bütündevirlerdensimdiyekadarsadecebazidinlerintasavvufundatanrininmevcutolmadiginigörüyoruz.Amasuandatasavvurettigimizanlamdatapmavardir.

Bazenbirkisimkissalardadinyoktur,amatapmavardir.Tapmaebedîvedaimîbirsekildevardir.Tanrikaldirilinca,tanriyikaldiranlarinhalkataptiginigörüyoruz.Konfüçyüs’ünkendisinetaptilar.Buda,tanrilarlaisinizolmasinkendisineulasin,dedi.SonraBuda’ninkendisinetaptilar.Bütüntapmalariortadankaldirdiklaribugün,hangiinsanlaratapiyorlar?

Rusya’daStalinzamanindamanevîmeseleleriortadankaldirip,yenineslinilgisiniteknikmeselelere,maddîyata,dahaçoküretimvb.konularacelbetmeyiçokistediler.Bununiçinyazarlardanbirininisiprogramvegenelgeyeuygunolarakromanyazmakti.“LecultedeCiment”isimlibirkitapyazar.Yani“Çimentoyatapmak”!.,Bugünçimentoasridir,çimentoyatapiniz.Ohaldededigimiztapmabuanlamdamevcuttur.

DINLERTARIHI

255

INSANÎÖZELLIKOLARAKBEKLEYISVESORUMLULUK

Öteyiarayan:MaksadimsudurinsandaimasahipolduguseylerinÖtesiiçinkaygiduymaktadir.Felsefeveilminbütünilerlemesideinsaninöteyiarayisinadelildir.

Doyumsuzluk:Herihtiyaçkarsilanipgiderildikçebirkaçihtiyaçdahadogruyor;bunlarkarsilaninca,yeniihtiyaçlarahissediyorsunuz.

Belirsizlik:Boyutlarisomutvebelirliolanbütünvarliklarinaksine,insanintarifi,Ortaçag’dayapilantariftenayridir.Insaninmevcutgereközelliklerifarklidir.Bunlar,bedenîboyutlardegil,imkânlarveyeteneklerdir.

Sorumluluk:Sorumluluk,hürriyettendogmustur.Insanhürolduguiçinsorumludur,inançlidir.Aslindainsan,inananbircanlidir.Inanciiçinkolaycacaniniverebilen,sadeceinsandir.

Gariplik:Gurbetduygusubütündinlerde,edebiyatvesanatta,insanîduygudavardir.Dünyagaripligi.

Muzdariplik:Insaninsuuruvebilgisiüstdüzeyeçiktikçadünyavehayattakiizdirabidahaçokartiyor.Buyüzdendiyorlarki,Ali(a.s.),bazendünyadanöylekorkmavesarsilmaduygusunakapiliyordukikendindengeçipbayiliyordu.Meselelerikendibeyinlerininçagindadüsünenlerdiyorlarki:Örnegin,bununiçinFedek’iondanalmislardir.Veyabaskaseyleriçin.Amabu,insaninsuurveduygusuüstdüzeyeçiktikçabuçerçevedesakinkalamadigibelliolanbirgörünümdür.Sakinkalamamakyüceinsaninözelliklerindendir.

Öncülükvesiyasîlik-Eflâtundiyorki:“Insansiyasî,politikbirhayvandir.”Bizimâlimlerimizpolitikkelimesinisosyalolaraktercümeetmislerdir.Halbukisiyasîdenmaksatdiplomatikdegildir;çaresizolarakiçtimaîdemislerdir.Amasiyasîlikinsanaözgüdür.Yanitoplumdayasayaninsan,içindeoldugutoplumavefertlerebaglilikhisseder.Tanir,hisseder;osuuravebilgiye

256

DINLERTARIHI

sahiptir.Bütünbunlarakarsintaahhütvesorumlulukhissetmektedir.

Buduyguveyetenegintoplamindandolayiinsanasiyasîdemislerdir.Toplumunziyaretinde,ziyaretçiImam’adiyorki:“Sizlereselâmolsun…Kikullarin,siyasîlerinvesehirlerintemeldayanaklarisiniz.”Bunedenlesiyasîdedigimizdebunusöylemekistiyoruz.

Insanbaslangiçtanbuyana,daimaolmahalindedir.Kendimahiyetvealinyazisininyapicisidir.

Kendikaderiniyapanveonamüdahaleedeninsandir,Allah’ineldetakdirettigibudur.

Buinsanintemeltarifidir.Butarifesasiüzerindedin,Islâm,tarih,medeniyet,edebiyat,sanatveherseyiinceliyoruz.Bu,anahtardir.

INSANINYARATILISI

Çesitlidinlerinyaratiliskissalarinintoplaminda,özellikleAdem’inyaratilisiileilgiliKur’ânveTevrat’takikissalardaAdem’inyaratilisi.Cennet,SeytanveHavvakissasiveantropolojiileilgilienmeshur,enaçiklanmisrivayetlerdençikardigimsonuçbenimiçinçokhayretvericivesonsuzderecedederindir.Yeryerisaretettim,amaortayakoyamamistim.Simdibuçokilerivemantikî“hümanizm”inanahtarlarinisöylüyorum.

BaziâyetleregöreAllah,yeryüzündebirhalifeyaratmakistiyor;melekler,“tekraryeryüzündekandökecekbirinimiyaratmakistiyorsun?”diyetenkitediyorlar.BugiristeAdem’inyaratilisiiçinbirkivrimbellioluyor.Meleklerin,Âdem’egörebirgeçmisivardir.IhtimalenÂdemilkÂdemdegildir.Belkifiiliinsaninvefiiliinsancinsininbaslangicidir,mutlaknev’inibaslangicianlamindadegil.

ImamSâdik’a(r.a.),“Adem’denöncekimvardi?”diyesordular.“Âdem!”diyebuyurdu.“Âdem’denönce?”“Âdem!”“On—

DINLERTARIHI

257

daönce?”“Âdem!”“Âdem’denÖncekimvardi?”diyesordular.“Nezamanakadarsorarsaniz,Âdem”dedi.

Allah,meleklerinonlarinkorkusundanveendisesindenkaynaklanansözünü,inkâretmiyorkisöyledesin:“Korkuveendisenizbosunadirvebuinsanböyledegildir.”Bilâkissöylediyor:“Bensizinbilmediginizibiliyorum.”Yanimeleklerintahminiaynençikmaklaberaber,Allahçamurdan,-hamainmes-nun-piskokulukokmusçamurdanveyaselinbiraktigikuruçömlekgibi,çatlakçatlakolançökeleklâyihalarindanveKendiRuhu’ndanInsaniyaratiyor.

OhaldeÂdem’inyapisininformülüaçiktir.Allah’inRu-hu’nuneklenmesiyleçamur!..PiskokulukokmusçamurvebunaeklenenAllah’inRuhu!..Bunlarielbetteasilvegizlisiranlamiylaaliniz,arkindibindekiçamuranlamindadegil.Çamurdananlasilanmânâ,fesatvekokusmusluktur.Bizimlisanimizdafesatvekokusmuslugugösterenenasagiliksey,çamurdur.

“O,insanipismisçamurgibikurubalçiktanyaratmistir.”(Rahmân/14).“Pismisçamurgibikurubalçik”insandanbirunsurdur.Bunereyehareketettirir?Bu,çamurlasmavetaslasmayayönelisi,kalmayayönelisiolusturur.DigertaraftaniseAllah’inruhu-Insaninseçebilecegienyücekelime.Onu,yücelik,kutsallik,güzellikvemutlakolanulastiracakolanAllah’tir.Cisme,maddiyataveasagiligakarsiAllah’tanbaska,azametveyüceligeulastirankelimeruhtur.

(Gizlisiranlamiylaalmamizgerekir,dememsundandir.Egerbunundisindabirseyyaparsak,Allah’inruhubiranlambulmamisolur.Bumümkünolmayanbirkaristirmaveanlamsizlikolur.)

Ohaldeinsaninformülü;(sonsuzeksi)+(sonsuzarti)oluyor.“Enasagilikasagi”ve“enüstünüstün”Âdemileesittir.Insanböyledir.Kâinatinenpisveenasagilikhayvanlarindandahapisvedahaasagilikkimselerçoktur.Safiîgibibüyük,yüce,aynizamandaSafiîMezhebi’ninimamiolanbirsahis,söylediyor:“Safiîölüyor,kendiyetistiricisiveterbiyeedicisininAllahmiAlimioldugunubilmiyor.”

258

DINLERTARIH

DINLERTARIHI

259

BirisiNeronoluyor.Roma’yiateseveriyor.Atesinalevleriniseyretmekten,çocuklarini,kadinlari,sehirsakinlerininaglamainlemeveferyatlarinidinlemektenzevkalip,siirsöylüyor,resimyapiyor.

Digeriözgürlükçübirinsan.Gelipkendisinikurtarmamasiiçinpolisingözündenuzakbiryerde,arkadasindanbasinabenzindökmesiniistiyor,kibritçakipkendiniatesinalevlerinteslimediyor.Böylecebirmilleti,birinsani,birinsanikorumusolabilsin.

Sonralaribuolayinfilminiseyrettigimdeadaminikidiziüzerindeoturmusoldugunuveyananatesinmerkezihalinegeldiginigördüm.Herandahasiddetlenenalevlerinarasindabirhayaletolarakgörünüyordu.

Hiçkimildamadan,atesinkalbindeoturmustu.Küllerdö-külünceyedekhafifdeolsakimildamadi.

Farkinnereyekadaroldugunugörüyorsunuz!..O,birsehri;kadinlarivesayisizçocuklarizevkalmakiçinateseveriyor.Buisebirsehri,birülkeyi,birdünyayi,kadinlariveçocuklariölümdenkurtarmakiçinkendiniateseatiyor.

Enkötüatinveeniyiatinfarki,sözgelimiikibintümendir.Kötüdedigimizat,arabacilikveyasuçekmeisineyarayabiliyor!Eniyiatinüç,dörtbintümendenfazladegeriyoktur.Bütüngüzelligineragmenbisikletveyamotorsikletlerekabetedemiyor!Amabutaraftakiinsanileotaraftakiinsanarasindakimesafenintasavvurumümkündegildir.Mesafeçamurdan,Allah’akadardir.

Emanet

Emanetileilgiliçesitliyorumlaryapilmistir.Tasavvuf,emanet,“ask’tirdiyor.Mevlânagibibazilariiseiradedirdiyor.

Alimlerdenbazilariemaneti,“ilim”olarakbilmislerdir.Bazilari“velayet”olarak.BirgrupdaemanettenmaksadinHz.Ali(a.s.)oldugunainaniyor.

AmaKur’ân’inkendisibukelimeyiniçinmüsahhasolarakaçiklamistir?Çünkübu,Kur’ân’inmucizevarilisanininözelligidir.Öylebirkelimeseçiyorki,onunçesitliboyutlarindanmuhtelifkelimelerçikarilabilir.Öylekihiçbiridogrudegildir,aynizamandahepsidedogrudur.Çünküemanet,Allah’taolan(onundüzeyindedegil)vedigermevcutlardaolmayanbütünimkânlardir,insanaözgüimkânlardir;beserîüstünlügünfaziletiveisaretidir.

Emanet,birbirinekarismisvesekilalmisolanbütünbunlarintoplamidir.Bunlar,“emanet”adiylainsanateslimedilmislerdir.

Dolayisiylaemanetileilgiliyapilmisolanbütünnitelemelerdogrudur,amatamdegildir:

Emanet,Adem’invücudunagirmisolanmaddedenibarettir.Onuyücevemutlaksinira,dünyadatasavvurumümküntekâmüleulastirabilir.Ohaldeirade,seçme,bilgi,suur,kudret,yaraticilik,ask,marifet,hikmet…bütünbunlarvebizimhenüztanimadigimizdigerpekçokseyler;gelecekinsandagerçeklesebilecekvezuhuredecekseyler“emanet”inparçasidir.

Allah,isimleriAdem’eÖgretti

Allah,Adem’eisimleriögretti.OzamanÂdemvemeleklerimtihana“oturdular”.Soruisimlerinkavramlariidi.Ademhepsinecevapverdi.Amamelekler,“bizeverdigindenbaskasinibilmiyoruz”,dediler.Âdemgalipgeldi.

“VeAdem’ebütünisimleriögretti,sonraesyayamelekleregösterdi.“Egersözünüzdesamimiisenizbunlarinisimlerinibanasöyleyin”dedi.Cevapverdiler“Senmünezzehsin,ögrettigindenbaskabizimbirbilgimizyoktur.SüphesizsenhembilensinhemHakim’sin.”Allah,“eyÂdemonlaraisimlerinisöyle”dedi.Ademisimlerinisöyleyince,Allah,“bengöklerveyerdegörünmeyenibiliyorum,sizinaçikladiginizivegizlemekteoldugunuzubilirimdiye,sizesöylememismiydim?”dedi.”(Bakara:31ile33).

DINLERTARIHI

Ohaldeinsanmelektenüstündür.Dindarzihinlerbüyükinsanlariyüceltmekiçinonlariövdüklerizaman,melekseklindeolduklariniiddiaederler.

Buyaratilisfelsefesini,meleklerininsandanasagioldugunubilmiyorlar.MeleklerInsanliginyardimcivetemsilcileridir.

Allahisimleriinsanaögretti;amainsankendisineilkÖgretilenhakikatlarinesasiüzerineAllah’acevapverebildi.Egerbundanfarkliolsaydi,yanisorulariÂdem’esorsaydi,melegesormamisolsaydi,imtihanzorolurdu.

Insan,kendineözgüyetenegindenfaydalanarakhakikatlarisöyledi.Meleklersöyleyenmediler.Meleklersadeceyaratilmisolduklariistikametteisyapabilirler.Amainsan,istedigiveteshisettigisekildeisyapabilir.Bufarklilikvardir.Insaninüstünlügü,sorumlulugudabudur.

Allah,MeleklerdenÂdem’eSecdeEtmeleriniIstedi

MeleklerinÂdem’esecdeetmesindençesitlianlamlarinauygunolarakbenimhissettigim,bütüntabiatvetabiatötesi-bizimhissettigimiz-kuvvetlerininsanisimliyücevarligateslimidir.Ama“Âdemolaninsana”,“Âdemogullariolaninsana”degil.Olabileninsana.

YasakMeyveNedir?

Allah,ÂdemveHavva’yiCennet’teserbestbirakti.Hiçbirisyapmaksizinneyiisterlerseyiyipiçebiliyorlardi.Onlarsadece,birmeyveyiyemektenmenedilmislerdi—

Tevrat’inaçikolaraksöyledigiveKur’ân’inisaretettigigibi,bumeyve,“görüs”tür.ÇünküKur’ânâyetlerinegöre,Allah,ÂdemveHavva’yanidaediyor,onlardaçiplakliktanutanmaksizinAllah’acevapveriyorlardi.Amayasakmeyveyiyediktensonra,çiplakliklarindanutandilarvegizlendiler.

Öncekigünlerhiçutanmaksizin,Allah’lagörüsüyorlardivebugün,meyveyiyediktensonraçiplakliklarindanutaniyorlardi!..Sebep?Çünküdahadünekadarçiplaklikhakkinda“görüs”

DINLERTARIHI

261

sahibidegillerdi.Bugünyasakmeyveyiyemeklegörüskazanmislardir.Ohaldeyasakagaç,“görüsagaci“dir.

InsanÇiplaktir

Önceliklesunusöylemekistiyorum:Çiplaklik,elbisesizlIkanlamindadegil,hakirlikvebilgisizligiidrâketmeanlamindadir.Insan,suurvebilgiyeulasmadigizamanakadarkendini,âleminmerkezibilirvebüyüklükduygusunakapilir.Hepsindendahayüksekoldugunudüsünür.Amakendisinianlayipkendisihakkindabellibirsuuravarincakendihakirliginiidrâkeder.Azametvebüyüklügünanlamimkavrayincadakendiniçiplakgörürvekendindenutanir.

“Âdem”budur!Kendisiveçevresiyleilgilihabervebilgisiyoktur.Yasakmeyveyiyiyipbilgi,suurvegörüsedilinceAllah’akarsikendiçiplakligindanutançduyuyor.

AllahInsaninYasakMeyveyiYemesiniIstiyormuydu,Istemiyormuydu?

Bunubeseridestanlargibialgilamamakgerekir:Meselâ,Allah,Âdem’inyasakmeyveyiyemesiniistememistirvebuisAllah’inhosunagitmemistir,seklinde.Çünküinsaniniradesi,Allah’iniradesinekarsibiriradedegildirve“O”neyiisterseolur.

OhaldeAllah,insaninmeyveyemesiniistemistir,çünkümeyveyiyemeksizin“insanolma”sözkonusuolmuyor.Bu,Allah’intanzimettigibirplanvetasaridir.Böylece,insanmeydanagelsindiye.“Olaninsan”vebütüntarihboyunca“olmaktaolaninsan.”

BatiliDestanlardaveUzakDoguDinlerindeYasakMeyve

Bundanönce,“Prometheus”destanindave“Âdem’invarisiImamHüseyin(a.s.)”eserindesöyledigimgibiYunanefsanelerindeates,insaninsahipolmaktanmenedildigibirseydir.Prometheusonutanrilardançalip,insanabagislamistir.Bunakarsi—

262

DINLERTARIHI

likkendisiesarete,zincirveebedîiskenceyemahkűmolmustur.Çünküatesi(bilgivegörüsü)insanavermesuçunuislemisti.

“Yâmâ”,”Yâmî”(UzakDogu’nunveJaponya’ninÂdemveHavva’si)birlikteyatmaktanmenedilmislerdir.Yâmî(Havva),Yâmâ’dan(Adem)onunlayatmasiniister.AmaYâmâderki:“Biziasktanmenettiler.”Yâmîbunakarsi“bu,askoyunudegil,neslindevamettirilmesiveebedîlikiçinbiristir.”“Yâmâ”raziolur.Ohaldebudinlerdeyasakmeyveasktir.Ebedîlikvedaimîlikanlamindaask.

AdemveHavvadestanindaSeytan,Adem’enekadarnüfuzetmekistiyorsadabasaramiyor.Çaresizkalip,mecburenHavva’ninpesinedüsüyor.

KadininBelirdigiKisilik:Havva

BuradaHavva,kadinliginbelirdigikisiliktir.Kur’ân,HavvaAdem’denyaratilmistirdiyerek,kadinveerkeginirksaltarihindekibirliginiilânediyor.Halbukidaha19.asirdabilebazibil-ginlercekadinbirirktan,erkekdigerbirirktanbiliniyordu.Bukonudaihtilafettilersedesonrauzlastilar!Halendebazilari,kadininkaburgakemiklerininerkektenbirtanedahaazoldugunaInaniyorlar.Halbukierkeginbirkaburgakemiginineksikolmasigerekirdi!Çünküondankadinyaratilmisti!AmaKur’ânbuitikatlarinaksinekadinveerkeginesitbirirktanvefitrattanoldugunuilânediyor.Herikisiayniölçüdeinsandir,egerkadin“zavalli”“zayif”ve“noksanakilli”olmussabu,erkeginsuçudur.

Buesitliktenmaksat,sosyalsartlarinvesosyalanlayislarda-kiçesitliliginesitkilinmamasidegil.Irksalesitlikveirksalberaberliktir.

Havva:AskinBelirdigiKisilik

Digertaraftan“Havva”,askinbelirdigikisiliktir.Seytaniseaklinbelirdigikisilik.AkiltekbasinaAdem’inyolbulmasinisaglayamiyor,askdatekbasinabirisyapamamisti.Buyüzdenakil(seytan),askinyardimiyla(Havva)uyanisvegörüsmeyve—

DINLERTARIHI

263

siniyemesiiçinÂdem’everiyor.YaniÂdem’degörüsünmeydanagelmesiiçin,askveaklinherikisininbirlikteeleleisiniçindeolmasigerekir.

AlexisCarrelsöylediyor:“Akilotomobilinlambasidir,askiseonunmotorudur.Hicretingerçeklesmesiiçin,herikisininbirlikteisyapmasigerekir.Egermotorhareketedip,lambaolmazsahareket,yokolusagötürür.Egermotorçalismazdalambayanarsa,durmavesükűnetsürergider.”

Dante,“IlâhîKomedi’deCehennem’denBerzah’a,Ber-zah’tanCennet’ekadarolanyolculugundabaslangiçtahidayetveVirjin’inaklinbelirdigikisiyolarkadasligindanfaydalaniyor.Virjirt,Dante’yiCehennem’den,Berzah’agötürür-Berzah’tandaCennet’insinirinakadar.Amaburadasöyleder:Bundanötesibenimisimdegil.Ozaman“Beatrice”(Dante’ninkizivesevgilisininadi)Dante’ninkilavuzlugunuveyolarkadasliginiüstlenir.

Busunugösteriyor,birinsaninCehennem’denCennet’ekadardolasmasi(hayatinasagilikmerhalesindeninsanîtekâmüleulasmasi),askinveaklinelelevermesiylegerçeklesiyor.Ilkelmenzilleri,isinbaslangiciniakil,sonmenziliiseaskarsinliyor.

Bizimirfanvekitaplarimizdaâlimlerdiyorlarki,Peygamber(s.a.v.),miracindaSidretü’l-Müntehâ’yaulastigindaCebrailona:“Egerbendahaileriyegelirsemyanarim”diyor.

Burasiartikaklindurduguasamadir.Bundansonra,digerbirduygunun,insaninuçmasininveyasonsiçrayisiningerçeklesmesigerekenyerdir.

AllahNiçinInsaniUyanisMeyvesiniYemektenMenEdiyor?

Allahinsanibilgivegörüsmeyvesiniyemektenmenediyor.Çünkübütündertlerbilgivesuurdankaynaklanmaktadir.BilmeyenvegÖrmeyen,neeziyetnedeizdirapsahibidir.Nesorumluluk,neölümdensonrasiiçinnedehesap,kitapveazaptankorkusuvardir.Isyapanbircihazgibi,sadecetüketicidir.

264

DINLERTARIHI

Dünyaninbütünagirliginiinsaninomuzunayükleyensuurdur.YunanpehlivaniAtlasgibi,bilgilivesuurluolmaninkefaretini,düsünmeyemüptelaolmakvedünyaninagiryükünüomuzlamaklaödüyor.

Bilgisizlik suursuzlukrahatliktir.Çünküyönsüzfilozoflarinbulmatelasindaolduklarimutlulugasahipolmak,sadecebirseyigerektirmektedir:Ahmaklik!Insan,Allah’intümvarliklaravermisoldugufakatkimseninalmadiginimeti,keskealmasaydi.Kimseyeverilmeyen,keskeInsanadaverilmeseydi!

Insansuuraulasmakla,gözleriniaçmakvegörmekleRahatlikCennet’indensürülmüsoluyor.Hayatieziyetvetelasabula-niyor.

Kim,eziyetvetelaslahayatgeçirir?Insan…Lay-Tsu”nundeyimiyle,subitkilerebakiniz.Bahardanasilyeseriyor,çiçekvermeyebasliyor,yazinmeyveverip,sonbahardasararmayabasliyor,kisiniseuykuyaçekiliyorlar.Aslaizdirap,perisanlik,ümitsizlikvesikintiyaduçarolmazlar.Nebiremanetyüklenmis,neomuzlarindabirsorumlulukagirlikyapiyor,nedetekraristeniyorlar.Çünkütabiatiniçindebirbilyegibiyapildigitarzdayasamlarinisürdürüyorlar.

“Sartre”nindeyimiyle;insan,suursahibidir.Budaonadaimaiskencelibirkorkuvermekte.Insanlastigiölçüdeacilari,eziyetleri,gerikalmaveyikilmakorkusuartmakta.Sapmavezaafkorkusundan,tekâmülden,gerikalmakorkusundanomuzunayüklenensorumluluklardaartismeydanagelmekte.

Suursuzinsan,sorumlulukduymaz,mesuttur.Amasuuruüstdüzeyeçiktigiölçüdeçocuguna,ailesine,sehrine,memleketine,birbölgeye,üçüncüdünyayasömürüyeugramisdünyayakarsi;insancinsinekarsisorumlulukhissiduyar.

ÖylekiâdetabütüninsanlarinalinyazisiveyeryüzündeolanherfacianinSorumluluguonaaitmisgibiomuzundaagirlikhisseder.Eziyetiyalnizbugünküeziyetdegilöncekivegelecekasirlarineziyetidir.

DINLERTARIHI

265

Âdem’inCennetiVaadEdilenCennettenAyridir

Adem’inCennetiTevrat’incografikgenislikveuzunlugunudikkatliceyazdigibirbagdanibarettir.

Gerçektenböyleolmustur,demekistemiyorum.Demekistedigim,Islâmulemasininzihnindevebazirivayetlerdenakledilenvekitaplarimizda,IbrahimîdinlerinâlimlerininzihnindeolanbuCennet’in,vaadedilenCennet’tenayrioldugudur.

InsanintelasveçabalarininsonucuverilenCennet.InsanîalinyazisiningelisimininyardimcisiolanCennet.Bu,okapalilikanlamindaolanCennet’inaksinedir.Tipkimecnunu,aklikapali/örtülüinsananlamindaolmasigibi,cinnetleesanlamlidir.Kapaliagaçveotsikismisligidir,yaniçokagaçlibagdir.

OhaldeÂdemistedigiherseyizahmetçekmedeneldeettigibiryerdeyasamistir.Yasakmeyveyiyeyinceböyleyesilvemutlubahçedenmahrumkaliyor.Eziyet,telas,sorumlulukdoluvahsibirçölesürülüyor.

Oasamadainsan,Cennet’teoturmaktadir:Nebirsuurvebilgiyesahiptir,nedebirderthissetmektedir.Çünkünebirseybiliyornebiryergörmüstür.Gözünüaçtigindanberioradaolmus,onlarigörmüstür;oküçükçevresininbütünvarlikâlemioldugunudüsünmüstür.Sahipolduguseyinidealoldugunudüsünmüstür.

Cennetindebeslenmistir,korku,dertvegurbetleilgilibirseybilmemistir.

Meselâbizim“Sebzivâr”halkidiyorki:“Sizbukadargezdiniz,çoguyerlerigördünüz,Sebzivârgibigögünnimetvebereketininyagdigibirsehirgördünüzmü?”(Halbukiiçmekiçinayranlaribilebulunmuyor.)

Tanidigimbirinidertligördüm;“neoldudiyesordum.Kalbinmimidenmi,nerenagriyor?”

“Halkingözvenazarindanaman!Birbirimiziçoksevdigimizamcaminoglununevladüiyalindentasarrufettigiikiyüz-seksentümeni,gözüneharcadiginiduydum!”dedi.

266

DINLERTARIHI

Gökten“Sebzivârlarinabereketyaganböyleadamlariçin,tasarrufedilen280tümeninharcanmasiamcaoglununkiskançliginitahrikediyor.Dünya,bunlariçinbirCennet’tirvehiçbirnoksanligiyoktur!

Ama“Camus”söylediyor:“Dünyadabirtebessümkadarbiledegeriolan,hiçbirseyyoktur.”Budaisesöylediyor:“Insaninbütünçabasi,bagliolduguherseyleolanbagliliginikesmekolmalidir.Zirahiçbirseyegönülbaglamanindegeriyoktur.Kalpbütündünyadandahabüyüktür.”

Buradabunlarinsöyledigiherseyitasdiketmiyorum.Belkiaradakimesafeyibelirtmekistiyorum.

Businirladüzeydedüsünen,anlayan,yasayantipkibirbitkigibikendiniCennet’tebuluyor.Bu,yemeler,içmeler,problemsizliklerveçesitlilezzetleriyleinsanihayvanlarvekuslartoplululugundarahatkilanCennet.InsaninsuurdanÖncekiCennetinde,nenoksanligivardi,nedeperisanlikkorkusuhissi.

Insanyasakmeyveyiyincebilgivesuuraulasiyor.GüzellikvemükemmelliginkaynagiolanAllah’akarsi,utanmahissediyor.Cennetbütünolezzetvesaadetdoluhaliyleeziyet,aciveasagiyainisedönüsüyor.Çünkügörüs,Adem’demaddîhayattaolmayanihtiyaçlarmeydanagetiriyor.Suursuzinsandaolmayanacilareziyetler,karamsarliklar,sorumluluklarolusturuyor.AllahKur’ân’dasöylebuyuruyor:“DogrusuBiz,sorumlulugugöklere,yere,daglarasunmusuzdurdaonlarbunuyüklenmektençekinmislerveondankorkuptüremislerdir,pekzâlimveçokcahilolanInsaniseonuyüklenmistir.”(Ahzâb/72).

PekZâlimveÇokCahilOlanInsan

Insanzâlimdir,çünküyasakmeyveyiyemeklekendinirahatlikvelezzetcennetinden,eziyetsizliktenalip,bela,korkuveizdirabamüptelâetti.DünyasorumlulugununagirliginiveeziyetiniYunanpehlivaniAtlasgibiomuziinaaldi.

Cahildir;çünküuyanisvegörüsünsonuçlarininnekadarçokeziyetvericioldugunubilmiyordu.

DINLERTARIHI

267

SimdibilehenüzcennetteyasayanO),Âdem’leyeryüzünegelmeyenveyasakmeyveyememisolankimselerçoktur.Yasakmeyveyiyiyerek,Âdemiledünyaninizdirapyükünüomuzunaalmisolanlarçokazdir.

EnYüceveEnIleriAntropolojikDiyalektik

Avamdanolandindarlarinvedinekarsiolanaydinlarindüsündüklerininaksine(herikisideyüzeyseldüsünüyorlar,ikisinindüsüncesidebîrdir,derinlikveanlamdanuzaktirlar)yaratilisdestanindahikmetveanlamdünyasivardir.Rumuzlarinveisaretlerininaltinda,antropolojninenilerimeselelerigizlenmistir.Egerbirtezatgörüyorsakdiyalektiktezattir.“Allah”ve“çamur”çeliskisidir.Yaratilisdestaninda“sorumluluk”anlamkazanir.AskveaklinherikisininbirlikteisbasindaolmasigerekirkiÂdemuyanikolsunvegörüseulassin.Insaninbilinci,insaninkendiçiplakligindan;maddîtüketimcihayatininfakirolusundanutaniyor.

Suhakikatgeregi,AllahtepedentirnagaAdem’ebakiyor.Buyuruyor:“Sonranutfeyikanpihtisinaçevirdik,kanpihtisinibirçignemliketyaptik,birçignemlikettenkemikleryarattik,kemikleredeetgiydirdik.Sonraonubaskabiryaratikyaptik:“YaratanlarinengüzeliolanAllahneuludur!”(Mü’minűn/14).YaratanlarinengüzeliAllah’tir.Baskakimböyleyaratabilir?

Hiçkimseninbugünortayakoymadigiveaydinlarinmuhalifolduguyaratiliskissasi…Inanantaraftarlardasöylediyor:“Çünküaydinlaralayediyorlar,ortayakonulmasindabiryararyoktur!”Meseleyidahaiyivedogruolarakortayakoymaktanötemeselâsöylediyorlar:“Allahbirtestiyapti.KirkbinyilAdem’intoprakheykeliningünestedurmasiiçin“Necid”topraklarinabirakti…”

Nihayetbunlardasözoldugaliba!

Sadecebirkissadegil,ilmîvefelsefîbirmekteptir.Insan,alinyazisi,insaninsorumluluklariylailgilihakikatlardir.Onutanimakiçinbiryoldur.

DINLERTARIHI

Egerâdemkissasini,Yunanhümanizmi,Sartrehümanizmi,Heiddeggerhümanizmi,Egzistansiyalizm,19.asirveya20.asirhümanizmiilemukayeseetmefirsatiolsaydi,ozamanbunlarakarsibukissanindegeribelliolurdu.

InsaninTarihi

Âdem’denbahsedildigindenbundanmaksat,insandir;yanigenelolarakinsancinsîdir.Insantarihidedigimizdedemaksat“Habil”ve“Kabil”dir.Habil,hayvancilikvetoplumfertlerininmaddînimetlerdeveüretimkaynaklarindagenelkatilimlarininoldugudöneminsaninbelirdigikisiliktir(hayvanciliküretimi).Kabil,özelmülkiyetdönemininveinsandatekelciliginbasladigidönemininsanidir.Kabil,sinifsalsavas,mahrumiyet,faydalanma,halkinsömürüsü,uzaklik,hakimiyet,mahkűmiyet,zulmünbaslangici,maneviyatvedinsapmasidöneminininsanidir.Bunlarinherikisi(HabilveKabil)tarihinbaslangicidir.

HabIlveKabil

Habil,Kabileliyleöldürülünceadaletvegenelesitlikesasinadayananilkortakkatilimdönemiyokoluyor.Tekelcimülkiyetler,sömürücüdönemi,daimatoplumahakimolandönembasliyor.ÇünküHabIlçiftçidir.Çiftçilik,bütüntarihboyuncainsanliktoplumununkenditarihîdegismelerinde,üretimkaynaklarinda,ilkkomündönemindenveyailkistirakdöneminden,üretimkaynaklarindatekelcilikistegiveyaözelmülkiyetdönemine,sonrakölelik,servaji(serflik),feodalite,burjuvazivedigerlerinedönüstügüdönemdir.

SIRKMESELESI

Sirk,dinsizlikdegildir.Çesitliisimvelâkaplarlaresmîseklidebeserîtoplumlaraegemenolmusbirdindir.

Sirk,çoktanriciliktanibarettir(ikitanriciliktansonsuztanriciligakadar).Butanrilarinbirçokput,birçokruhveyatabiatötesibirkaçgüçolmasimümkündür.

DINLERTARIHI

269

Bubirkaçyönlüdinîmabutlar,çoksinifliveçokgruplutoplumlariyapmislardirkimevcutdurumudinadiylaaçiklasinlar.

Sirk,birkaçtanriyavebirçokgücedayanandünyagörüsüdür.Çesitlivebirkaçsinifadayanantoplumgörüsüne,tabiî,ezelidegismez,ebedîkutsalbirçehrevermekiçindir.

Hertanri,birirkintemsilcisiolmustur.Söyleki“Zeus”“Ye-hova”,“Baal”veya“Visnu”nunherbiri,irksalasaletinzuhurettigiyervebuasaletindestekleyicileriolmuslardir.Herirk,digeTirkinziddiolmustur.

Tanrilarbirbirleriylesavashalindedir;onlaratâbiolanlar(irklar)daçekismevedüsmanlikhalindedir.Busekildeirksalçeliskiaçiklanmisoluyor.

Ohaldesirkirksalsirkiaçiklamakiçinyontulmusbirinançtir.

Dünyadahertanri,birirkinyardimcisivebelirdigikisiliktir.Millettehertanri,bIrailenintemsilcisidir.ToplumdahertanribIrsinifinbelirdigivarliktir.Böylece,irksal,ailevîvesinifsalasaletlerkorunmusolur.Irklar,ailelerbirbirlerinekarismamisolur.Birsinifindigersinifatecavüzyolubulmamasivetecavüzetmemesigerekir.

Tanrilarezelîveebedîolduguiçinirklarin,ailelerinvesiniflarinihtilaflaridaezelîveebedîdir.Böylecehiçbirsinifdegistirmevedigersinifiyoketmedüsüncesinekapilmamisolur.Sosyalsirk,tanrisalsirktenbiryansimadir.Sirk,çoktanricilikdinidir.Birçokirksalbirçoksinifli,birçokailelidüzeniaçiklamakiçin,bütünbunlarikutsallastirmavedinsellestirmedir.Kutsalvedin-sellesinceartiknetenkit,nedeitirazedilebilir.Nededegisimeugramasinitasavvuretmekmümkündür.

Sirk,bütüntarihboyuncaegemensinifinelindebiraletolmustur.Irksal,sinifsalveailevîçeliskiilemilletlervekabilelerarasindakiçeliskiyifirsatbilipdaimahalkakarsikullanmislardir.

270

DINLERTARIH

SirkinÇesitleri

Sirk,bazenaçikvesarihtir.Müsrik,resmenbirkaçtanriyaveyabirkaçputainanir.Onundinindekiçesitlitanrilarsomuttur.Busirkilemücadelekolaydir.IslâmPeygamberininbusirklesavasipgalipgelmesigibi.

Digersirkmüzmindir(gizlisirk).Tevhidelbisesiiçindedinîsirkebulastirarakyapacaginiyapiyor-Busirkilemücadeleçok-zordur.Ali’nin(a.s.)savasipyenilgiyeugramasigibi.

Tevhiddinleri,daimaortayakoyduklariylabirbaslangiçyapmisolduklarindanbastamuzafferoluyorlardi.Birnesilsonra,tevhidpeygamberiningetirdigidininresmîbaglilarivedininresmîtebligcileriadiylabirsinifkudretiilealiyordu.Bunlaryaegemensinifabagliydiveyakendileriegemendi.Dinintemsilcileri,dineinananlar,kiliselerinveyaodinintapinaklarininidarecileriadiyla,sosyalsirkitevhidmaskesialtindatapinaklarininidarecileriadiyla,tevhidmabetlerindeicraediyorlardi.Böyleceegemenliklerinidevamettiriyorlardi.“Müzmin”sirk,açiksirkdinindençokdahaiyidir,çokdahagüçlüolarakIslâm,HiristiyanveYahuditarihindevardir.

Musa,Firavun’unsirkinekarsi“tevhid”ilesavasti.Amadahasonraonunyerinegeçenler(Yahudidinininruhanîleri),sosyalsirkiFiravunîdüzeni,Musa’nintevhidimaskesialtindayeniliyorlar.Birtektanriobn”Yehova”,Firavuntanrilarininfonksiyonlariniyüklenir.

Mesih(Hz.Isâ)gelipdini,dinsatandükkânlaraçmisolan,dinîvekutsalesyalarsatan,dintacirlerininesaretindenkurtarir.Ilkdefa“tevhid”ibatiyailânetti;dünyayi(özellikleRumveYunandünyasini)tevhidiletanistirdi.Amasonra,onunvarisleriegemensinifinüçboyutluolmasiniaçiklayabilmekiçinonunkitabinin,mesajlarininmetnindenüçtanricilikçikardilar.

Zerdüstdininintemsilcileriveruhanîler,birolanAhuramazda’yiüçatesedönüstürüyorlar:SehzadelerinAhuramazdaîatesi,RuhanîlerinAhuramazdîatesi,ÇiftçilerinAhuramazdaîatesi.

DINLERTARIHI

271

TEVHID

Tevhid,biranlamda,varlikâlemine,insanzihninebirlikbagislayan,âlemdekibütünçelisikkutuplariatan;parçalayanzihnesadecebirAllah;birvarliginhakimiyeti,birhedef,birirade,birruhkoyandünyagörüsündenibarettir.

“Lahavlevelâkuvveteillabillah”anlamdolubirsözvedevrimcibirslogandir.Neyazikkibugün,birvirdseklinedönüsmüstür.Amadün,Allah’tanbaskaherseyiveherkesiredediyordu…

Ilkeldinlerde,bazitabiiesyada“mânâ”ninoldugunusöyledim.Bazihabisruhlardakigizlikudret,baziyildizlarda,baziyiyeceklerde,bazihayvanlardaolan,insaninkaderine,hayatinaetkiedenbirkuvvet.

“Lahavlevelâkuvveteillabillah”bütünbubedevidüsünceleri(yildizlar,esya,sahislar,büyükveküçüksahsiyetler,yiyecekler,elbiseler,renklerveseslerdeki“mânâ”isimliinsanhayatinaolumluveyaolumsuzetkiedengizligücü)reddediyor.

Amabugün,“Lahavlevelâkuvveteillabillah”diyen,sadecebüyükdinîsahsiyetlerdevekaderindeetkiliolanbir“mânâ”yainanmaklakalmiyor,belkibirçorbada,astabileogücün-mânâ’nm-varliginaInaniyor.

Halbukitevhid,aynicinstenbirdünya,birtarih,sonraaynicinstenmeydanagelenbirinsantanitiyor.Tevhid,dünyabirligini,tarihveinsanbirligini,insanvedünyabirligini…tevhidaltyapisiüzerinebinaediyor.

Bütüntarihboyuncasirkdinlerininhilevedüzenbazliklarininaldatilmiskurbanlariolanhalk,daimairklarin,siniflarin,ailelerinesitligingerçeklesmesiiçinsavasmistir.Halkkitlesi,daimasinifsal,irksalveailevîsirkteneziyetgörmüstür.Kanvermistir,bitkiselhayatagirmis,yokolmustur.

Bütüntarihboyuncaegemensirksinifininhakimiyetininyayginligioranindahalkdaonakarsitevhidaraciligiyladirenmisvedaimatevhidinistikrariarzusundaolmustur.Tevhid

272

DINLERTARIHI

hemkâinataegemenbüyükhakikatolarak,hemdebeseribirliginesasinagöregerçeklesmesimümkünolandüzeninfikrîveitikadîaltyapisidir.

TevhidSözü

Tevhidsözü,sadece,kelâmivefelsefîbirkonudegildir.Dolayisiylabirarayageliniptoplanildiginda;“SudelillerleAllahvardir”;“SudelilerleAllahyoktur”;“Egerbirsiniftaikiögretmen,birmemleketteikipadisaholursasöylesöyleolur”seklindekitartismalaryanlistirdemekdeistemiyorum.Bununlasöylemekistedigim,bunlarinyeterliolmayisidir.Zatenâlimlerinyapageldikleridebudur.HalbukiBilâl,bunlaribilmedigindenfelsefîdelillergetirmeyedeihtiyaçduymuyordu.Busebeplekarsiliklibinlercedelilgetirmelerinsergilendigitopluluklaragirmemisti.

IslâmPeygamberi:“Lailaheillallah(Allah’tanbaskailâhyoktur)”deyince,niçinkölepazarlarisarsilmaya,kölelerinfiyatidüsmeyebasliyor?Çünkükölelerveezilmislerherseydenöncekurtulusunbusözdeoldugunuanliyorlar.“Onlara:“Allah’tanbaskatanriyoktur”denildigizamansüphesizbüyülenirler.”(Saffât/35).Kur’ân’indeyimiyle-Kureys’indilinden-halkinrezilleri,halkinbasi-baldiriçiplaklari,yalinayaklilariniçinPeygamberinardindangidiyorlarvetevhidsözünüsöylüyorlar?Bunlarniçinâlimlerden,bilginlerdenvefilozoflardandahaerkentevhidianliyorlar?Çünküsimdilerdesözkonusuolantevhidsözüfelsefîdir.Felsefe,kelâmokumamizgerekirkianlaya-bilelimO)Amaköleleriveyalinayaklilarihareketegeçirentevhid,budünyahayatiileilgilibiryön,tarihîvesosyalbiryöntasimistir.Sirkekarsiantitezvezitliktasimistir.Böylecesosyaladaletevetarihboyuncabütüninsanlarinesitliginisaglamayaçalismistir.

DINLERTARIHI

273

TESLIS

Teslissinifsalsirkinbirçesididir.Dahaönceanlattigimsekillerindenbiri.Önemliolanegemensinifinbaslangiçtatekboyutluikeninsanliktarihiboyuncatekâmüledereküçboyutlulugadönüsmesidir.Birisiyasîkudret,biridinîkudret,biriiktisadîkudret.

Gelenherpeygamber,iktisadîvesiyasîboyutunyardimiylaegemendinîgüçtarafindanezilmeyeçalisilmistir.Hertevhidpeygamberimuzafferoluncabunlar,opeygamberitakipedenlerseklindeortayaçikmislar.Sonradaopeygamberinyerinegeçenlerunvaniyla,halkahükmetmislerdir.

YahudihahamlaribütüngüçleriyleIsa(a.s.)ilesavastilar.BunlardahasonraIsa’ninkesislerikisvesiileortayaçiktilar.Isa’ninkesisleriIslâmileyaptiklarimücadeledeyenilgiyeugradiktansonra,halifelerebagliruhanîleredönüstüler.“Hüseyin”(a.s.),“Hür”vedigerlerininaleyhinefetvaverenlerbunlardir.

Baslangiçta“Kabil”seklindezuhuredenegemensinif,sonralarigelisereküççehreyebürünür.Siyasîçehre,dinîçehre,iktisadîçehre.BunlarKur’ân’daüçsembolileçokgüzelvemüsahhasolarakifadeedilirler.

Firavunsiyasîçehredir,Karuniktisadîçehre,Bel’amBâurruhanîçehredir.Herüçüayniözelligesahiptirvebirmüessesedeisyapiyorlar.Biribaskidabulunuyor(Istibdad),birisömürü-yor(Istismar),digerideeseklestiriyor(istihmar)!

BuÜçBoyutaBagliPeygamberler

Iran,ÇInveHind’inpeygamberbenzeriliderleri,Yunan’inpeygamberbenzeriahlâkîvemâneviliderlerininhepsi,istisnasizbabaveyaanatarafindanbuüçboyuttanbirinebaglidirlar.Yaanasiyababasi,istihmarciveyaistismarcidir.BiriKarun-zâdedir,digeriFiravunzâdedirveyaherikisidir.Lao-Tsu,Kon-füçyüs,Buda-PeygamberbenzeriVedaliderleri-Zerdüst,Maz-

274

DINLERTARIHI

dek,Mâni,Sokrat,EflâtunveAristobunlarinhepsiüstsiniftandir,kabilelerinüstsinifinabaglidirlar.

BunlarakarsiIbrahim!Peygamberlerismiylebirdizipeygamberimizvar.IslâmPeygamberinindebuyurdugugibiistisnasizhepsikoyunotlatmistir.(Koyunotlatmamisolanhiçbirpeygamberyoktur)PeygamberdenmaksatO’nunkendisilsilesindenolanpeygamberlerdir;digerlerinipeygamberkabuletmemektedir.Tarihinaçikolarakbelirttigigibi,bunlaryaçobanlardandirlarveyaçiftçilikdönemindeçobanlardandadahaasagiolansanatkârlardandirlar.

Simdidetarimveköytoplumlarinda,sanatisiileugrasanlarinsosyalhaysiyetaçisindanköylüdendahaaltdüzeydebirmakamasahipolduklarinigörüyoruz.Söylekibirköylükizinimeselâaslabirnalbantavermiyor,(kendisindendahazenginolsabileyinevermiyor)birayakkabitamircisinevermiyor.Aletyapicilarvesanatkârlarözelbirsiniftir(çingenelergibi)feodaliteveçiftçilikdönemindesosyalprestijlerisüreklidarbeyer.Bütünbunlarinsebebisanatineskidenbugünkükadardegerliolmamasidir.

Ibrahimîpeygamberlerçobanzümresinebaglidirlar.Yasanatkârdirlarveyabunlarayakinkitlelerbaglidirlar.Yanimahrumsinifinenmahrumveendiptortusudurlar.Buyüzdenbazilari“ümmî”kelimesinin“ümmülkura”danoldugunudüsünmüsler.Mekke’yemensupolmaanlamindayorumlamislarvegerçektenilginçbîrtanimaulasmislardir:“PeygamberMekke-li’dir.”Digerleriyseokumayazmabilmemekanlaminaalmislardir.Elbettebenokumaveyazmasivardidemekistemiyorum.AmaAllah’indedigi:“…OnlaryanlarindakiTevratveIncil’deyazilibulacaklariümmînebiolanoresuletâbiolanlardir.Okendilerineiyiligiemrediyor,onlarikötülüktennehyediyor…”(A’râf/157)âyetteümmî,yücebirsifattir.“Okumayazmasiolmayanbüyükelçimiz”anlamindadegil.Yineokumayazmabilmemekpeygamberinbirnoksanligiveyafaziletidirdedemekistemiyorum.Ama,sunadayanilmamalidir:“Okumayazmasiolmadigiiçinbütünbuazametesahiptir.”

DINLERTARIHI

275

“Ümmî”,ümmettendir.Yani,tarihboyuncakabilelerehükmeden,siyasî,dinîveiktisadîgücüellerindebulunduranlarakarsi,halkabaglidir.Kurbanedilmis,yarali,sömürülmüshalkavebuFiravun,KarunveBelamBaurüçlüsütarafindankaniemilmismahrumsinifabaglidir.

Bütüntarihboyuncaonlar-ibrahimîolmayanpeygamberler-smifsalaçidanoüçboyutabaglidirlar.Ibrahimîpeygamberlerisebumahrumsinifabaglidir.Bunlarümmetebaglidirveümmîdir.Alisilmisolarakokuma,yazmavebilgi,egemensinifinemrideolmustur.Sekreterler,ruhanîlerdersokumuslardir,halkkitlesininisegenellikleokumayazmasiolmamistir.Istebupeygamberlerdekendisinifdaslarigibiokuma,arastirma,tahsil,okul,medresenimetindenmahrumkalmislardir.

OhaldeIslâmpeygamberininümmîolmasi,Ibrahimîpeygamberlerinbütüntarihboyuncatoplumunbusinifinabumahrum,baskiyaugramis,yaralanmiskutbabagliolmasindandir.

ÂHIRETEYÖNELMEILEDÜNYAYAYÖNELMEARASINDAGIDIPGELENTOPLUM

Tarihboyuncatoplumilehalk,“dünyayayönelis”ile“âhireteyönelis”indiyalektikhareketinde,birsallanmavegidipgelmehalindedir.

Birtoplum,âhireteyönelmis,zühdtarafinaveyavehimler,hurafelertarafinagitmis.Birdigertoplumise,dünyayayönelmisvemaddîmedeniyettarafinagitmistir.Peygamberler,halkinvetoplumunyönelislerininaksineyönbulmuslardir.Meselââhireteyönelen,zâhidveasilsizseyleretapan,hurafeciHintveÇintoplumunda,gelmisolanpeygamberonlarimuhalifolanbiryöne,sosyalhayata,ilimvemaddîmedeniyeteçagirmistir.

GördügünüzgibiLao-Tsuhalkiâhireteyönelmeyevebireyciligeçagirdi.OnunaksineKonfüçyüs,halkitoplumculugavedünyayayöneltti.

276

DINLERTARIHI

Romagibi,dünyayayönelenbirtoplumda-2000ila2300yilönce-toplummaddîhayat,kudreteldeetmekvesehvetpesindekosmatarafinayönelmistir.Isa(a.s.)sosyalsapmayaragmentoplumuözellikleAhireteyönelmeye,takva,zühdvedindarligaçagirdi.Sonratoplum,Isa’ninçagirdigigidisyolundaöyleilerigittikiOrtaçagmeydanageldi.Ozamanrönesanslabaskaldirandinveyeideoloji,Ortaçag’aragmen,maddecilige,tüketicivelükshayataçagirdiOmaddeciligindevamisimdidesürmektedir.

Bunedenledinleryaâhiretçidirveyadünyacidir.Bu,diningelistigiçevrenintoplumyapisinabaglidir.Egertoplumâhiretçiisedindünyayaçagiriyoregerdünyaciiseâhireteçagiriyor.AncakIslâmikiboyutasahiptekdindir.Odünyayayönelisveâhireteyönelisi,yanitoplumububirbirinezitikiyönebirdentesvikediyor.Böylecetoplumundaimadengehalindeolmasinisaglamistir.

HATEMIYYET(Sonolusluk):Dikkatetmeniziricaediyorum,bukavrammaksatliolarakyanlisanlatilanmes’elelerdenbiridir(Hemuyumusolanlar,hemdeuykuyaçarpilmisolanlariçin).

Hatemiyyetsuanlamdadir.Tehvidisimlibirmektepmevcuttur.Vahiymektebi…Dinbirmektebdir,birmedresedir;çesitliderslerdefarkliögretmenlerinsanisimliögrenciyiterbiyeetmislerdir.Dersders,sinifsinifyükseltmis,sonundaonadoktoraveiçtihadderecesiverip,senmüçtehidsindemisler.

Müctehidlik,bütünilimleribiliyorsunanlamindadegildir.Belkisenbumekteptenvebumektebinögretmenlerindenedindiginegitimveögretimesasinagöre,arastirmalarinadevamedebilir,ilmetekâmülbagislayabilir,ilerigidebilirsinanlamindadir.Dolayisiylahatemiyet,insaninvahiymektebindetahsilinitamamlamasidir.Tahsilintamamlanmasiinsaninhatemiyettensonra,yenidenvahyeihtiyacininolmayisidemektir.Doktoradansonra,yenidensinifaoturmasinagerekyoktur.

Insaninartikdineihtiyaciyokturdemekistemiyorum.Diyorumki:Artikyenidenvahyingelmesineihtiyaçyoktur.Yani,

DINLERTARIHI

277

insaninbudinintalimatvemesajiylatanismasiiçin,yenibirpeygamberingelmesineveinsaninelindentutmasinagerekolmadigigibi;yeniproblemlerivedahaöncekidinlerdebulunmayanmeselelericevaplamakiçindeyenidenvahiygelmesinegerekyoktur.

Insansonvahiylegeleniögrenerek,onunlaamelederek,onaiçtihadederek,sadeceadimatiyorvemükemmellikyolunagidiyor.

Buyüzdeninsan,yenibirvahyingelmesindenbagimsizoluyor,tipkibenimfalancaüniversitedetahsilibitirmisolmamgibi.Simdiartikbirsinifavehocaya,onungelipyenibölümleranlatmasinaihtiyaçolmaksizinögrendigimesaslaragörearastirmayapabilirvebunudevamettirebilirim.

Hatemiyyetdedigimzaman,buinsanintekâmülüartikdurmusturdemektedegildir.YoksaMilâdiyedinciasirda,1300yilönceinsanintekâmülümüdurdu?Hayir.Daimatekâmülkazaniyor.Benimüniversiteyibitirmem,suanakadarkiilerlemem,isleriminvearastirmalariminartmasigibi.Acabaartikarastirmayaihtiyacimkalmadimi?Niçinolmasinki,simdideihtiyacimvar.

AmanasilbirIhtiyaç?Okuduklarimitekrarokumakgibibirihtiyaçdegil.Belkioradasöylenenleridahaçokanlamamveameletmemgibibirihtiyaç.Onlarinbilgilerindekiesaslaravebenimkafamaegitimleverdikleriusűlveesaslaragöre,dünyayigörmeye,yasamaya,kendisorumlulugumuyerinegetirmeyeihtiyacimvardir.

Hatemiyyetinanlamibudur.BöyleceIslâm’a,Sia’ya,Kur’ân’a,Kur’ân’inözelliklerine,IslâmPeygamberi’ne,Ima-met’e,yaniSia’ya,onuntarihîdegervefonksiyonuna,onunkültürelvefikrîfonksiyonuna,Siaideolojisineulasmisoluruz.Sosyolojikaçidanadaletinanlamihakkinda,Imametrejiminindigerrejimlerlemukayeseedilmesihakkinda,tarihinzorunlubekleyisi,sorumlulukveMüslümaninyeniasirdakiaydinfikirliligigibimeselelereulasmisoluruz.

Hüseyniye-iIrsad’inIlmîveDInîArastirmaDersleriDizisinden

SEKIZINCIDERS

(25Tirmah/1350Cuma)Temmuz1971Cuma

“Sizden,iyiligeçagiran,dogruluguemredenvekötülüktenmenedenbircemaatolsun…”

RahmanveRahimolanAllah’inadiyla.

Sonikioturumu,kullandigimentemelkavramlariaçiklamayavedikkatlibirsekildetarifetmeyetahsisettim.(GerekIr-sadKurumu’ndayaptigimkonusmalardagerekçesitlifakülteveüniversitelerdeyaptigimkonusmalarda,gerekseyayinlamisveyayinlanmamismakalevekitaplarimdageçenkavramlar)-Böylecemuhalifler,enazindanneyemuhalefetedeceklerinibilsinler,itham,iftira,küfürveyalanlayetinmesinler.Dostlardaitikadisinirlarimidahaiyivedahadikkatlitanisinlar.

Simdiyekadarkonusmalarda,kitaplarda,makalelerdeortayakoydugumkonular,özelliklesosyolojikmeseleler,kasitliŚkavramlar,kasitliyanlisanlamalarveyakasitliolmayanyanlis

DINLERTARIHI

279

yorumlar,ithamlarvekinbeslemelerlekarsikarsiyakalmistir.Zamanimizinaydinlariiçin,buküfürlerin,ithamlarin,iftiralarinsahipleriveaçiklamalarindaböylesikabalikveçirkinlikleryapanellergizlidegildir.Çünkübugün,dündegildir.Halkin,bulunduguherdüzeyde,azveyaçokbagimsizbirkenditeshisivardir.

Bugünegeryalandan,“filankitaptafalankonuvar”dersen,halkkolaycavesirfisitmekleinanmiyor(oldukçanüfuzlubiriolsanbile)okumayazmalarivar,teshisyeteneklerivar.Kitabinardindangiderveyalaninisanaiadeederler.

Amabu,hakikatiarastiranlar,düsmanliklarindabile“suur”ve“sereften”faydalanmislardir.Hakikatinardindangidiyorlarveherseyi,basitbirsekildekabuletmiyorlar.Kendileride,yalanveithamla,namertçedüsmanliktabulunmuyorlar.

Azvedegerliolanlar,buikisini-“suur”ve“serefi”-bünyelerindetoplamisolanlardir!..

Yapilanbuithamakarsi,suurlarindanyardimaliyorlar.Okuyupinceleyerektanimakistiyorvesonundasereflibirhükümçikariyorlar.

Buyüzden,bugüngeçmisinaksineözelbirsosyalkonumasahipolanfertveyafertlerkolaycasahislari,faaliyetleriveyamüesseseleriithamvemahkűmedemiyorlar.Gerçeklereaykiriolan,asilsizithamlarinikinvegörüslerinikolaycahalkabenimsetemiyorlar.

Ancakinsanlarinhepsi,hakkiarayanbuarastirmavetakiptenayniölçüdefaydalanamiyor.Ithamedicininyolunuadimadimizleyemiyorkidogrumu,yalanmisöylediginianlasin.Özelliklebütünkitleiletisimaraçlarionlarlaberaberdir,onlarayardimetmekteveonlaridesteklemektedir.Böylecehalkinarasinatefrikasokmayaçalisiyorvemesafelerarasindakendileriyasamakistiyorlar.Cehalet,riya,yalan,sömürüveistismarmikrobunaöldürmekiçindaimamüsaitortamolusturansuurveuyanisiönlemekistiyorlar.

280

DINLERTARIHI

Egerbirdin,içvedisetkenlerinçabasiylauyusturmavedurgunlukfaktörüolarakortayaçikmis,bilaharesuurlandirici,uyarici,fikrîistiklâlbagislayici,toplumahareketvetekâmülkazandiranbirunsurhalinedönüsmüssebununengellenmesiiçingeneluyanisinyayilmasiniÖnlemeleriyolundaherçareyebasvurmalarigerekiyor.Hattakapisiaçikolan,herkesinkolayliklagidipprograminigörüp,teshisedebilecegiçokresmîbirmüesseseyebileithamdabulunarak.

Araçlarçokolduguzaman,güçlüunsurlarveperdegerisindeisbasindaolandestekçileri,bunlarinpropagandalarikamuoyuüzerindeetkisiz(kendiliginden)kalmayacaktir.Buyüzdenkavramlariaydinlatmayaihtiyacimizvar.Busayedemüsahhasitikadisinirlardadüsman;yalan,tekfir,iftiraveithamdabulunmaimkâninadahaazsahipolacaktir.

Öncekioturumda,Islâmîdünyagörüsünü,tevhid,sirkveonunkisimlarinipeygamberinümmîolusunudinlerinsiniflaraayrildiginianlatmistim.

Simdi,açiklanmaya,tefsireveyorumamuhtaçolançoksayidameselevar.Bunlarinbirlistesinihazirladimamabütünyönleriyleburadainceleyemem.Fakatherbirinebirlügatgibianlamveripfihristlibirsekildebirakiyorum.Sizkendinizkitap-vemakaleleremüracaatetmezahmetinekatlanip,dahamükemmelaçiklamaveizahattabulmusolacaksiniz.Veyabusinifinüçüncükisminda-IslâmSinasi,(Islâm-Bilim)-açiklamalariniyapacagimizzamanaçikligakavusmusolacaklardir.

Öncekioturumda“hatemiyet”meselesineulasmistim,islâm,kendiligindenbirdinunvaniylatarihîbirkonuda,tarihfelsefesinde,böylecesosyalvesiniflabirmakamveüsdesimdiyekadarortayakonmussekliyleortayakondu.Bukisimda,buoturumda“Imamet”ve“Sia”yiaçiklamayabasliyoruz.

Imamet

Görevlibirarkadastan,busonbesaltifaaliyetsenesinde“Hüseyniye-iIrsad’da”ortayakonulmusolankonularlailgilibir

DINLERTARIHI

281

istatistikhazirlamasiniistedim.“Irsad”daortayakonmusolanIslâmîmeseleleriguruplandirirsak“Imamet”ve“Sia”ninönemlibiryüzdeyesahipmeselelerarasindaoldugunugörürüz.DinîtoplantilardaherseydenÖncebuönemlimeseleaçiklanmaktavebunailgiduyulmaktadir.

Benimkonusmalarimdadatafsilatlivegenisolarakbirkaçoturumsürmüsolankonu,yinebuimametmeselesiolmustur.

Surasiilgiçekicidir,kendiçikarlarininkoruyucusuolandaimacehaletvedalaletlebeslenenözelgörevliler,menfaatlariugrunahiçacimiyorvebukurumunçokkuvvetlivegüçlünoktasinayaniSiaveImamet’esaldiriyorlar.

Böyleküçükvehakirdüsmanlarasahipolmak,irsadkurumununsanslarindanbiridir.Ayricafikriazametveyüksekligesahipolmalarianlamindadegil,belkifikridüzeyveufuklariningenisolmasianlamindabüyükdostlarasahipolmasidabirdigersansidir.Onlarinanlayisvetefekkürlerivedünyayabakislari,farklivebaskadir.

Insanlararasinda,birideolojinin,birplan,birfikir,birdinbirsahisveyabirteskilatindegeri,sadecedostlaragöredegildir.Bazendüsmanlaridabirnimetseklindeortayaçikiyorlar.Onadegerbagisliyorlar.Egerolmazlarsa,büyükbirnimeteldengitmisolacaktir.

Yunanfilozoflarindanbiriölümemahkűmedilmisti.Akrabalarindanbiriagliyordu.Filozof:Niçinagliyorsun?diyesordu.

Çünküsenisuçsuzyereöldürüyorlar,dedi.Benisuçluolaraköldürmelerinimiisterdin?diyesordu.Buagladiginbenimiçinövünçtür,suçsuzolaraköldürülüyorum.Egerbundanbaskabirseyolsaydi,suçluolaraköldürülmüsolurdum,budurumdadaöldürülmemgerekirdi.düsmaniminbirmasumvegünahsizinkatiliolmasi,zalimolmasi,benimiçinbirImtiyazdir.Egermantikliveadilbirdüsmanolsaydi,hüküm,hakveadaletiicraetmeesasinagörebenimahkűmetseydibenimiçinhiçbirseykalmazdi…

282

DINLERTARIHI

Bizimiçindeböylebirnitelemesözkonusu.Düsmanindüsmanligi,kinbeslemesi,anlayisveidrâkininyüzeyselligivecehaletindenkaynaklanmaktadir.Çokanlamsiz,yersizvetutarsizithamdabulunmaktadir.Söyleki,zerrekadarsuursahibiolan,azicikanlayanbile,oithamedenegüler.Bubüyükbirnimettir,herkesinböylebirhediyeiçinAllah’asükretmesigerekir.

“DüsmanlarimiziahmaklardankilanAllah’ahamdolsun.”Allah’tandüsmanlariniortadankaldirmasiniveyoketmesiniistemez.Bilâkisdüsmanlariniahmaklardankildigiiçin,Allah’asükreder.Çünkücahildüsman,bilgindosttanbiledahadegerlidir.Çünküo,aynifikritasiyanlardasavunmagücüvesorumlulukolusturur.Bilgisizdüsman,tehlikeveziyannoktasinigösterir.O,varligiylabirfikrinmahiyetini,birideolojiyi,birkurumuaydinlatir.

SimdiyekadarburadabahsettigimizentemelmeselelerSia’ninkendisidir.Biri“Ictihad”meselesi,biri“Adalet”,biri“Imamet”,digeri“Intizar”(bekleyis)ve“Cebir”dir(TarihincebriveSiafelsefetarihindedevrimcebri.)

Buradaveheryerdeortayakoydugum,koymaktaoldugum,herseybudur,bundanbaskabirseyyoktur,anlamindadegildir.Belkimeseleyi,hakkiminolduguözelbirgörüsaçisindan,dahaaçik,dahauygunvedahaliyakatlibirsekildeortayakoymahakkinasahipolanlarvardir.Amaonlarbaskaboyutlardangöreceklerdir.Meseleyidigerbîrsekildeortayakoyacaklardir.Benise,kendimeözgüboyutla…

SIA

Sia,çesitliboyutlarasahiptir.Fikrî,kelami,felsefî,tarihî…boyutlarbucümledendir.AmabölSia’yimezhebiaçidanbeserîtoplumdavebütünIslâmtarihiboyuncameydanagelen,hareketicadeden,tarihîbirfonksiyonvekadertasiyanbüyükbirhareketolarakgörüyorum.

DINLERTARIHI

283

Siadiyesöyledigimsey,suandaavaminzihnindekianlamiylaSia’ninaçiklamasidegildir.Çünküaydin,halkinzihniyetiniaçiklayanonlaribirazfizik,kimya,Apollovemodernsözlerlekaristiripmodernpropagandaseklindeortayaçikaranveonu“bugününlisaniyladinintebligi”seklindesunacakkisidegildir.

Hayirbumetod,benimisimdegil.Benimisimaslabuolmamisveolmayacaktir.Avaminbegenecegitarzdasözsöyleyen,avamialdatandir—

Meshed’dealti-yedikisininkarsiçiktigionlardanbiriben-denizimbirkitapyayinlanmisti.Yazar“IslâmSinasi’denbircümlealmisbirazkötülemeveküfürdenvebucinstenseylerdensonra,reddetmeyebaslamis.

Ben,“insaninmükemmelligivetekâmülü,Islâm’ininandigibirasildirdemisim.HattaIslâmPeygamberi’ninmükemmelliginvehatemiyetingörüldügüyerolmasibirhakikattir,tekâmülübüyükbirnimetunvaniylaAllah’tanistiyor:”..Deki,Allah’imdünyavekendinileilgilihayretimiarttir.”

Ilimvehayretininartmasiniisteyen,kenditekâmülünüarzuluyordemektir.

Busözüreddetmis,amaonbessayfalikbirreddiyeile,Apollo-13’ünuzayayükselisininilmîfaydalarindanavazavazdemvuruyor.

Bunlarin,bazikomplekslerivar.Yenikelimelerden,Latinyazilarindanvebatilisimlerdenfaydalanmadaasiriyakaçarak,bukompleksleritelafietmekistiyorlar.Veyabuifadeleriyledinîmeseleleringerikalmisliksebebioldugunutahayyüledip,bunutelafietmekistiyorlar.Halbukigerikalmislikmeselesifikrîbirmeseledir.“Einstein”inizafiyetini,suyunçözümlenmesiformülünüvebunlarinbenzerlerinidergilerden,derskitaplarindanaliponlariokumamisolanlaraispatlamak,yenilemek,dinîgörüsümüzüaydinlaricezbedeceksekildereformeetmek,isdegildir.BütünIslâmîilimlerdençokcüz’îbirbilgiyesahipolanbuküfürbazyazar,kitabinda,sosyolojiyiiyibilmiyurmusumvebu

284

DINLERTARIHI

sosyolojialanindaçokhatayapmisimdiyerekbanasaldiriyor.BundandaÖnemlisi,“bunebiçimtermodinamikyazma?”diyeMühendisBezergân’akiziyor.OnasayinAmid’inlugatmdantermodinamiginanlaminiögrenmesini,“dinamik”kelimesinemüracaatetmesinitavsiyeediyor!Amasundanhabersizdir;egerbizimdinimiz(Fizik,Kimya,Apollo!..açisindan)gerikalmisgörünüyorsa,builmîaçidandegil,belkizamanbakimindanbirgerikalmadir.Zaman,fizikvekimyademekdegildir.Halkinihtiyaci,eziyet,dertvedünyagörüsü,birasrinvebirtoplumunruhudur.

PeygamberdönemiIslâm’i,Atinailimleriyletatbikedilerekmihalkipesindensürükledi?Hayir.Ohaldeyenimeselelerinortayakonulmasi,meselâbankakonusu,havaparasi,bisikletebinmek,ikikatliotobüsteoturmakvebuçesittenmeselelerdefakihinhükümvermesi(sözgelimiIslâmfikhinindurmamasiiçin)buisleribileyapmayanlaragöregerçiileribiristir.AmaIslâm’inugrasmasigerekenzamaninyenisorunlaribunlardegildir.

Egerbizimfikhimizhavaparasi,banka,ortakpazar,konsorsiyum,kartel,kâramaçlitaahhütsirketleri,bonovb.konulariçin-kipiyasayayeniçikmislardir-birhükümçikarirsaIslâmfikhiveyadininkendisiyenilenmisolmaz.Dinyeniolduguzaman,zamanimizindertleriveidealleriiçinduyguvedüsüncemizizorlayarakhareketmeydanagetirir.Böyleceyolbulur.

Egerdin,uyandirici,sorumlulukkazandiran,güçveren,hareketyaratanbiretkenunvaniylakenditoplumvezamanindabirfonksiyonicraetmezsebuilimbenzerisüslemelerle,alinyazisidegisimeugramaz.

GeneltarifaçisindanIslâmtarihinevetoplumunabaktigimizzamanSia,IslâmtarihindekihakimvefaydalanansinifinIslâm’inakarsi,mahrumvemahkűmsinifinIslâm’indanibarettir.

DINLERTARIHI

285

IranIslâm’aNiçinInandi?

Islâmîbirinciasirda,IslâmordusununilkdefaIran,MisirveDoguRoma’yasaldirmasisirasindairanlilar’in,Misirlilar’inveRomalilar’inniçinIslâm’ayöneldikleriniincelemekgerekir.

CahiliyyeArabi,birligeihtiyaciolanbirkabileidi.Islâmbubirligisaglayabilirdi(ulusalvekavimselbirlik).AmaIranli’ninkavimselbirligeihtiyaciyoktu.Binyillik,müsahhasmilliyeteveolusumkazanmisbirmedeniyetesahipti.BunedenleIranlikendimilliyetinebirlikkazandirmakiçinIslâm’ainanmadi.TevhidtarihtekisosyalvesinifsalfonksiyonundaAraptoplumunuputperestlikten,Allah’atapmayayükseltti.Toplumasiçrayisvegelisimbagisladi.

CahiliyyeArabiiçintevhidputperestliktenAllah’atapmayadönüsmekiçinbirdavettir.Birdönemdendahaüstbirdönemegeçistir.

BuyüzdenArap,geçisehazirlikiçinIslâm’ainaniyor.Putperestlikten,Allahperestligegidiyor.AmaIranliasirlarcaöncetanriperestlikdönemineulasmisti.Zerdüst,Irantoplumunuputperestliktentanriperestligeintikalettirmeyiuhdesinealmisolanbirliderdi.(Dikkatedelimtanriperestlik,tevhiddenayridir.Tevhidvesirkisesonrakibirkonudur.)GerçibenZerdüst’ün-süphesizbirmuvahhidoldugunainaniyorum.Sonraonunvarislerisaneviyyeti(ikiciligi)yapmislardir.Islâm’dadayaptiklarigibi.

Itikadinasli,nübüvvete,vahye,gayba,Kiyâmet’e,CennetveCehennem’e,hesapvekitaba,halkinhidayetiiçinAllah’ingönderdigielçiyeiman,Iranlilariçinyenibirusuldegildiki,Islâmonlarayenidenarzetsin.Bunlarinhepsivardi.

IranveRomahalkinicezbeden,Islâmîmead(âhIret)degildi.ÇünküâhirethemHiristiyanliktavardi,hemdeIran’inZerdüstveManîdinlerinde.OhaldeiranlilarniçinMüslümanoldular?

Buradasunusöyleyeyim,egerbirmilletMüslümanveyaHiristiyanoluyorsaveyabugünherhangibirideolojiyeyönel—

286

DINLERTARIHI

yorsa;kitaplariokumaya,bütündinlerivemezhepleriincelemeyearastirmaya,karsilastirmayagitmiyorki;“sususebeplerlebudinibumezhebiveyabuideolojiyikabulediyorum”desin.Belkibirtoplum,birsinif,birirk,birmilletveyabirsosyalgrupbir-seydençektigiizdirapveeziyetyüzündenisteristemezbirseylereihtiyaçduyar.Gidisatindasikintilarolusturançirkinlikler,onubirhedefvemaksadadogru,onunihtiyacinisosyalkonumvezamaniylaidrakeder,onunhaykirisinacevapverenbirdinedogruyöneltir.Gerçekleronukabuleder…Busosyalgrup,obirboyutveyaesasiçindininbütünesaslariniveboyutlarinikabullenir.Körükörüne,iyivekötüoldugunuarastirmadan,hakkindadüsünmedenitaateder.

Sonralaribilginler,itikadiesaslarinüzerindetekertekerarastirmaveincelemeyapiyorlar.Amahalkkitlesi,zahmetveaskinhatiriiçinbirdineinaniyor.Birnoksanliktandoganeziyet,biridealvehedefeduyulanask.Kendieziyetveideallerileasinaolanbirdinikabulediyorlar.Odininveyaideolojininitikadiesaslarindakendicevaplarinibuluyorlar.

Sosyalideolojilerinilerlemesidebusekildedir.MeselâUzakdogu’da,LatinAmerika’daköylülerdiyalektiginbütünfelsefîesaslarin,materyalizmi,tarihfelsefesini,tarihîcebri,alinasyonu,dealinasyonu-vb.-incelemeyIpokumamislardirkibiriniseçsinler.Bunlarsadecekapitalizmdeneziyetçekmisler,sömü-rülüyorlar.Sinifsalimtiyazlarivesinifsalsömürüyüezen,sinifsalesitligeçagiranbirideolojiUzakDoguveLatinAmerikaköylülerinicezbediyor.Kapitalizme,sömürüveistismarakarsiduranbirideolojiye-buideolojininitikadivefelsefîaltyapisiistermateryalizmvemaddecilikolsun,isteridealizmvemaneviyatolsun-inaniyor.Çünküizdirabina-siniflarinvarligina,sömürününverdigiizdirabasinifsizesitvehürtoplumaverecegibircevabasahiptir.

BugünküAfrika’daIslâm,halkkitlesinehizlanüfuzediyor,ilerliyor.Tevhidinfelsefîkelamîaçidanortayakonmasiveyasirkvedigerdinlerilekarsilastirilmasisebebiyleyayilmiyor.Veyayayilmasininsebepleri“peygamberlik”,“âhiret”,Kur’ân’infe—

DINLERTARIHI

287

sahativebelagativb.sebeplerdegildir.Afrikali’ninbütüntarihboyuncaçektigiizdirapsebebiyledir.Asirlardirtahammülettigiveetmekteolduguhakaretsebebiyledir.Çaresizolarakesaretvehakarettenkurtulmakiçin,benligindeböylebiryolakarsisevgiortayaçikmistir.

BöylebirdurumdaIslâm,insanîesitlik,peygamberinkendisininbizzatmücadeleettigi,lanetleyipmahkűmettigiirksalayricaliktannefretsloganiyla,baslangiçtanberisiddetlibirdayanagasahiptir.Islâm,kirlivevahsibatiirkçiligininkurbaniolmusolanAfrikahalkininizdirabinaveidealineverecegiuygunbircevabasahiptir.

Buyüzdenzenci,siddetlibirsekilde,hizlaIslâm’ayöneliyor.Irklarinhürriyetiniveirksalayricaliklardannefretibudindebuluyor.Irksalayricaligibenimseyenveyaonlarakarsisessizkalandinlerekarsicephealiyor.

Ohaldesömürüyeveirksalayricaligakarsiçikisesasi,AfrikalisiyahiIslâmtarafinaçekiyor.Budinibütünusulveayricaliklarinibiryerdekabulettiriyor.Bundansonrabilginleri,çesitlimeseleleriarastirip,incelemeyebasliyorlar.

Milâdîyedinciasirda-IslâmîHicribirinciasirda-egerIranliIslâm’ayöneliyorsa,bununnedeniilmîfelsefivekelamîkonular,Kur’ân’infesahatvebelagatidegildir.Tahminlerinaksine,hiçbirinianlamiyorveyaonlarakarsibirhassasiyetiyoktur.

Kur’ân’infesahatvebelagatini,sadeceHicazlilardemesekbileArapçalisanliolanlaranlayabiliyorlardi.Farsçalisanli,okumayazmasiolmayanmuzdarip,Horasanli,MaveraünnehirveKuzeyIranlihalkkitlesidegil.Buhalkkitlesi,elindeekmekvehurmaylaMedayinsokaklarindaIslâm’ikarsilamayagidiyordu.Yoksaaydinlar,ilerigelenler,köylüler,süvariler,kâtipler,Iranlibüyükler(kibunlarinilmî,felsefî,kelamîkonularifesahatvebelagatianlamalarigerekiyorduveanliyorlardi)Islâm’akarsidurdular.MuzdaripIranlihalkkitlesi-Islâm’inbufikrî,edebî,ruhîveirfani…meziyetlerindenbirseybilmeden-mahrumiyetlerinbütüntarihveömrünükapladigihalkkitlesibütünbunlarintelafisini,bütünizdiraplardankurtulusuarzuediyor.Islâm’inme-288

DINLERTARIHI

sajinda,Zerdüstdinindebulamadigihürriyetvekurtulusubuluyor.Zerdüst’ündinindevarolmussabile,Mübedlerindinindeartikyoktur.Mübedler,Dehgânlar,Hüsrevleröyleçirkinvenefretedicibirdokuörüyorlarkiartikdin,halkkitlesinekarsibirdinolmustur.Mübed,DehgânveHüsrev’inçikarlarininsavunucusuolmustur.

Böylebirdinartikhalkindiniolamaz,buyüzdenhalkkaçipderhalIslâm’ineteginesiginiyor.Islâm’i,haberolarak-IslâmordusuveKur’ânmetniIran’agirmedenönce,Iranli’yaulastiriyor.DicleveFirat’inotarafindanIslâmaskerinden,Islâmhilafetinden,MedineashabindanvepeygamberindostlarindanMuhammed’in(s.a.v.)hayatininserhinden,komutanvehalkkitlesininiliskilerinden,büyükadamlardan,MuhacirgibiküçükAraphalkkitlesinden,kuruodunyigininadüsenatesgibihaberlerulasiyor.Halkisariyor,ilerliyor,süratlehertarafiâdetaateseçekiyor.

Bütünirki,geçmislerivehalefleribütüntarihboyuncamahrumolmusolanIranli,sarayayolbuluppadisahakarsidurmasiveyaonasözsöyleyebilmesiveyaonunyedigiyemeklerdengizliceazdaolsaevindepisirmesigerekenfakatyapamayanIranli.Iranliöylebîrdüzendeyasiyorduki,asilzadelerinbazilaribile,Sah’inüçadimyakinindaduruyorlardi,bazilaribesadim,bazilariyediadim.Bazilarioturabiliyorlardi,bazilarininisesadeceayaktadurmalarigerekiyordu!Hepsidetayinedilmismesafelerde.Heraile,sabitlesmissosyalmakamda.Herfertbirsinifin,tabakaninkapalikalibinda,müebbetolarakmahsurkalmisti.Hepsiirsi,sosyalveirksalçevredemahpuskalmislardi.Kunduracininogludâhibileolsa,yinekunduracidir.Saraykâtiplerininçocugu,birasilinoglu,serefeyabancibileolsayinetekrarsaraykâtibiveasildir.Hepsidaimaolduklarisiniftamahpustur.Birsiniftandigersinifageçishakkinasahipdegillerdir.

Böylebirtoplumvedüzene,FiratveDicle’ninotarafindankivilcimlardüsüyor.Halkgaleyanageliyor.

Bukivilcimlar,Islâm’inbinaettigihalkinhükümetseklisosyaldüzenvehalkinyasantiseklihakkindakihaberlerdi.Millet—

DINLERTARIH

289

leri“sosyaladalet”ve“devrimciliderlik”ilemüjdeliyordu.Ekonomiveirksalsinifsalayrimdanizdirapçekenferdî,ailevîvearistokratikrejimlerinzincirindeesaretedüsmüsolanmilletlerbudavete“Lebbeyk”demektetereddütetmediler.

AdaletveLiderlik

Islâm,hemenbaslangiçta“Sosyaladalete”dayanirvebütünpeygamberler“adaletin”istikrariiçingönderildiklerinisöyler.Bütünpeygamberlikverisaletler,yeryüzündeveinsanintoplumyasamindaadaletmeydanagetirmekiçindir.

DigertaraftanIslâm,birhükümetsekligösteriyor.Hernekadarhukukîaçidançoguhaklarnoksanlasiyorsada,fakatsiyasîformaçisindan,Islâmî(hicrî)öyleheyecanlibirhükümetarzediyorkiiranhalkiiçinbununtasavvurubilemümkündegildir.

Dünyaimparatorluklarininonunkarsisindahakirgöründügübüyükhalife“Medine”sehrininenfakirhalkiylaaynihaldeyasiyordu.Böyleyasiyor;baskabirsekildeyasamhakkinasahipdegildir!

BuRomaveIranhalkiiçinçokheyecanlibirseydir.Buikiimparatorluktahükümet,halkakarsiolan;hayat,hürriyetvehalkinfaydalanmasina,dogalinsanhaklarinaaykiribirdizikayitlarin,düzenlerinhalkazorakiyüklenmesindenibarettir.

Görev,hepis,izdirapveaçliktir.Hüsrevler,Kayserleronlarinelemeklerinialinterlerinihazinelerineservetolarakkoyuyorlardi.Bunlar,halkinizdirap,açlikveölümleripahasina,gögeuzanmissaraylardahayalveefsanegeceleriyasiyorlardi.Bütünbunlarbirdendegisiyor.Öylebirhükümetisbasinageliyorki;nedevletbaskanininkendisidigerlerindenfazlaenküçükbir-payidüsünebiliyor,nehalk,devletbaskanininbeytülmalvehalkincaniüzerindedigerlerindenkendisiveailesiadina,fazlabirhakkasahipoldugubekleyisiiçinegiriyor.Nedeböylebirhakkinoldugunainaniyor.

Meselehallolmustur.Islâmrejimiimparatorluklaridagitipçekicibirmiknatisgücügibi,bütünhalkinkalbinikenditarafina

290

DINLERTARIHI

çekiyor.Baskivesinifsalayirimyapanhükümetinicraatindanizdirapçekenveirksal,hukukî,sosyalaçidanmahrumolusu,ezilisi,reddedilisidaimahissetmisolanhalk.

SiyasîrejimlerevezalimsosyaldüzenleremahkűmmilletlervemahrumhalkikisebepveikiseyinhatiriiçinIslâmtarafinayöneldiler:Birihakhükümeti,digerisosyaladalet.

Araplarlasavasmakiçin,nedenHorasanordusukomutani,görevlendiriliyor?

Buradabahsettigimbukonu,büyükbirtarihîmeseledir.“Yezdgerd”,“RüstemFergzad”iAraplarlasavasiçingörevlendiriyor.Halbukitehlikeyeenuzaknoktaninkomutaniidi.SasanirejimininIsfahan,HemedanveKhuzistan’dabüyükordulariveaskerîgücüvardi.

ÇünküYezdgerd’inIran’inbatisindakivegüneybatisindakiordukomutanlarinagüveniyoktu.Niçinonlaradayanmadi?HalbukiIranveArapsavasibusinirlarikusatmisti!

Buanormaldurum,banagöreçoktabiidir.ÇünküIran’in,bativegüneybatisinirlari,sinirinotarafindameydanagelmisolanIslâmvedevrimcihareketletemashalindeoldugundansiddetlibirsekilde1Islâm’indevrimciçagrilarininetkisialtindaydi.Islâm’ikabuletmeleriiçin,müsaitbirortamdogmustu.

Islâmîfikirveideoloji,IranlihalkkitlesiveIranliaskerlerdesiddetlibirsekildeçatlakmeydanagetirmis,onlarietkilemisti.Budurumbati,güneybatiIranhalkiniveordusunuYezdgerdnazarindagüvenilmezyapmisti.TaassupveinançlaMübed-ler’indinini(Mecusilik),Hüsrevler’inidaresinikorumalariadina,bunlarinkurtulusçagrisindabulunanbirgüçlesavasabileceklerineümitbaglayamiyordu.

Yagmalamakiçingeldikdemeyenbirorduydu-Sizi,“yerinzilletveasagiligindan,gökyüzününhürriyetveyüceligine”dinlerinzulmünden,“Islâm’inadaletine”çagirmayageldik,diyenbirordu.Sizi“birbirinizekölelikten,Allahinizakulluga”çagirmayageldik,diyenbirordu.

Buçagrilariisitmisvebudaveteâsinâolmusolan,kendialinyazisindanizdirapçeken,böylebirdavetibekleyenbiri,iyi

DINLERTARIHI

291

savasamaz.Onunderdindenbahsedenbirininbasina,asiribirtutkuylakiliçvuramaz.Kendiderdininsebepvekaynagiolankimseyisavunmakiçinkahramanlikyapamaz.

BuyüzdenIslâm’daenuzaksinirdan,Horasan’danasker,ordukomutanigetiriyorlar.Zihinselvefikrîçevreaçisindan,tamolarakIslâmîpropagandadanuzakbirçevreden.Uyanistehlikesinden;isyan,mevcutdüzenibozucu,ihlaledicifikirlerinnüfuzundantamamenkorunmusolmasigerekiyor.

BütünbunlardanIran’inenuzakbölgesindeoturanlarinbilekurtulusbagislayanIslâmmesajinigetirenlereyabanciolmadiklarinigörüyoruz.Hiçbirseyikorumakadinagönüldenvecandan,Ilâm’akarsisaldirgancasavasmakistemiyorlar.“Kadisiye”ve“Nihavend”deçadirkurmusolanbuorduyuSasanîdüsmanigörüyorlar,kendidüsmanlaridegil.OnlarinhattamabetlerveMübedlerlebilebirisiyoktur,sadeceegemendüzenveYezdgerd’ingücüilemücadelehalindedirler.

EgerIranhalkininhesabini,Sasaniler’inhesabindanayirmazsak,IranhalkiAraphalkinakarsiyenilmistirdersek,buIranhalkinahakaretolur.IranlilarneAraplar’danyenilgiyeugradilar,hattanedeIskender’den.

Yenilgiyeugrayanlarhükümethiyerarsisiidi…Dârâ,Yezdgerd,HarzemsahveAbbasihalifesini..Iskender,Sa’dBinEbiVakkas,CengizveHülagűyenilgiyeugratmadi,Iranmilletionlarisavunmadigiiçinyenilgiyeugradilar.Cengiz,MuhammedHarzemsahvevahsiHatunTürkleriarasindakisavastaIranhalkimahpusidi.Eskizindancilarileyenizindancilararasindakavgaçiktiginigörüyorlardi.

Yezdgerd,“Selâsîlsavasi”ndaazsayidakiyalinayakliArapaskerlerinekarsikaçmamalariiçinIranliaskerlerizincirevuruyordu!YaniIranhalkibukadarsavastankaçanvekorkakbirhalkmiydi?BuhilebilebirdügümüaçmayincaYezdgerd,Medâyin’egeliyor,hazineninkapisiniaskerler,iyisavassinlardiyesonunakadaraçiyor!(yanisavasçiIranaskerîparaiçinmisavasiyordu?!)Bunlarbüyük,hakikatperestvezekiolanbIrmilletehakarettir!SasanîrejimiIranliaskerlerizincirebagliyorki

292

DINLERTARIH

kaçmasinlar,paraveriyorkisavassinlar.Budurum,hakimdüzeninhalkarasindahiçbirdayanaknoktasiveüssününolmadiginaisaretediyor.HalkimizIslâm’akarsisavastakoruyacaklarihiçbirseyesahipdegildi.Hüsrevilehalkarasinda,zincirilerüsvetdisindabaskahiçbiriliskiyoktur.Buikiiliskininsaglambirbaglilikolmadiginigörüyoruz.Hemzincirevurulanaskerlerkaçtilar,hemdeharaçalinanhalkdasonrakendisindenalinmisolanparalariyedi.Araplar’inMedâyin’egirisindenönce,kendilerisaraylaridagittilar.Toplanmisolanmallarigötürdüler!Bunlarbugünkütarihçilerinhakaretineugrayanhalktir.Çünkütarihçilerhesaplarinihükümetinhesaplarindanayirmamislardir.ÇünküIranhalkininkendisinehakimolanmevcutdüzenvedurumatutkunluguyoktu.Kendilerinikurtarmayaolanihtiyaçlarinedeniyle,insanîçagrilaritanimak,imanetmek,sinifsizkurtulusbagislayanileribirideolojiyi,kardeslik,Özgürlük,adaletisteyenbirideolojiyitanimakiçinbaski,ayricalikveimtiyazakarsibirideolojiolanIslâm’akarsiKadisiye,CelulaîveN’ihavend’desavasmakistemedi!

Iranli,korkak,düskünvezavallidegilki,Arapordusukarsisindakaçsinveçaresizolarakzincirebaglansin.Paraperestdegilki,Ye zgerdmidesinimamuretsin,cebinidoldursunvedüsmanlasavastirsinda,doldurmayincasavasmasin!

Serefsizdegildikinedini,nemilleti,neistiklâli,neizzeti,nezilletivenedeyabanciesaretinianlamasin!Yahudidendedahaasagilikdegildiki,vergiödememekiçin-cizyeyerinezekâtödemesiiçin-herseyegözünükapasin;teslimolsun,dindegistirsin.Bu,arastirmacibenzerigevisgetirenler,büyükmilletimizeenkirliküfürleriediyorlar.Kendihayallerincebunlarmillîdir(ulusalcidir),Iran’isevenlerveyabanciyakarsiolanlardir.33Bunlar,Iranli,baskiveparatahakkümüîleIslâm’ikabuledip,boynunageçirdi;kendirizaveimanlariyladegil!demekistiyorlar.Bunlar,Iranmilletinikendileriylekaristiriyorlar.Bunlarinkalemleri,dilleri,fikirleri,ilimleriçokrahat,hizlive“do-33-ElbettebunlarinnazarindaIranmilletiningeçmistenbugünekadarkidüsmanisadeceAraplar’dir.HemdeAsr-iSaadetdönemindekiAraplar!

DINLERTARIHI

293

gal”birsekildebaskinintellalivesermayeninesnafioluyor.Bunlarindinîesaslariherdurumda,herdindeikitanedir:Korkuveaçgözlülük!“Biri,ipeklikumas”,“digerikoyusari.”

BuorduNihavendveKadisiye’debirkaçbinkisilikfakir,yalinayakliArapordusunaniçinbukadarkolayyeniliyor?Niçinbirkaçyilöncezamaninenbüyükimparatorluguolan,zamaninenmodernsilahlariiledonanmis,tecrübeli,egitimliRomaordusunukolayliklayeniyor?Bumillet,Islâmordusunakarsibütünbuzaafiniçingösteriyor,Isfahan’dakimeshurgarnizonbirtekkiliçbileçekmedenüçbinkisilikçölArabinateslimoluyor?Birkaçsenesonrada,kapilarinardinda,kasabalarinkalevehisarlarininiçindeArab’akarsiniçinöyleyigitçesavasiyor?

Buharaniçinüçdefaardardakatliamaugruyor?HerseferindeArapordusubiradimuzaklasincatekrarisyanediyor?

Nedeniapaçiktir.OradaÖmerhalifeydi,yardimcilarivekomutanlariPeygamberin(s.a.v.)büyüksahabeleriydi.34BuradaiseEmevilergelmisti;yardimcilarivekomutanlariisevahsiArapyagmacilardi!

Arap,savasmeydanindaülkeninresmîaskeriyleyaniSasanîrejiminisavunangüçile,devletgücüilesavasiyordu.Sehirlerdeisehalkikendinetarafgörüyordu.IraniKadisiye’dehükümetisavunmakiçinsavasmasigerekiyordu,savasmiyordu.Sehirlerdekendievini,ailesini,sehrinibeldesini,namusunu,istiklâlinisavunmakiçinsavasmasigerekiyorduveiyisavasiyordu!

Orezillikleriiçin,sinirlardaIslâmileçarpismadacanverenohalk,merkezikudretindagilmasidönemindemillîistiklâlinveresmîordusununyokolmasi,hilafetkudretininevrenselbiriktidarveistilabulmasidöneminde,Iran’inkuzeybatisindakidag—

34-Gerçibirtakimzaaflarivardi;Ali(a.a.)veIslâmdegerlerileolanmukayesede.AmaSasanîveRomaidarecileriilemukayeseedilmelerindeRomaveSasanîdüzenlerinemahkűmolangayrimüslimhalkinnazarindahürriyetveadalet-heykeliidiler.Babamindeyimiylehasinacimasiz,sömürücüRomaidaresinigörmüsolanSanmlialkiiçin,hattâMuâviyebile,sevgilibir“va’dedilen”biriolaraktecelliediyordu.

294

DINLERTARIHI

larda,Azerbaycan’dayirmisenenasildirendi,birçokArapordusunuardardanasilyokettiler?

YüzyilsonrayeniMüslümanolmusHorasanli600binkiliçlisavasçi,hilafetmerkezinihalifeninbasinayikiyorlar?Yezdgerd’iyalnizbirakanhalk,Belh’tebirdegirmenciyesiginmakzorundakalanvebirkisininbileonusavunmadigihalifeninbasinikesiyor.Böylemutaassip,kahraman,vefadâr,yigit,adibilinmeyen,itibarsiz,soyutaninmamisbiridam!EbuMüslimHorosanî’yihazirliyorlar.SimdiÖmer’inordusununyüzmisliartmisolanordusunubirtilkisürüsügibidagitmiyorlarmi?Buradanealacaklaribirparavardi,nekaçamayacaklaribirzincirvardi.Bumillet,ondansonraniçinAraplaritopraklarindanuzaklastirmakiçinikiasirkiliçlarinielinealmadi?

Buniçinlerincevabisudur,Iranliayniiranli’dir,amabaslangiçta“Medâin”“Medine”oluyordu,osavasmiyordusonra“Medine”“SamveBagdat”oluncasavasti!

IranlihalkkitlesiMedâin’denMedine’yekostu,Neistiyordu?Sinifsalesitlik,insanîhükümet!Bunuistiyordu.

Yolununüzerindeansizin,MedineyerineBagdatbelirdi.Muhammed’in(s.a.v.)idaresinigörecegiyerde,halifeninesirioldu.Burada,tevhidfelsefesi,peygamberligeitikat,Kur’ân’inkutsallastirilmasi,tefsir,hadis,ilm-irical,ilm-ifesahat,belagat,Islâmîbilgivehikmet,irfan,derinahlâk,ölümveâhiretkonusu,cennet,cehennem,ruh,insaninbekasi,yaratilisinesrari,âhiretinmenzilleri…hepvardi.Bagdat,Medine’yekiyasladünyaninenbüyükkudret,ilimvemedeniyetbaskentiydi.Tantanalimescid-lerledoluydu.Islâmîüniversiteler,ögretmenler,âlimler,fakihler,filozoflar,tarihçiler,üstünzekâlihâkimleriledoluydu,..

AmaIranlikunduracizâdeninbunlarabirihtiyaciyoktu;buseyleriçingelmemisti.OvahsibirArapdegildiki,merkezîkudreteinanci,hayatincelâlligini,hayatinmedeniyetveazametinitasisin-Medâin’debütünbunlarvardi.Bütünbunlaribirakti…O,sinifsalayirimdankaçmisti;esitlikarzusundaydi.Zulümvebaskihükümetindenkaçmisti;hürriyetariyordu.SimdiBagdat’taherseyvardi,Islâmda.Amabuikiseyyoktu.

DINLERTARIHI

295

Iranesrafligigitmis,Arapesrafligigelmisti.Iranhükümdari(Hüsrev)gitmishalifegelmisti!Bagdat’taIslâmvardir.MedineIslâm’indandahagüçlüvedahatantanalibirIslâm.Orada(Medine’de)iki-üçnüshadanfazlaKur’ânyoktu,buradahertarafKur’ândoludur.Süslemesanatininengüzelörnekleriyleçogaltilmisnüshalar.Oradabinmetrekarelikçamurduvarlihurmadallariveyapraklariylakaplanmisbirmescidvardi.Buradaazametdolu,güzellik,sanatvemimarlikmüzesimescit.OgünIslâmordusununüçyüzfakirmuhacirivardi,bugündünyaninenbüyükveeniyiordusu.Medinehazinesiningücü,taksimedilirsekisibasinaikihurmadanfazlasinaulasmiyordu.Simdimescidinavlusunaokadarganimetyigiliyorkidigerucunugörmeleribilemümkündegil.Problemleribütünbuparayinasilhesaplayiptoplamakvenasilharcamaktir?OgünIslâmâlimleribirkaçtanehatyazankisiydi,bugüniseIslâmilimhavzalaribütünAtina,Iran,Roma,Hiristiyanlik,Yahudilik,Zerdüstlük…kültürlerininvarisidir.

Bütünbunlarvar,amaadaletten(sosyalesitlik),hükümetten(halkinhakliderligiolarak)artikbirhaberyoktur.DüzenKayserveHüsrev’indüzenigibidir.ZerdüstveHiristiyanlikdiniyerindeIslâm.

Burada,Islâmikiçehrekazaniyor.BirisiBagdatveSambüyükDarülHilafetininyaptigiIslâm.Biriside“Rebeze”35degömülen,KüfemescidindekanabulanipyuvarlananvesiyahFiratkenarindasönenIslâm!..

BirisirenkliBagdatveSamsaraylarininsofralariyla“Medâyin’,“Kuharnak”ve“Roma”saraysofralariilerekabetedenIslâm.Eniyimusikîler,yemekler,cariyeler,medeniyetvelüksüneniyieserleriveetkileri.BirisidebusaraylarinaltindakizindanlardazincirevurulmusIslâm!..

BirisiIslâmîhareketveIslâmPeygamberiilesavasan,sonraIslâm’inkaderinielinegeçirenesrafligin(aristokrasinin)Islâm’i.Halife,Peygamberinkisiliginebüründü.Islâm’indünyadaki

35-EbuZer-iGifarî’ninöldügüyw.(çev.l

296

DINLERTARIHI

resmîyürütücüsü,resmîmücahidioldu.Malűmhalkkitleleri,Arapköleler,IranveRomahalki,ZerdüstdinadamlarininaldatmasindanHüsrevveKayserlerintokatlarindanIslâm’inadaletine,Islâm’inhürriyetveesitlikrehberligine,Islâm’ageldilerveverasetçi,istibdatçiArapsaltanatinavehilafetinetutkunoldular,onunlamesguloldular.Irksalaristokrasi,ailevîsinifsalayricaliklar,kölelik,yagmavekatliamdüzeni!dahaöncesahipolduklarisey.Ama,oradazindancivehakimkendindendi,buradayabancilar!

Sosyaladaleti,halkvehürriyethükümetiniaramakiçinIranhükümdariveZerdüstdinadamlarinindüzenindenkaçipIslâm’ageldiler.Islâmoldugunugördülerama,herseydenbahseden,adaletvehürriyettenbaskaherseyesahipolanIslâm!Medâin’inyerineBagdat,Hüsrev’inyerinehalife,Mübed’inyerineMolla!Onuniçin,onahürriyetveadaletbagislamayanIslâm’indigerhiçbirdindenfarkiyoktur,hepsiyleesittir.SimdiMedine’yesiginmakveorayiaramakyerinebasiniBagdat’açikarmistir!Simdineyapsin?HüsrevveMübed’inMedaîn’inegerimidönsün?veyaBagdatIslâmi’nimikabuletsin?

Iran’daEbuMüslim’densonrabirtakimsahsiyetlerçikmisveBagdatilesavasmislardir.Bunlarinslogani:“Islâm’iArapeksiltmistir”idi.Halkkitlesibunlarinpesinedüstü:Millîkahramanlar!Efsin,Merdiâviz,Muknî’,Alziyar,Semigiryan,Taberis-tan..halkkahramaniEbuMüslimHorosanî’ninsofratalepedenslogani,halkinkurtulusuiçinadalet,hürriyetveMuhammed’in(s.a.v.)soyununhükümetiiçinEmevîlerleIslâm’inziddiolancinayet,gaspveArapçilikhilafetiilesavasti.Islâm’inyenidüsmanlarininvehalkinkurbanioldu.

AraplarinziddiveAraplarakarsiolanbukahramaninidealimilliyetveIslâm,idi.BundandaönemlisimilletinAraphükümetiesaretindenkurtarilmasivehakIslâmdininebaglikalmakti!

YüzyilSasanîzulmündenkaçmisolanIranhalkisimdideEmevîveAbbasîzulmüneyakalanmisti.BumillîkahramanlarinpesindeAraplarlasavasti.

DINLERTARIHI

297

Savasinkaderineoldu?

Bukahramanlarinhilafetileanlasmalarivetavizvermeleri!Kendileriiçinhalifedenmahallîhükümetleraldilar.Bagdatîslâmi’nageridönmeyi,kendiiktidarlariugrunakabulettiler.

Halkkitlesiansizingözünüaçtivebu,AraplarakarsiolanmillîkahramanlarinIslâm’danöncekimahallîidarecilerolduklarinianladi.Islâm,bunlarinsoylarindan,ailelerindenkudretigerialmisti.Bunlarinisyanlarinehalk,nedemilliyetiçindi.Ailevesoylarininmahallîhükümetlerinigerigetirmekiçindi.Bunlar,Iran’ineskiasilleriydi.Arapasilleriilesavasipsimdikidurumuolusturdular!BununneticesiiseTahirî,Sasanî,Ziyan…silsilelerioldu.Bunlar,ikiesrafliginhalkaleyhineyaptiklarigayri-mesruevliliginçocuklariydi!Iranhalkkitlesitekraraldatildi!Tekrarihanetgördü.36

Simdibumillîhükümetlerde,ikikilifli,ikiörtülübirhükümetinsultasialtinda,esrafliksaltanatininhakimiyetiveArapesrafligininhilafetialtindamahpusoldugunugörüyor.Halk,herikisinintebaasi!Halkkitlemizinhangigirdaptaihanet,aldatma,kanvezulmegiriftaroldugunugörüyorsunuz?

Hürriyet,esitlikarzusuylakendiaristokratistibdatvesinifsaldüzenindenkaçti.Islâm’asigindi.Emevîhilafetininistibdatveesitsizliginemahkűmoldu.Emeviler’inirkçibedevisaltanatindankaçti,Peygamber’insoyunasigindi.Abbasîler’Inihanetkâresrafliginintuzaginadüstü.Abbasîler’Inihanetvezulmündenkaçti,millîkahramanlarinineteginesigindi,onlarinpesindedekiliçsalladi,canverdi.Simdideherikisininanlasmalihükümetlerinintuzaginadüstü!

Aradanbirasirgeçti,durumdahadakötülesti.Halifeileeleleolanmillîidarecigitti,yerinivahsiTürksaltanatialdi:Gazneliler,Selçuklular,Harzemsahlilar,Mogollar!Simdineyapmali?Hassas,enzorveenkarmasikbiranda“seçim!”Nemilliyete

36-BunlardansadeceBabek,dogrusöylüyorduGördümkibumillîkahramanlarYaniIran’ineskiserazi-,onualdilar,halifeninayaklariönündebogazlayipkestiler.

298

DINLERTARIHI

geridönebiliyor,neHüsrev-Mübeddüzenine,neegemengüceteslimolabiliyor,nehalife-molladüzenine,nemillîkahramanlara.Nemillîhükümetleriningönlünühosedebiliyor,nedeHüs-rev-halifedüzeninin!

Simdiasirlardirsavasiyor;katliamlar,fedakârliklar,iskenceler,kahramanliklar,sahsiyet,milliyet,tarih,kültür,lisanövünmeler,idealler,imanlarvemukaddesarzularininyokedilmesi!Artikhiçbirseyiyoktur!AdaletvehürriyetarzusuileIslâm’asigindi.SimdikilerinelindekiIslâm,onudüsmancadavrananTürksaltanatininveAraphalifesininsultasialtinaçekti.Onunesaretvezilletindeherikisieleledir!Sinifsalayirimöncekindendahahasindir,siyasîistibdatherzamankindendahaagirdir.

Simditekraradalet,hakvehürriyethükümeti!Budefadahasiddetlivedahasusamisbirihtiyaç.Halkinansizinzulümveayricaligakurbanedilisi,ondandahaçetiniIslamîgeçinenhükümetinzulümveistibdati!Zulmedilenbuaile,neYezdgerd’inailesidir,neZerdüstMübedleri’ninailesidir,neHiristiyankesisinin,neYahudihahaminin,neHintbrahmaninin,nedeputperestvemüsrikinailesidir.IslâmPeygamberi’nin(s.a.v.)ailesidir.

Buaileninçocuklarinesildennesilehepsemsirullah(Allah’inkiliçlari)ilekatledildilerveIslâm’indarulhilafetininzindanlarindacanverdiler!

Hayret!IslâmdamiIslâm’iyokeder?Peygamberinyerinegeçen,Peygamberinailesinivesoyunumukatleder?

Islâmmücahidleri,Kur’ân’inicraedicileri,Sünnet’inmuhafizlari,Muhammed’in(s.a.v.)evinimiviranederler?Niçin?BuhakimIslâm,omahkűmIslâm.KatilIslâm-maktiilIslâm.BagdatIslâm’i-MedineIslâm’i.SamIslâm’i-KerbelaIslâm’i.SiffmmüslümanlarininbayrakvekiliçlarininucundakiKur’ânileRe-bezeçölündeki,KüfemihrabmdakiKurân’inyoksabirbirindenfarkimivar?Bütünbufarkniye?Bütünbumesafeniçin?Hangifark:

AdaletveImamet!Bufark!BuradaMüslümanhalkkitlesisinifinavekaderinebagliligini,kendidertveihtiyacinincevabinibuluyor.

DINLERTARIHI

299

PeygamberIslâmi’nindevamiolanIslâm,baslangiçtasöyledigivehalklarikendineçagirdigioikisloganabaglikaldi.

Busekildehalkkitlesi(halifeyle,millîkahramanlarinIslâm’iveHüsrev’inidaresidisinda)üçüncübiryolbuluyor.Tâbiolanlariveliderleri,Islâm’in,ilkyönüistikametinedevamettirilmesini,kendirisâletvegörevleribiliyorlar.Burisâletinyolundadaimacihadhalindedir.Katliamaugruyorlar;daimacephede,egemen,zalimveIslâmîtakvayikusanmisolankudretekarsisavashalindeler.“Yaöldürüyorlarveyazehirleniyorlar.”37

“Sia”…,O’nuntarihîvefikrîislevibudur.Halkin,onayönelissebebibudur.Islâm’inbekçiligiveMuhammed’in(s.a.v.)Islâm’inidevamettirmekiçinayagakalkanSia…

Sia;NeMezhepNePin!

Çocuklugumuzdanberikulaklarimizaokuduklari“Islâm’inusulü:Tevhid,peygamberlikveâhiret;mezhepusulüde“adaletveimamet”olmaküzeriikitanedir.”demelerininaksineSia,izafîbirfirkadegildir.Adaletveimamet,Sia’ninIslâm’aekledigiikitemelkaidedegildir.

DinveIslâmusulününyaninda,mezhepusulüanlamsizveçokkötübirsözdür.Bu,dünyadakendiinancimizi,mahkűmvemenfurilânetmektir.Islâmesasen,hakhükümetianlamindaimamettemelineveinsaniesitlikanlamindaadalettemelinedayanmistir.SenIslâm’inusulüüçtanedirdiyorsun.Söyle,sonrasus!

Devamedip,“Siamezhebininusulüikitanedir”dediginzaman…YaIslâmnoksanbirdindirve3/5’likbirhakikatesahiptir,noksaniniiseSiatamamliyordemekistiyorsunveyaSiabirsahteliktirIslâm’aikifazlaesaseklenmistirdemekistiyorsun.Sonuçolarak3/5’iIslâm’in,2/5’îdigerseylerinetkisiolanbirdindir,demekistiyorsun!Imametveadalet,Islâm’inikihasaslidir.Tevhid,peygamberlik,âhiretbütündinleringenelveortakesaslaridir.

~-“Buimamlardankatledilmemisvezehirlenmemisolanhiçbiriyoktur.”

300

DINLERTARIHI

Egerhalk,Hiristiyanlikdini,Zerdüstdini,BudadiniveYahudilikdinindenIslâm’ayöneliyorsatevhid,nübüvvetveâhiretsebebiyledegildir.Çünkübunlarinherüçüdigerdinlerdedevardi.Islâm’dabuesaslardahaderinsekildeortayakonmustur,diyeceksiniz.Evetama,bukonuulemâninisinegeliyor.Benhaktanbahsediyorum.Tarihin,islâm’dakifedakârliklarini,cihâtlarini,sehâdetleriniyazdigimalvecanlarinifedaettikleriniyazdigiinsanlardanbahsediyorum.Oesaslaröncekidinlerdebozulmustu,diyeceksiniz.Evet;yoksaIslâm’dabozulmadimi?Zilletlerden,izdiraplardan,zorbayasalardan;insanligidaimafelçligibibirakan,halkkitlesiniesarete,hakarete,köleligevefakirligeçekensinifsalsinirlardankurtulmakistegi,halkiIslâm’açekiyor.Halkiçinsosyaladaletten,hürriyetten,hakrehberliktenbirmesajgetirmeyenIslâm,digerbütündinlerdenvemuhtemelenküfürlerdendefarksizdir,

Ohaldebuikiasil-adaletveimamlik-sadeceIslâmusulününbirparçasiolmaklakalmiyorlar.BelkiIslâm’inhasbirusulüdür.IzdirapçekmisIran,RomahalklariniveArapkölelerinikendineçagiriyor-Amagidisyolunundegismesi,“imamet”ve“adalet”asillarininunutulmasiylaortayaçikanIslâm,artikhalklarinihtiyacinacevapveremiyordu.Romaveiraninmaratorluklarigibi,milletlerisömürmeyebaslamisti.

Sia,Islâm’inbünyesindebulunanadaletveimametasillarinavefagöstererek,hükümetinvesiniflarinzulmündenizdirapçekenhalkinemelveideallerininkanunuoldu.ÖyleoldukiIran’inkuzeyindekiIranlilar,hakimIslâm’ainanacaklariyerde“Sia’ya”geldiler.

HalkkitleleridaimaSiasloganlarininesasinagöreEmevîler,Abbasîler,Selçuklular,Gazneliler,Mogollar,TimurlarveIlhanlilarlasavasmislardir.

AdaletveImametinBulunmadigiSIa

Sia,bütünIslâmtarihiboyuncadaimazamaninzulmünekarsimahkűm,mahrumIslâmhalkininmezhebidir.Sia,bozulmalari;Islâmîgörüs,ruhveakaidinmevcutdurumunmesrulas—

DINLERTARIHI

301

tirilmasiiçinçirkinlestirilmesini,onunsiniflidüzenveistibdatçisaltanatrejminetatbikedilmesini,halkkitlesininuyusturulmasinikabuletmemisolangrubunIslâm’dir.

Buyüzdendaima,devrimci,öncüvegelecegeyönelenbirdurumuolmustur.Yavasyavasbufiilisonzamanaulasiyor.SiakaliyoramaadaletveimamettenarinmisbirSia!Amabusekildeolurmu?

Muhaldir!Evetmuhaldir,amaonumümkünkildilar.Nasil?Çokrahat.Adaletveimametihalkinzihnindeöylebiranlamagetirmislerki,buhalkiçinneadalettir,neimamet!

OhaldeSiaveSünnîliginihtilafineyinüzerindedir?Tarihîmeselelerinüzerinde…1380yilönceolanseçimlerleilgilidir.Odaöylesineinceleniyorki,benimvesizindünyamizindegilâhiretimizinisineyariyor.Yaniegerbiz-Sakife’dehakkiayaklaraltiedilen-Ali(a.s.)sevgisinikalbimizdetasimisolursakölümdensonraCennetegideriz,digerlerinetaraftarolanlargüyaCehennem’e!

Tekfarksuki,bizhepsindendahatalihsiziz.BirdenSia’yitarihîsevgivenefretlerseklindeortayaçikardilar.Sevgivenefretlerinsanîvesosyalhedefleriçinancakmukaddesbireraraçtirlar.Asaletkazanacakseylerdegildir.Amalanetnefretbirhüküm,resmîdininbirhükmüseklindeortayaçikti.Kendisiasilvesevapolanseyedönüstürüldü!Imamet,bugünküveyarinkihayatimiziçinbirdegertasimadankutsalbirkelimeolduveyabizimbeyinvegörüslerimizdetabiatötesi,gaybîbirmeseleninetkisiseklindeortayaçikti.Imam,melekbenzerimetafizikîbirsahsiyetoldu.Imameteitikatda,Sia’nindigerbirCebrail’ineinanmakgibibIrseyoldu.Isöylebîryerevardiki,tarihîveferdîkinlertemelhalinegeldi…SahAbbasgibibiradambilekiliççektiveSünnîöldürmeyebasladi.SairlerdenImamlariövmeleriiçinsiirsöylemeleriniistedi.BütünbunlararagmenkendisiAbbasîhalifelerigibisaltanatsürüyordu.Cefavezulümyönetiminekarsibinsenedirenenhalk,SahAbbashükümetiniidealvesereflibiryönetimolarakkabuletti.

302

DINLERTARIHI

BinsenezulmekarsidurmusolanlariniçinSahAbbashükümetinikabulettiler?ÇünküEhl-iBeyt’isevmektedir.Alisevgisivardir,Ali’nin(a.s.)hakkinigaspedenlerebugzetmektedir!YaniSia!KendisiÖmerbinSa’d’dençokkötübileolsa!Nediyelim?Muaviye!

EbuBekirveÖmerhükümetinihakliolarakkabuletmeyen-veÖmerb.AbdulazizhükümetinedetahammületmeyenSia!(KibunlarinhiçbiriSia’ninsiyasîfelsefesiileuyusmuyordu.)Ozamanzulümvebaskihükümetiilebinyillikbirsavas,adaletveimametyolundakahramanliklardansonra,hilafetingasplarivetarihindaimîsultanlariçehrevesivelerinidegistirdiler:Sünnîöldürmeyibaslattilar.Hemdebinseneöncekisuçlulardanintikamalmakmaksadiyla!

Ikincisi,ÖmerveEbuBekir’eküfürettiler,Ömer’invefatgecesinibayramilânettiler,Imam’inmatemineagladilar,alinlarinakahkülçektiler.Siatarihi,konumundandisariçikti;halkingözündedaima,zulümvebaskihükümetigüçleriylegögüsgö-güsecihadedenveyakarsitdirenisgösterenSiaâlimininyönüdegisti.SahSultangittiHüseyin’inkenarindaoturdu.Halkbinhadis,âyet,tarih,kelâm,tefsirve“ehl-ibeytilimleri”olarakbilmedigiseylerle(Ehl-ibeytinkendisinidebilmiyorlardi!)iknaetti.Bizim,Sakifeseçimlerindensimdiyekadarbuldugumuz,Imam-iAsr’ingaybindansonratalepettigimizbudur,diyehalkiiknaetti.

Siaâlimisosyalkonumunudegistirince,Sia’ninsosyalyönüvetarihîfonksiyonundacebrendegistiginigörüyoruz.BudegisiklikdirençsizvedogalolaraksonuçlandiZiraSiadahaÖnceböylebirdurumuaçiklamakiçinhazirlamisidi.Sevgivebugztarihi;birkaçsahsiyetekarsisefkat,geçmishadiselerekarsitenkithükmü:Bilâhare,ölümdensonrakiilkkabirgecesinde,alinyazisiningerektirdigincebelliolaniman.

Yönetimler,sosyalrejimlervedüzenler,egemensiniflar,eskiesraflikbuyöndendaimaSia’dançekmiyorlardi.ArtikSiaolmamakiçinbirsebepgörmediler.HattaO’nadayanmakla,Siilerinaskvekindolukalpleriyleayaklarininaltinisaglamlastiri—

DINLERTARIHI

303

yorlardi.BuyüzdenEmirTimur’ungeliniGühersadHanim’m,SultanEbuMogolî,NadirSahSafevîveKaçarsultanlarinin,yinebunlarintorunlarinindasaltanatadevamettiklerinigörüyoruz.Harem’inminaresiniveImamRiza’nintürbesinialtinlakapladiklarinigörüyoruz.güzelbirmescidyapiyorlar,türbelerinetrafinayüzagarticiparmakliklaryapiyorlar.HattaImamRiza’nin(a.s.)Meshed’dekikabrininbirdefaziyaretedilmesinin,yedibinyediyüzyetmisyedibüyükhaccdegerindeoldugunuilânediyorlar.

Ömer’invefatgecesindeheykelveresimlerinisokaklardayaksalar,küfürpartileridüzenleseler“ravza”(mersiye)okumaisleribakanitayinetselerensontekniklerlesinelerinevursalar,kilitkitleseler,Hz.Hüseyin’insehâdetiniveKerbelâolayinitemsiletselervezincirdevursalar…digermerasimleriyapsalar,artikdoguAvrupa’dayastutmamerasimleritertipleselerbile;Siiligiihyaetselerde,bunlarinSIasiningerçekSiaileilgisiyoktur!

GerçekSia,islevîIslâmtoplumundaPeygemberinizindekihalkinrehberliginiistikrarakavusturmakolanSiaidi.Mevcutolanbütünyönetimlerinaksine,meydanagelmisolanhilafetinaksine,fonksiyonu,yenibirdüzeninyaratilmasiolanSia…Halkakarsiolanbütünsiniflidüzenlerinaksinebirdüzen…Bütüntarihboyuncaaradangeçenasirlardansonrageçmistekidüzenlerinbenzeriolanbirdüzenedönüstü.Sunundisinda;sadecebaziisimlereterssekildedayaniliyordu.

BinyilhilafetveayricalikilesavasmisolandevrimciSia’ninfikirlerinicelbetmekiçin,SahAbbas’in,ayakkabilariniçikaripomzunaatarakIsfahan’danyayaolarakMeshed’i(ImamRiza’nintürbesini)ziyaretegelmesivesonrageridönmesi…Meshed’iziyareti,Kabe’yiziyaretvehacculEkber’dendahaüstünilânetmesiyeterliydi!Meshedli’ninlâkabini“haci”ilânetmesiveMeshed’iziyaretegelenherkesinhaciliginaresmiyetbagislamasi;NasruddinSah’insöylebuyurmasi:“Haremi,Musa;KelimolanMusaveIsailedolugörüyorum”Siafikirlerinicezbetmekiçinyeterliydi!BöyleceAli’ninadaletisteyendevrimcihükümetineasikolanSia:“Evet,bu,Imam’ingaybiyetidönemindeistedigimizkimsedir”(!)desin.

304

DINLERTARIHI

Böyleliklehalkinfikirlerinicelbederekkolayliklasaraylaryapsin.Salonpencerelerininherbirioasrinmusikîaletlerindenbirigibiveyaozamanikadehlerigibiolansaraylar…Veyakayganmermerlerdenhamamlarolustursun.Küçükvetemizerkekçocuklarindanefsanevîharemleryapsin.Gizlimuvakkatnikâhevleriyapsin.Halkinyagmalanmasi,katliam,iskence,deriyüzmesi,gözçikarilmasi,hamamoglanlarigibiisleryapip,haremisçilerinikullanipbozduktansonra,“hükümet”ve“velayet”unvaniylaSiahalkininsirtinabinsin.ÖmerveEbuBekirhükümetininbozuklugundanferyatedenSialiderlerinden,adalet,imamet,imaminmasumiyetinden,Islâm’dahükümetvenübüvvetinaynicinstenoldugundandemvursun.Onlarin(Siigeçinenbusultanlarin)kitaplariningirislerindenbirkaçsayfagösterdiler.Benhiçbirkitapta,hiçbirdinde,hiçbirilimdehiçbirKayseri,Kisraî,Firavunî,EmeviveAbbasîdüzendeböyleseylerokumamistim!

AlevîSiasiveSafevîSiasi

NasiloldudauzlasmakabuletmezdevrimciSia,bukadarkolayrazioldu?Sia-Sia’ninruhuolanveugrunaokadarçok-kanlarindöküldügüseshedeflerini,sadecedildetekrarlanansloganlarhalinegetirince,duygular,kalbîkinleredönüsünce-hayattahiçbirfonksiyonuolmayanölümdensonrasiiçinolankullukmeseleleriolarakortayaçikarilincadegisti.

Sia,digerIslâmîfirkalarinaksine,yenimeydanagelenbirfirkadegildi.OKur’ânveSünnetidi.Eger“soya”(ehlibeyte)dadayaniyorsayineSünnetesasinagöredir.-Hepimizinbünyesindetoplandigi-“Safevîsiasini”demiyorum;hiçbirimizinolmadigi“Alevîsiasini”söylüyorum.

AlevîSiasi,mahkűmsinifinIslâmi’ydi.Sadecevesadeceinsanîadaletvehakhükümetiistiyordu.Sünnîlik-suandakifiiliSünnîligidemiyorum(simdionlarinçoguhempratiktehemdeteoridegerçekSia’yabizdendedahayakindirlar)SiiligekarsiolanozamaninSünnîliginisöylüyorum-hakimsinifinIslâ-mi’ndanibaretolmusturhükümetinüssü,irkesrafliginin,sinif—

DINLERTARIHI

305

salayricaliginaletiidi.Öncekidinlerindemahrumettigisinifi,ayakaltialetiolmustur.

Adalet

Bukelimeleri,çogundanbirgülgibiisittik.Anlaminikaybetmisiz,neolduklarinibilmiyoruzdemisiz.Amaderinliklerineinincehayretedüsüyoruz.Buyüzdendogruanlamakiçin,bukelimeninöncekizihnianlaminiunutmamizgerekir,unuyenibirkavramolarakkabullenmemizgerekir.

Sosyaladalet,arastirilacakmeseleler,sosyalvehukukîmeselelerleilgilibirkonudur.

TarihinmahkűmsinifininIslâm’i38adaletikendininmezhebi,kelamîveitikadibirusulüolarakortayakoymustur.Tevhidvenübüvvetgibiondaitikadivardir.BudurumdaSia,adaletveimametiilkIslâm’intemelesaslarininbirparçasiolarakbilmektedir.HakimIslâm,onu(imametveadaleti)yoketmistir.Islâm’danbuikiasliçikarmakla,eskirejimlervecahilîdüzenlerinyaptigigibi,Islâm’idaimasiyasîkudretlerinvesinifsalimtiyazlarinindayanakyeriyapamamislardir.

“EhliSünnet”ve“Sia”ninherikisideadaleteinaniyor.“Ehl-iSünnet”aslaAllahadildegildir,demiyor.BirininAllah’ainanmasi,amaadaletineinanmamasigibibirseymümkündegildir.

OHaldeIhtilafHangiKonudadir?

Adaletinkelâmvefelsefîkonularaçisindanikiaçiklamasivardir.Simdiyekadarfilozoflarintartismalarindaortayakonmustur.Benbufelsefîkonularda,kelâmaçiklamalarinda,dinlerin,Islâm’in,mezheplerin,özelliklesianinaklîaçiklamalarindaderinsosyalköklergörüyorum.Bucümledenolmaküzerebukonu:39

38-“Mahkűmsinifinislâm’iSia”kavraminahayretetmeyiniz.ZiraIslâm’inkendiside,Insanliktarihininmahkűmsinifinindinidir.BuanlamdaSia,gerçeklikIslimoluyor.

39-Bazilariiçin,suizahveaçiklamayiyapmamaIzinveriniz.“Ben”sahiszamirini,gösterisiçinkullanmiyorum.Amabu,kelimeyemuhtaçolmamvedoyumaulasmamanlamindadegil.Maksadimsu,halkbusözünbanaaitoldugunu,sorumlulugunundabanaaitoldugunubilsin.Islâm’inapaçikvekesinesaslarindanbirioldugunusanmasinlar,veyaIslâmâlimlerininresmîgörüsleri,Sia’ninittifakettigikonusanmasinlar.Diyorumki,sizonukabuletsenizdeetmesenizdebubenimsözümdür.

306

DINLERTARIHI

Ehlisünnetebagliâlimler;“Allah’inyaptigiherisadaletinaynisi”oldugunainaniyorlar:

AmaSiadiyorki:“Allahadaletliolmayanhiçbirisyapmaz.”Buikisiarasindakifarknedir?Farkçoktur,ohakimsinifinadaletidir,bumahkűmsinifinadaletidir.Allah’insifatveamellerileilgilifertlerinzihnindekikavramlarinda,sinifsalçerçevedesinirlioldugunugörüyoruz.Sinifsal,sosyalçikarlarinvesartlarinrenginesahiptir.

Egermeseleyisadecefilozofçaortayakoyarsak,mücerretmantikîvekelamibirmeseleolarak,Ehl-iSünnet’inakilyürütmesigerçektenbizimakilyürütmemizdendahaçokkalbeoturuyor.

Sununiçin,SiaAllah’iadaletlebaglanmiskiliyor.Ehl-iSünnetdiyorki,Allah’iserbestbirakinizki,neyiistiyorsayapsin.Bizadalethesabinakabulleniyoruz.

Güzel.Bu,Allah’adahaçoktapicivedahaçokbegenilenidir.ButarifleegerSemr’iCennet’e,Hüseyin’i(a.s.)Cehennem’egötürürseadaletineuygunhareketetmisolur,amabizanlamiyoruz.Bizim,Allahiçingörevbelirlemememizgerekir.Onunlailgilihükümvermeyionungidisatinikendidüsündügümüzdeölçmemizgerekir.Kendizihinselkavramlarimizdasinirlandirmamamizgerekir.Dogrudasöylüyor.Ohaldeniçinbenmantikî,kelamîveilâhîaçidanehliSünnet’inistidlalveanlayisina,ilâhîadalettekiSiaistidlalinitercihediyorum?Aynizamandaonudahaçokmahkűmbuluyorum,onusadecetardedilmisolarakbilmeklekalmiyor,belkihilekârcavehaincebiraçiklamasayiyorum.Ondankorktum!Emeviâlimlerininsözlerininçamurunuondanmiteshisediyorum?

Ziraburadaadaletkonusumücerret,felsefivemetafizikbirkonudegildir.Sosyalbirmeseledir.Onuderssahasindan,âlimlerin,filozoflarinkonularisahasindandisariyaçikariniz.Toplumda,sosyaldüzeniniçinde,tarihîhareketteuygulamayakoyunuzkinasilbirisoldugunugöresiniz?Venediyor?

Nediyor?“Allah’inyaptigiherseyadaleteuygundur!”“Olanhersey,Allah’inisidir,”“Olanveolmaktaolanherseyadaleteuygundur!”

DINLERTARIHI

307

Ohaldesonuçlanmisolana,olmaktaolanaveolacakolanaitirazhakkinasahipdegiliz.ÇünküAllah’inyaptigiherseyadaleteuygundur.Senzâlimolankimseyiezmehakkinasahipdegilsin,digerbiriniadilolaraksevmezsin.

Hakvebâtil,zulümveadalet,kötüveiyiyiAllahtayinediyor,kuldegil!Herseyiveherkesihayrahamletmekgerekir.

BütünMüslümanlarivebütünashabinamelinimutebervekabuledilmissaymakgerekir.Onunlailgiliolarak,hesapgünündeAllahhükümversin.Aynizamandaâciz,kisir,cahilkulungaybolanameliilâhîhükmüvelevh-imahfuzdakihükmü,Kiyametterazisinibudünyadakendiakliylatahminetmemesivebelirlememesigerekir!

IslâmdüsünürlerindenolanMürciemensuplarisöylediyorlardi:SizlerAli’yihaksahibi,Muâviye’yigasipolarakgörmekleevvelâAllah’aitirazetmisoluyorsunuz,çünküortayaçikanseyAllah’iniradesindendir.Onunyaptigiherseyadalettir,bizanlamiyoruz.IkincisiAllah’ahakaretetmisoluyorsunuz.Çünküonunbuikisihakkindahükümvermesindenöncesizhükümverdiniz.SayetAllahMuâviye’niniyiliginialmazveyaonubagislarsa,ozamansizinbütünbutekfiretmevefasiksaymalarinizhangicezayaçarptirilacaktir?

Aristo,mevcutmertebelerdizisiniadilcebiliyor,Hermüdahaleyidengeninbozulmasi,toplumunhastalikveyokolmasininsebebiolarakbiliyor.Ziraegemensinifin,mevcutmertebelerdizisininsavunucusudur.Daimabusilsilenintepesindeolan,iyiyeredüsmüsolansinifiçinmevcutdurumgüzeldir,adaletvedengedir.Amabudüzeninagiryüküaltindaezilenkimse,bunuadaletolarakbilmiyor.Diyorki,Allahbileböylebirisyapmisolsaadaleteuygundegildir.DigertaraftanbenimtanidigimAllah’inböylebirisyapmasimümkündegildir-Buzalimcedüzeniyapmisolanlarsizlersiniz.Zalimzalimdir,adiladildir,Allah’inadilolmamasimümkündegildir.Ohaldezulüm,zaliminisidir-Allah’inisidegil.ÇünküAllahzulmeraziolmaz.Budüzenibasasagietmede,banayardimediyor.ÇünküAllahenadilolandir.Zulmeteslimolmayi,ugursuzzul—

308

DINLERTARIHI

meortakolmakvezalimleeleleolmaksayiyor.ÇünküAllahadaletdisindaisyapmiyor.Onunnazarindabütünzalimlermahkűmdur.Bütünadilolanlarveadaletisteyenler,onunsevdiklerdir.Allah’inbirsinifinin,birirkinzararina,birazinliginfaydasinaisyapmasimümkündegildir.Sendiyorsunkiegerböyleyaparsaadalettir;ben,zulümdürdiyorum.Dolayisiylayapmiyor.Egemensinifinadaletimevcutdurumdur,olanherseydir.Mahkűmsinifinadaletiysemevcutolanzalimdurumuyoketmektir,insanîvesosyaliliskilerdenmuayyenbirsekliadalettir.Ogerçeklesmeyenkadardigerhersekilherdurumzalimceiliskilerdir.Allahdaoadilolansekleuygunolarakamelediyor,digersekildeameletmesimümkündegildir-Hemonlarin,hembizlerinadaleteinandigimizigörüyoruz.Amaonlarinadaleti,hakimsinifinadaletidir,bizimadaletimizmahkűmsinifinadaletidir.

Sia’daadaletin,yapaybirdüzen,hukukîveanlasmayadayananbirseyolmadiginigörüyoruz.Böylebirseydegilki,toplumdabirsinifveözelbirgruponuyaratsinveva’zetsin.BelkiadaletAllah’inveAllah’inzâtininsifatlarindanbirsifattir.BöyleadaletiSiaAllah’aaitadaletbiliyor.Onusirfmücerretbirkelâm,felsefeveilahiyatkonusuolaraktelakkietmiyor.(Söyleki,zihinde;yani,bugünböyledir.)Belkiadaletimutlakvücutvevücudunmutlakligisathindaortayakoymakistiyor.Adaletivarliginkaimoldugubirdüzendegörmekistiyor.Zirabu,bütünâleminüzerinedayandigibinadir.ZirabütünvücutAllah’intecellisiveonunsifatinintecellisidir.Zirabütünkâinatonatâbidir.Zirayaratilisonunsarisindandirveoadildir.Zira,dünya,insan,gezegenler,toprakzerreleriveherseylehakimolankanunlariokoymusturveadaletüzerinekoymustur.Adaletüzerineolmayanisyapmiyor.

AdaletkonusunuAllah’adayandirilmakla,buradaSia’ninonukendineözgüsosyalbirsekilde,grupiliskilerigenisbir“dünyagörüsü”seklindeortayakoymakistediginigörüyoruz.Sosyaladalete,evrenselbiraltyapivebüyükbirdünyagörüsüvermekistiyor.Inansinki,yerlesmesi,hakimolmasiiçinmücaDINLERTARIHI

309

deleettigimizasil,beseridünyadaAllah’insifatlarindanbirinintahakkukudur.Sosyaliliskilerdesinifsaldüzende,yararlisinamusununyerlesmesidir.Bufitratvevücudundogalgeregidir.Söyledemekistiyor:Adaletsadecemazlumsinifinistegidegildir.Özelirksalveyaiktisadîbirgrubunidealidegildir.Bizimsadecesinifsalçikarlarimizabinaentalepettigimizveva’zettigimizbirseydegildir.Allah’inadaletiböylebiryaratilisigerektiriyorveböyleistiyor.

Siazulmüsusekildeezmekistiyor;benvesenikifirkadegiliz,birbirimizlesavasanikihükümetdüzeniyiz.

Senzalimbirdüzensin,yaratilisdüzenininveAllah’iniradesininaksine,insanliga(zoraki)birdüzenyükledin.

Ben,varlikâleminiegemendüzenismiyleadaletiinsanîtoplumavehayatayerlestirmeyeçalisanbirmektebintaraftariyim.

Allahadildir.Yaniadalet,kutsaldir,ilâhidir,ebedîdir.Istikrariveyerlesmesicebrivekesindir.

Siyasetçinin,birmektebinveideolojinin,sosyalbirplanin,birteorininbulusudegildIr.Birsinifin,birmilletinveirkinmenfaatlariniteminetmekiçinhukukîbirteori,zorakivesahtebirslogandegildir.Adaletvarlikâlemindevebucümledenolmaküzeretoplumdadogaldir.Egerolmadiginigörüyorsak,bugeçicidir.Bubirbozulmadir,zaliminvezalimdüzeninisidir.Ilâhîdüzene,varliga,ilme,ahlâkazitolandüzeninisidir.OhaldehemAllah’innazarindahemtabiatinnamusunazarinda,hemdetarihvetoplumunnamusunazarindayokolmayamahkűmdur.

Böylesiadalet,Ilâhîbirhakikat,ilmî,mukaddesveebedîoluyor.Mazlumolan,kendisindenfaydalanilanherkesinsinifsalveyabireyselmenfaatlarinmgeregiolarakdegil.BelkiAllah’ainananherkesin,bagliolduguhersiniftaveolduguherdurumdaadaletiisteyenbiriolmasigerekir!

Allahböyleadildir,zalimimahkűmkiliyor.

310

DINLERTARIHI

Adâlet-Kist

Kur’ânvehadislerdesuikikelimevar,biri“kist”digeri“adalet”“Kist”,“zulmün”karsitidir,“adaletise“cevr”(cefa)kelimesininkarsitidir.Herikisigenellikleesanlamliolarakkullaniyorlar:Zulümvecevr,kistveadalet.Halbukimeseleçokdikkatliveincedir.“Kist”,sinifsalsosyolojibakimdançokçokhassastirvebeniminancimagöreherseydir,yaniherseyinaltyapisdir!

“Adalet”,sosyalgruplarvefertlerarasindakisosyaliliskilerin,taninmisolanbireyselvegrupsalhukukunyasalseklindenIbarettir.

“Kis(”(hisse),herkesinveyahergrubun,maddîvemanevînimetlerden,sosyalimkânlardan,toplumdayetkisinealdigifonksiyonagöre,gerçekpayindanibarettir.

Yaniegerben,senigündeyirmitümeneçalistirdiysam,gününsonundaseninanlasmageregiolanücretiniödediysem,hakkinivermissemadaletyerinegelmistir.Egerücretindenbestümeneksikverdiyemçevir,cefaetmisimveadaletyerinegelmemistir.Egersenadliyeyebasvurupbestümenigerialirsan,adaleticraedilmistirvemeselehalledilmistir.Isçideisindenveyaissaatindençalarsa,issahibinezulümyapmistir.Odaadaletmercilerineadliyeye,mahkemeyeveyaidarecileresikâyetedilir.Adaletinyetkilisikimdir?Birtoplumunadlîkuvvetleriveadliye…

Ohaldeegerdogru,insanî,hukukîvecezaîkanunlara,sereflivecesurolarakadaletiicraedenkurumlarasahipolursak,kimsekimseyezulmetmez.Adaletyerinegetirilir.Herkeskendiservetinin,hukukimkânlarininvemenfaatlarininsahibidir,hiçbirkudretonatecavüzedemez.

Birisiçinmeselâyirmitümenkararlastirdigimizzaman,ücretli,kötügörmeksizinbirtokatyer,küfürisitirdebunaragmenrizasiylaisiniyerinegetirirse,ücretinitamamolarakalincaada—

DINLERTARIHI

311

leticraedilmistir.Ücretlidigerhiçbirhakkasahipdegildir.Egermahkemeyemüracaatedip,“ücretimingerçekdegeriyirmitümendenfazladir,bençaresizolarakkabuletmistim;çünküresmîücretbuidi”derse,hâkimvemahkemesikâyetçiolanipaylar,isverenidegil.Çünküadalet,resmî,yasa!,tayinedilmishukukuincelemektedir.Ama“kist”digerbirkonudur.Diyorki:“Sizinsekizsaatsüreliiseyirmitümenücretkararlastirdiginizdogrudur.Anlasmageregiolanücretiödedigindedogrudur,memlekettekiteknikbirisçininücretideyirmitümendir,yasalücretideyirmitümendir.Ama,payibudegildir.”

Isinin“fiyati”yirmitümendir,amaonun“degeri”ellitümendir.Yasalhakkiniödedin,amagerçekhakkiniyedin.Isinresmîfiyatiyirmitümendir,amaonungerçekfiyatiellitümendir.Adaletiyerinegetirdin;ücretiniödedin,boynundayasalbirhakkiyoktur,amaisçininotuztümenlikhakkinineyaptin?”Bunusoran“kist“tir.Adaletinsuskunvehosnutolduguzamankistinitirazciveöfkelioldugunugörüyoruz!Kist;hisse,payanlamindadir.Anlasmageregiolanyirmitümeninödenmesiileadaleticraedilmisbilinebilir.Ama,“kist’incevabiverilmemistir.

Dolayisiyla“adalet”,“cevr“inkarsitidir.Herkesinittifaklabenimsedigihukukunesasinagöreva’zedilmistir.Ama“kist”,iktisadîaltyapidir,birferdintoplumdasahipoldugupayesasinadayanmaktadir.

Adalet,üstyapiylailgilibirmeseledir,kistisealtyapiylailgilidir.Adalet,va’zedilmiskanunlarinesasinagörefertlerarasindakiIliskideortayakonuluyor.Mülkiyet,iktisadîvesinifsaldüzenaslindaisekist.

Buyüzden,meselâIngiltere’de,dogruvedürüstadlîünite,bagimsiz,adlibiradlîicradanfaydalaniliyor.Hattaçogunagöreadaletçokfazlaicraedilmektedir.Falancagerikalmisülkedeise(birininkülahinialirveyadolandirirlarsa,külahim!-,demecür’etinesahipdegildir,çünkücübbesinidealmalarindankorkmaktadir)adaletyoktur.

ingiltere’deadaletvardir,ogerikalmisülkedeyoktur.Amaherikisibirseydeortaktir.Odaherikisinin“kist”asahipolma—

312

DINLERTARIHI

masidir.Zira“kist’inadaletiicraetmeveadeletbirimiilebirilgisiyoktur.Mülkiyetdüzeniveiktisadîaltyapiilebagliligivardir.BuherIkiülkedesinifsaldüzenveferdîmülkiyetvardir.

Budüzende,hakimsinifabaglibirfert,asilbiraile,lordlarsoyu,prenslerileakrabaolanlarkendiliginden,olandandahaçokhakicadetmistir.Toplumdanbirhissealipgötürüyorlar.BununkendisisunuIspatliyor,digeribuüslerevezümrelerebagliolmadigiiçingerçekhakkindandahaazpaygötürecektir.Zirakendiyarattigihissedendahafazlasinigötürenherkes,digerbirininhakkindanalmistir.Russeî’indeyimiyle:SayinLord“Sizbütünbuservetvemülkesahipolmakiçindogumizdirabidisindahangizahmetiçektiniz?”

Siamezhebinde“Kiyambilkistvekaimbilkist”esasina,güçlübirsekildedayanilmaktadir,Kur’ân’datekrarlanarakgelmistir.HemAllah’inisidir,hemO’nunpeygamberlerininrisâleti,hemdeIslâmümmetiveimamininesasrisâletveislevidir.Adalet;herkeseyasalhakkinagöre,toplumdaödediklerisekildeödemektir.Kist:toplumdaherkese,gerçekpayinauygunolaraködemeyapilmasidir.ToplumunherkesgerçekpayinauygunolarakÖdenmesigerekendir.

Adaletileberaberkist’inolmamasimümkündür.Adalet,altyapisiz,yalanvegeçicidir,fertlerebaglidiramakistmevcutolduguzaman,adaletinolmamasimümkündegildir.Altyapihakesasiüzerindeolduguzaman,üstyapikendiligindenkaliyor.Buanlamiileadalet,Avrupalisanlarinda“Sustrese”ninmuadilidir.Kist’inbudikkat,derinlikvedopdoluolanistilahianlamimevcutdegildir.Azbirizahatlakolaylasmasiiçin“egalite”,esitlikanlamindamânâvermekgerekir.Amabu,toplumdakibütünfertlerinesitligianlamindadegildir.Buhemimkânsizdir,hemdeinsafinaksinedir.Belkiferdintoplumdayerinegetirdigiile,toplumunödedigihakkinesitligidir.Yasalhakkinesitligi(ücretilegerçekhak)herkesinpayi.

Adaletesahipolmakiçinadliyeyiislahetmekgerekir.Kistiçin,iktisadîaltyapiyidegistirmekgerekir.Kistsadecemülkiyetdüzenindesosyalbirdevrimlemümkündür.Kist’inasli,Mark—

DINLERTARIH

313

sistlerindüsündükleri,sosyolojidekesfettiklerivesosyalizminiddiaettiklerininaynisidir!Kistinböyleköklübirdinîkurumasahipoldugunugörüyoruz.Onunyürürlügekonmasiilâhîiradeningeregi,bütünbüyükpeygamberlerinrisâleti,imametinvazifesi,hattaümmetindünyaçapindainsanîtoplumdakisorumlulugudur.Bizim,kültürleritercümeedilmisleredayananaydinlarimiz,onundamateryalizme,Allah’ivediniinkâretmevebütüninançlariterketmesartlarinabagliolarakdüsünmüslerdir.

Gerçionlardaaynendindarlargibidüsünüyorlar.DindarlarinzihnindesimdIgioldugukadar.Aslindabukonulardaciddidüsündükleriyok.Belkizihinlerindedüsünüyorveyadinîhayatinotarafina;ölümeintikalettirilmislerdir.Hattaadalet,kistveimametgibimeseleleridebirderdedevaolmayacaksekildemetafizikîyapmislardir.

Imamet

“Imam”,“ümmet”ve“ümmî”kelimesiileayniköktendir.“Ümmet”,Islâm’ibinaetmekisteyentoplumunadidir.“Ümmî”IslâmPeygamberininseçkinbirsifatidir.

Ümmî’ninIslâmPeygamberininsifatinda,hakimsinifakarsihalklarabagliolmakanlamindaoldugunusöyledim-

“Imam”,“ümmî”ve“ümmete”yapismisbir(ümmetleiçiçe)makaminsifatidir.BirSiininterimindeImam,daimacanlidir;daimahalkinörnegidir.BuanlamdaImam,idealdir.Itikadîvezihinselmeselelerinoldugugibicanlanmasidir.Dinîbirmektebininsanliktoplumunaverdigiazizbirörnektirkiinsanînesillerinyapisinabirmodelvenumuneolsun.

Bunedenleimam,birmaket,birfabrikaninnumunesi,birmektebinaynîgerçekcanlanmasianlamindadir.YaniIslâm’inhayat,is,mücadele,ruh,insanîiliskilerileilgiliitikadîusulü,etevekemigebürünmüskazanmisveImam’invücudundacanlanmistir.

Kur’ân:Kelimeileyapilmisolanbirimamdir.Imam,insanîunsurlaritasiyanbirKur’ân.(Daimacanliolmasianlaminda)

314

DINLERTARIHI

Imaminisivefonksiyonu“yolunisaretleri”olmaktir.-Bazirivayetvedualardakî-yolisaretleri,yanikilavuzlugunalâmetleri.

-HiristiyanveyaZerdüstîolanben,halkvehakhükümetinibulmakiçinIslâm’agelmisim.Birdenkarsimda“Serih’i:Hükümet,basindaPeygamberinsarigi.Amasariginaltindakötülügüngörüldügüveuyuduguyer.Kötülügündestekçisihilafetseklinde.Kur’ânâyetiningeregiolanocihatlariyapankiliçlar,birdenAli’ninbasiüzerindeparliyor.Puthaneleriviranedenvebenisevkegetirengürzleri-kibu,tevhidinkudretidir-simdi,kirlilik,küfürvesirkheykelleriolankimselerinelindegörüyoruz.

YolumuKaybettim,NeYapayim?

Kur’ân’amüracaatetmekistiyorum,yedinciasirdaIslâm’agirmisbuIranli’ya(bana)yolgösterelim.

AmaKur’ân’iBagdat’tançikariyorlar.Bagdatlihirsizida,orayatefsiryapmayagetiriyorlar,Rivayetidebelediyefiyatiyla!-birdinar-olaraktayinediyorlar.

Islâm’ayenigirmisolanbenim,Kur’ânvedinîesaslariondanögrenmemgerekir.Daru’l-hilafetinbirgenelgesiilesöyledeniyor:“Falanâyet“Zekeriya’danbahsetmiyor.VeliahdMe’mundanbahsediyor.”

SonrabütünBelh,Buhara,Horasan,Nisâburminberlerindehepsiningenelgeyiokuduklarinigörüyoruz:“Onlarabirevladverdik…”mealindekiâyet,Zekeriyahakkindadegil,ogluMe’mun’ukendineveliahdyapanHarunhakkindadir!diyorlar.

OhaldebenböylehakimsinifinelindekiIslâm’inreddindenereyegeleyim?Minberlerbunlarinelindedir.Namazkildiranlari,tefsircileri,hadisçileribunlartayinediyorlar.Kitaplarin,Kurân’inyayincisibunlardir.YeniIslâm’agirmisolanIranliben,hiçkimseninadiniagzinaalmayacesaretedemedigivefikirleriniortayakoyamadigi“Seyyid”inneredeyasadigini,nasilanlayayim?Sokaktami?OhaldeMedinesokaklarindami?Bagdat

DINLERTARIHI

315

sokaklarindami?Veyabütünömrünügeçirdigizindanlardami,hücrelerdemi?Dogrusunu,öylebiradammoldugununeredenanlayalim?O’nunasilbulayim?

Buyüzdenonunkarsiçikisinayetisemiyorum.ÖylebiryerevariyorumkiIslâmvebeniIslâm’açekenbütünidealler,hilafetinfaydasinabenimistismarimiçinbiraraçoluyor.

“Yolisaretleri”,yanibukoyukinlerin,siyasîsehvetlerin,sinifsalgarazlarin,parayatapma,paradostlugu,rüsvetçilik,hadissarisi,haberyapimi,Kur’ântefsirindesahtekârlikyapma,ithamlar,yalanlarfuryasinda,HakimIslâm’inbaslattigibukorkunçtufanvedevrimde,yoluonunvücuduylabulabilecegim“yolisaretleri.”

Müslümaninnasilbirinsanoldugununasilanlayayim?Sekillenmisolanigözümlegörmemgerekir.Amasekillenmisvegerçegigösterenbirçehredir,irklararasindaIslâm’inyapmakistedigiirkin,nasiloldugunugösterir.

imametindigerbiranlamisiyasîbirfelsefevekendineözgübirrejimdir.BuyüzdennedemokratikrejimdIr,nesinifsalbirrejim,nedebirailerejimidir.

Evvelâimamet,süreklibirrejimdegildir.OlduguhersekliyleSiaitikadinagöreonikibellisahislasinirlidir.Bundanfazlaolmadiklarindasüpheyoktur.Bunedenledaimirejimolamaz.Egerolsaydibusilsiledekisahislarbellisahislarolamazdi.

Ögretmengelip;“Bendensonraonikikisigelipbudersitamamlayacaklar”dedigizaman,benimdersimebedîdegildir,belliolanadamlaringelmesiyletamamlanmisolacakdemektir.Ondansonraislerimizonlarinesaslarinagöreidareettigimizdigerbirusulvar.

Ikincisi,sosyaldegismeninözelbirdönemiileilgilidir.YaniMedinedönemi,yedincivesekizinciasirdakiIslâmtoplumuylailgilidir.IslâmPeygamberibirfikir,birtoplum,birdevrimyapmistir.Buisiçindeonyillikbirfirsatiolmustur.

Onsenelikbirfirsatla,büyükbirtoplumdadevrimcibirnesilvegerçektendevrimcibirdüzenicadedilebilirmi?

316

DINLERTARIHI

Asla!Devrimcibirdüzenmeydanagetirilebilir.Amadevrimciinsan,devrimcitoplum,devrimcikültürisehayir.Bum.birkaçnesillikisivar.

Devrimcibirdüzeninkurulmasiiçin,birdevrimvekudretelealmakyeterlidir.Amadevrimcibirinsaninyetistirilmesidevrimcibirkültürvegörüsüninsasi,birkaçnesillikfirsatvezamangerektirmektedir.Bu,apaçikbiristir.

Geçmisdüzenlerde,daimadevrimdensonrabirkaçneslekadarköhnelikveirticaetkilerimevcutolmustur.Devrimcidüzeninasaletlerindenbiribuirticaîveeskietkilerlemücadeleetmektir.

Bunedenledevrimdensonra,devrimcidüzendeantidevrimcikültürveantidevrimciinsanlar-Islâm’inkavramiyla-cahi-liyyeinsanlarimevcuttur.

Islâm’dansonra,hattaIslâmhükümetindensonrahattaIslâmPeygamberininkendiyönetimidöneminde,hattamuhacirlerveensararasindatecrübeli,terbiyeedilmisseçkinadamlardavardi.Islâmtoplumundacahiliyyeninkalintilarimevcuttur.Peygamberonsenedensonragidiyor,halbukigeridebüyükbirtoplumbirakmisti.

“InsanlarinAllah’indinineakinakingirdiklerinigörünce”(Nasr/2).Islâm’abuakinakingelmeIslâm’insiyasîgücüaçisindançokdegerliydi.Tehlikenoktalariortadankalkiyordu.Islâm,kuvvetvegüçkazaniyordu.AmagerçekIslamîtoplumaçisindanhastaliklariarttiriyordu.

BirkabileninreisiIslâmMedinesinegeliyor.Müslümanoluyor,kabilesinegeridönüyordu.Kabilesine,bensizinmümessilinizolarakMüslümanoldum,diyordu.Onlarda:“Eshedüenlailaheillallah”diyorlardi.Ovahsi,zelil,asagiveyikilmishalleriyleIslâm’agiriyorlardi,kiliçlarinialipcihadagidiyorlardi.

Sonralarihilafetidaresi,IslâmîegitimfirsatiolmamisolanbuMüslümanlardançesitlitopraklariyagmalamakiçinistifadeediyordu.Iran,Roma,doguvebatiyasaldirifermaninihilafetidaresiçikariyordu;öldürün,yagmalayindiyordu.Onlarda“La

DINLERTARIHI

317

ilaheillallah”deyipvuruyorlardi,öldürüyorlardi,yagmaliyorlardi.

Bubüyükmücahitler(l)TevhidveIslâmadiylaEndülüs’üfethettiler.BuIslâmmücahitlerininyaptiklariilksaray,bakirekizlardanbirkolleksiyonolan“FilSarayi”idi.

PeygamberinvefatindansonraIslâm’in,devrimcibirdüzeneihtiyaciduydugunugörüyoruz.Ortayakonmusolanbumektebinesasinagöretoplumuolustursundiye.BirkaçnesliIslâmîbirhareketveekoldeyenibirterbiyeileyetistiripegitsindiye.KendideyimleriylesadeceIslâmîkulluguboyunlarinaalmisolanbutopluluklarin,ruhlarinaIslâm’inÖzügirmemisti.IkiüçnesilboyuncaIslâmîgörüsveIslâm’daMüslümanlarinuhdesinebirakilmisolaninsanîsorumluluklarayönelmeiletanissin…

ReisleriMüslümanoldumdeyinceMüslümanolankabilelerinegerpeygamberveyahalifeilebirihtilafiolsaydihepsimuhalefetekalkisiyorlardi.Okadarsiyasîözgürlüktenyoksunidilerkireyleri5riyalveyabirhaslamaetyemegikadarbirdegerarzetmezdi!Demokrasidönemigibi.Devrimcibirhükümetinolmasigerekirkibureysinadamlarinreylerinedayanmasin.Çünkübunlarkelledir,reydegil.Bunlarinhepsireislerinin,hanlarininveyamollalarinintürevivegölgesindenibarettir.Kenditeshiskuvvetleriyoktur.

IslâmPeygamberindensonradevrimcibirdüzenin,toplumubirkaçnesilboyuncaIslâm’inyenidegerlerinegöreegitmesigerekirdi.Gerikalmis,yikilmiscahiltoplumu,bagimsizhazirbirtopluma,siyasîolgunluga,fikrîbagimsizliga,adaletiicraetmekudretinesahip,alinyazilariniteshisedebilenbirtoplumaulastirmasigerekirdi.

Toplumbuasamayaulasincaartikonüçüncüveondordün-cüimamaihtiyaçkalmaz.“Biat”esasinagöre,demokrasivesurayönetimi(Ehl-iSünnet’indayandigiveIslâmîbirasilolansuraesasi)gelisir.AmaPeygamberdensonradegil,Imamet’tensonrakidönemdi.YaniözgürlükveIslâmîtoplumunsiyasîgelismedöneminde.Budönem,buileriaslinesasinagöre,yanibiatve

318

DINLERTARIHI

suraesasinagöregelismektedir.-Yanigenelreylerinalinmasiesasivedemokrasi-IslâmhükümetiveIslâmtarihinidevamettirebilirlerdi.

Bilinmelidirki;evvelaimametdevrimcibirrejimdir,sinirlisayidafertleresahiptir.Ikincisigeçisdönemiyleilgilidir.Cahilîyikilmisvegerikalmisbirtoplumun,kültürel,itikadivesiyasîrügdesahipbirtoplumageçisdönemidir.

Toplumuncahiliyyeden,gelismismükemmelbirtoplumageçisiiçinbirdönem,“Imamet”olarakisimlendiriliyor.

OhaldehalkinIslâmPeygamberi’nin,kendisindensonraonikikisiyiIslâmvasisiolarakilânetmesiolgusunuvebuvasilerinhükümetinikabuletmesigerekir.Buanlamiylasadecetarihîbiraçiklamayapilmisolmaklakalmiyor,belkiçokilerisosyalveilmîbiraçiklamadayapilmisoluyor.

Dünyanindevrimcitoplumlari,simdidedevrimcidüzenedayaniyorlar.Devrimcidüzen,babadanogulageçenirsidüzenden,diktatörlükdüzeninden,demokrasidüzenindenayribirseydir.Devrimcidüzen,birkanunesasinavefikrîbirmektepesasinagöretoplumuinsaediyor.Özelvemüsahhasbirhedefeyöneltiyor,ulastiriyor.Bunedenleimamet,birfelsefe,kendineözgübirsiyasîdüzendenibarettir.Onubirgeçisdönemindekitoplumun,geçicidevrimciliderliginrejimiolarakisimlendirmekmümkündür.Birideolojiningerçeklesmesivetoplumundemokrasi,bagimsizliginesigineulasmasiolaraktarifedilebilir.

ImametNasilSeçiliyor?Dünyadakisiyasîdüzenlersunlardir;

1-Demokrasi:Devletbaskaninin“demo’lar,yanihalkkitlesivasitasiylaseçilmesidir.Yüzdeellidenbirfazlaolanreylerhükümet-parlamentoya-temsilciveriyor.

2-Verasetveirsîyetihaksahibiyapanbîrhükümettir.Halküzerindeyönetimsahibidir.

3-Aristokrasihükümeti:Özelailelerebaglifertlerinyönetimidir.Kanveirkîsereflerinsahibidirler.Digerlerinekarsiüstünlükiddiasindadirlar.Sadecebunlarhükümetolabiliyorlar.

4-Monarsihükümeti:Toplumaegemenolansahishükümeti.

DINLERTARIHI

319

5-Oligarsihükümeti:Toplumaegemenolanözelbîrgrubunhükümeti.

BunlararasindaAfrika’da,LatinAmerika’daveAsya’da,gerikalmismilletlerinseklidenenmistir.Bu,devrimcidemokrasiliderligindenibarettir.Yanihükümethalktarafindanseçiliyor.Amahalkinkaderini,halkadinaolançoksayidakipolitikoyunlarinelinevermiyor.Hedefikamuoyunundikkatiniyanigenelreyleriçekmekdegildir.Ideolojininhedeflerinigerçeklestirmektir.

Budevrimcihükümet,kamuoyunaveçogunlugunbegenmesinedayanmiyor(Genelbegeniyiolusturanlarbaskaellerdir).Belkiideolojisinintemelesaslarinadayaniyor,onlaragöreidareisiniyürütüyor.

Bu“dijizedemokrasi”veya“angajedemokrasiismiileözellikleBangkongkonferansmdansonrasözkonusuoldu.IlkdefasömürüyekarsiolanCezayirdevrimlerindeortayakondu.Imamettekifelsefîtasariseklinde.

Ohaldesimdiyekadarsöylenenleregöreimamet,hilafetinsöyledigiseydegildir.Imami,biatvesuraylaseçmiyorlar.Egerseçmekisterlersekendilerininbenzeriolacakkimseleriimamolarakseçerler.

MedineSa’dbinUbade-Muhacirlerindisinda-bütünMedinereylerinialmisti.Ali’nin{a.s.)birreyibileyoktu.

Buisaslareyhakkinagöredegil.Hattabüyükbirsahabebileolsa.

DIKTATÖRLÜKILEDEVRIMCÎLIDERLIGINFARKI

Diktatörlükiledevrimciliderlikarasindakifarksudur:Devrimciliderlik,birtekfikriserbestbirakiyor.Sonrakidönemdesiyasîgelismeyevehürriyetedönüstürüyor.Amadiktatörlüklercehaletidaimakoruyorlar.

Bunlarinihtilafifikritemellerdedegildir.Ihtilafiuygulamaçesidindearamakgerekir.

320

DINLERTARIHI

imamlik,atamaileolmadigigibiverasetilededegildir.IkinciImam,birinciImam’inogluolduguiçinImamdegildir.DördüncüImam,üçüncüImam’inogluolmasinedeniyleImamdegildir.-Buaslindaçokmantiksizbiranlayistir.-Birininogluolmanininsanîveitibaribirdegeriyoktur.CaferKezzabdaimam’inogludur.

DördüncüImam’inkendisisahsiyetsahibive-kendizamanindakilerinhepsindendahaüstün-insanîdegerleresahipolmasinedeniyleImam’dir.Egertoplumunkaderinihalifedenalmisolsaydik,onateslimetmisolsaydik,hepimizinkaderidegisirdi.

“Ohaldeniçinbukadarbabaveçocukardardageliyor?”deyiponlarinkendiinsanîdegerlerinimahvedeceksekilde,onlariküçültmeyiniz.

Ali,PeygamberindamadivePeygamberinamcasininogluolmasisebebiyleImamdegildir.KendisahsiyetinininsanîdegerlerinedeniyleImam’dir.

OhaldeImametverasetvetayinledegildir.Tavsiyeveönermeileolanbirmakamdadegildir.Yanibensizebirisimöneriyorum,sizhemona,hemdeistersenizbaskasinareyverebilirsiniz.

Baziaydinlarbuaçiklamayainaniyorlardi.Benkendimdeönceleribunainaniyordum.Amasonra,bununkabuledilmesininmümkünolmadiginigördüm.Çünkükonu,bugünkükavramlarayüklenilemez.

OHaldeNedir?

Birmakaminaslindanasilmeydanageldiginigörelim.Üççesitmakamvardir:

Birincisi:Seçimleolanmakam.Yanigelipreyatiyorlar.Çogunlukbanareyveriyorvebenekseriyetleseçiliyorum.Reyolmasaydibakanolmazdim,falancamakaminsahibiolmazdim.(Olmadigizamandadegilim)ohaldesahipoldugumbumakamhalkinvermisoldugureylerinsonucudur.Reyvermedik—

DINLERTARIHI

321

lerizaman-makaminnekadarbüyükolursaolsun-artikonasahipolamam.Çünküomakamseçimlegerçeklesiyor.

Benimsiradanbirinsanolmamammümkündür.Amabenitemsilciligeseçtikleriiçin,temsilcioluyorum.Egerdünyaninbütünfaziletlerinesahipolsambilebanareyvermezlersesizintemsilcinizolamam.Sununiçin,temsilcilikusulenbenimsizinseçmenizlealdigimbirmakamdir.

Ikincisi:Tayinleolanmakam:Birokulvar.Benokulunmüdürüoluyorum.Ookulunbaskanligiveyaidaresisahipoldugumbirmakamdir.Bumakamtayinlemeydanagelmistir.Yanitayinisininkendisiokulmüdürlügünübenimiçinmeydanagetirmisvebenimüdüryapmistir.Egertayinedilmeseydimehilolsaydimbilereisolmazdim.

Ben,“okulunsayinmüdürü!Benimliyakatimdahafazladirbenimmüdürolmamgerekir”diyemiyorum.Çünküliyakatlailgilidegildirtayinleolusturulanbirmakamdir.

Üçüncüsü:Imamet.Imametbuikisindenhiçbirininbenzeridegildir.Imaminetayinetmislerdir,neseçmislerdir.Ohaldenedir?

Bana“Iran’inenyüksekdagihangisidir?”diyesordugunuzzaman?Ben:Demavenddiyorum.Sizcografyaminiyioldugunubiliyorsunuz;garazlibirinsandadegilinť,sözümükabulediyorsunuz.

SimdiIran’inenyüksekdagiDemavend’dir,(budag)sizinzihninizdeenuluyüksekligesahiptir.AcabaDemavendsizinseçimtayinveönermenizlemibusifatvemakamasahipolmustur.

HiçbiriyleIlgisininolmadigiaçiktir.Çünküaslabuikimeseleilebiriliskisiyoktur.BendenIran’inenbüyüksairikimdir?diyesordugunuzzaman.BencevapveriyorummeselâHafizdiyorum.Siiritanidigimavebirgaraziminolmadiginainandiginiziçin,sözümükabulediyorsunuz.Hafiz,Iran’inenbüyüksairioluyor.KültürveSanatBakanligiveyaEdebiyatFakültesitarafindanbirbildiriyayinlanmadanveyahalktanreyalinmaksizin

322

DINLERTARIHI

kabuletmisoluyorsunuz.DünyaninenbüyükmatematikçisiEinstein’dir.Bütündünyaninilmîteskilatlaribendenizindünyaninenbüyükmatematikçisioldugumareyverirlersebile,yineodünyaninenbüyükmatematikçisidir.Egerdünyaninbütünhalki,baskabirininisminiyazipdünyaninenbüyükmatematikbilginidirdiyesandiklaraatsalarbilebütünbureylersonuçsuzvebostur.DünyaninenbüyükmatematikçisiböyleceyineEinstein’dir.

Enbüyükdagolmak,enbüyükmatematikçiolmak,enbüyüksairolmak,sahsinzâtisifatidir.Halkinseçmesiyleveyaüstmakamlarinseçmesiyleolusturulmusbirmakmadegildir.Egerneseçim,netayindegilse,ohaldeneyapmakgerekir?Göstermekgerekir.

Kimingöstermesigerekir?Dahaiyitaniyan,dahaiyianlayankimsenin.Dahatemizvedahagarazsizolarakhükümverenkimsenin;Peygamberi,dahaiyitaniyan,dahaolgunolankimsenindahaçokgörüssahibiolankimsenin.

Isteonunepeygambertayinediyor,nehalkseçiyor;halkagösterilmesigerekir.Butepelerarasindahangitepe,hepsindendahayüksektir?Ali(a.s.)Bununadi“vesayet’tir.Netayindir,neseçimnedeönermedir.

NiçinÖnerilmisDegildir?

Çünküönermehürveiradeyebaglibirtasarimdir.Meselâbirüniversiteyapmakistiyoruz.Bensehringüneyiniöneriyorum,sizsehrinyukarisini,birbaskasisehrinortasini,biridoguyu,biribatiyiöneriyor

Buisiçinfalancayeriücretsiztahsisettim,egersizgelipodigeryerialirsanizorayiyaparsaniz,üniversiteoradaolacaktir.Benimönerdigimyerdedegil.AmaenyüksekdagDemavend’dirdedigimzaman,egersizbaskabirdagintepesini(meselâ“ÇehelTepe”yi)önerirsenizbileyineDemavendtepesi-dir.Egerresmîbirdagcilikteskilatitarafindanbildiriyayinlanirsa,odagyüksektirdensede,bütünbildirilerveilânlarinbirdi-DINLERTARIHI

323

narlikdegeribileyoktur.Çünküenbüyükdagolmakzatîbirsi-tattir,tayinetme,seçmeveönermeimkâniyoktur.

VESAYET

Vesayetteikimeselevardir.Aynizamandaseçmedegildir,tayinetmedegildir,önermedegildir,verasetdegildir;birgerçegigöstermektir.Herkestendahaiyitaniyabilenkimsetarafindanhalkabirgerçegingösterilmesidir,aynizamandatavsiyedir.

Tavsiyenedemek?Yanibensizetayinetmiyorum,sizonuseçiniz.Simdibizseçince,acabadigerbiriniseçmehakkinasahipmiyiz?Hayir,çünküseçimleolanbirmakamdegildi.Sizenyüksekruhadahaüstünliyakata,hakkasahipolan,enhaklisorumlusunuz.Onuhemdahaiyitanidigimainaniyorsunuz,hemdeonunhakkindadahafazlagörüssahibiyim;çaresizseçeceksiniz.

Bunedenlevesayetteseçimseklihalkahitaptir,kiImamakudretvermeninkaynagidirveImam’itanimaktir.Amaseçiciaynizamanda,onakarsidigerherkesiseçmehakkinasahipdegildir.Zirameseleonunzâtmdakibirgerçektir,bununkesfedilmesigerekir.Gerekseçim,gereksetayinsekliylebelirlememekgerekir.

Vesayetmeselesi,siyasîbirdüzenunvaniyla,seçimebaglibirmeseledir,imametisebirsiyasîfelsefeunvaniyladir…(Bukonuyudigerbirfirsattaanlatip,bitirecegim.)

DOKUZUNCUDERS

“Sizden,iyiligeçagiran,dogruluguemredenvekötülüktenmenedenbircemaatolsun…”

RahmanveRahimolanAllah’inadiyla.

Hintruhvesuurunutanimaksadeceinsanliktarihininderindopdoluvemaneviyatkaynayanocaklarindanbirinitanimakdegil,belkiinsancinsininenesasliveenderinboyutlarindanbirinidetanimaktir.

Genelanlamiyla“maneviyataveruhayönelme”olarakisim-lendirilebilenHintdüsüncesiözellikleyeniçagdadahaçokönemvedegerkazanmistir.Rönesanstansimdiyekadarinsanlikaslabugünkükadar“ruhtan/dinden”uzaklasmamisveinsanfitratininderinligindekigizlicazibeyebukadaryabancilasma-mistir.

Bugünküinsaninveyasamininhizlaruhtan,insaninfitra-tindakibumaveraiboyutundanuzaklasmasiveyabancilasmasiöylebirnoktayaulastiki,bunatepkiolarakBati’ningençneslininvehattagünümüzünbirçokbilginvedahisininHIntdüsüncesineyöneldiginigörmekteyiz.Butepki,kendiliginden,günümüzBatiyasamvemedeniyetininyöneldigitemellerintamaksinedir.

Bunedenle,bizkonuyubirdinlertarihiögretmenininyönteminetersdüsecekbirtarzdasunuyoruz.Çünküöncedensoy—

DINLERTARIHI

325

ledigimveiyiceanladiginizgibi,burayadinlerleilgilibildigimtarihîincelemeleriveyasukitaptan,bueserdenyaptigimalintilaritekrarlamayagelmedim.Çünkübu,sizindeyapabileceginizbiristir;arastirmaiçinyeterlikitapdavardir…Ancakmesele,dinleriderinbirincelemeyle,dogru,ilmîvetarafsizolarakanlamak,onlarigünümüzeaktararaktahliletmektir-BununladabüyükdinlerigerçektentanimakveIslâm’ikavrayabilmekiçinfaydaliolabilecekbirortamhazirlamaktir.

Söyledigimgibi;kisiaçikolarakdigerdinleritanimadanIslâm’itaniyamayacagigibi,digerdinleridereddedipaleyhlerindebulunamaz;yeterikadarbatilveküfürsayamaz.Çünkü,ancakkendidininindegerlerinitaniyabildigiorandadigerdinlerindegerlerinitamolaraktaniyabilir.Bunedenlekendidininigerçekvebilimselolaraktanidigmdaneminolmasigerekir.

Benimesasdersimböylebiryöntemedayanmaktadir.Egerbireksiklikolursabu,yöntemimdendegilbendenkaynaklanmisolacaktir.

Hintruhunu/dininivesirrinitanimakiçin,tersyöndenbaslamamizgerekir.Yani,önceliklebiz40asrimizinsanininruhunucoskuyla,tutusarakveasklaHinttarafinayöneltenetkenleritanirsakHintsirveduyumlarinitanimakiçinkendiligindenbirortamolusturmusoluruz.

AkilveRefah

Günümüzyasantisi,kültürüntemeliolanaklinvehayatintemeliolanrefahinüstünlügünedayanmaktadir.Yanibütünilimler,felsefeler,sanatlar,ahlâk,harekettarzivedünyagörüsüanlamindaçagimizkültürünüolusturanmantikveanalizedayananakilyürütmeyöntemlerinintümü,insanindüsüncetaniyabilmeyetkilerininesaskaynagiolanakladayanmaktadir.

40-Buradaki“biz”,bugünküasirvemedeniyetinruhuylayasayankimseanlamindadir.Kendiçagindayasayamayanlaranlamindadegil.

326

DINLERTARIHI

Bugün,dünyakültürünekuru,kabaveruhsuzbirrasyonalizmhakimdir.Hernekadargünümüzmedeniyetibirçokbasariveilerlemesiniaklinüstünlügüneborçluisedegünümüzdünyasininnimetlerinden,geçmisinsankitlelerininfaydalana-madigidabirgerçektir.Bunaragmentabiatveetkingüçlerine,sosyalyasama,sosyalyapininyenilenmesine,kurumlara,ekonomiye,siyasîdüzene,hukuksisteminevebenzerlerinehükmedebilmek,günümüzdeaklinhayatavebilgiyeegemenolmasinabaglidir.

Amabiryerdeakil,eksiklikveyetersizlikhissedince,haddiniasipsaldirganlasir.Busaldirilarininkurbanida,insaninvarlikvehayatininendegerli,enazizsermayeleriveinsanruhununenyüceboyutlariolmaktadir.

Çagimizdaaklingüçlübiregemenlikeldeedisi,çagdasinsanadagenelolarak“tanima/bilme”ve“güçyetirebilme”diyeifadeedilebilecekikibüyükyetenekkazandirmistir.Fakataklinsaldirganligiöylekonularikurbanetmistirki,insanhayatibugünonlarsizkaldigiiçinfelsefesini,ruhunu,hedefiniveanlaminiyitirmistir.Çünkühayataanlamvehedefkazandiransadecetabiattavarolanakil,ilimveteknolojinininsanasunabildigiseylerdenIstifadeetmekdegildir.Belkiinsanhayatininçogu,digerdegerlere,mantikîolarakincelenmelerimümkünolmayanseylerebaglidir:sirlar,yönelisler,lütuflar,gayretlergayr-imantikîdegerlerveihtiyaçlar…

Gayr-imantikîdedigimizgörüyorsunuz;mantiginziddidirdemiyorum.Birseymantikî“Logique”olur,birsey“Illogique”(mantiginziddi),digerbirseyde“Analogique”(mantiksiz)olabilir.BuParetto’nungruplandirmasidir.

Ohaldemantiksizlik,mantiginziddiolmaktanbaskabirseydir.Meselâmenfaatlarinimükâfatistemeksizinbaskabirineveyadigerlerinefedaedenbirininyaptigiis,mantikîolmayanbirisoluramamantiginziddidegildir.Mantiksizolusu,mantikiletahliledilmeyikabuletmeyisi,aklinonuaçiklayamayisin-dandir.Ortadabirgerçekvardirveayricaaklavemantigadayanmamaklaberaberasilsizveyanlisdadegildir.Fedakârlikve

DINLERTARIHI

327

cömertlik,baskalariniveyabirdigerinisevmek(insaninmuhtaçolduklarindandahayukarisiveyakendisineihtiyaçduyulmadan,biryararvebirmükâfatbeklemedenolanseyler)sevgivetapmagibiseylerinhepsimantikîolmayanseylerolmaklaberabermantiginziddidadegildirler.

Diyeceksinizki“sevmek”debiranlamdamantiksalbiryönelmedir.Çünkümenfaat,maslahatvecinsellikgözardiedilmedensevgigevmeduygusunakendilerinifedaederler.Seveninzevkalmasisadecebununmantiksaldayanagidir.

Simdisizesoruyorum;menfaat,maslahat,cinsiyet,huzur,selâmetsaglikvehattahayatinbilekurbanedildigi“sevgi”,nasilolurdazevkverebilir?Üstelikbunlarintümüzevketkenleriolduklarihaldeböylebirdurumdaonlardaölmektedirler!..Buzevkdegil,izdiraptir!

Diyeceksinizki,evetbuizdiraplardandostadinazevkaliniyor.“Mantikîolmayan”birgerçegitanimakiçin,tamveaçikbirörnekbulduk:“Izdiraptanzevkalmak”dogrudurvebuyücebirzevktir.Zevklerüstübirzevk…Lezzetlerüstübirlezzet…Lezzetiterketmelezzeti…Amamantigasigmiyor.Duygu,açikvedogrubuldugunuitirafetmekte,ancakakil,budurumabakakalmaktavebugerçekkarsisindasusupdurmaktadir.

Insanhayatibuçabalar,degerlerveakilötesiinceliklerledahabirruh,hedefvedegerkazanmaktadir.Bunlarolmadanhayatgüçlüamadegersizdir.Insanbilginamakuru,sanatmahiramakof,ilimhertürlüaracasahipancakabesleistigaletmektedir.Insanyürüyebilmeyeteneginesahiptiramanereyegideceginibilmezbirsaskingibiolmustur.

Aklinbaslattigihamlelerdenbiri,insaninmukaddesatlarinaveonunhayatininyücedegerlerinebirhamleydi.Degerleritahliledip”fayda”halindesunmakistedi.41Amainsanhayatindakiçogudegerlerinmenfaatadönüstürülmesimümkündegildi.Budegerlerinsaninsevgibesledigi,asikoldugu,saygigösterdigi,

41-Bukonuylailgiliolarak,TahranEdebiyatFakültesindeverdigim“DegerlerdeDevrim”konulukonferansamüracaatedebilirsiniz.

328

DINLERTARIHI

taptigi,hattahayatinifedaettigidegerlerdi.Ancakkazançli,kârliolmayipsadecekendilerindeüstünlükvardi.

Akilonlarimantiklisekildetahliletmekistiyordu.Çünkümantik,faydabilgisidisindabirbilgiyedayanmamaktaydi.Buyüzdenakiltümünesaldirdi,onlariinkâredipalayaaldivesonuçtahepsinietkisialtinaaldi.Nihayetbugünküakillivemantikliinsanneslineulasti.Bugünküinsaninakilvemantikyürütmesiylebugününruhunaegemennesil…Bugünkünesil,dünyaninherseyindenfaydalanmaktaveherdönemdekiinsanlardandahaiyikosullardayasamaktadir.Amaniçinvenasilyasamasigerektiginigeçmistekihernesildengeleninsanlardandahaazbilmekte.

Buyüzdenköklüsapmalarsözkonusuoldu.Insanintabiataolanhakimiyetivetabiattanyararlanmasiarttikça,içgüdüleridoydukçamasraftaartisolmakta,bundansonrasorunlardahaciddîboyutlaraulasmaktadir.

“Varlik”inmutluesigineulasmisiz

Ancak“varlik”inkendisiniçindir?

Ilm,teknik,üretim,cinselözgürlükler;

Ahlâkîgeleneklerden,dinîkayitlardankurtulus

Hayatinbütünyollarininsonunaulastirmistir.

Ozamanne?

Insantabiataemretmekte

Hayatdoymus

Akildünyayitanimis

Insaniaçiklamis

vebütünistekleriteminetmistir.

Hiçbirsirkalmamis.Hiçbirbeklentibizikendisiyle

ugrastirmamakta

AskilkdefahayatimizdansürülmüsveEfsanelere,destanlaragitmis,unutulmus,kaçmistir.Iman,biratesgibikervandangerikalmis,sogumaya

yönelmis

DINLERTARIHI

329

Kervankisvegeceyedogruhizlagitmekte

Sankihayatinbütünyollarininsonunavarmisiz

Ihtiyaçlarinartikbircazibesiyok.

Ümitveintizar,insankalbindeyolhazirliginiyapmis

Varlik,sirsiz,asksiz,idealsiz,imansiz,hareketsiz,

Beklentisiz,sevgisiz,beyhude,abes,bos!

Tabiatiirdelemek,tabiatahakimolmak,bütüntabiîkuvvetlerihizmetinekosturmakiçininsaninelindeçoketkingüçlerbulunmaktadir.Amainsanbugüçlerineredekullanacaginiveemrindekibuetkilimalzemelerlehangibinayiyapacaginibilmemektedir!..

Dünyaninherseyiyavasyavasaçikligakavustu.Ilimveilminürünleriaraciligiylasirlanaçildi.Hayat,birkaçilmîveteknikformüledöndü.Insan,bütündertleri,ihtiyaçlari,sirlari,hedeflerive“varlik”felsefesi,tamanalizedilenbirolgudurumunageldi.Fizyolojivebiyolojiona“neoldugunu”ekonomiveteknolojiona“nasilyasamasigerektigini”ilimdedünyanin“nasil”oldugunusöylüyor.

Herseyaçigakavusuncadahabaslangiçta“bos”ve“beyhude”olduguanlasilir.Çünkügünlükhayatinbirçokproblemindemuhtaçdurumagirenbirinsaninhedefi,buihtiyaçlarinigidermekolur.Buihtiyaçlarinigiderdiginde,artikbunlarkendisinehedefolmaktançikarveçözümlenmissorunlarüzerindedurmaz.

“Neiçin”lertekrarsözkonusuoldu.Ilimveakilartikbunlaracevapveremiyordu.Teknoloji,artik,tabiattabulunmayaninsaninözelihtiyaçlarinacevapveremiyordu.Oihtiyaçlar,kaygilar,asklar,imanlar,yücetapmalargibi,insandamevcutolanseylere…

Geçmistebütünbunlaradincevapveriyordu.Amabugünaçiklamasiyetersizvesesikisilmistir.Birdefelsefecevapverebiliyordu.Amabugünküfelsefeilmîkargasalarinesiridir.Ilim,fenomenlerininirtibatlariilekendinisinirlandirmistir…Insan;dünya,yasaminvevarliginensonhedefininhakikatleriniaçik—

330

DINLERTARIHI

layamiyor.Insaninvedünyaninanlamsizligi,hayatinboslugu,yavasyavasbugünküdünyagörüsvefelsefesininesasiolmustur.

Medeniyet,sadececinseldürtüler,cinselözgürlükler,iletisimveulasimgibikonulardatabiatagüçyetirebilmebakimindangençligidoyurabilirveistedigiseyleriemrineverebilir.Ancakdahaçokbilgiedindikçegünlüklezzetlerebagliligihayiflandigindaninsaniniçindekihareketlilikvebirikimlerecevapvermemekte.

Cevapbulamayaninsanisyanetmekte(birçesitvarolusçuluk),buisyan,asrimizindervisligisayilabilecek“hippilik”seklindeortayaçikmaktaveyadahadegisiksekillerdedegörüne-bilmektedir.Akladayananekonomikdüzenekarsiisyan…Tüketimverefahdüzeninekarsiisyan…Örnegin,refahtanbunalmisolanvebabalariningerçekihtiyaçlarinikarsilamaksizinsadecerefahbagislayandüzenlerinekarsibaskaldirangençliginbuisyani,körükörüne,hedefsiz,dönüssüzvesonuçsuzbirisyandir.VeyabirhakikatiaramadaHinduizm’eyönelistir.

Bugünküinsaninyasaminindayanagi(akilverefah),insaniherseydençokakil-üstügerçegiaramayatesvikederken,refahtandahaciddibirhedefe,biryasamfelsefesineyöneltmektedir.

Hayatinsadeceyarisinasahipolanbuisyaniçin,Hinduizmiyibircevaptir.ZiraHinduizm,sadecevesadecemanevîihtiyaca,insaninruhuna,ruhsalyapisinahitabeder.Veesasenmaddîhayati,toplumuvebudünyadakiiliskilersorununuyasadigimizdüzeydeelealmadigindan,çagdasinsan,kendiligindenmaddedenibaretolanyasamdankaçipsaltruhtanibaretolanbiryeresiginir.

Hinduizmtamamenaklinziddi,tüketimininverefahinziddibirdindir.Yanigünümüzmedeniyetinintersyüzedilmishalidir.

AslindaHintdünyagörüsü,özelbirbilgiedinmeyönteminedayanir.VeHinduizminbütünkurallariinsandabuyöntemigelistirmeyeyöneliktir.Buyöntemaklî,sanatsal,bilimsel,teknikvehattaideolojikbiryöntemdegildir.Dahaçok,olaylarin

DINLERTARIHI

331

arkasinigÖrebilmeyöntemiveinsaninfelsefiolarakkendinitanimasidir.Bunudakavramakoldukçazordur.Özellikleakildanbaskaölçütanimayanlarinkavramasiisetamamenimkânsizdir.

Veda

Bugörüs,taniyisveözelbilgiyöntemine“Veda”adiverilir.Bunakutsalakil,gerçekaydinlikgörüs,ilmekarsiirfan,hikmetveYunanlilarin“Sophia”dedikleriseydedenilebilir.Dahaöncedesöyledigimizgibibüyükdinlervefelsefîekoller,yanibütünbeseriyetsürekliakil,ilim,teknik,kültür,sanatveedebiyatinkazandirdigibilgiedinmeyöntemidisindaveondandahaüstünbiryöntembulmaçabasiiçindeolmustur.Çünküinsançesitliilimlerinkendisinibirnoktayakadargötürüpileriyegötüremediginianlamistir.Aynizamandaeldeettigindeduyguperdelerinibirkenaraitipötesindekiüstün,gizemli,yücevemutlakhakikatieldeetmesineyardimciolacakdahaüstbiryönteminvarliginidaögrenmistir.

Istebuyöntemsayesindeinsan,ebediyetianlayabilir,mutlakolanikavrayabilir,sonsuzlugutaniyabilir,vücudungizli“sir”rinivesüreklibilmeyeçabasarfettigi“gayb”ibulabilir.Amabubilgilersinirlibirçerçevedemahpustur.IstebununiçinSok-rat“Sophia”yi(yaniilimvefelsefeötesihikmeti)aramayaçikmaktavesöyledemektedir:“Sophia”yieldeedenaslasürçmez.

Sokrat’inSophia‘dankastiiseilimvefelsefedegil,hikmettir.

IslâmveKur’ân’dan,peygamberlerininsanligakitap,hikmetveadaletvermeyegeldikleriniduyuyoruz.Görüyoruzki,bizimkültürümüzdepeygamberlerinasilmesajlari,oözelbilgiyönteminio“Prometheusatesi”ni,“özelaydmlik”iinsanavermekvehediyeetmektir.

Budailimdegildir.Çünkübizimpeygamberlerimizinhepsiümmîdir.Hiçbiriâlimvefilozofolaraktaninmamistir.Ohaldeobilgigayr-iilmî,gayr-ifelsefîvegayr-iteknikbirbilinçtir,bilgidir,yani“hikmef’tir.

332

DINLERTARIHI

Maalesefbizimkültürümüzdehikmet,felsefemânâsindatercümeedilmistir-Halbuki(Pisagor’unverdigi)ilkanlamindafelsefe,“hikmetisevmek”anlamindadir.Filozof,hikmetiarar“veda”isehikmetintakendisidirvegerçekilimdir.

“Vedâ”danbaska,bütünilimlerasilsizdir.Bunlar,hakikatianlayamayanveyahakikatinyanlisanlasilmasinasebepolup,sapikligadüsürenilimlerdir.Hattadogruolanilimbile,sapikligadüsürür.Çünküinsan,dahauzakbirbeldeninyokusudur.Ilimlerinsaniyolunyarisindabirakirlar.Buisebizzatbirçesitsapmadir.Bunedenleakildürüstkilavuzlukyapar.Amainsaninihaîhedefineulastiramaz;onuyariyoldaortadabirakir.Kendisiâcizoldugundaninsanisapikligadüsürmesikaçinilmazdir.BunedenlebütünHinddinvefirkalarininçabasi,bilincinokaynaginiberraklastirmakvebatililimlerinüstüneperdeçektigiinsanfitratininderinliklerindebulunangaybîsirlarinhakikatinieldeetmekolmustur.42

VedaveDigerIlimler

“Veda”veya“Videyâ”Farsça’daki“diden”(görmek),“bines”(keskinzeka,vukuf,görgü)ve“binaî”(görüs)kelimeleriyleFransizca’daki“voire”kelimesi(Sanskritkökenliolduklarindan)ayniköktengelmektevehakikatidogrudanalgilayanbirtürbakisvederunîbasiretanlaminagelmektedir,

Bergson’undedigigibi;ilimler,insaninhakikatiletemasinisaglar.Amaisrak,hakikatidogrudaninsaninduyularinayerlestirir.Bu,yerlesikhazirilim,dogrudanvekesintisizbirilimdir.

Istevedaveyavideyâböylesibirilimdir.Meselâ,insanin,sekerintatliolmasinailiskinbilgisidogrudanolmayandolaylibirbilgidir-Lâkinsekeridilinizletattiginizdaeldeettiginizbilgifarklidir.Bununneticesindetatlilikilealâkalibilginizvasitasiz,dogrudan,anindahissettiginizbirbilgiolur.Bu,olgudanhaberdarolmaninötesinde,hissetmektir.

42-Kavramlarininbenzeriolusunutabiikarsilamaliyiz.ÇünküIslâmîtasavvuf(Müslümanlarintasavvufu)ileHindekolleriarasindabirçokbenzerliklervardir,

DINLERTARIHI

333

Bilgin,askitaniyipondandikkatlivemantikliolaraksözeder.Amaasikonukendindebulur.O’nunaskileilgilibilinci,kendisiyleilgilisuurvebilgisidir.Bu,hazirbilgi(duyumsanan,tümduyularlahissedilenbilgi)dir.Tipki,derimizevasitasizdegdigindeyakanveisitiverenatesgibi.Böylelikledehakikat,bizimanlayisvekavrayisimizdasomutlasir.Bizimanlayisimizinbirparçasioluverir.Bizdehakikatinbirparçasioluruz.Bukonuirfanimizdaasik,masukveaskbirligi;kültürümüzdeakil,akle-dilenvebilenlebilineninbirligiseklindedir.

KurtulusYolu

Bunedenle,aklakarsitekkurtulusyolu,“Videya”yi,muhtemelenVideya’nintercümesiolanirfanivegerçekmarifetibulmaktir.Hiristiyanliktakurtulusyolu,“fedakârlikvebaskalarini“sevmek”,Zerdüstdininde“dogrugörüs,dogrusözvedogruamel”,Budadininde‘ihtiyacinreddiyledogansükűnet”veIslâm’dasadece“rTevhid”dir.TevhidesasinadayandiklarimüddetçekurtulusanedenteskilettiklerindenHiristiyanligin,Budizm’inveZerdüstdininindayandigibuetkenlereIslâmdabelliorandadayanir.

Bireyselbirözelliktasimalari,içgüdüselolmalari,mantiksalbiraçiklamalarininbulunmayisivebaglayiciniteliktebirersebepolamayislariyüzünden,sirfbaskalarinisevmek,ahlâkîdogruluk,dürüstlükvehattayalnizcamarifetbilekurtulusiçinbirnedenteskiletmezler.

Israk

Insanagerçekhakikatigösterenveanlamayisaglayan,aklaragmenakimötesindekibirfaktördür.Israk(Intition)dedigimizbufaktör,hakikatitanimamizavehissetmemizeyardimciolmaktadir.

Israk,tasavvufumuzdagönülolarakanlamlandirilanseydir.Gönül,aklinanlamaktanâcizoldugubüyükhakikatlarikolayliklaanlar.

334

DINLERTARIHI

“Akilcilarinayaklariagaçtandir,“akilhakirdir”,“aklinayagikiriktir”,“gönülleuçmakvemiracaçikmakgerekir”gibikavramlarVedadininintemeldüsünceleriniaçikligakavusturanunsurlardir.

Bununiçindirkibeyin“gönül’ekarsiakildaisrak’akarsiyeralmaktadir-Aklivebeyinasagilanmisolup,yolubiryerevardiramadiklarigibi,maddîhayattadasinirlidirlar.Israkvegönülbuhisveduyuperdeleriniyarabilir,mutlakveebediyeteeluzatabilirvehakikatinözünübulabilir.

Kur’ân-iKerîm’de“fuad”ve“lübb”olarakdageçen“kalb”ve“akil”kavramlariarasindaherhangibirçeliskisözkonusuolmayip,aynianlamiifadeedenbirtekkavramdanibarettirler.Hakikatinanlasilmasinayardimciolurlar.

Beyinvegönülaynianlamdakullanilmistir.Suvarki,Kur’ân-iKerimhakikatlarinanlasilmasindaaklintemeletkenoldugunuönemlevurgulamaktadir.Elbettebuaklin,“Aristo”,“Kant”veya”Descartes”gibilerintaraftarolduklari“raison”ve“ration”unaynisidirdemekistemiyorum.DolayisiylaKuran,insaniçinbirtekidrâkveanlamakuvvetindenbaskasinikabullenmiyor.Kiodahakikati,Allah’agidenyolubulmaninveaynizamandamaddeninesrarinivekanunlarinikesfetmeninaraciolanakildir.Yanihemtabiat,hemtabiatÖtesi,hemesyaninmahiyetinianlamak,hemdeAllah’itanimak,akilyürütmeylemümkündür.

Amatasavvufagöre,akildanziyadeesasolanisraktir.Yeniçagda,DescartesveKant’akarsi,PascalveBergson’unilerisürdügüdebudur.

“Ben”

Hinduizmkonusundaanlasilmasigerekenmeselelerdenbiri“ben”(Lemoi)dir.Felsefîanlamda,“baskalaridegil”,yalnizca(Individu)fertanlaminagelenvekendimizionunlaidrâkettigimiz“ben”,dilbilgisindeoldugugibipsikolojialanindadaönemlibiryertutmaktadir.Bu“ben”inilkdefaHint“Veda”dininde

DINLERTARIHI

335

derincetahliledildiginigörüyoruz.Heiddeggergibisahislarinegzistansiyalizmdegündemegetirdiklerimeselelerinçokdahaderinveçokdahaolgunsekli,üçbinyilönceHint’teortayakonmustur.

Hinduizmin“Vedâ”sinda“ben”,kisininbaskalariylailiskiveirtibatlarisirasindahissettiklerivebulduklarinintoplamindanibaretsedeaslindabuhissettikleri,gerçekolmayan,yalanci“ben”dir.Bundanötürü“ben”gerçekbirolgudegildir.Çünküdigerlerindenyüzlercebag,ferttebirarayagelmisvedügümlerolusturmuslardir.Öyledügümlermeydanagelmiski,yalancibirduyguhalindebelirenbudügümveyadügümleri,herkeskendi“ben”iolarakhissetmektedir.

Biraynaninkarsisindadurupkendi“ben”iniziteskiledenbütünunsurlariayristirin.Sonundasiziniçinneyinkaldiginigörün.Digerleriyle;es,akraba,sevgili,düsman,reis,taife,komsu;tarihî,ilmî,edebî,felsefîsahsiyetler;sevdiginizvenefretettiginizesyavesahislar;sizinfikirlerinizde,duygularinizdaolanlar;genelolaraktanidiginizherkesveherseyleolanbütünilgilerinizikoparirsaniz,bIrseykalmadiginianlarsiniz.Ohaldesimdiyekadar,“ben”dedigimizsey,digerlerinintoplaminin“hiç”aynasina(“ben”bileolsam)yansiyanisigidir.Yansimalarin,reflekslerinveitibarîbaglarinbirtoplamidir.Buradadügümlenmisolani“ben”olarakhayaletmisiz.Eger“ben”,bu“mikrofon”gibibirhakikatolsaydi,(egerbunugören,sesiniisitenvehissedenbütünfertlerolmasabileyineoldugugibivarolacakti)digerlerininsomutvarligiolmadandaolmasigerekirdi.

Ohalde,ohareketvetasvirlerintoplami,hakikibirvarlikdegildir.Egerkendinibilenbiri,yaiancibiraynaveya“videyâ”yasahipolsa,simditoplumunkarsisindakendinigörüyorgibi,“videyaî”asamaya(kendinibilmeasamasina)ulasirsakendiadiylagördügübütünbunlarinvekendi“ben’iolaraktanidigiherseyinyalanoldugunugörürdü.“Ben”olaraktanimladigiseylerinbaskaseyleroldugunuanlardi.Egeronlarlaolanbubaglarikeserse,birhiçbillűrlasmasiolur.Renksiz,sekilsiz,kisiliksiz,hareketsiz,anlamsizveboyutsuzbirbillŰr.“Ben”He-336

DINLERTARIHI

Heiddegger’in“gerçekvücud’akarsi“mecazîvücud”olarakadlandirdigiseyintakendisidir.

IlkSüphe

Buradanhareketleidrâkvehayatruhununenhassas,enderin,enmüphemnoktasiolanaveDescartessüpheciliginden(septisizm’den)dahabüyükolanHintsüpheciligineulasiriz.

Herseyionagöredegerlendirdigimiz,onuniçinistedigimiz;Descartes’indeyimiyle;kendisibizzatsüpheciolduguiçinherseydensüpheetmemizeragmenkendisindenaslasüpheetmedigimiz“ben”,budurumdailksüpheedilenseyolmaktadir.Amaneyinden?Sadecevarligindandegil,hakikatindenveanlayisindandasüpheedilmektedir.

Aslinda“ben”dedigimzaman,maksadim,herkesin“kendi”olarakhissettigi“ben”dir;“ten”,“benden”olarakhissettigidegil.Bu“ben”ferdinsahsi(perssone)veyasahsiyetini(personnalit’e)kendinefarklikilmaktadir.Herkesseçkin,belirginbedenîçizgilerinidigerlerinekarsiseçipalir.FertOndividu)“ben”anlamindadir.Sosyolojidede“fert,toplumuolusturur,dediklerizamanda“ben”anlamindadir.Annevebabaninolusturduklaribir“beden”anlamindadegil.

“Ben”inReddi

Ohalde,“ben”e,bubüyükyalankarsiolmasigerekenilkisyaninsaninisyaniolmalidir.Amahangivasitayla?Nasil?“videyâ”ilemi?Videyâ,bizihakikatvekâinatinesrarinaulastirabilecegigibi,büyükyalanlarakarsidabilinçlivehaberdarkilabilir.

Bütünilimler“ben”densözederler.Ancaksadecevideyâ,“ben”inyalanolusunu,bosolusunuispatetmis,“ben”inaltindagömülüolanben-ötesihakikatiortayaçikarmistir.

Heiddeggerdiyorki:Tanidiginizhersey,sizinzihin,duyguvetanimanizanüfuzederekvarlikbulmaboyutlarinizdanbirioluverir.Suandakivarliginiz,tanimavebilmenizintoplamin—

DINLERTARIHI

337

danibaretolan“mecazîvarlik”tir.AncakonuInkâretmeklehakikivarliginiz(authentiqueexistence)kesfedervekendinizihissetmisolursunuz.“Veda”dasöylenenlerbusözlerinaynisidir.

Bunedenleeger“ben”43buradabiraradaolanbirbirinekarisanvebirgrupolusturanesyavesahislarilebaglilikdizisinintoplamindanibaretsebudurumdayalancibirvarliktirvehiçbirzamandavarolmamistir.Iplikyumagivedügümüdür;baskabirseydegil.Ohaldebu“ben”i,bubüyükyalanivealdaticivücuduyoketmekgerekir.Buiplikdügümleriniaçmakvegeridehiçbirseyinkalmadiginigörmekgerekir.Bunugördüktensonrahakikateulasmakmümkündür.Buhakikat,yalanci“ben”invu-rulmasiylaortayaçikar.Hafiz’m;“Senkendin,kendinehicabsinHafiz’iortadankaldir!”derkenkastettigibuydu.Insaninkendihakikatinaulasmasi,kendininhiçolmadigi”gerçegineulasmak!”Sarapsizsisedensisesizsarabiiste!”.p>

Tasavvufumuzda,özelliklede“vahdetivücud”konusundageçen“innîyet”,“enâniyet”ve“menîyet”yani“benlik”mes’elesinintümükendindenuzaklasiphakikivarlikvevarlikgerçegineulasmaçabasindanbaskabirseydegildir.

“Ben”iNasilYokEdelim?

Videyâ,benolgusunukesfediportayaçikarincave“ben”inaslindabaskalariylailiskilerbirikimioldugunuanladigimizdabuyalanci“ben”vebaglardankurtulmamiziçinbuiliskilerikesmemizyeterliolacaktir.Bunungerçeklesmesiiçinseriyazetdevreyegirer.

Riyazet

Riyazet,senisendenalanherseyveherkesleolantümbaglarinikesmendenibarettir.Senesyavesahislarinyanindayeralanparlakbiraynasin.Buyalantasvirvehayallerortadankalkmadikçasenisekillerinverenklerintoplamindanibaretsa—

43-“islâmSinasî;TevhidinTemdi”adlikitabtaii“HangiBen?”makalesiniokuyabilirsiniz.

338

DINLERTARIHI

yanbukaranlikdüsüncelersürüpgidecektir.Görüntününaydinlanmasivesuyunberraklasmasiiçinbuhayaletlerinsuveaynaileiliskisinikesiportadankaldirmamgerekir.Bunedenleriyazetmakasi“ben”iyokedebilir.“Cuki”yadadigerbirifadeyle“yoga”,riyazetinsiddetliyöntemlerindenbiridir.Ensadesekliyle;uzunsüretutulanoruçlar,bedenselaliskanliklar(uzunsüresabitbirnoktayabakmak,suskundurmak,yememek-içmemek,konusmamakvebenzerleri)gibiriyazetler,insanigüçlükilarlar.Böylelikledeinsani,birbaskasinabagimlikilantümistekveihtiyaçlarinesaretindenkurtarirlar.

Meselâ,benisürekli,herandisariyabaglayanunsurlardanbirialdigimnefestir.Yasamimiçingerekliolannefesiasgariyeindirebilirim.Ancakbununasilgerçeklestirebilirim?Bütünhayallerimi,fikirlerimi,hatiralarimivezihnimdekorudugumdegerleriyokedipkendimdeÖldürdüktensonrasadecevesadecenefesalmayidüsünmeksuretiyle.

Beyningücünübîrnoktadayogunlastirmakyogayöntemlerindenbiridir.Nefesalmayidüsündügümzaman,bütünkuvvetimi,tümbilinçveduyulariminefesalisimdatopladigimda,nefesalisimikontrolaltinaalabilirim.Bukontrolaltindatutmayiöyletekrarlamaliyimki,nefesalipvermeyidüzenlibirprogramlamayatâbitutabileyim.Bualistirmasonucundabirkaçsaniyehattabirkaçdakikadurabilirim.Aynisekildebualistirmayigündengüne,aydanayaveyildanyilaçogaltaraksonuçtaöylebirgüçeldeederimki,üçgüntoprakaltindanefessizkalsamyinedecanliligimisürdürebilirim.

Bunlarsimdidevarolangerçeklerdir.Benidisariyabaglayandaimîbaglardanbirininnefesolduguapaçiktir.Hersaniyeveherdakikaevinkapisinagelenkapiyivuran,kapiyiyüzüneaçtigimvefakatbenisüreklioyalayipduran,rahatsizedenbirvarlikti.Onubasimdansavincaartikhaftadasadecebir-ikidefapesimdengeldiginigörüyorum.

Busekildeben,heran,hertarafidolasançapkinlarinbasibosbakisvehevesleriseklindeki,hiçbirseydekararkilmayan

DINLERTARIHI

339

daimabeni,baskasina/baskalarina;esyayaveboyutlarayöneltengözümüdekontrolaltinaalabilirim.

Bagdaskurupoturuyorum,bakisimisadeceenyakingörmenoktasiolanburnumunucunadikiyorum(Enyakinyerveenzorbakistarzi).Bunaokadardevamediyorumkibakisimi,tipkiegitilmisbirkusgibi,kendimeesirhalegetiriyorum.Biryeretakilmakveyabakmakistiyorsaoaniçinbendenizinalmakzorundadir.Artikdurum,benimonunmüsaadesinebagliolmamdançikmistir.

Yine,bunungibi,sagayagimisolkalçamin,solayagimisagkalçaminaltinakoyupellerimiçaprazolaraküstüstekoyabilirim.Buoturmayadevamedip,birincigünüçsaat,digergünbessaat;yavasyavasbirgün,birgünbirgecebiray,ikiayveömrümünsonunakadardevamedebilirim.

Süreklibeniparçaparçaedipyutan,bendebirseybirakmayandogaletkenleri,bütüninsanî,sosyalvetüketimetkenlerinietrafimdandagitip,kendimiyikayip,okyanusunbagrmdakiözgürlügünsembolüolankurubirada,bir“Upa”yapabilirim.Hiçbiryönden,hiçbirtaraftanyoluolmayanbirada.Yarimadalarinaksinebaskatarafaulasmayayolaramiyor,bunaihtiyacidayok.Digerlerionamuhtaçtir.Onadogruköprükurarlar.Insandabuhalegelince,baskalarionaihtiyaçduyar.Çünküyariminsanlardabaskayerlerlebaglantiliyarimadalarabenzerler.YogakelimesiFarsça’daki“Yug”(boyunduruk)kelimesiileayniköktendir.Bedeniboyundurukaltindançikarmakla,kendiniseyretmekle,gücünübirnoktadatoplamakla,siddetliriyazet(veyasükunet)sayesindeörülmüsolanbaglarimakaslayipkesiyorum.Veyaenazindangevsetiyorum.Yalanci“ben”iolusturanIlgilerikesiyorumkikendimiözgürkilayim.Kurtulupbiradayadönüsüncegözlerimikapatipiçâlemimiseyredaliyorum.Artikbakisaçimdegismistir.

Toplumunbireyiolan“ben”durumundakiadam,daimadisariyabakar.Egerbirgünevinekapatilsa,birkösedemahpus,bircaddedeyalnizkalsa,korkuyakapilir.Çünkübosoldugunu

340

DINLERTARIH

er

kendigözüylegörür.Yalnizlik,bosolusunukendinegösterenenbüyükunsurdur.Buyüzdenbosinsan,daimakendinitoplumunizdihamindakaybeder.Varligidigerlerinebaglidir.Egdigerleriolmazsaoyoktur.Ziraonun“ben”idigerlerininaynsidir.

Bazikisiler,baskalarininvarliginayerlesmisözelliklergibibaskalarininkisiliklerindevarliklarinisürdürürler.Egerobankalariyokolursakendilerideortadankalkarlar.Tipkikökündenkesilipmasaolarakkullanilanbiragaçgibibaskalarininisteklerineboyunegmislerdir-Artikbunlarinvarligibirmânâifadeetmez.

Vedairfani,yogaveriyazetlehürriyetvekurtulusaerenkimse,kendiiçinebakincaansizinacayip,hayrettebirakanvetahminedilmesimümkünolmayanbirhakikateulasir.Simdihepberaberizliyoruz:Kansergibiherseyivevarliginbütünhakikatiniortadankaldirmis,kaybetmisvekendindeeritmisolanyalanci“ben”iortadankaldirdigimizdabirgünesgibiiçimizdedoganohakikatibulmamizvegizliolanhakikatimizingerçekmahiyetiniidrâketmemizmümkünolur.Ancaksimdigörüyoruzkiortadahiçbirseyyok.

Bundanönceiçderinligebaktigimizda“ben”isimlibirkisilikhissediyorduk,amasimdiböylebirvarliginolmadiginigörüyoruz.Yalancibirkisilikti.Ortadankalkincahaliyleyeriboskaldi.“Ben”induvarlariçöktü!..“Ben”,“atman”oldu.

Atman

“Atman”,bütün“ben”lerdeki(yanibütünyalanci“benzerdekihakiki“ben”dir.Buyalanci“ben”Ierinaltinda“ben’lerinbeni”;“gerçekben”gömülüdür.

Ohaldekendimdeyalanci“ben”imiyokettigimdeanliyorumkiben“o”yum.

“O”Kimdir?

“O”gerçekvarliktir.Kendibasinavardir.Varligibaskasinabagliolmadigigibibaskasindandolayidadegildir.“O”gerçegi,bütüninsanlarinvarliközündemevcuttur.

DINLERTARIHI

341

Burada“ben”debirdevrimmeydanageliyor.Bundanöncekendimdeferdiyetvebaskaseylerdenayriolmayihissettim.(Sahsiyet,yanibenidigerlerindenayiran,belirleyenseylerdir.Busahsiyetveyalancibensimdirenginikaybetmis,ortadankalkmistir.Artikkendivarligimihissediyorum).Geçmisinaksine.Geçmistekendimidünyadan,bütünfertlerdenbagimsizgördügümden,“digerlerini”“ben”debuluyordum.Oysasimdikendimi“digerleri”ndebuluyorum.

Geçmistesahipoldugumbütünzahiritutkularlaferdiyethalindeyim.Herseydenkopukveayriidim.Simdizahirîbaglantilarimikesmisim.Bundansonrabütüninsanferdine(besercinsine)girebilirim.Borçlubirkalevekalinduvarlibirhisargibibeniiçinehapsedipdigerevlerden,topraklardanvekalelerdenayiranbütünduvarlariyiktim.Oanben,duvarlariyikilankalegibiyeryüzüyleayniseviyeyegeldim.Yeryüzünebaglandim.Giderekyeryüzününkendisioldum;yeryüzündenbirparçadegil,bütünyeryüzüoluverdim.

Görüyoruzkiburada,bubüyükiçsiçrayislabusahsîhicretle“Atman”aulasiyoruz.Ferdinartikkendisiiçinbirseyistemedigiyereulasiyoruz.ÇünküherseyehirSlasarilanvebaskalarinacephealan“ben”,simdiherkesleyakinlikveberaberlikhissederekbütüninsanlara,bütünirklara,bütünrenklereakrabalikvesahsîaskbesleyecekdurumagelmistir.

Simdiben,bütün“ben”lerdekiortak“ben”denbaskabirseydegilim.Ariflerimizindeyimiyle(birtesbihlegüzelceaçiklaniyor)ben,denizdehayvanmbiriktirdigibirkabarcikidim,kendimi“ben”hissediyordum.Simdihavaileilgimikesincekendimdenkurtulmusumveartikdenizdekikabarcikdegilim.

Nehir,kenditasli-çakilliyataginda,kendiadvesaniylaaktigisüreceizdirap,perisanlikveheyecanamahkűmdur.Çünküirmaktir,denizdegil.Yani“digerirmaklardegil”,anihiç…Çünküdenizekavusuncaartikirmakfalandegildir.Kendiniinkâredipdenizlesiyor.“Irmakbeni”yokolup“denizbeni”ortayaçik-yior.Kendiniartikirmakdegilsuolarakhissediyor.Budabütünirmaklaringerçek“ben’ldir.Tasavvufumuzundadedigisu-342

DINLERTARIHI

dur:“Bekayokolmadadir”.Fenafillah(Allah’tayokolmak),bekâbillah(Allah’tabakiolmak)…Denizegirenbirirmakgibi,Tanri’ninvarliginakarisiyorum.O’ndafâniolupkendimiinkârediyorum.Busekilde“ben”olusumuzortadankalkiyor,denizinbirparçasi,Tanri’ninbirparçasioluyoruz.Sahsiyetvesahsîlikkayboluyor,kendinidekaybedipfanilesiyor,denizinbakiligin-dendenizleberaberbakilesiyoruz.

Hakikatitaniyipdogrubilgi(vedâ)yieldeettiktensonranefsiriyazetveyoga’ylaegitmeksuretiyleyalanciben’inehakimolabileninsan“büyükben”in“genelben“in“benlerinbeni’ninveAtman”insahilineyaklasabilir.Hattaonagirebilir,ondaölüp,yasayabilir.Bundansonrafert,hayretvericibirkudretkazanmaktadir.Küçücükbirdarbeylemizaci,hayati,haklarivedigerözelliklerialtüstolanadam,birdebakiyorsunuzkiinsanidehsetedüsürenbirgüçedinmistir.Artikonunvarligindagüçgösteren“büyükben”dir,“yalanciben”degil…p>

Egerdüsüncebiryereulasamiyorsa,çevresiileolaniliskilerindevebaglarindaeksiklikveyüzeysellikegemenolan“yalanciben”düsünüyordemektir.Fakat“büyükben”,Atman’aulasmisbuzayifferdindavranislarinanüfuzetmisseondadüsünen(akl-iküll)genelaklintakendisidir.Bubüyükuyaniklik,yalancibendendegilbizzatAtman’aulasmaktandir…

Atman,menzillerinbaslangicinadogruhareketetmektedirvemutlaksinirsiz,ebedîhakikatgünesivarliginadogduguzamanatmansonmiracindaötesinesinirbulunmayanbirsiniravemekanötesibirmekana,yaniBrahman’aulasir.

Brahman

Brahman,mutlakhakikattir.Herseyinruhudur;dünyaninruhu,varlikâlemininezelîveebedîruhu;“Atman”,“Brahman”inhakikivücudunakarsi,biryalanciben’dir.“Ben”in“At-man”inhakikivücudunakarsibiryalanolmasigibi.

Buradainsan,Atman’avarmis,oradandaBrahman’inuçsuzbucaksizokyanusunagirmistir.Oradainsan,sadecekendinitekparçabirinsanolarakhissetmekveinsanîbirligeulasmaklakal—

DINLERTARIHI

343

miyor,belkibütünevrenekarisipdünyaninruhuylabirleserekbütünvarliklabirligeulasiyor.Bütünbusekillere,izdiraplara,degisimlerevedünyageometrisindegördügümüzçesitliboyutlarabirgenel“birlikhükmediyor.Artikne“ben”varnede“atman”;hersey“Brahman”dir.Artikherseyin“o”oldugunoktaburasidir.InsanBrahman’ayönelikbuseyr-üseferinde,Brahman’laayniamaci,ayniyolu,aynigidisativebilahareaynigidistarzini,ayniniyetiveayniseferahenginipaylasir.

Atman’inZirvesi;Brahman

Ben’denAtman’a,AtmandanBrahman’adogrusiralananbuasamalarvarligindoruklarinaveruhunfizikötesinedogruyükselenensonveenbüyükmiraçtir.“Atman”ülkesinikatetti-gimanda,Brahman’inbüyükveebedîokyanusunakarisirim.Burada“Krisna”yanibirvetekolanTanrikadarbüyük,AtmanveBrahman’inbirlesmesiyleolusanveaynizamandamutlakhakikatolanbüyükbirbirlikgörünüm.

Hallac’in“benTanri’yim;benimelbisemaltindaO’ndanbaskasiyoktur.”dedigihalbudur.Buhale;“ben”dengeçip“At-man”dan“Brahman’a,“Brahman”dandasonsuzlukzirvesine(“Krisna”yaniBüyükTanri’yaveVahdetiVücud’aulasmak)içinasagidakiasamalardangeçmekgerekir.

Kâremâ,SamsaraveNirvanaAsamalari

Kurtulusvedogrulugaermekiçin,buasamalardangeçmekgerekir.Amanasilveniçin?..Tanimakla…Amaneyitanimakla?..Zindaniveondankaçisyolunu…Amabuzindanhangizindandir?..“Kâremâ”ve“Samsara”…

Samsara

Samsara,görünenyaniyalanci,bagimli,özgünolmayanvebaskasininyansimasiolancihandemektir.Kendibasinabirvarligasahipdegil.Herseyhayal,herseysinirlivebagimlidir.Bizimedebiyatimizdaebedîolmayan,saskinlikveizdiraptanIba—

344

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

345

retbirdünyanintercümesidir.“Samsara”.Öylebirdünyaki,oradahiçbirseysüreklidegildir.Çünkühiçbirseyingerçekanlamdabirvarligisözkonusudegil.

Budünyaebedîdegildi.Birdenizgibikaliciolmayip,ol-mak-olmamak,varlik-yokluk,ölüm-dogumgibiyalancivarliklararasindagidipgelendalgalarvekabarciklargibidir.Insantümbudalgavekabarciklararasindakendisigibiiçihavayladolubirkabarciküzerineoturmusbosbirhayataduçarolmustur.

Bunedenle,sükűnet,güzellikvemutlakebediyetolupgeçicilik,yikilmislik,ölümvesüreklidegiskenlikolmayan“hakikat’eulasmakiçinSamsara’dankurtulmakgerekir.

Samsara’danKurtulusYolu

InsanSamsara’dannasilkurtulabilir?“Videyâ”ile;“öz”ünyokolusu,“Ben”inöldürülüsüve“riyazet”ile…InsanbunlarlaSamsara’dannasilkurtulabilir?Dairegibisüreklidönenbirgirdabagiriftaroldugunuvebubosdönüstenkurtulmakgerektiginibilmekle…

Kâremâ

Insanintutkunoldugubugirdapnedir?Kâremâ’dir,tena-süh’tür.Yanibuzorunmahpusuolansen-herfertolarak-,gelismen,izdirapçekmen,çabagöstermen,kinveaskbeslemen,mahrumiyetlerigörmen,yasaman,ihtiyarlamanveÖlmengerekir.Tekrarbudairevârihareketinbaslamasigerekir.Tekrarbaskabirinsaninveyahayvaninbedenindedünyayagelip,hayatinbuçetinveizdirapdoluasamalarinigeçirmengerekir.Dogume-vindenihtiyarliginzirvesinegidip,ölümünaltmevkiinedüsmengerekir.Tekrarikincidefa,üçüncüdefa,dördüncüdefa…Böyleceebedekadar.TipkiZeus’undergâhindankovulanveonunemriylebirkayayidagintepesineçikarmaklagörevlendirilenYunankahirmaniSizingibi!…Tasitamtepeyebirakacagisiradataselindenkayarveyenibastantasizirveyeçikarmayaçabalar!…

Bu,hepimizinalinyazisidir.Sabahtanaksamakadarbirtasiyukarigötürüyoruz,tekrarasagikayiyor,ertesigünyeniden-.-Tipki“Meselühümkemeseli-ttâhűn”gibi.

Kâremâ,sadecegünlükhayattadegil,belkihayatintümfelsefesindesözkonusuedilenbiranlayistir.

Sen,doguyorsun,izdirapçekiyorsun,yasiyorsun..Bütünmahrumiyetlere,kopukluklara,bagliliklara,galibiyetlere,yenilgilere,acilara,tatliliklaratahammülediyorveölüyorsun.Butekrarlanipduruyor…Budönendolabinadi“Karemâ”dir.Sen,sonsuzakadarsüreklibudaireiçindedönmeyemahkűmedilmissin.Budolabinesirivebuzorlamaninmahkűmuoldugunmüddetçekurtulmanimkânsizdir.Halbukibu“Kâremâ”denilenkisirdöngüdenkurtulmangerekir.

HintDinindekiSiniflarinAçiklanmasi

Hintdinindekurtulusun,kelimenintamanlamiylabutenasühdöngüsündenkurtulmakolduguapaçiktir.

Tenasüh:Elli-altmisyillikhayatimdageçirdigimbirkisimsosyo-psikolojikevreleryüzündenolgunlasmisolmamveyabozulmammümkün.Ölüpyenidendirildigimdebuilkyasamimdanikinciyasamimaetkiler

tasirim.Birinciyasamimagöre,mutluveyamutsuz,alçakveyaüstün,efendiveyausakolmamveyahutbeyyadaköleolmakzorundakalmamolayidirtenasüh.

Egeröncekihayattabirtekamülgösterebilmissembirköleseklindedegil,belkibirbeyefendiveazizseklindedogarim.Egergeçmisyasamimdabozgunculukyasamissamzelilbirköleolarakdogarveburadacezasinigörürüm.“Hint”cennetvecehennemibirsonraki“Kâremâ”dir.Yanisonrakidolapvesonrakihayat,öncekihayatimincezavemükâfatinivermektedir.

Maalesefbukorkunçbirfelsefedir.Hinttoplumunda,hayliutançvericivevahsiyaneolanbufelsefe,Hint’tekisinifvekastsisteminibinlerceyildirayaktatutanvekoruyan,büyükveentemelbetondirektir.Çünkütenasüh,asaletidogumabagliyor,

DINLERTARIHI

insaninyaptiklarinidegil.Yaniköle,usak,efendi,kâseteryâveraca,kölelikvebeyefendiliközelliklerineöncekihayatlarindandolayisahiptiler.Egerköleisebaskabirseyolmadigiiçinköledir.Egerefendiisebuonunöncekihayatininkesinneticesidir.Hintvedigertoplumlaraegemenolansinifsaldüzenlebirilgisioldugundandegil.Bugün“raca”olanöncekihayrindandolayi“raca”dir.Egersuankötüyseölümdensonraköleolmasimümkündür.Amaölmeyenedek,hakkimiziondanistemekhakkinasahipdegiliz.

Bunagöre,kölelerinveizdirapçekenlerinyenilgiyeugramasigerekir;efendilerinvezalimlerindegil.Çünküöncekihayatlarindafesatçikarmisvebozgunculukyapmislar;bugünküfesatdaohayatinneticesidir.

Ohaldesoyludogmak,neredenvehangisiniftandogmusolmaklaalâkalidir?

Bunagöre,soylulukailevesiniflaraaittir.Birinibirsinifadahiletmekveyabirsiniftançikarmakmümkündegilveolmamasidagerekir.

Bu,sonrakikâremâlardavesonrakidönemlerdetenasühlesonuçlanmasigerekenbiristir.Herkesiniçindebulundugudurumdahaöncekihayatinindogalsonucuoldugundanbirsonrakihayattakisorumlulugubelliolanakadarsuandaiçindebulundugusiniftaolmasigerekir.

AmaIslâm:“Herdogan,fitrat[selimveayniyaratilis]üzerinedogar”diyor.Konuyubufelsefîvekelamiçerçevedeinceleyenbizleriçin,bukonularininsanîdegerleriazdi.Yanibenzersifatlar;özellikler,yetenekveimkânlardadoganherinsana,kan,irk,soy,nebirseybagislar,nedeondanbirseyalabilir.Hepsibenzerbirfitratin(yaratilisin)sahibidir;budünyayailkdefagelmislerdir.Egerbirininzelil,birininaziz;birininefendi,birininköle;birininâlim,birinincahil;birininfaydalanan,birininmahrumoldugunugörüyorsak,bununsebebi,egemenolansosyaldüzendir.Onubirsiniftandigerbirsinifagötürecekolansey,onunkendisorumlulugudur,dahaöncekibirdöneminamelleridegil.Ceçmisineaitbirameliyokturki…

DINLERTARIH

347

Veiste,Hint’tehakimolansiniflikastdüzeninindevamiiçin,tenasühünnekadarbüyükvederinbirfonksiyonasahipoldugunugörmüsolduk.

HintDüzenindeSiniflar

Ilksinif:Asiretdüzeninde,güçlüler,bilegigüçlüolanlar,kuvvetliler,asireteegemenveöncüoluyorlardi.Mülkiyetdönemimeydanageldiktensonrabugüçlülermâlikvezenginolurlar.Engüzelarazileriellerinegeçirirler.Ekonomininasiloldugunainsanfelsefesininaksine,baslangiçta“zor”mülkiyetdoguruyor,mülkiyet“zor”udegil.

Mülkiyetdüzenimeydanagelincedemülkiyetinkendisizorvegüçetkeniolmuyor,bilâkisgüçmülkiyetmeydanagetirmeyedevamediyor.

Buyüzdenkabiledüzenindeüstünlük,sonradanmülkiyetveziraattoplumunaegemenolan“zor”undur.

Güçlüler,düsmanlarinavekarsilastiklariolaylarakarsionlarikoruduklarindankabilelereegemenoluyorlar.IstebuegemenlerdirkinesillerboyuKaseteryasinifini,yaniesraf,sahlarvesehzadelersinifiniolusturmuslardir.

IkIncIsinif:Kabilefertlerindenkötüruhlarivecinleriuzaklastirankimselerdir.BunlardinordusuyduveyanlarindaBrahmanlarvardi.

Üçüncüsinif:Ziraîhayatiidareedenlerveçiftçiler.

Dördüncüsinif:Sanatkârlar,isçilerveköleler.

Besincisinif:Pisolanlar.Bunlarbirtekyöndenkirliydiler.Aryaîdegillerdi.AryaîlerinHint’egelmesindenönceHint’teyasiyorlardi.SuçlariiseÂryaîlerdendahaeskiolmalaridir.

Bukirliler,çalisanlardi.Ücretlerinialmasirasindaiseefendilerinellerininonlaradegipbulasmamasiiçin,ellerinebirtasalmalarigerekenlerdi.Simdideböyledir.AncaküçbinküsuryildansonraGandibunlaridaAllah’inkullariolarakisimlendire-biliyordu.Okadarki,günümüztoplumundaki“dinkardesi”,“mü’minkardesi”,“Allah’inkulu”anlaminda…Bukardesliginde

348

DINLERTARIHI

hiçbirfiiliyatiyoktur,esitlikanlamindaisehiçdegildir.Yalaniltifatlardanbiriyani…

KaçisYolu

Bizibirsonrakikâremâyatekrarçekenne?..

Bizeksigizvebudönendolaptaolgunlasmamizgerekiyor.OhaldeVedadinhükümleri,riyazetvetakvaileinsaninSamsaraileiliskisinikesipyasaminherhangibirdönemindetekamülvesuurbulabilecegiikincidefadönüse;birdahadünyaküresindeortayaçikmasinagerekbirakmayacakbirvaziyetegetirebilir.

Budünyadakihayattasükunet,ihtiyaçsizlikvesahsîbagimsizligaulastigimizzamanölümdensonra“Kâremâ”dolabinindisinaçikar,tekrarbudolabadönmektenkurtuluruz.

Pekibundansonranereyevaracagiz?

Kâremâötesine.,daimadönenveherseyihayatveölüm,ölümvehayat,tekrarhayatveölümdairesiiçindedöndürenbukisirdöngününötesindekurtulusavaririz.Artik“Nirvâna”yaulasmisizdemektir.

Nirvâna

Nirvâna’ninçesitlianlamlarivardir:Hiçkimseonunasilmânâsinidogruolarakanlamisdegildir.(Bubenimsözümdegil,budininbüyükâlimvefilozoflarininsözüdür).Amaonu,sönmüsates,sakinakil,sükűnet,esmesiolmayanrüzgârveuzayabenzetmekmümkündür-

“Nirvâna”yagenelolarak,sükűnetdenilebilir.Yani“Samsara”ninartikolmadigidönem.

Bukabarciklariicadedipyalancihayati,dünyayiveyalanci“ben’leriolusturansamsaradir.Tümbuihtiyaçlar,dertler,kaygilarvezaaflarbiziyasamimizdasüreklisaga-solaçekipçeviriyorveölümdensonratekrarbuhayatadönüpimtihanvermeye

DINLERTARIHI

349

zorluyor.Amadisdünyaileolanbaglarikesmektendoganobüyüksükűnet,vedâîsuur,nefsinyokedilmesiylekazandangüçbizidisariyabaglayanbütünetkenlerinöldürülmesiaraciligiylaeldeedildigizaman,artikdolabindisinaçikmisoluruz.Tahsilibitirmis,cihanahakim,mutlakgerçekliktebulunansükűnetekavusmusuzdemektir.Çünkübudünyaninsonsuzluguvemutlakhareketliligisözkonusudegildir.Bizimkelâmcilarindedigigibi,herdegiskenvehareketlivarlikhareketetmeyeihtiyaçduyar.Dolayisiylaolmakistedigifakatbulunamadigitarafayönelmeyiarzuladigindanveolmasigerekenheryerdeolduguveböyleceulasmasigerekenvebulunamazoldugubirnoktadasözkonusuolmadigindanhareketlilikvedegiskenlikyeteneginikaybeder.Isteburasitabiidurum,kendineözgüvemutlakhakikatolan“Nirvâna’dir.Oradafert,“kâremâ”dolabinindisina;yalan,çürükveyasantininbosizdiraplariyladolu“Samsara”hayatindan“Nirvâna”yaulasiyor.

Yoga’ninözelbiristilahasahipoldugunuveriyazetyaptiginigörüyoruz.

Hayvaninboynunavurulan“yog”(boyunduruk)ileayniköktengelen“Yoga”ve“coki”aynizamandakurtulusetkenlerindenoldugunugördügümüzbukelimebirazdahaaçiklanmayamuhtaçtir.

Deniyorki,“kâremâ”dan,“samsara”dankurtulup,“nirvâ-na”yaulasmakiçinmutlakhürriyetveherseyekarsiisyaniçin“yog”altinagirmemizgerekir.

Bunun,itaatla(amayalnizcaitaatla)isyanedilebilir,itaatlakurtulusbulunabilir,özgürlügeulasilabilir,diyenilericidüsünceninaynisioldugunugörüyoruz.

Hangiitaatla?Egilimlereitaat,zoravealtinaitaathayattainsanahakimolanveinsanizindanaçekenhergüceitaatbir,esaretoldugundanayaklanarakisyanedip,hürriyetieldeetmekgerekir…Amanasil?Itaatile…Amahangiitaat?Boyundurukaltinagirmekle…Insan;boyunduruklarintahakkümündenkurtulabilir.Hangiboyundurukla?Hangiitaatile?Mutlakhakikatin

350

DINLERTARIHI

hükümlerine,ebedîliginyasasinaitaat.Alinyazisina,dünyayaegemenkudrettendogankanunlara.

Okanunlarinkesfi,oiradeyeitaatvezühd;insani“samsara-danve“kâremâ”dan(yanidigerlerinekulluktan)kurtariyor.Buyüzdeninsan(buyalanciben)buasamalardavücudahakimolarakebedîhakikataulasabilir,dünyabütünündebirparçaolabilir.Bubüyükmiraci,içindegerçeklestirebilir.Yanifertkendiiçindevarlikâlemiölçüsündebüyüklükbulabilir.

Buihtiyaçduyulanilaçtirki,batiyisüreklikendineçekmistir.Oysabatibütünbugüçlerieldeetmistir.Fakatözündekaranlik,pislikvekokusmuslugutasimaksuretiyle…

ONUNCUDERS

“Sizden,iyiligeçagiran,dogruluguemredenvekötülüktenmenedenbircemaatolsun…”

RahmanveRahîmolanAllah’inadiyla.

ÖncekioturumdaVedadinininçokgenelesaslarihakkindakonusmustum.Genelesaslardeyisim,Vedadinininbirçokmeselesinihenüzanlatmamisolmamdandir.Anlatmayisimisebundansonra(yani“Buda”dansözettigimizde)kendiligindenomeseleleriayrintilariylaelealacagimizdandir.ÇünküBudaVedadinindebirreformcudur.YaniBudaHint’teyenibirdinkurmusdegil,dahaçokHint’tebirislahatçivereformcukonumundadir.Kendiekolünü,Hintdininin,Vedâ’nintemelilkelerinebaslicaemirlerinedayandirir.Vedâ’yitanimakisteristemezbizivedadininintemelesaslariniirdelemeyegötürecektir.

Vedadininidealirken,budinindayandigitemelsavlarianlatmaklayetinmembuyüzdendi.Yinedebutemelesaslarinherbiriniözetleanlatmistik.

Budayitanima,sondereceÖnemsedigim,duyarlioldugumbirkonudur.Daimabüyükbirdüsünce,saskinlikveheyecaniçindeolmus,hepkendimleçelismisimdirbukonuda.Çünküduygularimasiribirsekilde“Buda”ninsöylediklerininetkisindekalmis,aklimisetamtersinesiddetleonakarsiçikmistir.Buyöndenkendikendimlesüreklisavashalindeyim…

352

DINLERTARIHI

Budanindünyasinadalmadanönce,suandasunmakistedigimbirkaçönemlitezvardir.

Bunlar,dinlertarihine,belkigenelanlamiylainsanindüsüncetarihine,hattainsanhayatinindegisimtarihineiliskinsorunlarintemeliniolusturmaktadirlar.Bu,ikiüçsenedirüniversitededinlertarihikonusundaverdigimderslersonucundavardigimbirdüsüncedir.Ancaksizlerbunuyenibirteoriolarakalgilamalisiniz;“budur,bundanbaskasidegil”türündenbirinançolarakdegil.Çünkü“budur,bundanbaskasidegil”anlaminagelensözlergenelliklepeksaglamdegildiler.Çünkü,herkesinsöyledigihergörüsveanladigiherseyiçin,“budur,bundanbaskasidegildir”demeyehakkiyoktur.Ancak,gaybkaynaginabaglanmisvesözleriniokaynaktanalankimselerböylesözlersöyleyebilirler.Kesinlikleveyakinensunudiyebilirler:“Budurbundanbaskasidegildir.”Söyleki,peygamberlerböylesözlersöylemislervehiçbirpeygamber;benböyledüsünüyorum…”“Böylesidedogruolabilir…”“Suandaböyledüsünüyorum;ilerdebirgerçegeyadadahaiyibirteoriyerastlayabilirimde”gibisözlersarfetmemistir.Evet,filozoflarböylesöyler,peygamberlerdegil.

Peygamberlerdenbaska,hakkauygunolarak,sairlerin,bilginlerin,fikirsahiplerinin,yazarlarin,düsünürveâlimlerinhepsininbutarzda,buanlamdasözsöylemelerigerekir.

AnatoleFrance’inbirsözüvar,hiçbirzamanonuunutmamakgerekir!..“Bizgaybkaynagiylailiskikurmuskisilerdegiliz”der.Yinediyorki:Âlim,“benbiliyorum”ile“bensaniyorum”arasindakifarkibilenkimsedir.Dikkatedin,buçoköncebirtâbirdir.Evetâlim“biliyorum”ile“saniyorum”arasindakifarkibilenkisidir.Buölçüâlimilecahilarasindakifarkidabelirler.Cahilhepsöyleder:“Bukonuböyledegildir,söyledir”.“Bukötü,ogüzeldir;buhak,obâtildir”.“Bukötüadam,oiyiadamdir”.Bucahilinaçiklamaveizahtarzidir.

Amaâlimsöyleder:“Birnoktadan,biraçidanbukonuböyledir.Digeraçidanisesöyledir.”“Buitibarlafalankonuhakkin—

DINLERTARIHI

353

dasöylebirhükümçikarilabilir.Amadigerbiritibarla,baskabirhüküm.”

Baremler,“buaçidanveoaçidan,busebeptenveosebepten”,“buitibarlavesuitibarla”seklindeinipçikar,veyaAnatoleFrance’indeyimiyle“saniyorum”u“biliyorunV’unyerinekullanmakancakinsancayorumunifadebiçimioldugugibibilginolmaningöstergesidirde.

Alisilmisinsanlararasindasadececahiller,mutlak,sinirlivedonukkafalidirlar.Cahiliçinherseydaima,“budur,bundanbaskabirseydegildir”olmustur.Zihniyetlerigenellikle,muhakkak,bellivekesindir.Çünküömrüboyuncahiçbirzamankendigörüsünüyenilemedurumuolmamistir,kulaginayenibirsözulasmamistir.Kendisindeyenibirfikirdeönplanaçikmamistir.Hiçbirzamandaçikmayacaktir.Ziratefekkür,tedbir,fikridegisme,görüsdegisimi,bilahareyenidengözdengeçirme,hergünyenibirsözesahipolma,herzamaneskisözleriyenidendegerlendirme,iyiveyakötüyapmagibiseylerhareketli,canliveyapicibeyninözelliklerindendir.

Donmusbeyin,sabitkalipvesabitkapsamlarladoludur.Ömrününsonunakadardaonlarlamesgulolupsarhosgezer.Sonundadaonlarlaölür.Zatenonlarladogmustur.

Ögrenciykensiniftabirkonferanshazirlamistim.Sosyologlarin“sosyalsinif”konusuylailgilitopladigimgörüsleriniaktarmistim.BunedenlebirkaçteoridedesosyolojinindünyaçapindabüyüksahsiyetlerindenbiriolanüstadGurvich’indüsüncelerinedayanmistim.Konferansinbitiminde:“Buanlamlarlavebuibarelerlenaklettiginteorilerkimindir”diyesordu.Ben“Hayret,sizinkendinizin”dedim.“Hayir,benimdegil”dedi.Bensaskinliklakarisikbirsevinçlededimki:“Benonlarisizinkitabinizinsusu…sayfalarindannotalmistim,(kendikendime,“yaslanmis,herhaldeonlariunutmus”diyedüsündüm).Tekrarsordu:“Hangitarihlibaskisindan?”dedi.1947-48yili”.“Bizsimdihangiyildayiz?”.“60-61”dedim.Dediki:“Bensimdi60-61yilindayasiyo-rumvesenhâlâbusözlerinbanaaitoldugunusöylüyorsun.Bil-354

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

355

mengerekirkionlarbenim47-48yillarindakigörüslerim.Bensuanda47-48yillarininGurvich’idegil60-61yilininGurvich’iyim.Oyillardakisöylediklerimartikbenimsözümdegil.Benbu13-14yilzarfindaölmedimveyasadim.Egertekraroyillardakisözlerisöylersemozamansimdiyekadarbosunayasamisimdemektir.”

Bu,birtoplumda,birzihinde,ilmîbirçevredefikirhareketiningöstergesidir.Vebudurumladaancakövünülür.

Butuhafhatirlatmadansonra,benonunhareketlibirâlimvecanlibirdüsünüroldugunuögrenmisoldum.Halbukitaslasmisvedonmusbirtoplumdanbiri:“Benimyirmiyilöncebirteorimvardi,amasimdioteorimindogruolmadigininfarkinavardim”derse,onunbusöylediklerinieldenele,agizdanagizadolastirirlar.

Birgünkonusmalarimarasindabirkonudanbahsediyorkenbirhatirlatmadabulundum.Dedimki:Falancakonuylailgiliyazdigimkitabiyenidengözdengeçiripgörüslerimiyenilemekistiyorum.Çünküokonuhakkindaoldukçayenisöyleyeceklerimvar.Dahaevvelyazdiklariminçogunuartikeskisayiyorum.Çokgeçmeden,busözleriisitenbazilarininelveayaklaritutustu.Kendiisgüçlerinibirkenarabirakarakmeshurdeyimiyle“ayakkabivekülahlarinayapistilar”44Onunbununyaninagittiler;“Neoturuyorsunuz?!Falancasöylesöylekonusmuseminolunuzkibunukendisisöylemis”dediler.Evetbensöyledim.Ancaksöylediklerimfikirlerimdenherhangibiriydi.Dahaöncelerisizindeduydugunuzdigersözlerimgibi!Bunedemektir?Bu,digerherinsangibivebaskacaherkesinyapabildigigibibendeetüdediyor,okuyor,düsünüyorumdemektir.Hakikatieldeetmekiçinarastirmaveokumadayetersizdavranmiyorum.Heryerdenveherdindenveherkesindilindenaslataassubaödünvermeden;kavimvefirkaveyadintaassubunedeniylebirhakki,haksizlikhalinegetirmiyorum.Birgrubaveyabirtopluluga

44-Farsçabirdeyimolanbuifade,habermeraklilarininduyduklarinibaskalarinaulastirmakiçinaceleyleyerlerindenfirlayislarinianlatir.(Redakieeden)

baglanmaadina,haksiziönegeçirmiyorum.Amahatavesürçmeningörülebildigiherzayifinsangibi,bendekendiligimdenbirseyianladigimdahaliylebubirkuramölçüsündeolacaktir…“Saniyorum”,“tahminediyorum”,“varsayiyorum”,“ihtimalveriyorum”ölçüsünde.Buaçidansöyledigimherherseye“kuvvetlibirihtimalveriyorum”,“kesineyakinbirihtimalleböyledir”diyorum.Sonunda,söyledigimseyinkabuledilmesindebundanfazlasinidabeklemiyorum:Budurumdaitirazedilmesidemümkündür.“MümkünvemuhtemelbIrnazariyeninnefaydasivardir?”veya,“sonradanyanlisilânedilmesiihtimaliolanseyleriniçinögrenelim?”denilebilir.Cevabimsöyle:Insanligintakipetmekzorundaoldugutekyolbudur…Hattavahiykelimeleriüzerindearastirmalardabulunurkendebuyöntemikullanmakgerekir.ZIrabizVahiyKitabi’nin(Kur’ân)âyetlerini,“budur,bundanbaskasidegildir”inkaynagiolarakanlarkenyinekendianladigimizölçüde“saniyorumkibuâyetinanlamibudur”demekgerekir.“Busekildeanlamanindogruoldugunusaniyorum.”“BenimnazarimagöreKur’ânböylebirseydemistir”demekgerekir.DolayisiylaKur’ân’inkendisinde,onuanlamaninsihhativearastirmaciinsaninhakikatlarikavramasiyönünden,anladiklarinitekrarbazenanlayislarladikkatlicekarsilastirmakiçin“bensaniyorum”,“var

sayiyorum”,“görüsümbudur”neticesinegötürecekhükümvehikmetlerçoktur.

Adaminbiribirkitapyazmisti.Okadarbosvefaydasizbirkitaptiki,gerçektenegerboslafyazmaiçinNobelÖdülükonulsaydi,bukitapbirdenbirkaçödülalirdi(!)Adamkitabiniyazdiktansonrakendisineövgülütakdimleryazsinlardiyeonabunaverirdi(!)

Butarzkitaplarinsüregelenbiraliskanliklageneldeönemlisahislarinövgülerineihtiyaçlarivardir.Bazilariövgüvetakdimyazmaya,cömertçemethiyelerdebulunmayaöncedenhazirdirlar.Sadeceyazarvekitabinismi,hazirlamisolduklarimetindebosolarakduruyor.Hazirövgümetnineyazarinvekitabinadiniyazarakkonuyuhallediyorlar.Bu,amaçlaonamüracaatettiklerindedeproblemanindaçözümlenmisolmakta(!)

356

DINLERTARIH!

Tesadüfenarkadaslardanbiribumaksatlakendikitabinigetirmisti.Onadedimki:“Benimgörüsümegöreçokkötü!”Kizarakdediki:“Beyefendi,nediyorsun?Bukitaptaçoksayidarivayetvar,hadisvar,Kur’ânâyetivar!”Baskabirarkadasimcevapvermemefirsatvermedenonadediki:“Kötülügüdebuya!Çünkübuâyetlerverivayetlerkitapmetninindisindakendibaslarinazateniyidirler.Ancaksenonlariburadakötübirdurumdasergilemissin.Egerbütünkitapkendisözlerinolsaydi,dahafazlatahammüledilebilirdi…”Böylece,herkesbirsözsöylerdesonraonunlaberaberbirkaçâyetverivayetsiralarsasöyledikleridogrulanmisolmayacaktir.Butürseyler,dogrulugunakesinlikkazandiranölçülerolusturmaz.Hernekadarbukiyasagöreâyetverivayetlergetirsekbileâyetleriderivayetleridedogruanlamamizgerekir.

Buiste,daimahataveyanlisihtimalivardir.BununiçinSiamezhebinde(Ali’ninSiasi’nda)suesasbüyükbirilmîkuraldir:“Isabetedeniçinikisevap,hataedeniçinbirsevapvardir.”Dinisindearastirmayapanarastirmaci,egerhakikataulasirsaonaikisevapvardir;hatayadüserveyöntemiyanlisolursayinemükâfatolarakonabirsevapvardir.

Egerdogrusöylerseikimükâfat:Birifikrîeziyet,düsüncevearastirmayasaygiiçin,biridesonuçtahakikatavardigiiçin.Arastirmaciolupeziyetçekmis,düsünmüsfakatyanlissonuçalmisolandayinebirmükâfatvardir.Arastirmaninkendisiiçinbirmükâfat;velevkisöyledigiyanlisbileolsa.

Bugörüs,“Falancalarinsözüyanlisolduguiçin,yeryüzündensilinipyokedilmelidir”,diyenkimseleringörüslerindençokfarklidir.Böylediyengörüs,IslâmîveSiigörüsdegildir.Söyledigimveburadadageçenanlayisbütüninsanliktarihininortayakoydugubirneticedir.Bugerçegitamamenizahedemezsemdeyüzdeyüzdogruoldugunaeminim.

Geçmistekikonusmalariminbirindebukonununsonderecehassasvederinolusundansözetmisolmamlaberaberburadayenidenbirdersatmosferiiçindeirdelememizyerindeolacaktir

sanirim.

DINLERTARIH

357

Insanliktarihiniinceledigimizde“sembollerinbirbirineyaklasmasi”isimlisosyolojikbirkonunuvarliginigörmekteyiz.ÖzellikleDurkheimiddialarindadabukanunasikçabasvurmaktadir.

Sosyolojidegenelolarakkanunnetürbiryöntemleçikarilir?

Durkheimdiyorki:“Kanunlarinortayaçikisi”sembollerarasindakiyakinlasma”esasinagöredir.Esasenfiziktede,tabiiilimlerdededurumböyledir.”Nedemekyani?Sözgelimi,üzüntüvesikintihali,sürekliyüzkizarmasi,gözlerdedurumdegismesi,adalelerinkasilmasi,yüzdeçöküntüveyayumusamaileiçiçedir.Budört-besisaretbirbirininbenzeridir.Öylekibestendördübiraradagöründügünde,“besinciisaretdeolusuportayaçikar”seklindekibirsonucakolaycavarabiliriz.Yanibizimveyabaskabirininkarsisindaduranvehalindeçöküntüolanbirkimseninsesiansizinhafiflesir,yüzüyumusarvemahcupolur,basiönedüser,gözleriözelbirhalebürünür,suratidakizarirsabizdetümbunlardanyolaçikarakbirbilinmezedogruizsürebilir,neticeolarakdabirhükmevarabiliriz.Buhükümdesuolur:Korkuveyautanma..Bu,dörtalâmettenbellidir.Budörtisaret,artikbizcebilindimi,besinciyeizsürdürebiliriz.Bubizimiçinbirbilinmezkenonu“yaklasmakanunu”esasinagörekesfedebiliriz.Çünkübubesisaret,daimabirlikteolduklarindanüçveyadörttanesinibiraradagördügümüzdedördüncüveyabesinciyidetanimlayabiliriz.

Tarihingözüylegördügümüz,tanidigimizhertoplumdaimabellibirasamayaulasincalüksperestlige;debdebeye,israfa,ayyasligayönelmekte;gününügünetmeksuretiyleasirilikyolunadüsmektedir.BukanundogrultusundaYunan,Roma,Çin,HintveIslâmîtoplumakadarbütüntoplumlariinceledigimizdeasirilüks,israfvesavurganliktansonraonlaribekleyenakibetinyikilma,parçalanma,çöküsvedagilmaoldugunugörüyoruz.Bunagöre,tarihboyunca,lüksveyikilmabirbirinitakipedenikihakikatolagelmistir.Busekilde,toplumlarinhayatlarindalüksilebozulmaarasindabirkaçinilmazlikolduguyanibirinin

358

DINLERTARIHI

digerinidogurdugugerçegisosyolojikbirkanunolarakortayaçikmisoluyor.Bukanunagörelüksedüskünlügünilgigörmeyebasladigihertoplumdadurgunluk,yikilmavedagilmaaniyaklasmisdemektir.Hattatanimadigimizvedurumunubilmedigimizbirtoplumhakkindadurgunlukveyikilmaningörülmeyebasladiginiduyarsakbukanungereginceadigeçentoplumdalükseasiridüskünlügün,ayyasliginyayginoldugunubilimselbirgörüsolarakilerisürebiliriz.Ziralüksveyikilmabirbirininayrilmazparçasidirlar-Buisaretlerbirbirinebaglidirlar;birbirineyakmolarakortayaçikarlar.Busonucavardiktansonrabirlikteortayaçikip,birlikteyokolanikiisaretinnasilyokolduklarinadairbaskabirkanununvarliginifarkediyoruz.Sonraasirilükssonucudurgunlukvedagilmayayadadurgunlukvedagilmasonucuasinlüksedüçârolmustoplumunyerineberaberindebiruyanis,birdevrimveyenidenyapilanmayigetirenyepyenibirtoplumunmeydanageldiginigörüyoruz.Bumerhalede,toplum,yükselme,ilerleme,kuvvetlenme,genislemevegençlesmehalindedir.Buradaartiklüksevesüsedüskünlük,ayyaslik,gününügünetmeyoktur.Çürümüseglencebatakhaneleriyoktur;sadeceçalisma,zahmetçekme,zahitlik,tümfertlerarasindafedakârligayönelmevardir.Hattazenginveservetsahibikimselerbilezahidligevesadeyasamayailgigösterirler.Budurumlüksedüskünlükileyikilma,sadeyasamaileyükselmearasindabiriliskininoldugunugösteriyor.Netürbiriliski?Sebepvesonuçiliskisi(Birisebepdigerisonuç).Neticedeherikisi,birbirininsebepvesonucudur.Birbirlerinietkilemektevebirbirlerindenetkilenmektedirler.Ohaldeikiveyadahafazlaalâmetarasindakisebepvesonuçiliskisinintoplumda,herzamanbirlikteortayaçikipbirlikteortadankalktiklarinisöyleyebilirizvebiz,bunlardanbirindenveyaikisindenyolaçikarakkaçinilmazsonuçlariolanbirsonrakiisaretevarabilirveyaonunmeydanageleceginiÖncedengörebiliriz.

Suandakikonumuzolandinlertarihinde,digerkonulardançokbukonuyu,genelbirvarsayimseklindeaçiklamakiçingerekbirdersolarakgereksebütündinlerebirgirisolmasibakimindanörneksadedindeanlatiyorum.

DINLERTARIHI

359

Tarihtebedevidinlerdöneminiastiktansonra(kibunlardangeçenderslerdeözetolarakbahsetmistim)büyüktoplumlarinvekültürlerintarihindeçokönemlibirdöneminve“büyükdoguslar”inyaklastiginigörürüz.

BuanlamdaÇin’deikibüyükpeygamberinçikisinasahitoluyoruz.45

Aralarindabirnesilliksürekadarzamanfarkivardi.Biri“ferdiyetçi”olanLao-Tsudigeridekendiselefininaksine“toplumcu”olanKonfüçyüs’tür.

TarihinyazdiklarinagöreKonfüçyüs,ömrününsondemle-rindekiLao-Tsu’nunhizmetiilemüserrefoldu.Bu,onlararasindabirnesillik,yaniotuzsenekadarbirzamanfarkininoldugunugösteriyor.Lao-TsuM.O.yedinci,Konfüçyüsisealtinciasirdayasamis.Hint’tede,dünyaçapindakienyaygindinlerdenbi—

45-Tarihî,sosyolojikkavramiylapeygamber;Islâmikavramiyladegil.IslâmîistilahtaAdem(a.s.)’denHalem’ülEnbiyaHz.Muhammed(s.a.v.)’ekadarolanilâhielçilerepeygamberadiverilmektedir.Buunvan,HalilIbrahim(a.s.)’denöncekivesonrakiEnbiyasilsilesinetahsiseder.BuyüzdenIslâmîterminolojidebunlari“nebi”,digerdinlerinkurucularinida“mütenebib”olarakisimlendirmislerdir.“Huda”nin(Halilaranlamindadegil)“Allah”anlamindaolmasigibiburadaodersleilgilisosyolojikkavranilankullandigimzamansunoktanindaimahatirdatutulmasigerekir.Meselâ;“HintTanrilar?dedigimzamanbunundevamisudur:“Benotanrilarainanmiyorum!”Amaherdefasindada“Benotanrilarainanmiyorum”diyerekhatirlatmadabulunursambuhembosbirtelkin,hemdebeyhudevegülünçbirisolur!BöyleceherzamanHint,Çin,Iranpeygamberleridersem,beraberinde“Bendenizonlarindinindendegilim!”gereceginidesöylemisoluyorumBukonudaimaparanteziçinde,açiklamavedipnotseklindevardir,artikonuherdefasindatekrarlamaninbiranlamiyok!Bazilari“Tanrilar”deyiminikullanmamamgerekir,diyerekbenitenkitetmisler:“Çünkü(Hűda)Tanribirtanedir,bâtilinmabutlariiseTanri(Hűda)degildir.”HalbukiFarsçaaçisindan“Huda”,“Ilah”anlamindadir,Islâmanlayisindakibasindakiharf-itarifle(elif-lam)“essizvebenzersizilah”anlaminagelen“Allah”anlamindadegil.HemtümdinleraçisindandaKur’ân’dada(âlihe)olarakgeçenkelime“Tanrilar“Hudayan”laesanlamlikullanilmistir.

Esasen,birkültüre,dine,tariheveefsaneyeÖzgübirkelimeveyakavramikullanmakonainanildiginindelilidegildir.Meselabizdaimahayalettensözederiz.Konumu?,onainancinnasilortayaçiktigidir.Bukavramnedir,inananlarinzihnindenasilsekillenmistir?Hangiözellikleresahiptir?Busöz,bizimhayalet’einandigimizindelilidegildir.Belkibu,ilmîvetarihîbirkonudur.Bunudefalarcasöyledim,birdefadahasöylüyorumZararsizislerdebütünbuvesveselerniye?Egertümdinîsorumluluklardabuhassasiyetlergösterilseydi,Imam-iAzam’inzuhurunaaslaihtiyaçkalmazdi.Niçinsadecebedava,masrafsizvetehlikesizislerdehassasiyetgösteriliyor?BirininçocuguÖlmüstüsordu;E,benimsimdineyapmamgerekir?Demislerdiki:“Yayemekyedirveyahatimindir’”“Güzel!Yüzhatimdeindiririm!”dedi.

360

DINLERTARIHI

rininkurucusuolanBudaM.Ö.altinciasirdayasamistir.Altinciasrinsonlari,besinciasrinbaslari(suandaBuda’yitakipedenler,herhangibirdinebagliolanlararasindaenbüyükgrubuolustururlar).

Iran’dabilinenbirdininkurucusuolanZerdüstdeM.Ö.yedinciasrinbaslarindayasamistir.UzakDogu’da(yaniÇin’denbaslayipHint’e,oradanIran’avardigimizda)dogununçoknüfuzluveetkindinlerininkurucusuolanbütünpeygamberlerinM.Ö.altinciveyedinciasirlardaortayaçiktiklarinigörürüz.Bunlaryirmi-otuzsenearalikla,gerçektebirbirlerineçagdasolarakortayaçikmislarveEskiDünya’ninbütündinlerinikurmuslar.

Digerbirhamleyle,Iran’danYunan’ageçiyoruz.Yunan’dapeygamberbenzerlerini,bilgeleriveYunanlilaryanindadogulupeygamberlerinitibarvehaysiyetinesahipveonlarintakipçisidurumundakiahlakvehikmetögretmenlerinigörüyoruz.Sok-ratvedigerfilozoflar,yedibilgiler;dört,bes,altiveyedinciasirlardaYunan’dayasamislardir.YaniBuda,Konfüçyüs,ZerdüstveLao-Tsu’nunortayaçikislarindanbirikiasirsonra.ÇünküYunanmedeniyeti,birkaçasirlikkisabirmesafevegecikmeyleHint,ÇinveIranmedeniyetindensonradir.SokratvebenzerlerininDogupeygamberlerinegörebirveyaikiasirgecikmeyleortayaçikmalaribumesafeyiizahedebilir.(Bumesafeçikarmakistedigimizgenelkurallaçelismez).BöylecededünyaninenbüyükdinîveahlâkîekollerininkurucularindanDogu’da,Bati’davebüyükmedeniyetlerdebirbiriyleçagdasolduklariortayaçikmaktadir.Buyakinlasmabirtesadüfolamaz.Çünkü,dünyaninbütündinî,felsefîveahlâkîekolleriniinceledigimizde(biristisnadanbaska;dahasonrabuistisnayianlatipinceleyecegiz)sahipoldugumuzbes,altionbinsenelikdüsünceveanlayistarihiboyuncailkkurucularinDoguveBati’davebirbirleriylekültüreliliskilerbulunmayantoplumlardabirkaçsene,enfazlabirasiraraliklaortayaçikmalaritesadüfolamaz.Niçin?Bununbirsebebininolmasigerekmezmi?KanaatimcedünyaninbuÖnemlifikrîvedinîlidervekurucularininortayaçikislariniaçiklayan

DINLERTARIHI

361

teksey,derinvebüyükbirsosyalolguolabilir.Budönemlerdehemdogutoplumu,hembatitoplumukendisosyaldegisimlerindealdiklariyollabusosyalolguyavebukaçinilmazsürecegelmislerdir.Sonrabusosyalolguylabuözeltarihsüreciarasinda,bubüyükdinîbi’setlerinolmasibiryakinlasmayanedenolmustur.Dolayisiylabütünbunlararasindabirsebepvesonuçiliskisininvarligindansözedebiliriz.Benimanladigimfakatsimdilikaçiklamayaimkânbulamadigimkonubudur.Bukonutarihboyuncadünyaninkatettigiekonomikdegisimsürecikonusudur.Çünkütamamenmüstakilolanbukonununaçiklanmasiiçinenazbirkaçgenisoturumaihtiyaçvardir.Busosyalolguvekaçinilmazsüreçtarihboyunca,sosyaldüzenveekonomiksistemintemelaltyapisi,esasetkenivebeserîmedeniyetindegismesininsebebiolupheryönüylekültür,maneviyat,ahlâkvetarihesekilvermistir.

Ohaldebilimseltarihfelsefesi’ninbelirttigiveekonomiksisteminderinliklerineköksalmamisekonomik,sosyalvetarihselbirkaynaktanöteyedayananvesosyolojideelealinmayanbirhareketdisindabütündinlerinvetoplumsaluyanislarinekonomiksistemesasinagöreyorumuyapilabilir.Onlararasindasebepvesonuçiliskisifarkedilebilir.

Birtoplumiçindengelip,birekol,birideoloji,birdingetiren,birliderligiyüklenenkimseler,sosyaldüzeninekonomiktemelinedayanmakzorundadir.Ancak,baskabirkaynaktan;maddeötesiyasalardanbeslenen,dünya,tarihveekonomiksistemötesindebirmesajtasiyanbirinin,buölçüyegöredegerlendirilmesimümkündegildir.

Geçmistevegünümüzdemülkiyet,sinifsalveekonomikdegisimlertarihindebüyükbirolayatanikolmaktayizgeçmistebirdenbireortayaçikipinsanligikendinebaglayan,tüminsanîiliskileri;toplumunseklinitamamendegistirerekaltyapiveüstyapisinitamamenbaskalastiranbirolay…Baskalastirdigiinsanligisonuçtabölen,iliskileriinsancaveyakabileyasaminaözgüolmaktançikaripekonomikrekabetvedüsmanligadayalikilan;aldatma,fesat,çeliski,hirs,öçalma,sömürü,istibdat,kölelik,

362

DINLERTARIHI

tugyan,isyan,yalan,uyusturma,bilimselhilelerveasilsizfelsefeleruydurmavemaddîçikarsaglamakiçinsahtedinlerezeminhazirlayanbuolaytarihinözelmülkiyetasamasinavardigiveözelmülkiyetinolustugudönemleredenkgelmektedir.

Özelmülkiyet,tabiatinetegindetekparçaolarak,birlikhalinde,hürvemüreffehyasayankabilelerdenolusaninsantoplumlarininikidüsmankutubadönüsmesinenedenoldu.Kabilegelenegindeherkesinortakoldugusosyalalandakiözelmülkiyeteiliskinkatilimcitavir,kurtilekuzununiliskisinebenzeyenikizitkutbuniliskisinedönüstü.Artikbiridigerinikölelestirmeye,digerideondanintikamalmaugrasisinatutustu.Buikigrubundüsmancailiskilerinitakiben,herikigruptaahlâkîhastaliklarvebinlercefesatmikrobuortayaçikti;zayifvemahrumkalangrupintikamci,yirtici,hirsiz,asi,dalkavuk,meddah,hizmetkâr,köleveyausakoldu.

Kuvvetligrupisezalim,aldatici,yalanci,halkveinsanlikdüsmani,gözüdoymazvehirsli“parabiriktirenfare”halinegeldi.Gitgideyenizevklerinpesinedüstü.Dahaçokmalvealtinbiriktirmekiçinherfirsatadörtelleyapisti,ihtiyaçduymadigihaldeokadarmalbiriktiripyagmaladiki,bunlaryasamiboyuncakendisiiçinyeterlioldugugibi,kendisindensonrageleceknesilleredeyeterdeartaroldu.Sonrabunlararasindaparagöz-lük,altin,yagmahirsi,zorbalikvebirtürsadizmolanhalkaeziyetetmeveonlarazulmetmehastaligibelirdi.

Görüyoruzki,insanözelmülkiyetasamasinagelmekleçeliskiler,parçalanmalar,savaslar,ahlakbozukluklari,utanmazliklar,,acimasizliklar,katliamlar,aldatmalar,alçakliklar,kurtlasmalar,koyunlasmalarvetilkilesmeleridedogurmustur.

Toplumlarindegisimisürecinde,medeniyetingelismesioranindakültürseviyesi,güçlenmevetabiataegemenolmadüzeyiyükseliyor,mülkiyetkuvvetlendigiorandadainsangruplariarasindakiçeliskilerveahlâkîbozulmaartiyordu.Nitekimgünümüzdekimedenîülkelerdeahlâkîbozulma,gerikalmisülkelerden;sehirlerdeki,köylerden;köylerdekiücraasiretlerdendahafazladir.Asiretlerdedekoyunsürülerindendahafazladir.

DINLERTARIHI

363

Sonra,bukanunveölçülerinaçiklanmasiylaherbiridigerinizorunlukilanikiolayinmeydanagelissürecidebelliolmaktadir.Birinciolay;özeîmülkiyetdüzeniningelismesidir.Bu,elbettemedeniyetvehakimiyetiarttirarakrekabetiolusturduveinsaninhaddindenfazlatelaslanmasinanedenoldu.Dahaönceinsaninbütünservetiormandanvedenizlerdendi.Gündebirdefaavagider;biravavlayipgelirdi.Bunundisindabaskabirisiyoktu.Amasimdi,özelmülkiyet,sen/etyigmahirsivealtintutkunluguolusunca,gece-gündüzçabalamaya,dahaçoküretmeninyollarimaramaya,arastirmalaryapmayabasladi.Sonuçtadabaskalariniisindeçalistirmayibecerdi.Böylece,güçarttikçaservetdeartmisoldu.Ancakbirdebunlarinzorunlubirsonucuolanbaskabirolaymeydanageldi.Buda,ahlâkinbozulmasi,sapiklik,kaypakiliskilerinolusmasiveinsanlararasindadüsmancayöntemlerleadalet,esitlik,kardeslikvesevgininortadankalkmasiydi.Toplumlar,busiddetlisapmaasamasinaulasinca,insantürünüzevalveçöküntüiletehditedensiddetliruhsalhastaliklaronlarikendiligindenvahsivarliklaradönüstürmeyebasladi.Bununsonucundabaskabirdurummeydanageldi;toplumhizlabirolusuma,birdevrime,birideolojiyeveyenibirhidâyeteihtiyaçduymayabasladi.Toplumunbuyeniihtiyaci,toplumunözelmülkiyetasamasinagirdigiandaortayaçikmaktaydi.Ahlâkîfesatda,onunlaaynizamandabeliripzirveyevarmisti,insanîvesosyaliliskilerinenkötüsüolanahlâkinbozulmasi,kendiligindensiddetlibirtepkiyidogurur.Butepkisosyaliliskilerinislahi,ahlâkinislahivesüreklihayvanîasamadaduraninsanlarikurtarmakiçin,“lonesco”nundeyimiylegergedanadönüsenveya“Kafka’ninifadesiyle“degismisinsan”lankurtarmakiçindir…

Butepki,aziktasiyan,soylubirmerkepseklindekibirvarligi,insanliktanuzakzayifbirkuzuyu,yirticibirkurdu,isiricibiryilani,parayatapan,onaihtiyaciolmadigihaldeonuyigipbiriktirmektenzevkalanfareyikurtarmakiçingereklidir…

Görüyoruzkibuasirisapmaveizdiraplihastaliklar,buasamadansonraansizininsanligincaninamusallatolupbuolum—

364

DINLERTARIHI

suzluklarimeydanagetirmistir.Bunlardatoplumunyenibirdevrime,yenibirhidayete,yenibirideolojiyeolanihtiyacinidahadahizlandirmistir.Dolayisiylaböylebirihtiyaçtandoganistekvetepki,büyükdinîveahlâkîmekteplerinkurucularininvebüyükliderlerinortayaçiktigidönemlererastlar.

BunedenlemedenîÇin,HintveIrantoplumlaridigertoplumlardandahaerkenmülkiyetasamasinaulastiklarindanvemülkiyetinkendisidedegismeninvesimdikimedeniyetinolusmasininaynizamandaahlâkîbozulma,düsmanlik,tecavüz,bunalimveinsanîiliskilerdesapmaninbaslicafaktörüoldugundan(savasfaktörügibi)tamamensinifsalmedeniyettendogansosyalveahlâkîbunalima,yaniözelmülkiyetinsonuçlarinamahkűmolupbüyükbirislahveahlâkîayaklanmayagebeoldular.Butoplumlarintarihindekibüyükdinîmekteplerinortayaçikisiistebudönemlererastlamaktadir.

AmaYunantoplumu,ikiüçasirlikgecikmeylemedeniyetinbuasamasinavemülkiyetbuhraninaulasmistir.ZiramedeniyetM.O.yedinci,altinciasirlardahenüz,Yunan’agitmemisveFirat’laDiclearasindakiMezopotamyaileMisirsinirlariiçindedir.SonralariGiritadasivedigerleriyoluylaYunan’adageçmisveoülkeninhayatdüzenini,medeniyetvekültürünü,üstdüzeyeçikarmistir.Ikiasirsonrada,ilerlemisIran,ÇinveHintseviyesineulasmistir.Istebudevredeahlâkîhareketlerivedoguyabenzerfikrî,felsefîdoguslaribekleyebiliriz.BusekildebüyükYunanfelsefeveahlâkokullarinin,YediHekimler’inveSokrat’indinedayaliolmayanbirtemelüzerindekurulmusokulugibiinsanliginçokbüyükahlâkokullarinaulasiyoruz.Aristo,Eflâtun,Re-vaqiekolveEpikürcüekol…Tümübudönemde;M.Ö.dördüncüveüçüncüasircivarindadogudakibüyükdinekollerindenikiasirsonraortayaçikmislardir.

Buradadigerbirgerçeklekarsilasiyoruz.Oda,mülkiyet,medeniyetveideolojigibiüçsembolarasindasebepvesonuçiliskisininvarligidir.Budamülkiyet,sinifsaldüzen,sosyalsiniflardizisi,geniskullanimalanlari,bedavaisgüçleri,halkkitleleri,köleler,üretimgücü,rekabet,savas,aletyapimi,düsünce,teknik…vemaddîgüçragbetiniortayaçikarir.Bunlarbirlikte

DINLERTARIHI

365

medeniyetiolustururlar(Medeniyettenkastimolmusvesuanaolandir.Olmasigerekendegil).Bunalim,sapikliklar,dertler,ihtiyaçlar,çirkinliklerveyeniçeliskilerortayaçikaranmedeniyet,zorunluolarakahlâkîveislahihareketleriçinmüsaitbirortamhazirlar.DoguluveBatiliruhvedüsüncetarzinabaglibuhareketler,Çin,HintveIran’dadinedayali,Yunan’daisefelsefikkarakterdebelirdi.Ancakherikisideahlâkîhedeflerdereformuntemelilkelerinde,sosyaliliskilerde,yaklasikolarakortakveyaenazindanbirbirlerinebenziyorlardir.Sokrat,EflatunveEpikuros(tanittiklarEpikürcülügünakine)Revakîler,Lao-Tsu,Kon-füçyüs,Buda,Zerdüst,dogutasavvufuvezühdeyönelmearasindakibenzerlikburadankaynaklanmaktadir.

Insanliktarihindeböylebirdurumbirdefadahabelirir.Odamülkiyetgibimakinaninortayaçikmasidir.Makinaninegemenligindekiyasam,sömürününsiddetlenmesini,ziddi,sinifsalsavasi,ahlâkbunaliminigerektirir.Insangücüneolanihtiyaçvezorunluguenazaindirir.Çaresizolarakazveyaçoksayidaisçiyiissizbirakir.Vahsibirsekildekapitalistdüzenintemelkurumu,rekabete,üretimdehizliligadönüstürür.BüyüküretimsellerinineritilmesiIçintüketimihizlandirir.ArdindandünyevîveinsanîiliskilerdegeçmistegörülmemisbIrbunalimortayaçikarir.Ilkolarak“dünyasömürüsünü”meydanagetirir.Bütünmilletlerivehalklariikizitkutbabölüptoplumdasiniflaruyusmazligi,yükselensinifsavasiolaraksunar.Zararyüklübiretkenhalindesonunda,toplumunsömürenvesömürülendiyeikisafa,insaninsömürenvesömürülendiyeikiblokadönüsmesinesebepolur.Esnafvetüccarherzamankindendahasiddetli,dahagenisvedahabirkapitalistlesIr.Artikherhükümetinsiyasîgücüonunaletiveoyuncagidir,hemdebiliminolaganüstügücü.Köylü,isçivesanatkârinhepsi“proleter”edönüsürveartikhiçbirseyesahipdedegildir.Neisaraçlarina,neiradeye,nedeseçmeye.SadeceIsyapankollarivardir.Çaresizolarakonudasatmasigerekir.Hemdesatinalaninbelirledigibirfiyata!

Ikikutupluyenitoplum:Sermayedarherseyinsahibidir,isçininhiçbirseyibulunmamaktadir,hepsibukadar!

366

DINLERTARIHI

Bütünbunlardansonragenisiktisadî,ahlâkî,fikrîveitikadibuhranlarmeydanagelir.Bubunalimvekaoslarinsanimakina-zedeyapar.Kendindengeçmis,savasarzulusuyapar.Birmakinanincivatasivesuursuzbirbilyesihalinegetiripbiridarenin,esanlamlinumaralariseklinesokar.Insanligi“tüketimiçinüretimveüretimiçintüketim”kisirdöngüsünetutkuneder.Degisimeugratir;cani,hastalikliidealsizveimansizyapar.Buyüzdeninsanintekraryenibirekole,yenibirhidayeteveyenibirgörüseihtiyaciortayaçikmistir.BusebepleM.Ö.alti,besvedördüncüasirlardakiekolsahibibüyükliderlerinsöhretvesaskinlikdönemindensonraartikdünyaçapindakihareketlerdenbirsesçikmamistir.Ansizinideolojilerinardardaortayaçiktigiondokuzuncuasrakadar…Buasirdainançvefelsefeokullari,ekonomikvesosyaldüzenler,siyasîrejimler,liderligedayananrejimlerveyeniahlâkîsekillermeydanagelmistir.

Bunedenlebukonudanalinacakgenelbirsonuçbizisunainandiriyor:

Evvela;bütüntarihboyuncaikibenzerdönemvardir:Biri,“mülkiyef’tendogmusdinlerindönemi,digeride“makina”dandogmusideolojilerindönemi!

ikinciolarak;gerektümbuinançkurumlangereksedebüyükdinî,felsefî,ahlâkîhareketlerintümü,toplumsalyapinin,toplumunekonomikaltyapisininveçevreninkaçinilmazsonuçlaridirlar.Bugerçek,aynizamandagenelbirilmîkaidedir.

AncakbukonudadahaÖnceisaretedilenbiristisnavardir:Bukanun“Ibrahimîhareketler”konusundageçerlidegildir.Ibrahimihareketlerdenmaksadim,Ibrahim’inkurucusuTevhidiHareket’denkastim,kendineözgüolupkurucusununIbrahim,devamettiricilerinindeMusa,IsaveMuhammed(aleyhimüs-selâm)olduguharekettir.

Kur’ân’inaçikçaanlatmasinagöre,bütüninsanliktarihiboyunca,birtek“din”vardir,odaIslâm’dir.Hz.Âdem’den(insantürününfiilibaslangici)itibarenMuhammedbinAbdullah’a(s.a.v.)kadarçesitlipeygamberler,dönemlerineuygun;kendiasirvekavimleri,kendilerineözgüsosyalyasamaveçevrelerine

DINLERTARIH

567

uygunolarakIslâmîhükümlerde,kanunlarda,kitaptayeniyeniyorumlamalarlabirbirlerinitakipetmislerdir.Böylecetarihtekivahiyvenübüvvetasrininsonaerdigiilânedildigi,mükemmelliginnihayetinevardigidünyasathindaortayakonuncayadek…

Ibrahim

Tarihinvedinîkissalarindedigine,TevratveKur’ân’daapaçikaçiklandiginagöreIbrahim,sosyaldüzeninkabilevîyasamsartlarinatâbioldugubirdönemdeyasamistir.KendisideArâmîkabilelerindenbirkabileyemensubolupdaimagöçhati-deyasamistir.BuyüzdenIbrahim’ibazenSümer’de,bazenBa-bil’de,bazenHarran’da,birzamanMisir’dadigerbirzamandaArabistan’dagörüyoruz.Çünkükendisiçobandirveçölüdolasan,hayvanciliklaugrasanbirkabileyemensuptur.Kabilesihenüzsehiryasaminaveyerlesikdüzenasamasinaulasmamistir.Bazitarihçilersöyleyazmislardir:“ibrahimilkolarakkenditoplumunu(Mezopotamya’dakabilelerasamasindanyerlesikdüzenasamasina)medeniyetinbaslangicinaintikalettirmistir.

BunedenleIbrahim,kabilehayatidönemindeyasamistir.SosyolojiaçisindanO’nuntoplumu,fetisizm,ruhperestlik(animizm)yadatabiatgüçlerinevegörünümlerinetapma(yildiz,ay,günesvs.)asamasindan“ideolatrie”yaniputperestlik(engelismissirkdini)asamasinayükseltenbirdininkurucusuveyabudogrultudaetkileyenbiriolmasigerekirdi.

Halbukiekonomikaltyapinin,sosyaldüzeninvekabileasamasindakitoplumununtarihselsürecininaksineO,evrenselTevhidDini’nInkurucusuolarakbilinir.

Sonralari,Musagelir,ardindanIsaveensonundadasonpeygamber.Hernekadar,herbiriyenibirkitapgetirmisolsabile,hiçbiriyenibirdininkurucusuolmamistir.Kitap,dindenayridir.Kitapyenibirseriatgetirir,yenibirdindegil.Islâm’innazarindabirdenfazladinyoktur.Revaçtaolan“dinler”kavramivedeyimidogrudegildir.Ziradin;tektir,birkaçtanedegil.Peygamberler,kitaplar,hükümler,seriatlarçesitlîysededintektir.Hanifdin;Islâm,baslangiçtainsanligaAllah’atapma,iyilikve

368

DINLERTARIHI

hakkiilhametmis,herasirvekavimde,büyükveküçükpeygamberlerinsanlaribudinedavetetmislerdir.Ibrahimbudini,tarihtebüyükbirhareketolaraksomutlastirirkenMuhammedbinAbdullah(a.s.),evrenselveensonsekliylezamanlarüstüvebellibirkavmehasolmaktanötebirÖzellikleolgunlugaerdirmistir.

Ibrahim’i,sosyolojininbutahliliesasinagöre,3900yilöncekibirMezopotamyalibirsahsiyetolarakgörmemizgerekir.Belkibundan2binveya2500yilöncesindegörmekgerekir.Hemdekabiledüzenindenvehayvanciliküretimindendogumolarakdegil.Belkibirimparatorlukdüzenine,büyükmedeniyete,kabileüstüvekavimüstübirtoplumabagliolarak.

ibrahim,toplumunsirktentevhidedönüsmesinde,bütünpeygamberlerdendahaÖndedir.HemtaninmisÇin,HintveIranpeygamberlerinden,hemdetaninmisbüyükYunanhekimvefilozoflarindan.Halbukikültürlerindegisimivemedeniyetingelismesiaçisindanhepsindendahageribirtarihtedir.

3200yilkadarönce(milattanbinüçyüzyilönceveIbrahim’denyediyüzyilkadarsonra)Musageliyor.FakatsadeceIsrailogullari’ninkurtaricisidirveYahudiler’eözgübirpeygamberdir.O,insanliginkurtulusuiçingelmedi,belkikendikavmini(Israilogullari’ni)Firavun’unbaskisindankurtarmaya;Filistin’egötürmeyegeldivegötürdüde.

Bundanbaskadabirseyyapmadi.

Musa’ninardindan,siraVa’dedilmisKurtariciIsa’dayaniYahudilerinMesihindedir.Söyleki,tarihçilerinsöylediklerinegörebaslangiçtadavetinisadeceYahudiler’eyapmisti.SonraYahudilerinsözlerinekulakvermediklerinigörüncedavetinitüminsanligayaymayiyegledi.Dahasonralariiseevrenselbirhüviyetedindi.

Hemsonra,bunlarinhiçbiri(MusaveIsa)dinkurucusudegiller.KaldikiIbrahimokulununensonpeygamberi(Hz.Muhammed),Zerdüst’ten,Puda’dan,Lao-TsuveKonfüçyüs’tenbinyilsonrakiyametmis.Toplumudasosyolojiaçisindansadece

DINLERTARIHI

369

medeniyetvekültürasamasinadegil,kabileyasamininolgunlukasamasinabileulasmamistir.

KabileYasamininOlgunlukAsamasi

Kabileninolgunlastigidönem,kabileninsiyasîvesosyalgücününbirreisveyaönderdesomutlastigidönemdir.Sosyalhukuka,güçlüsiyasîhakimiyetesahipvekisilereisyaptiranbirreisvelider.Budurum,butoplumdahükümetveliderliginilerivesomutsosyalkurumlarsekildeortayaçikmisoldugununisaretidir.Toplumdasosyalstatüler,yönetimveliderliginasli,sosyalbîrdüzenhalindegörülmüstür.Bukabilede“Han”inoldugudönemdir.Halbukiilkelasamalarda,yanidahabedevikabilelerarasindakisosyaliliskiler,piramitvarîbirdüzen;bir“bas”a,bireksenveyasiyasîveidarimerkezebagliolmaseklindedegildi.Belkinamus,komsulukveaileveyabirbirlerineanlasmalarlabagimliolanayriayrifertlerin,gruplariniliskileriseklindeydi.Birveyabirkaçsakaliagarmisyasli,toplumungüveninikazanmisvekabileningörünenyüzüolagelmislerdir.Bunudailerlemisyaslarindanötemuhtemelenaileserefinden,özelahlâkîdegerlerden,övünülecekolaylarladoluolanbirgeçmistenveyadahaçoktemkinliolmalarindandolayiedinmislerdir.Buasamadakabilede“pir”(yasli)vardir-Budahenüz“Han”edinmeasamasinagelinmedigininisaretidir!

“Han”,itaatolunan,kabileninbütünfertlerinehakim,güçlübirotoritedir.Halbukiseyh,yasli,muhterembirinsansinirlariniasamaz.CahiliyyedönemindekiArapkabilelerininIslâm’inzuhuruesiginde“Seyh”ivardi.Buanlamdabirkabilemensubusakalidahabeyazolanherkesiyöreninitimatedilenlerigibiseyholarakseçebiliyorken,hiçkimsedeseyheitaatezorlanmazdi.Zirao,sadecesikayetiçinmeclisedavetedilenvebasköseyeoturan,agizlarindandahaagirsözlerçikanyaslilargibibIryasliydi.Buyaslilari,söyleyeceklerinitamamladiktansonradisariyabuyurederlerdi.Halbukikabileasiretasamasinaulasmasiylabirliktebirhantarafindanidareedilir.Handabütünfertleregöregüçlüvehakimbirkomutandir.Hükümet,ekseriyaverasetledir

370

DINLERTARIHI

veyaseçimleolsabilebubellibiraileilesinirlidir.Hükümet,soylulukveserefondatoplanmistir.46

Budüzenden,ansizinevrenselveirklarüstütevhidibirkaynayisinortayaçiktiginigörüyoruz.Oysatoplumundegisimivesosyolojikincelemeleregöreonukültürelaçidanoldukçagelismisveköklü,bilimselvefelsefîasamaninesigindeyadatarihvetoplumsüreçlerinegöreIran’daHahamenis,Roma’dasezarlarÖrnegindeoldugugibiulusalbirligisaglamisbirimparatorlukasamasindagörmemizgerekirdi.

Buikisilsilearasindakiçokbelirgindigerbirfarka,(IslâmBilim)“IslâmSinasi”deisaretettim.(Hint,Çin,Iranpeygamber-ferisilsilesiileIbrahimîpeygamberlersilsileleriarasindakibubelirginfark,sosyalkökenveonlarinsinifsalbagliliklaridir.)

Çinpeygamberleri(herikisi)Buda,Mehavira,Nanek,VedadiniveBudadinininbütünreformculari;yinebunungibiIranliüçpeygamber,Zerdüst,MânivedeMazdek(Komünizmyanlisiveplanlayicisi),bütünbüyükYunanbilgevefilozoflari(Sokrat,Eflatun,Aristo…)istisnasizüstsinifa,yaniesrafa,sultanlara,zenginlere,feodallara,mecusilerebaglidirlarvebüyükruhanîlerdir.Bunlarinaksinehemtarihinrivayeti,hemIslâmPeygamberi’ninkendisahsîbeyaniileIbrahimîsilsiledekipeygamberlerhalkkitlesindenseçilmisvegönderilmislerdir.Yani,dogulupeygamberlerinsinifinavebatilifilozoflarinsinifinakarsiolanbirsiniftan.Bugerçekbizimmutebermetinvekaynaklarimizda(bucümledenolmaküzereIbn-iHisam’inSireti”nihatirliyorum)kaydedilmistir.Peygamberimizinkendisidete’kidet-46-Elbetteahlâkîbakimdanvebugünküaydiningörüsüylehanintayinveverasetedayanandüzeninin,seyhinseçimsistemindendahaçokgelismisoldugunukabuletmekzordur.Ancak’dikkatetmekgerekirkiburadasöz,siyasîrejimlerinmukayeseedilmesihakkindadegildir.Tarihîasamadan,sosyalkurumlaringelismesindensözedilmektedir,Seyhinolduguasamada,toplumdahenüzhükümetkurumu,siyasetmeselesivetoplumunidaresiortayaçikmamistir.Hanasamasinda,bukurumlaringelismisbirbiçimdevemerkezebagimli/merkeziyetçiolarakgerçeklestiklerigörülür.

Sosyaldüzeningelismemeselesi,siyasîrejimlermeselesindenayridir.Hattaahlakimeselelerdenbile.Söyleki;kölelikdonemiilkortakyasamdöneminden(ilkelkominaldönemden!gelismistir.Dahaçokgelismisolmak,“dahaiyi”olmaktanayribirseydir.

DINLERTARIHI

371

mistir:“Hiçbirpeygamberyokturkiçobanlikyapmamisolsun.”Bu,bütünibrahimîpeygamberlerintoplumunenmahrumsinifindanoldugununtekrarlanmasidir.Bunlarmahrumsinifindaenmahrumzümresiolançobanlardandirlar.Tarihinnaklettigigibibunlarinbirçogubizzatçobanlikyapmisolmaklaberaber,digerbirtakimmesleklerdedemeshurolmuslardir.OnlardanbiriIbrahim’dir.Çobanolmaklaberaber,babasinin47(veyaamcasinin)emrialtindasadebirisçigibiputhanedeçalismistir.OnlardandigerbirideNuh’turki,marangozvegemiyapimcisiydi.Aryadillerinintümünde(Sanskritçe,FarsçaveAvrupadillerinde)birbirineyakinemarelerle“Nuh”kelimesi,dilbilimdeayniköktendir.Naval(gemivedenizemensup,denizgücü),Navagiation(gemicilik,denizcilik),Noyer(sudabatmak),Farsça’da“nâv”kelimesi“gemi”anlamindadir.Bununaynisindanolan“Nu”kelimeside“Nuh”anlammdagelerek,marangozvegemiyapimcisianlamindadir.Davut,zirhyapimcisivehasircidir.HazretiEmir(Hz.Ali)NehculBelaga’dakissayaisaretediyor:“Davud”peygamberzirhyapiyordu,eliylebasininüzerinekoyuyor,pazaragötürüyordu.“Bunlarisatinalin,bunaihtiyacimvar!”diyordu.Maksadionlarisatmaklaekmekyemekveaçliginigidermekti.”Mesih(Hz.Isa)iseKizildeniz’insahillerindebirbalikçiidi.Geriyekalanlariseenmahrumsiniftançikançobanlardir.Busebeplebütünmahrumlar,daimaonlarinetrafindatoplanmislardi.Onlarinmücadelelerininyönü,üstsiniflarakarsiolmustur.

Bundanöncekibiranlatimimda“ümmî”nInbuanlamdaoldugunuaçiklayarak“okumayazmasiolmayan”anlamindadegildirdemistim.Kur’ân“Ümmî”yiPeygamberiçin,çokaçikbirsifatgibiresulmesabesindekullaniyor.Yanibizimhalktanolanbuelçimiz,halkkitlesinden,businiftandir.Ezilenmahrum,vemuhtaçlarsinifindan(kurtulusa,bagimsizligaveadaletmuhtaç

47-Kur’Sn’da(verivayetlerde)AzerinIbrahim’inbabasiolduguvardir.Tefsirlerdeiseburadakibabadanmaksat,amcadirdenilmistir!Çokgüzel,amca!Oamcanmemrialtindaçalisiyordu.AmcasininisiputyapimciligidirveIbrahim’inisideputlaripazaragötürmekvesatmak.

372

DINLERTARIHI

olansiniftan).Sereflerinidaimahalkkitlesinisömürmektenalanesrafsinifindandegil.43

“Varlik”ve“Hiçlik”iliskisi

Varlikliolmavehiçlikarasindakiiliski,bugünküdünyayaegemenolanbirfelsefedir.“Camus”,“Bact”,“Sartre”nIntakipettikleri“absordite”felsefesidir.

“Hiçliksanati”,“hiçliktiyatrosu”,“manasizlikfelsefesi”,“hiçliksosyaldüzeni”…Bugününenmodernveenyayginkonulari.SimdiIran’daçoklarihiçliginpropagandasiniyapmaktalar.Bo-sunayiz,bizidahaçokhiçlestirmekistiyorlar.Baskaneçikaralim;hiçtenhiç!

“Varlikliolma”ile“hiçlik”arasindakiiliski,Insanruhununkanunudur.Refah,bosluk,abesveisyanardardagelendörtsembol!Tasavvuf,irfan,zahitlikvedünyayihakirgörme,dininisidegildir.Oanlamdatefekküründeisidegildir.Refah,hiçlik.veisyanbolluktayasamisinsaninyapageldigidir.Tasavvufvezahidlikisemüreffehyasamveekonomikbollugunyasaminiboslugaçekmisolduguinsaninbirtepkisidir.Hayatinboslugu,onuyasamakarsikiskirtmistir.

Yasamakarsiisyan,yanitasavvufayönelis,zahitlikvedünyaninhakirgörülmesigenelbirkanundur.Süreklidünyayikö-tüleyen,ondanfaydalanmagünlerinigeridebirakmisolankimsedir.izdirapvezorluguarzulayan,bollukiçinde,rahat,yumusak,nazik,incevezarifyataktayasamisolankimsedir.Çölüarzulayan,gözleritamamenaçilmis,yesilligi,hurmaligi,tazeligigörmüsolankimsedir.Bütünbunlarkalbinevurmusçetinveçiplakçölüaramayabaslamistir.Tatlidanbikankisitatliyiye-48-Bumeseleninortayakonmasiylabaziadamlarhüsnüniyetleitirazettiler;Peygamberiniçinhalkkitlesindenolaraktanittin?Halbukiesraftandir!dediler.Baskabiryerdededimki,IslâmhükümetininMedine’nincahiliyetoplumuüzerindekiyönetimindenonsenesonrabilehenüzcahiliyekökleriveesraflikköklerivardi.Halkbaskanolarakesrafveseyhlerinpesindengidiyordu.Esrafidabirerbirertanittim,yinebirgrupitirazetmeyebasladi:Sunabak’dediler.Kimleriesraftansaymis-Esrafiserefliadamlaranlamindasanmislardi-Dedimki:Amerikanfilmlerinekovboyfilmlerinegidinkiserifinneoldugunuanlayasiniz?Neyapsakdabiritiraznoktasibulsakdiyeherisinvesözünbirtarafiniegriltmekistiyorlar.

DINLERTARIHI

373

memisolanveyaagziniaziciktatlandirmisolandegildir.Belkibogazinakadardoymusvebikmisolankimsedir.Yoksayememisolantarafsizdir.Azyemisolantatliyisevenbiridir.Joyce’unbazikahramanlarinabakiniz,nasiliskence,zorlukveeziyetarzuluyorlar.Çünkürahatlikdisindabirseygörmemislerdir.JamesJoyce’unhikâyelerindenbirininkahramaniolan,suandaadinihatirlayamadiginhanimabakiniz.Kocasinin,annesininveetrafmdakilerinilgilerindensikâyetetmekte.Niçinislatip,kurutup,penceresinekoyuyorlar?Daimasisiriyorlardiyeisyanediyor.Vehemenyalinayaksokagafirlayipçölekaçiyor.Taslarinvedikenlerinüzerinde“kosarkenayaklarindaolusanyaralarinacisindanisezevkaliyor.Bu,asirivarlikliolmayabirtepkidir,burefahonuisyanatesviketmistir.Bu,insanruhununbirkanunudur;azsahipolduguseylerveerisilmezgördügükimseleronuniçinhedefolurlar;eksikleribulmaninpesindedir.Ancakböylebirdurumdahayati“bos”görmez,bossaymaz,kendinibirseyibulmaveonueldeetmeilesorumlututar.Bulunca,elegeçiripfaydalaninca,digerbireglenceyevezevkeyönelir.Lezzetinartikolmadigiyerekadar.Aslahiçbirzevkteduramaz,egerdurmussaölmüsveyadelirmisdemektir.Otomobil,kösk,müreffehyasam,cinselzevk…herseyesahipoldugundanartikhiçbirseyinpesindedegildir.Ozamandayapayheyecanlarolusturur.Bati’dakiburjuvazisanati,aristokrasigecekondularibuçesitseylerdendir.Meselâhalkinyarisininhayatinamusallatoluponlarahükmedenfalancaesraf,birmaskelibaloileherkesinalaykonusuolmaklabütünbunlariunutuyor.Halbukiodakendisiylealayedenlerinhepsiylealayediyor.Çünkükendisidegil,esekkiligiylaortayaçikangörüntüsüdür.(Hernekadarbubirkaçsaatteesekgörünümündeolankendisiysede!)Balosonunadogruboynuzvekulaklariniçikariyor,herkesmaskaraolanadaminfalancamuhteremvemeshuru)senatörveyabüyükkapitalistoldugunuanliyor.Birdenheyecanlaniyorlar;karisidiyorki,dörtsaatbenimlekonustukocamoldugunuanlayamadim.Herkesbirçesityalanlayapaybirheyecanvegürültüyekaptirmislardirkendilerini.Geceninveyatoplantininsunundada“çokgüzelgeçti”diyorlar.

374

DINLERTARIHI

GazneliMesut,Tugrulilesavasagidiyor.Yoldayetmiskadeh(bardakdegil)sarapIçiyorvenamazaduruyor.Birdigeriise,restorantinyedincikatininpenceresindeduruyor,sarapiçmeyebasliyor.Hepsidüsecekmidüsmeyecekmi?dîyeheyecanakapiliyor.Digerininçevresindekileriseküfüredecekmietmeyecekmi?!diyebeklesiyorlar.Temelseysimdiheyecandir.Çünküartikbaskabirsey,baskahedef,maksadveamaçlariyoktur.*ť

49-Herseyiolanbirtanidigimvardi.Yeryüzüonuniçinbircennet,Parisisecennetinmerkeziidi.O,merkezderahatvemutluydu.Iranbüyükelçisidostuydu.Istedigiherseyialiyordu.Çünküparasivardiveitibaridagenisti.Güzelbirtipti,güzeldedansederdiRiyazetlereçekilmisti:BöylelikleWravitakipetmeyeveAvrupalikurtlarinpençesindenkurtulmayagüçgetiremeyendi.Bütünbunlarlaberaberçokdertliydiki,daimaaglamanöbetlerigeçiriyordu.Benigörmeyegeliyor,içindebulunduguizrdiraplarindanbahsediyordu.Artikölümdenbaskayoltanimiyor,inliyordu:”Kendisehrimizdenrazidegildim,hicrandanyorulmustum!diyordu.Tahranagideyimdedim,geldim.Aradigimaulasmistim.“Gününkadini’,“Buhafta”vb.Sergilermedeniyetinbananeoldugunugösterdiler.Lübnanyolunadüstüm,söyledikleriningerçekoldugunuveasildünyaninbaskabirdünyaoldugunugördüm.Amaodabirsüresonratamamlandi.Artikhepaynicadde,hepaynikaldirimveayniçehreler.Paris,dünyasehirleriningelinidir,dedimveburayageldim.Birsenedirmesguldüm;simditekrarçizgiyiastim.Gündüzleriögledensonrasaat6’dauyanmak,sandviçyemek,kabareyegitmek.Herkabareyeyüzdefagitmisimdir,hepsinitaniyorum”,diyordu.Devamla:“Sürekliayniçehrelerigörmek,görmemisvebuisleriyapmamisolanlariçinyenibirseyolabilir.(ÖnceleribenimIçindeöyleoldugugibi).Amaarikbenimiçindegil.Oyuncununkimoldugunu,neoldugunuvehangizevkverdiginibiliyorum;devamettigisürece!Aldaticibirkahveilehenüzelegeçmemisolantamamdir,agziniaçincalesgibikokuyor.Nebirfikrivedüsüncesivardir,nedebirsözüvehissikalmistir.Sevmiyorvesevgininneoldugunudabilmiyor.Leskokusuverenagzi,ondanbaskasinahiçbirzevkvermemekteSeninemsallerinbukabarelerinvelambalarinarkasindangeçince,hayalinizden,buralardanasilzevklerbekliyordiyedüslüyorsunuz.Oradakilerseancakücretlikizlari,hile,kurnazlikveyalanlasoyupçiplaklastirmaktanzevkalmaktadirlar.Bunaragmenegerhiçbirzevkalmadanbuisedevamettigimigörüyorsanbu,bunundisindabirisbilmedigimiçindir.Nefelsefebiliyorum,nedeedebiyattanzevkaliyorum;Neilgimvarnededinîduygularim.SimdihayataIsyanetmeyipdeneyapayim?”dedi.Bu,zevklerdenkaçinma,sahteheyecanlardandoganyalancirefah,maskelibalolarvebenzerlerideonumemnunetmeyeyetmiyor.Sosyaldüzenekarsiisyanedipmaddîhayatireddetmektevedünyahayatini;dünyanimetlerinihepasagilamaktadir.Hiçlikilaniylaortayaçikanböylebirkimse,yeryüzündebosunayasadigiduygusunakapiliyordur.Bütüntarihboyuncatasavvuf,ruhbaniyet,içedönuklük,dünyahayatindanvehalkileyasamaktanbikma,ekonomivemaddiyatihakirgörmeveonlardannefret;yalnizlikveriyazetleugrasma,kendinioldugundandahaçokdünyayabulastirmaveyauzaklastirma,içduygular,asklara,ruhlaravemâneviiçmeseleleresiginma,süreklimüreffehbirhayatyasamisolaninsanlarinkaçamagiolmustur.Bütünyollarinsonunavarmislar,artikisyanediyorlar.Tok,doluvesicakyalamisolanhevesatesinisöndürmekiçin“nirvâna’yaaramaktadir.Aç,bosvesogukyasamisolansa“nirvâna’yidegil,“ates”iariyorkiyaksindaatesdekendisinesicaklikveaydinlikbagislasin.

DINLERTARIHI

375

Bununiçin,tabiatinvefitrîyasamingeregiolarak,Çin,Hint,IranveYunan’inesraftabakasinamensuppeygamberleri,zühd,irfanveiçeyönelmeyetesviketmis,bununyanindaçobanlarsilsilesinebaglipeygamberlerIbrahimîçizgidenolupümmetsahibiveümmîolanbupeygamberlerhalkinarasindanvetoplumunenyoksulkatmanindanseçilmislerdir.Ruhbanligaveiçekapanikligakarsiçikmislardir.

Görüyoruzki,ibrahim’indavetiyapiciveyaraticibirdavettir.-Zahidligeyönelissözkonusudegildir-Toplumsalligavekentlesmeyeyönelikbirdavettir.Aynizamanda“Hacer”,kökitibariyla“kent”ve“uygarlik”anlamindadir,ibrahimvekarisitarihinyazdigienbüyükgöçmenlerdir.Disariyayönelikbirgöç,içeyönelisanlamindadegil…Yaniparamparçakabileleraraciligiileyeryüzündetoplumsalvemaddîbiruygarlikolusturmahareketi…IstebuyüzdenIbrahim,Mezopotamyauygarligininkurucususayilir.

GörüyoruzkiMusa’ninilkkiyami,köleliktenkurtarmak,köleleriFir’avunveKarun’undüzenindenkurtarmak;Samiribüyücülerininsapiksihirvebüyücülükdiniyle,Karun’unhazi-neperestleriyle,Fir’avun’unzorbavekölecidüzeniylemücadeleetmekolmustur.

Isa’ninilkbaskaldirisi-RomasoylularininuydurduklariIsadegil-emperyalistRomaimparatorlukdüzeninekarsiolmustur.IslâmPeygamberi’ninilkaçiklamasi,putçulugu,soyluluguvekölealipsatiminireddetmekolmustur.Diyorki:“BanagöreenIgrençisinsanalimsatimidir,enbüyükibadetköleazadetmeveyabirköleninazadedilmesinekatkidabulunmaktir.”

Budüzen,Ibrahimîdüzendir.Maneviyatagirisolarakmaddîdüzenivehayatidüzenleyenbirsistemdir.Realizmdüzenidir.Dünyayimamuretmedüzeni;dünyayi,malvemülkle,maddîüretimlesüslemedir.Allah’aulasmayolunun,güzelbiryarmaulasmanin,geçimyolundanÂhiret’egitmeninadidir.Yanidünya,âhiretinaltyapisidir.BununaksineDogudüzeninde,(IbrahimîolmayanDoguluruhunda)zahidlikveiçâlemeyönelme,malihakirgörmedüsüncesivardir.Buyönelis,dahasonra-376

DINLERTARIHI

larimüslümanlarmzihinlerinegirer;bizimkültürümüzüküllen-dirip,hastalandirir.

Irfanizahidlik,sofilikveesraflik,SelçukluTürkleriveGazneliler’densonrayoldasoldular.Tarihesrafliginvetasavvufun,daimaeleleoldugunatanikolmustur.

Ibrahimîolmayandinlerinkurucularininolusturdugudinin,zahidlikveservetihakirgörmeyeyönelikoldugunugörüyoruz.HalbukiKur’ân,servetveparayi‘hayir’olarakisimlendiriyor.Bu,servetiçinenbüyükövgüdür.IslâmPeygamberidiyorki:“Halkinmali‘hayri’sevmeleriniseverim.”Malisevmek,altinbiriktirmekten,sömürücüvetekelciferdimülkiyettenayribirseydir.Çünkütekelciferdimülkiyet(Romasekliyle),Romahukukundavardir.Islâmhukukundadegil.Bu,genelmülkiyeti,genelservetivemalisevmektenbaskadir.Malisevmekbütünhalkaözgüdür.AmaProudhon’undeyimiyleferdimülkiyetherkesiçinmümkündegildir;zirabu,mülkiyeteaykiridir.Egermülkiyetkutsaliseherkesiçinkutsalolmasigerekir.

“Ma’ruf”kavramiKur’ân’da,servetanlamindadirveAllah’infazli,heryerdemaddîservetanlaminadagelmektedir.Hz.Alidiyorki:“Ekmegiolmayanindini(de)yoktur”“MenIâmeâselehulâmiadelehu”“Geçimiolmayaninâhiretideyoktur.”Peygamberdiyorki:“EI-Fakrufahri”-“fakirlikiftiharimdir”-öylekiirfanidin,açikliktavefakirliktedir.Amapeygamberiniftiharettigifakirlik,sorumludevrimcizahidliktir.Yoksahalkinekmekbulamamasiseklindekisosyalbirhastalikdegil.Bunlarinikisibirbirindenfarklidegilbirbirlerininziddidirlar.Yanibutoplumdansorumluolan,halkinyolundaçabagösterenben,fakirveaçkalmaktayim.Halkimmalini,kendimidemidoldurmakIçintoplamiyorumvebufakirligimleiftiharediyorum.Çünkütoplumunsorumlusuvelideriyim.Amaaçvedilencibirtoplumunüyesiolanben,egerhalkyiyecekbirekmekbulami-yorsabudurumdafakirligimleövünmemartikbirutançtir.

Liderlerinveyöneticilerinfakiroldugubirtoplum,varliklivemesutbirtoplumdur.Fakirtoplumise,kapitalistzenginliderleri,sorumlulariolan,amahalkifakirvebirseyiolmayan

DINLERTARIHI

377

toplumdur.Ohalde,Peygamber’in“fakirlikten”maksadi,sosyalsorumluluguolaninsaninzahidligidir,genelbiraçlikdurumudegil.Dolayisiylairfaniaçlik,Islâmîaçliktanayriolupbiriradealistirmasindanibarettir.Budatoplumyolunda,insanizorluklarakarsidayaniklikilmadaçoketkinbiregitimdir.Tabiikibosoruçlardegil!Insanlarçogunlukladindardegilsedesosyalsorumluluklarivardir,çalismalarindayararlarsaglayabilecekbirözesahipolabilmekiçindekendilerinioruçlayükümlükilmak-talar.Hz.Ali’nintaraftarolduguzahidlik,MekkeveMedine’ninetrafindakidaglarinbirkösesindeibadeteoturanbiradaminzahidligidegildir.BelkiMedine’ninetrafindakitasliklarda,elleriylesukanaliesen,birisçigibisaatlercehurmaliktaçalisanbiradaminzahidligitüründenbirzahidliktir.Fakirdirvehanimiveçocuklariylaböyleyasamaktaama,elleriyleMedine’debirkaçhurmalikvesulamakanaliolusturabiliyor.Ömrününsonundavarlikliolabilmistir;ancakvasiyetinebakin,elleriyleyetistirdigibaglarivehurmaliklariMedinefakirlerinenasilbagisladiginigöreceksiniz.O,Islâmzahidliginiböyleyorumluyordu.

Bugünbeatlizm,hippiizmveegzistansiyalizm,maddîhayat,elbise,lüksvetüketiminreddindebirinciderecedeAmerikangenci,ikinciderecedeIngilizgenci,üçüncüderecedeFransizveItalyangenci,dördüncüderecedeIspanyolgencivebesinciderecededoguAvrupagencibulunmaktadir.ÇünkürefahbakimindanAmerikaöndegelir,sonraIngiltere,sonraFransaveItalya,sonraIspanya,sonolarakdaDoguAvrupagelir.YaniBatitoplumu,ekonomikbollugaulastigiölçüdeinsan;abesvehiçligekosuyor,toplumunakarsiisyanedipmaddîhayatireddetmekiçinayaklaniyor.Budurumasimdihepimizdesahidizkiortadabirçesittasavvufçulukve“yeniSofizm”vardir.Adem’inmesutolarakyasadigicennetteki{buva’adedilenCennettenayridir)isyaninbenzeribirisyan.Herseyesahipveherneistersehazirbuluyordu.Âdemisebütünbunlariistemiyor,izdirapsizligakarsiisyanediyordu.

BizAdem’insahsindamutlulukcennetindeisyanettikvesürüldük.Maddîvetüketimcicennet,bizidisarisürdü.Bune—

378

DINLERTARIHI

denleAdem’ininsaninkaderinde,refahaulasincaisyanetmesibirkanundur.Çünkürefah,insanhayatinianlamsizveabesles-tirmekte.Artikhiçbirseydeheyecan,ümit,beklentivegelecekbirakmamakta.Içâlemeyönelme,zühd,sofuluk,riyazet,iskence,tüketimireddetmeyleugrastirarakisyanettiriyor.

“Buda”,böylebirinsaniyansitir.Okendihayatinincennetinekarsiisyanetmektedir.BugünküBatiinsanininulastigidabudur.Tümüylemaddîolan;kendisinehiçmaneviyat,mektepveimamolmayan,refahvesaltyararlanmadüzeninekarsiisyanetmektedir.Kaderi,sadecemaddîhayat,maddevetüketiminüstünlügüesasinagöre,hayatinicennetyapmakisteyeninsaninkaderidirvesonundavardigiyer,bosluk,isyanvetüketimcihayatintahripedilmesidir.BugünküBati’ninveBuda’ninkaderidebudur.

BuyüzdenBuda,bugünkübatidabütünpeygamberlerdendahaçokilgigörmektedir.{Tüketimveis,isvetüketim,ahmaklikvebâtilsinirlardagençleridolastiranBatidüzeni).AmerikaliveAvrupaligençlikseli,Hinttarafinadogrubasasagiakmaktadir.OhaldeBuda’yiveonunkaderinitanimak,tüketimdünyasinivebatininkaderinitanimakdemektir.

Buda’ninHayati

Buda,Benars’tanbirsehzadedir.BabasioülkeninpadisahiveRacasi’dir.Annesihamilekalinca,babaçoksayidaBrahmanvekâhinçagirir.Derlerki:“Buçocuk,uyariciveuyanikbirBudaolacak,dünyayidegistirecekvebüyükbirrahipolacaktir.”Lüksedüskünolanbabasibirtekçocugudaoluncakorkmayabaslar.Budadogdugunda,O’nuyapaysartlariniçinekoyar.O’nuniçinacaip,müreffehvesinirlibirhayathazirlarkirahipler,toplumunseçkinlerkesimivesosyalhayatlabiriliskisiolmasin.(Kisonrasürçer,hayatireddetmeye,sonundadasaltanatikaybetmeyeveruhbaniyetemecburolur).BuyüzdenO’nuniçinrengarenkbaglar,büyükhavuzlaryapar.Herhavuzda,degisikrenktenbirnilüfer.Birhavuzkirmizinilüferli,birhavuzmavi,birhavuzbeyaz.Dünyadakiiyigüzelliklerlesüslenmishasmetli

DINLERTARIHI

379

saraylar.Dünyanineniyimüzisyenleri,dansçilari,sanatkârlariO’nunhizmetindeydi.O’nuipekbirçadiriniçinekoymuslardi,üzerineaslagünesdogmuyordu.O’naaslasicak,soguk,tozulasmiyordu;etkilerinihissetmiyordu.Aslaacibirsözisitmiyordu.Böylesibirsükűnette.Eniyiveengüzelkizlar,yelpazeyleonuserinletiyorlardi.Bedeninidünyanineniyiyaglariylasivazliyorlardi.Kisacasisehzadeyiöylebirterbiyeetmelerigerekirkihayatinmutlulugunutatsin,bumaddîhayatinlezzetionuirfanikaygidan,zühdvebrahmanhktangafilkilsin!

Buda,16-17yaslarinaulasinca;birgünsevdigiarabacisina:“Gelbenigezmeyegötür”der.Arabacionugezmeyegötürür.

“Arabaci,bukim?”

Bubirihtiyardir,deyince:

“IhtiyarkimdIr?”diyesorar.Derki:

“Yaslanmis,seninvebenimgibibiradam.”

“Yasliliknedir?”diyesorar.

“Herkesinvarmasigerekenbirasama,”der.Sonra:

“Bendemi?”Oda:

“Sizbile.”Budaderki:

“Benhenüzbuyasliliktangeçmemismiyim?”

“Hayir,”der.

“Benimdemiondangeçmemgerekir?”

“Evet,”deyince:

“Bugünkügezmebenimiçinyeterli”der.

Köskedöner.Amadüsüncelidir.Tümgeceboyuncaveertesigünboyuncahepyasliligidüsünmektedir.{O’nundadüçârolmasigerekenbukorkunçdurum!}

Birkaçgünsonraderki:

“Arabaci,benigezmeyegötür.”

Gezmeyegiderler.Gözleriaçik,dudagisarkmis,kurumus,agziaçikkalmis,baskalasmis,seklidegismisbiradamgörür.

“Bukimdir?”diyesorar.

“Hastadir.”

“Onedir?”diyesorar.Derki:

380

DINLERTARIHI

“Hasta,hastaliginkendisinifelâketeugratircasinaçarptigikimsedir.”

“Hastalikkimifelâketeugramisgibiyapar?”diyesorar.

Derk::

“Hastalikseçimyapmaz,herkesi!”

“Benidemi?”

“Evet,hattasenibile.”

“Benimdebunungibihastaolmammümkünmü?”der.

“Evet!..”Budaderki:

“Bugünkügezmebenimiçinyeterlibeniköskegötür!”

Buikigörüntü,O’nubirkaçgünekadardüsüncevesuskunlugasürükler.Baskabirgün,tekrarricaederveçikarlar.Degisikelbiselergiyinmisvebirininbasinatoplanmisinsanlargörür.

“Benionlarayaklastir”der.Yaklastirir.Sorar:

“Bukimdir?”

“Ölü”der.

“Ölü”nasilbiridir?”der.Derki:

“Olü,budurumamahkűmolanbütüninsanlardir.”

“Bendemi?”diyesorar:

“Sende.”

“Nasilortayaçikar?diyesorar.”Derki:

“Öylebirortayaçikarki,osahistekbasinagider.Neanne,nebaba,nees,nedeevlâtonuartiktanimazlar.Odaartikbunlarigöremez.Onlariçinartiköylebiriyoktur.”

Titremeyebaslar.

Beniköskegötür,der.

Köskedöner.Artikgetirdiklerieniyiyiyeceklerbileagzinabirtatvermezolur.EnIyinagmeleronuheyecanlandirmazolur.Eniyilezzetlervegüzellikler,dudagindaaslaenküçükbirtebessümbilemeydanagetirmez.Herüçüde;kendisinibekleyenölümkorkusuyaslilikvehastalikherseyionungözünde

anlamsiz,geçici,bosyalanvealdaticikilmistir.Dahasonralariderki:

DINLERTARIHI

381

“Arabaci,benigötür.Artikbukösktedayanamiyorum.”Ertesigünonugötürür.

Sarielbisegiymisbiradamgörür.Basitrasedilmis,âdetabirdagsükűnetiileoturuyor.Sorar:

“Arabacibukim?”Derki:

“Burahiptir;zahidveriyazetyapandir.”

“Rahip,zahidveriyazetyapankimdir?”Derki:

“Dervis(riyazetehliolan}aslaveaslahayata,hayatinzevklerinenefsini,vücudunukaptirmamis,tümünüterketmisolankimsedir.”

“Neisyapar,nasilbiryoltutturmusdaherseyegidenyolukesmisveböylesisükűneteulasmis?”“Onunlasohbetetmekistiyorum,”der.

Giderve:

“Adam,sennasilböylebirazametvemutlaksükűneteulastin?Hiçbirsey,senineheyecanlandiriyornedekorkutuyor?Sendebenimgibiihtiyar,hastaveölügördünmü?”Derki:

“Evetgördüm.Hattasaraylarinizi,zevklerinizi,mavi,beyaznilüferlerlesüslenmishavuzlarinizinhepsinigörmüsüm;simdidebuyoluseçmisim…”Sorar:

“Buhangiyoldur?”

“Ev-barksizlikyolu!Ev-barksizhkyolu!”

“Arabacibenigerigötür,”der.Gerigötürür.

Geceyarisidir,esrarengizvefirtinadolubirgece(DünyaveBuda’niniçifirtinadolu)odasinagelir.IçtaraftakiodadaHintprenseslerindenbirininkiziveHint’inengüzelkizlarindanbiriolanesi,efsanevigüzelliktekikaryolalarindauyumuslardi.Simalarindangüzellik,masumiyetvesevgiseziliyordu.Saltanathanedaniningözaydinligiolanbirkaçgünlükçocuk,beyazbirelbiseniniçinde,annekucagindauykuyadalmisti.Budabumanzarayahayrankalir;hayatininbaslangicibuyeniaskidir.Derki,bunlaridahaiyigörebilmekiçin(egerdahayakinagidersem)esiminveevladiminuyanmasimümkün.Esiminbakisininbanayönelmesidemümkün.Ozamandaaramizdakibagdaha

382

DINLERTARIHI

birgüçlenebilir.Ozamanonlarlavedalasmakbenimiçindahabirzorolacak.Buyüzdenburada,kalbimdeonlarlavedalasiyorum.içindenvedaedipatinabiner,sonundauçsuzbucaksizormanlara,tekbasinadalar,kaybolur.

Çesitliriyazet,iskence,zorluk,büyükolaylaratahammül,büyükdervislerinmektebindedersvesonra,dervislerinhayatinidaredasamasi.

KÖtübirdurumdabiragacinaltindaistirahatediyorkenansizin,tanimaninaydinligi,hakikatinyolukalbindeaçiliyor;“Buda”olupuyanikligaulasir[Buda:Uyanik,uyanmisanlaminagelir.]SehzadeleriolarakterkettigiBenarshalkini,simdimesajgetirenbirdervissifatiylauyarmayagitmekiçinayagakalkar.

Buda’ninulastigisuurvetanimatekbiresastanibarettir.O,söyleder:“Eyinsan!Neölümdensonrakikaygiyitasi,neölümdenöncekikaygiyi.Neriyazetçek,nedelezzeteesirol!Belkisadecetani.Neyi?Birseyi:

“Insan,birunsurdanyapilmistir.Oda:

Izdirap!…Izdiraptanibarettir.”Böyleoluncadabirhedefinolmasigerekir:

“Izdiraptankurtulus.”Buisiçin,dörtbüyükhakikatitanimakgerekir.Birincisi:“Izdirapnedir?Izdirabintaninmasi.”Ikincisi:“Izdirabinolduguyeritanimak.”

Üçüncüsü:“Izdiraptankurtulma.”

Dördüncüsü:“Izdiraptankurtulusyoluvenirvânasükűnetineulasmak”.Budamektebinincandamariolan,büyükesasitanimak.

Buesas:“Insanin,izdirabinneredenkaynaklandiginibilmesigerekir:Ihtiyaçtan,lezzettenvesusamisliktan.”

Baglanmakzevkvericidir,amaizdirapdogurur.Çünküherbaglilikbittigindeaciverir.Çünküherkavusmadahasonrahicretigetirmektedir.Tokluk,izdirapkaynagidir.Çünkühertokluktansonratekrarbiraçlikgelmekte.Suyakanmakizdirapkaynagidir.Hevesizdirapkaynagidir.Çünküherhevestensonrabikkinlikgelir.Tanisiklik,izdirapkaynagidir.Çünküherta—

DINLERTARIHI

383

nismadansonradüsmanlikgelir.Dostlukizdirapkaynagidir.Çünküherdostluktansonraayrilikgelir.

Ohaldeizdirabinbütünyollaritaninabilir.Zirabütünizdirapyollarilezzettenhazduymaktangeçer.Tekkurtulusyolunun,ihtiyaç,egilimvelezzetingeçtigibütünyollariterketmek-tir.Böyleceruh,bunlarlaolusanbütünkaygilardankurtulur.Ozamanher“sey”biradaolur.Kendindesakin,büyük,ebedî,sonsuz,ihtiyaçsizbirkahramangibi,yeryüzündedaimatekbasinaseyahatedenbirgergedanazametinde.Hirsli,isteklibirkahramangibi.Köpeklerin,çakallarinulumasisenietkilemez.Arzuveistegi,birböcekgibiayaklarininaltindaezersin.Arzulara,davetlerebaglanmaksizin,kadinveevlâtkaygisiolmadan,yalnizbirgergedangibi,sefereçik.Vahsibogalarvefillergibi.Herhangibirindeansizinbirhastalikbelirinceonlarin;fillerinvebogalarinkalabaligindanayrilipkenaraçekilirler.Ormaninbirkösesinegiderler.Kendiiçlerindevedüsüncelerindegizlibirsükűtadalarlar.Sendehayatinbugünlükkavgalarindandisariçik.Kendinibatakliktankurtar,birgergedangibitekbasinase-yahataçik!Itikadiusulüntoplamindanverdigim“derme”ile,oradasanauyulmasigerekendogrubirhükümveailesizbirseferögretilmistir.Bütünyollarinsonsuzlugunaulasmak,“derme”dedenizinsükűnetinebaglanmak.(“Derme”Budadinininbirilkesidir).

ONBIRINCIDERS

“Sizden,iyiligeçagiran,dogruluguemredenvekötülüktenmenedenbircemaatolsun…”

GIRIS

(Hüseyniye-iIrsad)Kurumununumumivekapisininherkeseaçikolmasindanolacakkiböylesiniftadersvermeyivaazvehitabeoturumlariylabirtutuyorlar.Böyleliklebirdersekatilincadahükümvekararlarinibelirtebiliyorlar.Sunoktayihatirlatmakgerekirkiders,vaazvehitabedegildir.Ki,biroturumdasöztamamlansinveneticesiaçikligakavussun.Mantiksilsile-sindekiinisveçikislarla;kusurlaritesbitvetahlillerleiyiveyakötüfikirlerbelirlenerekancakbiryereulasilabilir.

Digerbirkonuda;sözgelimi,Hüseyniye-iIrsadgibiIslâmîbirkurumda,niçinBuda’danbahsediliyor?dedikleriniisittim.Bizimbunlarlabirsözümüzyok.ÇünküIslâm’daveSia’daendegerliislerin,tefekkür,ilimleilgilikonularveilmîtartismalaroldugunubilmiyorlar.Bu,beyefendininbirkösedeoturmasiveNasruddinSah’indeyimiyle,fikirvehayallerbuyurmasi(!)anlaminagelmez.Bilâkisilmîmeseleler,fikirler,inançlar,ideolojiler,hayatlailgiliakimlar,kendikaderivekendiinsanîtoplumuylailgilikonulardadüsünmeyebaslamasidemektir.Bilinçlikisidogrudüsünceyieldeedebilir(ancakilmîveincebirbilinçle),islâm,düsünmeyeokadardegervermiski,söylediyor:“Birsaatliktefekküraltmissenelikibadettendahahayirlidir.”

DINLERTARIHI

385

Islâm’daibadettendahaüstünolantefekkür;bilimsel,metodik,etkinveyararlisonuçlardoguranidir.Imam’dan‘egerbirininölümünebîrsaatkalmissaneyapsin?’sorusunacevabensunuisitiyorlar:Osonsaatiniilimeldeetmekleveilmîtartismaylageçirsin!

BöylebirfetvaverdigiiçinalisageldigimizdinîbirönderdegildeâdetabirfilozofveyaSiyonistoldugunusanirsin.Burivayetlerbizimtoplumumuzdadanaklediliyor.Tabiikabulveonunlaameletmekiçindegil,belkirivayetinakletmeklesevapeldeetmekiçin!Çünkürivayetinakletmeninsevabivardir.RamazanveMuharremayiboyunca“Islâm’dailminfaydalarini”anlatmakamaciylaminbereçikiyor,ilimveögretimindegerihakkindayüzlercerivayetnaklediyor.Diyorki,Peygambersöylebuyurdu:“Çin’debileolsailmîtalepediniz.”Birisiilmieldeetmekiçinbiradimatmakistedigindeisehemenbasiyorferyadi.DegilbirÇinli’dendünyevîilmin,hattaSiiolmayanbirMüs-lümandanKur’ân’intecvidvekiraatilmininalinmasinabiletahammüledemiyor!

Ben,siradanbirögretmenolarak,çesitlidinlerde,ahlâkîhattamateryalistekollerdederinlestikçeIslâm’ianlayisimdahadaköklü,dinîdegerlerimdahadaaydinlanmisoluyOr..Sizlerde,buduyguyukendiligindenseveceksiniz.Budersleriadimadimtakipedenler,buiddianintaniklaridir.Eger,esaslibirsonuçalmayahenüzulasmamislarsabile,Islâmîgörüslerimutlakadahaderinlesmistir.Dahaönceleriçogunluklainandiklaridinindisindabaskabirdindenbahsedilseydi,dinaçisindankalplerisakinlessindiyeonahakaretetmeleri,onuçirkefgöstermeleri,degersizveküçükgörmelerigerektigineinanirlardi.Ama,buarastirmaveincelemedensonraanlasilmistirki,hakirgörmekvebasitsaymakilimaçisindansadecenakletmeyevedüsünmeyeihanetetmekdegil,belkibizimdinimizedeihanetetmekdemektir.BukonuylailgiliolarakErnestRenansöyleder:“Herdiniazameti,onutakipedenlerindüsüncesininazametineveduygununzirvesinevarmalarinabaglidir.”Yaniodine,duygu,akilvekalpleriyleinanankimselerin.Herkesakil,duyguvebilgisininazligioranindadinikavramivesahsiyetlerini(önderkisilik-386

DINLERTARIHI

lerini)hakirvesüfliolarakdüsünür.Yanianlayisveduygularikapasitesince.Safçavekingütmedeninandiklari,kabullendikleriPeygamber’in(s-a.v.)Ali’nin(a.s.),Fâtima’nin(a.s.),Kur’ân’in..asikvemeftunuolduklarinigörürsün.Amaanlayisdüzeyleridüsük,dünyavedinlerlealâkalibilgivetanimlarikisirolduguiçinobüyüklereisnadettiklerifaziletveözelliklerdekendikavrayisvesuurlarioranindadir.Ali’nintümohayretleruyandiriciazametveesrarliboyuttakiherantropolog,O’nunyaratilisinda-kibuyönüninsanligavetarihekazandirdiklarinahayrankalmistir,onlarinküçükzihinlerinde,sadecekilicininsekli,zirhinincinsi…yemekyemesindekiölçülüdavranisiyeretmekte;digertümözelliklerindenöncehatirlamaktadirlar.Çünkübasitbelleklerinde,darzihinlerindebundanbaskasinidacanlandiramiyorlar.50

50-Peygamberinvefatikonusunda“MuntehiyulA’mal”abakiniz1..-Revaçtaolanbirkitaptir.Yazandamuttakiveihlassahibiolaraktaninanbiridir-…“Peygamberinbasiagrimayabasladi.Bakikabristaninagitti;döndü;ölümehazirlanmisti..HazretiEmir’inevinegeldi..”Buradaherkesinkalbiheyecanlaatmakta.Peygamberinhayatininsonunda,Ali(a.s.)gibibirsahsiyetevasiyetneolacakti?Hayranbakanbirazametteolanbuikisahsiyetinkonusmasibasitdegildi!”Dediki:EyAli!Vefatimdansonra;ruhumdisariçikinca,avucunaalveyüzünesür.Ikinciside,kimseninbakislarininavretmahallimekaymasinaizinverme;körolur.“Sonraevinedöndü!”Butasvirtakvasahibi,asikhattaâlimbirmü’mindindartoplumumuzunsondönembilginlerindenbirininzihnindeki;HiristiyanbirdoktorolanDr.GeorgeJordake’inanlayisindakiAli’nintasviridir:“Eyzaman!NeolurdubütüngüçveyeteneklerinibirarayatoplasaydindabirseferdahaAlidogsaydi;bugününinsaniO’naöylemuhtaçki!

VeingilizyazarCaryle’in,PeygamberileAli’ningörüsmesinintasviri:“Bi’setinbaslangiçanlarinda,Peygamber’inakrabalariO’nundavetinihepkinvealaylareddettiler.SekizveyaonyaslarindabirçocukolanAli,O’nabiatetti:Oküçükelbuellebirlestiveinsanliktarihininakisindegistirdi”(“KahramanlaraÖvgü”kitabindan).Buyüzdenyinetekrarediyorum:“Tanimak”ve“Tekrartekrartanimak!”Imanveasksonragelir.Ancaktelkinvemirasyoluyladegil,tanimaktandoganaskveiman!..

Aligibibuadamitanimakiçin,anlayiskapasitemizi,suurvebilgisermayemizi,görüsümüzügenisletipenüstnoktayaçikaralimki,böylecedinimizideyüksekbirseviyedetaniyabilelim.Ögrendiktensonra,obüyükleri“görme”sanatini,risaleSvefonksiyonlarinigörelim.

Büyükekollerivedinleri,mümkünoldugukadarinsaflainceleyelimDegerlerini,büyüklüklerini,faziletlerinidahaçoktaniyalim.Dogruveyaegri,hakveyabatiltaraflarinidahaetraflicaanlayalimkiislam’indahaüstünvedahamükemmeloldugubizimiçinaçikligakavussun.Sözgelimi,Buda’yitanimakla-benimnazarimda(sosyolojikanlamiyla)kötübirpeygamber,amaçokbüyükbirsairvefilozoftur-veyaMehaviraZerdüst,Konfüçyüs,Lao-TsuveSokrat,..Ruhâleminde,insaninmaneviyatinda,içâlemindebütünokudret,akametvederinligieldeetmisolankisiler,zihnimizdebirdenAli’nin(a.s.)sahsiyetiniçagristir-DINLERTARIHI

387

Buda

Buda,“Kasaterya”danbiradamdir.Kasaterya,Hint’tesehzadeleri,esrafivesoylularikapsayanbirsiniftir.Yunan’dasoylulara,asillereveimtiyazlilara(idareciler,devletbüyükleriveesrafbunlardandi);“Aristo”(Aristokrat)olarakisimlendirilenbusinifaHint’te“Kasaterya”denildiginigörüyoruz.

Büyükruhanilerintümünün;genelde,Budizm’inkurucularive“Veda”dinininruhanilerindenbirçogununHint’inesrafvesehzadelersinifinabagliolduklarinisöyledim.Yinemüreffehsiniftayasayaninsaninruhununnasilboslugavehiçligevardiginidaanlattim.Boslukisyana,isyandünyadanbikmaya,hayatihakirgörmeye,içgüdülerinkafayavurmasinanedenolmaktadir.Zevk,birçesitözelfelsefîveyadinîzahidligemeyletme(GazneliveSelçukluTürkleridönemi),tasavvufungeçmesi,derebeylikvefeodaliteninortayaçikmasi,düsünürlerin,gençneslinisyani;birçesitdindisizahidligeyönelis,kapitalizmverefahdönemindeolanbugünküBati’damaddîhayatireddeden,kendineözgüegzistansiyalizmhepbundandir.BütünHint,Çin,Iran,ogünküAvrupadinlerininbütündüsünürleri,büyükdinîmekteplerinkuruculari,businifabaglidirlar.Yunan’da“Sokrates”,“Aristotales”,“Platon”,“Demokritos”,“Lousibus”;Iran’da“Mani”,“Mazdek”,“Zerdüst”;Çin’de“Konfüçyüs”,”Lao-Tsu”,Hint’te“Mehavira,“Buda”Esrafa,Mubetler,Megan(ZerdüstveMecusidinadamlari)sinifinaveyaKasateryasinifinabagliydilar.

maktalar.BunlarakarsinAtininüstünlÜkistinivefaziletlerinianiyorveonlarintümününsahipolduklarina,O’nuntekbasinasahipoldugunugörüyoruz.Istebuanlayisdegerlidir;bizimmü’minkrinbirkaçhalifeyleyaptiklarimukayesedensonrakianlayislaridegil.Ali’yiikincilerlekiyaslamalarindaiseonlari,öylesineküçültüyorlarki,bununladakendilerinceAli’ninbüyüklügünüispatlamisoluyorlar!!)Peki,Ali’dengeriyenekaliyor?Demavendtepesini,Hiltonotelivletartiyorsun.Üstelikhemdagintepesinegitmedin,hemdedünyadabubinadanbüyükbinalaritanimiyorsun.Tahran’indisinaçikmamissin.BununlaberaberTahran’dakiHiltonotelininbüyüklügünüdetaassupvedargörüslülügünleGüneyTahran’dakibirküçükkulübegibitantiyorsun;sonra,sevk,ask,iftiharhatlatahrifvetaassuplabukulübe,Demavendtepesindendahayüksektir,diveispal-liyorsun(i)Tesekkürleri!)Egerbiri:Hayirbeyefendi,Hiltonoteliküçükbirkulübedegil,Tahraninenbüyükbinasidir;amaDemavenddagikarsisindahiçbirseydir;obinadir,buisedagdir,derse;baginpküfrediyorsun.Diyorsunki:O,Mevlâ’ninvelayetinesahipdegildir!Tesekkürler!

388

DINLERTARIHI

“Refah”inhiçlige,hiçliginisyana,isyaninzühdvesoficeirfana;idealizme,içedönüklüge,zihniyetperestligeveasiriahiret-çiligedönüstügüneiliskinsinifsalpsikolojiktemel,“Buda”içindegeçerlidir.

IlkDevrim

“Sidarata”,Brahmanlarintahmininegöreevsizbarksizdervisvezahidolaraklüksdünyahayatinivesaltanatiboslayacakbirprenstir.Babasibutehlikeyiönlemekiçinonamevsimlikköskler(baharköskü,sonbaharköskü,kisköskü)yaptirir.Havuzlar,baglar,çokgüzelavyerleri,cennetvarieglencelerledopdolubirhayatiçingereklitümvasitalarihazirlayarakbuköskveyasamiçindetutsakkalmasinaçalisir.AmaÂdem’inCennetteisyanetmesi(!)gibi,Budadababasininhazirladigidebdebelihayataisyaneder,bütünonimetlerdenkaçar.

Buda’ninHind’inengüzelkiziylaevlendigidügüngecesinde,eniyimüzisyenler,dansçilar,sarkicilar,endebdebeliHintbahçelerinde;Buda’ninbabasininensonevveensaglamipiniBuda’ninayaklarinabaglamakiçinbirarayatoplanmislardi.Hizmetçiler,Ögretmenler,Buda’ninbabasikorkuveendiseiçindeBuda’nindenetleyicisiydiler.Bütünbugüzelliginasiltelakkiettiginigörmekistiyorlardi.Oldukçamerakiandinabirdurumuvardi.Çünkühepsigürültüveheyecaninesiribirâleminzirvesindeolduklari,güzellikvelezzetebattiklaribiranda,Buda,(kendideyimiyle)hastabirfilgibibazenkalabaliktanuzaklasiyor,birpencereninkenarindaduruyor,dakikalarcagizlibirsükűtla,nitelendirilmesimümkünolmayanbirsekildedaliyordu.Babasivedigerleride,onubudurumdankurtarmakvehayatadöndürmekiçinseferberolmuslardi.Herhalükârdaonatebessümlerdebulunuyorlardi.Amaoazicikbirfirsatbulunca,kendiyalnizliginageridönüyordu.Bütünbunlar,genciniçindebaskabirdünyanindogushalindeoldugunaisaretti.Ruhubirdevrimiçindeydi!

Sonrabirçocuguolur.Kaderihergünbirçiviilehayatvevarliginiyereçakiyor,böylecekopmasivesefereçikmasidaha

DINLERTARIHI

389

birzorlasiyordu.Budurum,baskalariningirmesiyasakolanaltinkafesindenilkdefadisariadimatmasinakadarsürer.Dörtisaretvedörtkelimeilekarsilasirvehayatiyorumlar…51

Yaslilik:Ilkadimda“yaslilik”ilekarsilasir.Kirilmis,burusmus,pejmürdebirhalde.Bunun,herkesinkaderioldugunuisitti.Hergenç,hayatinbumevsimineulasmaktadir.Kimveneolursaolsun,bundankaçisyoktur.

Hastalik:Ikinciadimda,hastaligitanir.Kederli,rahatsiz,kansiz.Hersaglamolaninbuasamayaulastiginiduyar.Hastaligayakalanan,pejmürdebirhalegelmektedir.Kim,neolursaolursanol,bukederdenkaçmanmümkündegil.

Ölüm;Üçüncüadimda,kaderinsonkelimesiilekarsilasir.“Ölüm”üduygusuzvehareketsizbircesettegözler.Sorar;

-Bukimdir?Derlerki:-Ölü.

Ölükimdir?diyesorunca:

-Olmayankimsedir.Öylebîrhalki,herhayatindurduguvesonaerdigibirdurumdur.Bununüzerine:

Benimhayatimdami?diyesorarvecevabinikesinifadelerlealir:

-Seninhayatinda.Ölüm,bütünbukalevehisarlardangeçipseninpesindendegelecek.

Ozamançocuklugundanberiruhundavarolangizliendisevedineaitduygular,vicdanininderinliklerineveiliklerinedekisleyenbuüçisaretileisyaneder.Birsoru,anmda,nutfeolusturmayabaslamistir:Hayatnedir?isterdisardaisteriçerde,istersesaraydaveyadagda,herkimolursanol,hersiniftavehersekilde“yaslilik,hastalikveölüm”senitehditetmektedir.Buyö-

51-Evliyaninhayati,Buda’ninhayatininbenzeridir.Mucizelervekerametler,tasavvufsahsiyetlerivleilgilidir,imamlarladegil.Imamlar,bütünbumucizeleresahipdegildir.Buda’mnyasaminabenzeryönlerbunlarinçogununhayatindatekrarlanmistir.BuBuda’ninbiyografisinin,evliyaninhayatindaetkilioldugununisaretidir.Mesela,IbrahimEthem,Belhlib’irsehzadedir,nimetvezevkegarkolmustur.Daimaavpartilerindedir.Birgüntekbasinaavinpesindeyken,ansizinbirsesyakasinayapisirvehaykirir;nerevegidiyorsun?BuuyaricivurguhazvenimetleyasayandertsizsehzadeyiIbrahimEthemyapar

390

DINLERTARIHI

nüyleyüzyüzegelmeyeçaresizbukesinkaderlekarsilasmayamahkűmsun.

Gençligegönülbagladik,yasliliklasonuçlandi;Sihhatli,saglikliolmayagönülbagladik,hastalikyakaladi;hayatimiz,ölümlesonuçlandiOhaldenasilyasayalimkibuüçündenkurtulabi-lelim?

Buda,bütünbunlarincevabinisongörüsmesindebulur.Biradamgördü;neyasli,nehastanedeölümegiriftardir.Nelezzetinzirvesinde,nekudretarabalarindavealtinkösklerdedir.Nemuhtaç,nehasta.Silahsiz,elbisesiz.Nealtin,nebas,nezenginlik…Ihtiyaçsiz,sevinç,sükűnetvekudretinzirvesinde,topraginüzerinedizbüküpoturmakta.Sankivarliginveâlemintepesineçikmis.Hiçbirgücesahipolmayanöylebirinsan,böylesinebirkudretinasilbulabilmistir?Budasorar:

-Senkimsin?

-Brahmanim,cevabinialir.Sorar:

Bütünbukudret,busükűnet,safa,eminolmavegözlerindekibuhâkimiyetparlakliginerdenkaynaklaniyor?Buzaaftakibütünbugüç,bumucizekimdendir?Fakirliktesaltanat,boseldebudoluluk!Böylesihayativesihhatineredengetirdin?Cevapalir:

-Ailesizyasamdan!Soruyor:

-Ailesizyasamnedir?Sorusunakarsiliksunuduyar:

-Akilliliginiögrenmisolaninsaninyasamidir:Izdirapsizligaveihtiyaçsizligaulastim.Çünkübütünzaaflar,zilletler,endiseler,üzüntüler,muhtaçolmaktankaynaklanmaktadir.Eger,“Istemezsen”hiçkimsesenizilletveköleligeçekemez.Egersahipolmazan,hiçkimsesenikorkutamaz.Buinsanhayatininikiesasidir.(Elbettebucümleler,metindendegil.BelkiolayinyorumuveBrahmangörüsüdogrultusundabensöylüyorum.)Bunedenle,buadamkudretveservetesahipdegildirki,onukorumakiçinmuhafizvedalkavukolsun,vesvesesizveendisesizbirangeçirmezolsun,onukazanmakiçinherisebulasmakistesin.

“Buda”,kurtulusyolunubulmustur.Saraylarin,yalancigenisligininkendizindaninindarligioldugunuanliyor.Kösk,kaDINLERTARIHI

391

dinveevlat,özgürvehafifkanatliuçmasigerekengüvercininayaklarinabirbagdir.

Birgeceyatakodasinagider,(ihtiyaçsizligin,ailesizliginvemuhtaçolmamaninesiginevardigigece).Karisini,ipekbiryatakta,efsanevibirodadaisiklibiratmosferegarkolmusolarakgüzelliginvegençliginzirvesindegörür.Dinlenmekteveuyumaktadir.Kucagindayenidogmusçocugu.Böylebirdurumdakapininesigindedurup,kendikendine:Sizdegördügümbütünbugüzellik,kendimdegördügümbütünbusevgivesefkat,isimizorlastiriyor.Biliyorum,egervedalasmakiçinsiziuyandirir-sam,yükümdahadaagirlasacak,yolculugumdahadazorolacaktir!Buyüzdensiziuykudabirakiyorum,vedalasmaksizinsiziterkediyorum.

Atinaatlayipormanadogrusürer.Birirmagaulasipsuyundangeçervegeçmishayatindankalanbütünzevkvelezzetleribusuylayikanmisvehayatinbulastirdigipisliklerdentemizlenmisolarak;ati(geçmistekisoyluyasamininsonhatirasi,dünyailesonbagi,hiçbiryereulastirmayanbineklerdenolanbusonbinegi)irmagintarafindabirakir.Yayaolarakgürormaninderinligindekaybolur.BesbüyükBrahman’abaglanirveBudaolmayabaslar.

KurtulusYolu(Muksha)

Dahaöncedesöyledigimgibi.Budadinindekurtulusyolu,“riyazet”vehayatlaolanbaglarikesmektir.Nefsinhayatlaolanbaglarinikesmevebizim“nefsiöldürme”52dedigimizbuolayinrarlamaolmadangerçeklesmesimümkündegil.Nefsizorlamak

52-“Nefsiöldürme”kavramininHintkültüründengeldiginivedahasonralaridilimizdevedinîfikrimizdeyeredinmisoldugunutahminediyorum.Yoksailkislâm!metinlerde,“öldürmeninyerine“terbiyeetme”deyimivarolagelmistir.HattaKur’ânnefseyeminederekonuniçin“birtohumgibi”deyiminikullaniyor.Birziraatçigibionasuvermek,onusaglamolaraklcorumak,yarilmasini,egitilmesiniögrenmekveondanmahsulalmakgerekir:

“Nefseveonusekillendirene;onatakvasinivefücurunu(iyilikvekötülükkabiliyeti)ilhamedeneandolsunki:Nefsinitezyikeedenkurtulmusturveonuörtenkaybetmistir.”(Sems7,8,9,10)“Nefsiezkiyesi”ni,tefsircilerimi?.vetebligci-lerimiz,“nefsinpislikvebulasikliklardanaritilmasivetemizlenmesi”olarakyo—

392

DINLERTARIHI

içinçokçetinbirprogramdogrultusundagüçlübiriradeyleonagemvurmakgerekir.Buisiçinkendinibu“yoga”ayinine(Vedadinineözgüriyazete)vermekgerekir.

“Buda”,riyazetteöylebirmakamaulastiki,Brahmanlaronunhakkindaümitvarolmaya,Onatevessületmeyebasladilar.Çünküriyazetsirasindagösterdigiüstünyetenekleriveis—

rumlamislardir.Bunundahaçokruhbanigörüsünetkisialtindaolmasimuhtemeldir.Nefsiöldümeriyazetineyönelisinhedefini,dinîveahlâkîterbiyeaçisindan“temizolmak”olarakalgiliyorlar.“Eflaha”yidakurtulmakileaçikliyorlar;bu,insaninmahpusolmasi,tabiata,maddiyataveiçgüdüleregiriftarolmasiniçagristirmaktadir.Dogutasavvufundakilezzetvetabiatakarsiduyulankötümserliklebenzerlikteskiletmektedir.Halbuki“eflaha”,“zekkâ”’,“hâbe”,“dessâ”dörtkavramarasindakimanevîuygunlukbirinciâyetileonuniziddiolanikinciâyetarasindakitezat;insaninsorumlulugundanbahsedildigineisaretetmektedir.Nefsleberabersorumluluk,kurtulustur.Egertohum,filizlenirseiçindekigüçlerveyeteneklerbeslenirveislahedilirsemuradinaermis,(eflaha]faydalanmisolur-eger,otopraginaltindasizlibirakilir(dessâ)vegömülür,suvehavadanmahrumedilirseziyanolur.Muradinaermemisolur.Buikitarzyorum;ikiahlakîgörüsüveçesitliantropolojikgörüsleriaçikliyor.Birincide;insa’ninrisaleti(islevi),hayattatemizkalmaktir.Ikincisinde,insaninrisaletigelismektedir,Birincideinsan,sakinandir.Ikincisindeinsan,iyilikyapandir.Kötüisyapmayanadamileiyiisyapaninsanarasindafarkvardir.Biriolumsuzdur,digeriolumlu.Tezkiyeninböyleolumsuzluklayorumlanmasi,maalesefhalkinözelliksiz,menfiveissiztiplerinpesindengitmesinesebepolmustur.Sadecebulasmayan,dürüstkalan,insanlarinpesinden.Halbukitemizlik,suurileegitildigi,büyükbirduygu,bilgi,irade,liyakatveyapicilikileiçiçeolduguzamandegerkazanir,yoksabirhiçtir.Birinsan,bütünömrünüsakinmaveperhizkarliklageçirsedegünahsizlikvetemizlikte“alçidanbirheykel”e,“kardanbiradam’aveyabir“cenaze”yeulasamaz!

DiyeceklerkiTakva?Evettakva!Amabirsuursuzun,kabiliyetsizinveaylakintakvasininneanlamivar?Takva,kendinisapmalardan,pisliklerden,Ihanetlerdenkorumaktir.Sapma,pislikveihanetfaktörlerini,hattaonunçesitlerinibiletanimayan,onlarianlamayanbiradam,nasiltakvasahibiolarakkalabilir?Ali{a.s.)’akarsisavasanHariciler’inkusurutakvasizlikdegildi,suursuzluktu.Ikincisi,birelinihiçbirseye(siyaha-beyazavurmadan)dokundurmadanelleritemizkaliyorsa,bundaövünüleceknevardir?Siyasî,fikrî,iktisadî,sosyalkar-galasalarinkalbindeçabagösteren,sorumlulukyüklenenvetemizvesakinmisolarakkalan,kendinisatmayan,zaafgöstermeyen,zorluklaratahammüleden,sahsîheveslerekarsisürçmeyen,kaymayaninsanintakvasitakvadir.Zamanin,durumvevaziyetleriyleiçiceolanla,zamanindurumvevaziyetlerindenbîhaberolanbirmidir?Hayatininbirkismini(baskalarinin)eminkildigikimseninisidetemizkalmaktir;bu,hangitakvadir?Denemeveteshiralanlarindayeralmasigerekir.Kendisinikorumasigerekirki,takvasahibiolsun.Acaba“BabaKuhi’niningilizlerleolansömürüanlasmasininhiçbirindeimzasinigörmüyorsak,buonunvatansatmayan,takvasahibibirioldugunamiisarettir?Kebi’Efendi,HazretiEmir’inhükümetizamanindabütünokargasalardankenaraçekiliyor,gelipMeshedyakinlarindakendisinebirkabiryapiyororadaibadetlemesguloluyor.MünkerveNekir’insoracagisorularlailgilisorucevaptemrinlerindebulunuyordu!Buisetakvadegildir!Takva,MalikEster’inkidir;kargasa,tehlike,para,kudretveBenîÜmeyye’ninvesveselerininzirvedeoldugubirortamdaçalisiyorvetemizkalabiliyordu.

DINLERTARIHI

393

kencelerkarsisindakikahramancadirencindensonra,hepsindenönceNirvâna’yaulasacagiaçikti.

BuyüzdenBrahmanlarinümitkaynagioldu.Yüzyillikbiryoluarsinladi.Açlikvezaaf(iskence,riyazet,kendineeziyet)programlarininetkisiyleöylebirsiniraulastikikendindengeçti,Brahmanlaretrafindatoplandilar,öldügünekesinkararverdiler.Bubayginlik,kendindengeçmevetakatsizliktensonra,yenidenkendinegeldi.Budurum,birderivekemikkalanakadartekrartekrarsürdü.Âdetabirhayaletedönmüstür,babasibilegörsetaniyamazdi.

Riyazet,yani“demir”,yanikendinisilah,makasvebiçaklatemizleyerekbaskalastirmak.Senisenyapanözellikleriniöylesinetemizlemelisinki,dostlarininhiçbiriartiksenitaniyamasin.Sevgilinsenigörünce,eskidostuolabileceginihissedemesin.Annenvebabansenigörünceartikonlarlaarandabirakrabalikbagininolamayacaginianlasinlar.Ziraöylesineyabancisinkigeçmisinleolantümilginikesiyorsun.Yenidogumbudur.YanibIrkezdahakendindedoguyorsun.Ozaman,öncekikendinçürümüsvekokmusbirceningibisendendüsüvermektedir.Sutabir,Bayezid-iBestamî’nindir.Diyorki:“BenBayezidlik’ten,derisindençikanbiryilangibi,disariçikmisim.”Cüneyd-iBagdadîdiyorki:“Nur’abaktim;kendimdedenurolanakadarotuzyilbakmayadevamettim.”Yani,artik“Cüneyd”degil.

Buda,böylebirasamayaulasincabasarininzirvesine,Nirvanâ’yanailolmanindaesiginegeldi.Budurum,sesitümHint’te;büyükBrahmanlar,zahidHintruhanileriarasindadolastigianakadardevametti.(Budaartikaskvekemâlinensondereceleriniarsinlamaktadir)IsteBuda,bunoktadaansizinöfkelenipapayribirhaletebüründü.

Buda’ninHayatininikinciDevrimi

Sidâratâ,burayaulasincayakadarbüyükbir“Brahman”makamina,bundansonrada“Buda”makaminakavusmustur.ArtikBrahmanizmdinininbüyükbirbrahmaniolmaklaberaber,O’nusinirsizbüyüklüktekimakamlaraerdirecek,hayretengizbirhisdünyasinaulasmistir.

394

DINLERTARIHI

AklinÖtesiveAklinAsagisi

Dikkatedelim;akilladirekalâkaliolmayankonularikiyöntemleçözümekavusturulur.Bunlardanbirakilötesiolankonularolupakilda(bunlari)anlamakiçinbasiniyukaridatutmasigerektiginihissederDigeriyse,basitdüzeydeolanmeselelerdirveakildabunlarikolayliklaidraketmektedir.Bunlarinfaydasizoldugunubilirvebubilgisinindogruluguhakkindahiçbirtereddüdüdeyoktur.

Sözkonusuolanmeselelerisetamamenakilötesidir.Bunedenle,akliniörtecek,irfaniduygularinizigüçlendirereköneçikarmanizgerekecektir.BöyleceMevlanâ’ninBuda’nmyasamininbuenüstanininasilnitelediginianlayabilesiniz.

ElbetteMevlanâ’ninanlatimitamamensofiyaneveBudacibiranlatimdir;Islâmîdegil.ÇünküIslâm,baskabirtarzdaanlatmaktadir:

NefsinAldatmasi

Otuzyilsavasmeydanlarindasavasmisolanbirmücahid,birkenarasiginmis,batinisafligieldeetmekvenefsiniöldürmekiçinriyazeteoturmustu.Günlercegecelercekendiyalnizligindariyazetyapiyor,kendineeziyetediyor,ibadetleugrasiyordu,“el-cihad!el-cihad!davulusokakta,caddede,pazardaçinlayanakadar.Sehirdecihadbaslamisti.Mücahidleri,gençlerisavasaçagiriyorlardi.

Kösedekendiyalnizligindaoturanmücahid,nefsiniöldürmeyle,uzunibadetlerveagiroruçlarlaugrasiyordu.BirdentanidigibusesleIrkildi,ruhucanlandi,açildi.Kendinde,mücahidlerekatilmayavecihadsahnelerindeilerlemeyesiddetlibirarzubuldu.Kahramanliksevki,Allahyolundasavas,sehadetarzusu,onuhareketegeçirdi.Sevkleharbelbisesinigiyerkenansizinkendinegeldivedediki:“EynefsiYinebenialdatmakmiistiyorsun?Savasmeydanlarindan,eviminselâmetinesendavetetmedinmi?Kadin,çocukvesorumluluktanbahsetmedinmi?Kadinveçocugunhakkinivermeninnekadarsevapoldugunadairrivayetlerokumadinmi?Falancaduaninecrisehidinkin-denyetmismislidahafazladir,demedinmi?Kirmizibirnariyediktensonra,Ikirekâtnamazkilmanin,Bedr’inkirksehidininecrikadarecri

DINLERTARIH

395

vardir,demedinmi?Busekilde,kolaygösterileri,çokkârliyolugöstermedinmi?

“Çünkü,nasihatlarinakulakvermiyordum,diyordumki:“Ikirekâtnamazlaeldeedilenkirksehitsevabiniistemiyorum.Kendicanimla,kendimiveailemiyoketmekle,sadecekirkdegilhattabirsehâdetekarsilikbinsevabeldeetmeyiistiyorum!

“Sen,savasmeydanindadabenibirakmiyordun,varolanbecerilerimifisildiyordun.Ölmekiçinçoksayidainsanvar;amabenimgibilerazdir,kendimidigerleriiçinkoruyayim,istiyordun.Yinesözünüdinlemiyor,saldiriyordum.Senbusefer,pehlivanlarihimayebahanesiylegeridearkadansaldiriyaugramasinlardiyekoruyuculariolmamiistiyordun,bendeoluyordum.Hepkendimikoruyayimdiyeugrasiyordun.

“Simdineolmuski,cengaverlerindavulvekösününsesiylebirüzerlikotugibiatesiminüzerineatliyorsunveböylebirsiddetlebenisavasmeydaninagönderiyorsun?Ahlâk,yasamtarziveinançdegisikligiönerensendegilmisin?”

“Simdianliyorumki,bedeninkorunmasivekalibinzevkalmasiiçin,senisavasmeydaninagötürüyormusum.Bütünbencilliklerinveideallerinkarsilikbulsundîye.Köseseoturmamgülüyordun.Simdikötümüptelaoldugunugörünce-çünküsessizveyalnizliktasinkimsegörmeden-,zerrezerrebeniboguyor,sikiyor,öldürüyorsun.Kendikendiniöldürüyorsun,sonradiyorsunki:Benöldürülmekteyim.Mademölecegim,buhabersizyalnizlikyerine,benisehitsayacaklaribiryerdeöleyim.Birkaçkisigörsün,büyükcengaverlerdenoldugumuhatirlasinlar.Egercanimikaybedeceksenenazindanisim,haysiyetveövgüedinebileyimistiyorsun.”

“Sanateklifettigimseyigörüyorsun;sessiz,Itibarsizveisimsizbirölüm.Bununiçinbenicihadagönderiyorsunki,haysiyet,isimvetoplumsalbirsöhretkazanasin.”

Budada,böylebiranaulasiyorvesöylediyor:“Öylebirmakamaulastimki,Hind’inbütünBrahmanlar’ibenimzahidligim,dindarligim,takvam,mükemmelligimveruhaniligimdenbahsediyorlar.Halkinhepsi,benikutsamayaduruyorlar.Birdensuhakikatianliyorumki,kendimeyükledigimbütünbusiddetliiskenceler,uzunoruç-

396

DINLERTARIHI

lar,çokzoribadetler,birkaçhaftadasadecebirkaçtanepirinçvebirkaçdamlasuileyetinmeler,korkunçveacaipbirhevesperesstliktir.Bütünbunlar,isimyüceltmevekutsallastirmahedefineulasmakiçindir.Biryarisçizgisinedüstüm.Görüyorumki,bütünbuzorluk,oruçveiskencelerdenhaydiyorsamdahoslaniyorum.Âdetalezzetocagindanvebütünmaddîiçgüdüleriminsifabulmasininötesineçikiyorum.Tevfik,kudret,hedefeulasmaveolgunluguhissediyorum.Kalbiminhiçbirkalbinkudretindeolmayanbirgüçveesrarengiztecellilerinzuhurettigiyeroldugunudüsünüyorum.

Bütünbunlar,gurur,basari,itibar,lezzetvehevesperestliktenbaskabirseydegildir…”

Böylebiranlayis,psikolojiaçisindandadogrudur.Mazosizm,zayifsekliylehepsindevardir.Kuvvetliseklisadizmdir,tedaviedilmesigerekir.“Sadizm”digerlerinieziyetçekmesindenzevkalmaktir.Mazosizm(mazohizm)kendineeziyettenzevkalmaktir.Hevesperestvebencilcebirriyazettir.Diyorlarki;birçocukbüyükbirsevkvezevkleannesinesöylediyordu:“Düngecerüyamdabirköleyibanabagisladiklarinigördüm,bensevincinsiddetindenkendimiparçaladim.”Annesicevaben;“Yarisidogrudur!”dedi.

“Fesencan”m(etvecevizlepisirilençerkeztavugunabenzeyenbiryemek)adiylairkiliphaylibiransükűteden,oburbirinsanin“Yoga”vasitasiyladerisiokadarincelir,kemiklerigörünür.Etiveiçyagiöylesineerirki,adaminiçorganlarivebagirsaklarigözlegörülürhalegelir.Bundansonra,reflekslerinevevücutsistemine,içgüdülerinehakimbiradamhalinegelir.Hattahayatinindogalkanunlarinieldeeder.Birkaçgünnefesalmayabiliyor,haftalarcayemeyebiliyor,yillarcabiryerdeduruphareketetmeyebiliyor.“BihrBaba”gibiyarimasirlikbirsükűtgösterebiliyor.Sükűtuevvelkisenekirildi,elliseneliksükűtunsonaermesindensonra,yarimasirsözünbekleyenleresadecedediki,“insanlar?Kendiiçinizedikkatediniz,herseyiçeridedir?”Buyarimasirliksükűtuölçmedir.

Bütünbunlardogrudur,böyleriyazetlerebedenivermekbüyükgüçveyetenekister.Amabununlaberaber,Buda’ninde—

DINLERTARIHI

397

yimiyle:“Iç,öylecekaranlikkaliyor”Zahidinriyazetçiligi,kulugururamüptelaeder.(EgerfirsatimolsaydiIslâmîahlâkkitaplarindavedualarinmetnindebumeselelerinnekadarderinvefaydaliolarak-saptanmisolarakdegil-ortayakonuldugunugösterirdim.Bunamazlari,dualarivetakdisimeslekedinenkimselerinenbüyükfacialari,gururdu.Bugurur,bütünzahmetlerinihedereder.Gururkötüdür.Tümbuimkânlarin,basarilarineldeedilmesiveAllah’ayaklasmaninvermisoldugugururu,bütüniçgüdülerevehevesleregalipgelebildigivedigerlerikendisigibiolamadigindandindarlikvetakvadaönegeçtigiiçindigerherkesikendindendahaasagi,dahakirlivedahakötügörür.)Kisininnefsinderiyazet,ruhun,sapikzahidliklerneticesindeeldeettigipisliklerdenibarettir.

Buyüzden“zühdiçinzühd”büyükbirinsanîveilâhîfelsefetasimaksizininsaninsapmafaktörüdür.Çokkorkunçahlâkîhastaliklarinmikroplarininekildigibirocaktir.Bunedenleza-hidlerde(özellikleBudizmdinindeveHiristiyanlikta)genissapmalargörüyoruz.Meselâzühdleiçgüdüleriniöldürmüs,çapkinliginiönlemisolankimse,hâlâpisbogazlikyapabilmektedir.Bu,tipkibirceptenalipdigercebekoymakgibibirseydir.Azaltmakveyaçogaltmakdegildir.

BuyüzdenBertnardRusselldiyorki:BirIngilizatasözüvar;“Ayyasliklarinizidevletbüyüklerivesubaylarlayapiniz,yiyeceklerinizizahidlervedindarlarlayiyiniz.”Çünküonlarinhevesleridansvemüzikpistlerindedir,yiyecegeönemvermezler.Amabunlarüçsaattebiryerler,ikisaatdeyemeklerkonusundakonusurlar.Digervakitleriyse,yedikleriyemeginbasindahederolupgitmekte.Yaniofisiltilar,asikanekonusmalarvecinsîzevklerlegeçirmelerigerekenzamanibusekildetelâfiediyorlar.”

Busekildekizahidliginyarisidogrudur.Odabedeninbaziisteklerininkirilmasivedogalinsanîiçgüdülerinzayiflatilmasidir.Amabuamel,kisideisrakiuyandirmiyor.(BumeseleninbusekildeçikarimdabulunularakaçiklanmasiIslâm’dakianlamiylaçokgüzelanlasilmisolur.Buda’ninredveintikalduru—

398

DINLERTARIHI

mu,Islâm’daesaslibirmeseledir.AmaBuda’ninsonraki,ispatyönleriveçözümyolunugöstermesibasarilidegildir).Fakirlikveolanlayetinme,insanaIçgüdüsellezzetverenherseylebagliliginolmayisi,ruhasaflik,berraklikvermezvehakikatisigiolmasinisaglamaz.Ruhahafiflikvermiyorki,miracagitsin;maddîhayatinpisbatakliklarindankurtulabilsin.Hayir!Hayir!Ruh,bedeniniskencesiyle,bedeninsismanlamamasiylaegitimveterbiyekazanmamakta,belkiöylecezayifkalmaktadir.

Bu“Buda”ninsöylediklerininesasidir.Gönül(Gönül;kalpdegil),hissedilenlerinvemaddîhayatötesiesrarengizhakikatlarinIdrakocagivemerkezianlamindadir.Gönül,içyaginineriyipsualmasi,derininincelmesi,kemiklerinyumusamasivemideninbosalmasiylagelismeyecek;ondanÖteyeveebediyeteolanpencereleraçilmayacaktir,

Cuki’yle(Yogaveriyazetle),bedeninzayiflatilarakruhunterbiyeedilipegitildigiseklindekiiddiadogrudegildir.Buruhunterbiyeveegitimiçinbedenizayiflatmakdegil,ruhunegitilmesigerekir.

BütünHiristiyan,hattaMüslüman,HintveÇinsofimekteplerindevekabileyasamindabaskasekildedeolsaçogunluklaruhvebedenarasindadogrudanolmayanbiriliskimevcuttur.Tümüiçintekbirörnekvermekyanlisolur.

Hint’teilkolarakBuda;“Hakikataulasmakiçinruhubedenekarsibirkenarabirakmamizneyeterlidir,nedegereklidir”dedi.Bâtinaynasinicilalamakiçin,zahirîreddetmemekgerekir.Belki,bâtinaynasinicilalamaninyolunubulmakgerekir.Ruhuterbiyeetmekiçinruhilminiveruhterbiyesinigenisletmekgerekir.Buikisi{ilimvepratik)birdegildir.

OHaldeNeYapmakGerekir?

Buda,“riyazetin”bedeniyoketmedisindabaskabirseylesonuçlanmadiginianladi.Tamnirvânavekenditekâmülününesigindeoldugu,azamet,riyazet,vedaruhanileriarasindamanevîveruhanîöndenzirveyeulastigianda,birdenbusistemintümünüyikipviranetti.

DINLERTARIHI

399

imanlari,dogrubildiklerininyolundacanlarindangeçenlerçoktur.Amakendiisim,itibarveserefindendegeçecekolanlarçokazdir.

Buda,bütünosöhretveitibardangeçti,geridöndü.MürsidBrahmanlarondanümitlerinikestiler.Umutlarinitamamenyitirinceonubiraktilar.O,ikincidefatekbasinakaldivehicretebasladi.Amabudefaartikvücudumutlakümitsizlikledoluydu.Yillarcariyazet;avarelik,ailesizlik,irfanvemarifetdersiögrenmek,onasadecezayifvegüçsüzbirbedenbagislamistiSuiçti,yemekyedi,etyedicanlandi,kiloaldi;çokçakaybettiginiozamananladi.Vücudundaaydinliktanenküçükbirisikolmadigihaldeöncedendepekbirseygetirmedigibirmeydandayenilmek.

Bütünbunlararagmen“Buda”ümitsizligedüsmedi:“Buhayatdersidir,sadecebasariihtimalininolduguzamanhakikatiçinçabagöstermemekgerekir.Belkihakikatinkendisiiçinisyapmakgerekir.Hattazerrekadarzaferümidiolmasabile.Egeryapmazdadurursa,batilateslimolmus,çürümüslügükabullenipboynunageçirmistir.”

AydinlikYolcusu

Enküçükbirümidibileolmaksizin,yoladüstü.Ikincibir-hicretibaslatti.Nehirsveistektanrilarininsavasinagitti,nedebaskivesermayetahakkümütanrilarininsavasina(tümbunlarhakikatdegildi).Aydinlikyokusuydu.Nurtarafinadogrugidiyordu;“Bodhi”agacinindibinde“Buda”ligaulasti.Öleneveyabulanakadaroradakalmayakesinkararverdi.

Bodhi

Bodhi,Budhuyanmak,suurluolmak,dikkatetme,tanimakkökündengelipaydinlanmak,uyanisveisrak(ilham)anlamindadir.“Bo”(koku)agaci,cennettekimeyvesiyasakagaca(Tevrat’inniteledigisekilde)benzemiyordegil.

Âdem,yasakmeyveyiyemeklegörüskazanir.Budada“Bo”agacinindibindegörüseulasir,hakikativeyolunubulur.

400

DINLERTARIH

“Buda”yillarca“Bo”agacinindibindekalir.Hayat,sehir,söhretvesehvetininçektigibütünemellereveheveslerekarsizafereulasipkurtulur.Sonra“görüs”eulasip“Buda”makaminakavusur.

“Buda”,Yunankavramiyla“Sophia”(hikmet)sahibidirartik.Vedamektebindeizahettigimilim,teknikötesibirtanimaninsahibi.

Böylecebuagacinaltinda,yillarcaeziyetvegayrettensonra,bolnimetiçindeyetismissehzadeSidâratâ,brahmanliginriyazetineveruhaniliginenüstmakaminaermisvetümbunlardandavazgeçipkurtularakbasiboslukvebilimsizlikte“Bodhi”yeulasip“Buda”lasmistir.

“Buda”,UyanisÇagrisi

Buda,Hintdüsüncesinde,herdönemgaybâlemindengelip,kurtulusruhubagislayanbiridir.Celiyorveuyaniklikçagrisindabulunuyor.Amacihalkikurtarmaktir.Halkiyercehennemindenkurtulmayaçagirmaktadir.Birgruponukabullenipkurtulusaeriyor;çogunlukisekabullenmiyorvehelakoluyorlar.

“Buda”,tanimadiklaribiridir.AncakhalkinkendilerinikurtarmayagelmesinibekledikleribirneviHintliMesih’tir-Öncekidönemlerdedebirçokdefa,çesitligörünümlerdevemuntazamangelmisti.BirdefasindabirkusgörünümündeHintormanlarindanvebütündünyaormanlarindansöylehaykirmisti:

“Eyyeryüzüormanlarininbütünkuslari!Uçunuz!Bu“utancabulasmis,amayönlerisehir,bagveümranayönelikolan”yesilormanlaribirakiniz.Buhayatibirakiniz!Simdiyanginkapiyavaracak,bütünormanlaryanacaktir.Atestensadece,gögeyükselmisolankuslarkurtulacaktir.”

Kuslardanbirgrup,kendiBuda’larininçagrisinikabullendilervekurtulusaerdiler.Yasaminzevkinden,ormandakendindengeçmisolanlar,ormaninyesildallariüzerindesarkiokuyupcivildasanlar,çagriyacevapvermediler;kurtulamadilarveyangininortasindakalipyandilar.

DINLERTARIHI

401

Hint’tekuslarinbukadarehemmiyettasimasi(KelileveDimne’yevegenelHintedebiyatinabakiniz;kuslarinnasilinsanîbirkisiligebüründürüldügünügöreceksiniz),kuslarinvehayvanlarâlemindeinsaninirfanvekurtulusâlemineaitbirdünyaolarakkabullenilmesindendir.

EgerIsteseydiGeriDönmeyebilirdi

Sadecemükemmelolmayanruhlarinölümdensonrageridönmeyemecburolduklarinisöyledim.Amamükemmelruhlarinböylebirmecburiyetiyoktur-“Buda”,Nirvâna’ya,akilötesisuuraulasmisbirinsandi,hakikatianlamisti.Nirvâna’yaulasankimse,artikizdirapdoluhayata,insanlarinarasmageridönmüyorveebediyettedaimîkaliyor.

Buda,“Bo”agacinindibindeNirvâna’yaulasinca,oâlemdedinlenebilirvebirdahabu“Karemaî”hayatçarkinave“Samsaraî”hayatageridönmeyebilirdi.Amadinlenmedi,geridöndüKendisini,toprakhayatininkivilcimlariarasinaatti.Mesh’inkendinikurbanetmesiveAdem’ingünahindanyikanmasigibi.Bagrslanmasiyla,insanlarin,cennetinyolunututabilmelerinisagladiYeryüzündesürülmeyevedurmayamahkűmolmalariniönledi.

Mükemmelolmayanruhlar,birkaliptandigerbirkalibagitmektedirler.Budurumtekâmüledenkadardevamediyor.Ama“Buda”,Karemihalkasindandisariçikmis,kurtulmusvesakinebediyeteulasmisti;dönmeyebilirdi.Insaninkurtulusundan(hayatgörüsünden)birmesajgetirmekveonlarahürriyetbagislamakiçingeridöndü.

TanrilarveKurban

Hint,tanrilarladopduludur.Hergörünümdebirtanri;sayisizgörünümdesayisiztanrilarbulunabilir.Amaasirlarboyuncagelismeninetkisiylesayilariazalmis,dörtbesbineinmistir!

402

DINLERTARIHI

Buradadikkatedelim;“tanri”danmaksatbüyüktanridegildir.Kur’ân’in“Ilahe”veya“Alihe”dedigitanridir.Bununçogulununkullanilmasindabirsakincayoktur.53

Tanrilarçoksayidaveçokmasraflidirlar.Herbiribirkurbanistemektedir.Islâm’inaksine;açlaridoyurmakIçinyapilankurban,budinlerdehalkiçindegil,tamamentanrilariçindir.

Buyüzdenkurbaniyakiyorlar,(Yahudidinindedekurbanikestiklerindeyakiyorlar)kitanrilardumaninkokusunualabilsin.

BirtaraftandaBuda,söyleferyadediyordu:“Bütünbunezirleri,kurbanlari,dilekleribirakin!Riyazetyolundakibutanrilardandünyadabolcavarveormanlarinderinlikleribunlarlatasmaktadir.Onlarlabizimbirisimizyok,onlarindabizimlebirisiyoktur.Onlarinhayatlarikendilerine,bizimhayatimizdabize.Kendiyasamimizingerekleriniteminedipdüzenleyelim.”

Bubüyükbirçagridir.Öyleki,büyükVedamabudlarinmçehresineveHintBrahmanlarisinifininotoritesinebüyükbirdarbedir.ÇünküBuda’ninbudavetiylebütüngelirleryokolmakta,Vedadinindengeriyesadecevesadecekarmasikdualarveçokacaipayinlerkalmaktadir.Bunlarindalogaritmacetve-liylebilehalledilmesimümkündegildir.

TanrilarveAracilar

Digertaraftan“Buda’ninferyadi,hephalki,aracilaringücünekarsiisyanettirmeninpesindedir.Dineaitenküçükbiramelinbile,Brahmanlarvasitasiylasonuçlandirilmasigerekiyordu.

53-Hinthalkinin,vakit,güç,sevk,ümit,ask,iman,hattaservetininönemlibirmiktariBrahmanlar(Vedadinininruhanileri)araciligiylasirftanrilarinmemnunedilmesi,onlarinilgilerininçekilmesiveyaserlerinindefedilmesiiçinkullaniliyordu.Zira,onlarabirseyulasmayinca,eziyetediyorlardi.Bazendeegerbirseyvermeseydinunutuyorlardi.Halkiletanrilararasinda,isbitiriciaracilarhalkinisleriniyolunakoyuyorlardi.Meselâçoksayidanezirler,kurbanlarbugularvebuharlaryapiyorlardiki,göktekiilahlarinyanlarinavardigindainsaninihtiyacinacevapverebilsinler.Sonrakanunîyoldanveyakanunîolmayanyoldantesebbüsetsinler.Aracilarinsayisi,fazlaydiNeticedekendilerideharcamakiçinparasahibioluyorlardi.VedâlardaherkesinBrehmen’ebirinekvermesisözkonusudur.(Yani,degeredönüsme.Birsürüylesevapbagislatma).Birsürüverenherkes,dünyanintamaminibagislamisgibidir.BuÖlçüdesevabivardir.

DINLERTARIHI”

403

Brahmanlarinmüdahalesiolmadanyapilankurbanvenamazsadecedegersizolmaklakalmiyor,belkibüyükbirgünahdasayiliyordu.Bukorkunçdinsömürüsü,businifasürekliliksagliyordu.Amahakimiyetlerininveonlarinhalklaolanirtibatlarininreddedilmesiyle,Brahmanlarinayaklarininaltioyulmusoldu.Bütünokudretsarayiyikildi.Tümgelirkaynaklarikurudu.Brahmanlarbuyüzden.BudadinininHint’teyayilmasiniengellemekiçin,herkestendahaçokçabaharcadilar.Hint’tedoganBudadinini,Çin,VietnamveKamboçya’yasürenekadar,onunaleyhindeçalistilar.Öyleki,bugünHint’tekiBudistlerküçükbirazinliktanfazlabirseydegildir.

InsaninTanrilar’dan(Tanri’danDegil)KendineGeriDönüsü

Buda,tanrilaringücünüvearacilariningücünüreddetti.Insani,kendibenligindevarolankuvvetlereyöneltti.

Ohalde,Avrupalidinarastirmaciveögreticilerininaksine(bunlarBuda’yiateistveAllah’iinkâredenbiriolaraktaniyorlar)Buda,“tanrilar”ainanmiyordu,onlariveonlarinaracilarinireddediyordu.“Buda”,Vedadinininsayisiztanrilariylakapisti.Onlarinvarligiöylebirfaciaydiki,HinttoplumundakiparçalanmavesömürününmeshurHintuyusuklugunun,öylebiryasamdanvehertürlüsorumluluktanyoksunbiraktiranveBrah-manlarcasürdürülegelenasilsiziliskilerinolusturduguvefertlerarasindakiyasamaktanvehertürlüsorumlulukyüklenmektenyoksunbiraktirantemelsizibadetlersilsilesininveuydurmatanrilarinvarliklarinolusturdugukorkuveendiseninteksebebiydiler.

Buda,halkiasilsiztanrilardanvedahadaasilsizolankorkuvekuruntulardankurtardi.Onlarindaginikliklariveihtilaflariyla,insanliginsömürüsünü,eseklestirilmesini,parçaparçaedilmesiniaçikliyordu.Bu,“Tevhidinreddedilmesidegildir,“Sirk”inreddedilmesidir.EgerAvrupalisosyologlarbuikisinibirtutuyorlarsa,sundanolabilirki,onlarhattadindarolanlaribile“sirk”ile“tevhid”arasinda

birfarkgörmüyorlar,ikisinibir

404

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

405

sayiyorlar.Halbukibuikisisadecebirbirinebenzememeklekalmiyor,aynizamandabirbirlerinetamamenkarsittirlar.Süreklibirsavasiçindedirler.Bunedenle,Buda’ninVedadinindekiHinttanrilariniinkâretmekleyaptigiis,insaninkendiinsanîsorumluluklarinavegüçlerinegerigönderilmesi,sirkdininevesirktanriperestliginebirdarbeidi.

TanrisizBirDin

Sosyologlar(dahaçokmateryalistler)“Buda”dininitanrisizbirdinolarakbiliyorlar.Çünküikidindeki(tevhiddini,sirkdini)tanrikavramiarasindabirfarktanimiyorlar.Birkismiisesadece,tabiatötesinivedinduygusunuinkâretmekiçinheryerdebireserveisaretbulmayaçalisiyor,bulabildiklerinidebüyüterek,te’vilederekveyayönünüdegistirerekdinebirdarbevurabilmeninçabasinigösteriyorlar.Digerbirkismidabumeselelerihiçanlamiyorlar.Gelgörkibunlarortayerebellibelirsizteorilersürüyorlar,bizdeyedigimizyemeklergibionlaritüketiyoruz.Buda,sirkdininininkariniilânediyor.Sirkdinini,insanizayiflatan,asilsizgüçlerekarsizilletedüsürenbirfaktörolarakgörüyor.Konubudur,Tevhid’dekitanriperestlikdegildir.

“Buda”nindigerislerindenbiride,riyazetlerlemücadelesivesiniflarireddetmesidir.

SinifDüzeni

Vedadinindeisaretedildigigibi,Hint’te“Kasaterya”sinifi,Brahmanlarsinifi,isçilersinifi,ensonveenfakirsinif,Aryaîolmayanve“pis”sayilanyerlilersinifivardir.Böylebirsiniflandirmamevcuttur,çünküuini,sirkdinidirvetanrilar,semboller,heykeller,sinifsayisinivesinifsaldüzeniaçiklayanbayraklardir.

Gerçeksuki,tevhidfelsefîhakikatperestlik’tenayriolarakinsanbirligi,irkvesinifbirligivevarliginbirliginiaçiklamakiçinyapicibirsosyaletkendir.Varlikâlemininbirligiyanidünyaninuyumu,bütünunsurlarinyakinligi,yoldasligi,insanin

yöndesolusuvetabiatÖtesikuvvetlerinbirbiriyleyöndesolusu.Tevhidinanlamibudur.

Buda,tanrilariredetmeklesiniflidüzenidekendiligindenreddetmektedir.Yanionundinindeniçerigirmekleherkes,onuntalimatlariyla“Nirvâna”yaulasabilir.Halbuki“Veda”dinindenherkes,kendisinifindadaimiolarakesirdir.Egerdigerbirdünyayayolbulabilsebile,kökvesinifdegistiremez.Geridönünceyinekendisinifindadoguvermekte.

HakikatveAkil

Buda’ninyaptigidigerkarsiçikislardanbiride,hakikatinaranmasindavebulunmasindaakilgücününreddidir.Bu,sonasirda“Bergson’un,simdide“ReneGuenon’unyaptigibiristir.Ariflerimizdegeçmisteböyleyapiyorlardi.Hattaimamlarimizindaisidir.ÖzellikleImamSadik’tan(a.s.)sonra,(ilkIslâmgörüsünündevamiolan)Siamektebidurgunlassin,uyusun,kapalikalsinvekenaraçekilsindiye,felsefîkonularortayaatiliyordu.

Abbasilerzamanindakifelsefeveaklailgi,tercümeyayini;Yunanfelsefîmetinlerininyayilmasi,Hintsofulugununetkileri,Siigörüsüzayiflatmakiçindi.Islâmîgörüsünasildevamiolan,aynizamandaIlkYol’unüzerindeSiiimamlartarafindandevamettirilenSiigörüs,Abbasilertarafindanmedenîülkeleringüçlükültürlerivasitasiylabirkenarabirakilmakisteniyordu.Emevileriseböylebirisinsuurundadegillerdi.Abbasiler,bundabüyükölçüdebasarilidaoldular.

Hint’te,Hintlihekimlerkâinatinproblemlerinivevücudunbilinmeyenyönlerinihalletmekyoluyla,hakikatibulmakistiyorlardi.Bizdebunamahkűmolduk.Ulemadançogu,hattaImamCaferSadik’inmektebinebagliulemaninçogunlugu,doguluirfanîmektebinduygularininsiddetleetkisialtindaydi.Veyadolayliolarak,Yunanfelsefîdüsüncemetodununvegörüsününetkisinemahkűmoldular.BunlarbizimSiikültürümüzenüfuzetti.Maalesefoilkruhveyönüzayifladi.Sonrakiasirlardadakalmadi.

406

DINLERTARIHI

HIndfilozoflarisumeselelerdetartisiyorlardi;“tanrilarindünyaileiliskisinedir?”,“ruhnedir?”,“önceruh,sonracisimmimeydanagelmistir?Yoksaöncecisim,sonraruhmumeydanagelmistir?”“Ölümdensonrahangimenzillerkatediliyor?Hangisekillermeydanageliyor?”“Insaninalinyazilarinasilolacaktir?”Hattaölümdensonrasininözellikleriniayrintiliolarakaçikliyorlardi.Bütünunsurlarihattavarliginiyaratildigianlaribileinceliyorlar,hakkindagörüsbeyanediyorlardi.Fikrî,zihnî,mantikî,Aristocu,felsefîkonularvetartismalar(dünyaninherçesitfelsefîproblemlerindenolusanbirmektepidi-Simdidevardir),Budavesilesiylesiddetlibirdarbeyedi.

Buda,“akilvefelsefeyoluylabiryereulasilamaz”dedi.“Ruhunneoldugunuvenasiloldugunuanlayamazsin.Egeranlasandabosunadir.Ruhvecisim,ruhvedünya,maddevemânâ,dogalvegaybîgüçleriniliskisi,filozoflarinhalledebilecegimeselelerdegildir.Bütünbunlaribirak,kendinitanimayaçalis.Buhemfaydalihemdemümkündür.Onlarisenefaydalinedemümkündür.”

KendiniTani!

Buda’ninbirtakipçisininugrasmasivedüsünmesigerekentekmeselebudur.Amafilozofçadegil.Meselâ:Benlik,cisimmidir,ruhmudur,buharseklindemidir,sivimidirveyagaybîmidir?..(Herhalükârda“ben”iniduyumsar,“ben”diyebirvarligainanirsin).Onuegitebilirsin;izdirap,perisanlikvepisliktenkurtarabilirsin.Buyapabileceginfaydalibiristir.Ohalde,dünyaninbilinmezliklerinihalletmeyibirak.Hissedilmeyengüçlerin,insaninulasmasindanuzakfaktörlerinkorkuvekuruntulardan,tanrilardan;onlarayaklasmavetevessületmeninkorkuvekaygisindakendinikurtar.Bunlarinhayatikorkuvedehsetledoludur.Senikorkuvedehsetdolubirdünyayaatmislar.Ölümdensonraneolacak,hangiasamalarolacak,ölümdenöncesinedir?gibikaygilardan,aslindaolmayankorkuveveseveselerdenkurtul.Hayatininvebedenininbütünkuvvetlerinieriten,sanabirfaydasaglamayanriyazetlerdenelçek.Sadece“kendini”anla.

DINLERTARIHI

407

Ulastigin“ben”ligini…Onunsorumlususensin,alinyazinadamüdahaleetmenmümkündür.

BenligimiziNasilAnlayalim?

Tanimakla,adaletle.Budistanlamiylaadalet;bizimzihnimizdeolananlamiyladegil.Kendini,içgüdülerini,bagliliklarininihtiyaçlarinitanimakla,kendinegelismefirsatbagisla.Bu,adaletveitidalingelismeisaretidir.Adalet,hayattabelirlibirahlâktemelinevebaslangicasahipolmamizanlamindadir.Hissedilmeyen,felsefîvezihnîmeseleleri,riyazetleribirakalim.Sadeceahlâkiçinbirtemelolusturalim.Ahlâknedir?Olmaninveameletmeninkeyfiyeti.Buahlâkîesasneyedayanmaktadir?Adalete.

AdaletNeDemek?

Adalet,yaniiçgüdüler,baglantilar,emellerveihtiyaçlardanherbirine,tabilikleriölçüsündeyasamgücübagislamak.Bütünbunlararasindauygunveadilbiriliskiyihakimkilmak;tekkelimeyle,itidalveortayolluolma.

Beniminancimagöre,Eflâtunda,ahlâkvesaadetintemeliniçesitlikuvvetler(kin,öfke)arasindakiuygunolacakortahalolarakkabulleniliyor.Diyorki:“Bunlarçesitliruhsalkuvvetlerdir.Bunlararasindauygunlukolusturmak,ruhunselâmetinimeydanagetirir.Bedendede,insaninmizaciniyapandörtunsur-kan,balgam,midesalgisi,safra-arasindaadilanebiriliskininveortalamabiryönetiminolmasigerektigigibi.Çünkümaddîhayattaitidalilesagliklibiriktisadeldeediyoruz.Manevîkuvvetlerarasindakiitidalile,sagliklibirruhaulasiyoruz.O,“maddîhayat”,buIse“ahlâk”tir.”

Budadaböylebirinancasahiptir.Ahlâkibütünözellikleriortakolanonesasüzerinebinaediyor:

1-Hayvanlariöldürmemek,

2-Baskasininmallarinadokunmamak,

3-Pisliktenveiffetsizliktenuzakdurmak,

408

DINLERTARIHI

4-Aldatmaktanuzakdurmak,

5-Mideyitika-basadoldurmaktansakinmak,(özellikleögledensonralari),

6-içkiden,sarhosluktanuzakdurmak,

7-Dans-müzik,sarki,senlik,faydasizisveoyundansakinmak,

8-Aletlerinsüsünü,ziynetlerivegörünürgüzelliklerireddetmek,

9-Yumusakyataktanayrilmak(aileveocakanlaminda,saltyatakanlamindadegil),

10-Altinvegümüsüreddetmek.

Buonesasabakildigizaman,gözeçarpanilksey,onesasinmenfîoldugudur.BubizzatBuda’ninyüzününsertçizgisidir.Egeryüzünüresmetmekistersek,sertçizgilerininifadesi“ha-yir”dirvedinide“hayir”dini.

BudaDinininAmelveAyinleri

Ayinveamellerçoksadedirler.Karmasik,zorveteknikleriolanVedadiniayinveamellerininaksineherkes,tekbasinaonlariyerinegetirebilir:

1-Sarielbisegiymekbirçesitihramdir;izdirapisaretidir.Burenk,modernressamliktadabuanlamdadirveinsaninyasamsembolüdür.

2-Saçvesakalitrasetmek.

3-Sükűnet,düsünmeveiçmurakabe(bizimtasavvufumuzdakesf,sühudveyacezbeolarakadlandirilansey),içebakma,yanihergünbirkaçsaatistensonra,kendiiçinesahip,kendiiçininsahrasindayanandurumlari,olaylari,esrarivemeltemdalgalarinidüsünmek.Elbetteinsanlarçesitlidir,meltemlerdefarklidir.

4-Hükümlerdenbirdigeridedervislikkeskülüdür.54Buda,riyazetireddettigizaman,ikidefadervislikkeskülünüelinealir.Bu,onunyolculugununbaslangicidir.Kesküliki

54-DervislerinkullandiklariHindistanceviziveyaabanozdanyapilmiskabdiIendkabi.

DINLERTARIHI

409

anlaminsembolüdür.Birincisi;keskülüngözlerdekisikâyetlerikiripbizikendineyöneltmesidir.Hakirgörülmeveasagilanmaylagönültokluguna,ihtiyaçsizligaveazameteulasiyoruz.Zeliladamlar,daimadigerleriningözündenedegertasidiklarinibilmekisterler.Onun-bununzihninde,hangisekiltasidiklarinibilmekisterler.Bu,hepsinemuhtaçolduklariningöstergesidir.Amadervislikkeskülünüelealan,hepsinemuhtaçolmadigigibi,tümündenbizarolmaktadir.Digerlerininlütuf,kahir,nefretveaferindemelerionuniçinbirdir.

Ikincisi;dervislikkeskülüile;“Benartikriyazetçidegilim,tümihtiyaçsizligimlaberaber,yeme,içmeveuyumayamuhtacim.Ihtiyaçsebebiyledilenciliktasinialmisim…der.

Ohaldekeskül,ikizitanlaminsembolüdür.Muhtaçolmakvemuhtaçolamamak.

Hemferdîgururreddediyor,hemdevedairiyazetireddediyor.Sevkireddediyor;sendeolanhersevki.Eyben!Sendeolan,senioldugunseydenkurtariyor,istediginintarafinadogruseniçekiyor.“Kendi”nden,“ideal”ineolanbuyolculuktakendinileyabancilasiyorsun.Kendinisüslemeninyerine,sevkveistiyakileyoldasolupidealinidüsünüyorsun.Sen,arzundakurbanoluyorsun.(Buinsaninyönelislerinde“alineolmasi”anlamindadir.Heideggeregzistansiyalizmindeçokderinolarak,19.asirdakiAlmanahlâkîsosyalizmindedeçokilmîbirsekildeortayakonmustur.)Eger,kendiniizdiraplardankurtarmak,adaletedayananahlâkîbirdüzeninesasinaveBudaciesaslaragörekendiniinsaetmekistiyorsan,ideal,hedef,askvesevkinin“kendin”olmasigerekir.Oda,“kendi”gösterisiniçindegil,belkikendinibinaetmekiçindaima“kendinibilmehalinde”olmangerekir.Çünkükendinidisarivurdugundurumdakendinigösteriyorsun.Kendinibirdigeriningözvebakisinafedaediyorsun.Bu,âdetainsaninkendiisindeyaptigibiraldatmadir.

Benciller,gösterisçilerveriyakârlar,mütevazilerdenönceyalnizliga,sakinlige,kendilerinebakmayavekendilerineyönelisemuhtaçtirlar.Kendileriniayakaltivekurbanetmislerdir.Meçhulveterkedilmisbirakmislardir.

410

DINLERTARIH

Bunlarbaskalarininanlayis,sözvekurallariylayikilmislardir.Kendilerinibirsahsiyet,birvarlikvekendileriylevarolanbirzatolarakgörmemekteler.Kelimeninruhîvemânevianlamiylaadamdegillerdir,sadecedisgörüntülerdenibarettirler.55

Buyüzdenbirkapiaçilipkapanirdayalnizkalirlarsakendilerinibirhiçolarakgörecektirler.Kendiölümlerininkorkusunagarkolmuslardir.Bunlaryalnizliktankorkarlar.Süreklikurugürültüvekargasaliklarlakendivarliklarinihissettirmeyeçabalarlar.Sözkonusuedilmediklerizaman,varliklarinainanmiyorlar(Heidegger’indeyimiyle,gerçekvücudlariyok).Ohaldegerçekvarligiariyorlarsa“gösteris”ve“gösterismeraklisi”olmaninyerine“sadakat”iseçmelerigerekir.Gösterisyapaninsan,yaptigiislekendiniinkâretmekte;gizlemektedir.Böylecebambaskabirseyolarakkalmaktavekendibenliginiunutupkimveneredeoldugunubilmezbirhalegelmektedir.

Insan,bagimliliklari,asiriistekvearzulari,baskalarinaolanihtiyaçlariarasinadüsüphiçlesmekte.Dahasonradakendinitoplamayakalkismaktavekendinibulmaktadir.“Kendi’sioluncada“ben”likkazanmaktadirveokyanusunortasindakibir“ada”dirartik…Bir“Upa”…

“Upa”,okyanusortasindabiradadir.Insan,yasaminortasindaonungibiolabilir.Nilüfergibi,temizvedindar.Nasilveniçinnilüfergibi?Havuzundibindekibalçiginiçindenvesuyunderinligindenbaskaldiripsuyunüstüneçikabilentekçiçekoldugundan.Denizyüzeyindegelisirvebütünvücudunugünesinaltinaserer.Suyunveokyanusunortasindaaçilmisolmasinaragmenkuruvedenizdennemalmadan“Kendi”olabilir.

Insan,maddîhayatinpisliklerindenveasagiliklarindan;kirliliklerden,yalanlardankurtulmusveaçilmisbirnilüferolabilir.Olanseydenuzaklasmadan;uzleteçekilmeden,fakatbütünbunlardandatemizkalarakgünlükhayatingalizpisligindebir

55-Gösterisçivekendinisüsleyipdurankisininvarlimi,baskalarininanlayis,duyguvekararlarindadir.Eger,bütüngözlerinkapandiginiveonugörmediklerimhissederse,kendisiniyokluktabulur.

DINLERTARIHI

411

nilüfergibibasinigünesedogruuzatabilir,günestenhissesinialabilir.

Buda,böylebirbaskaldiriiçin,tanimaningeregineinanmaktavetanimayidaüçesasadayaliolarakkabuletmektedir:

1-Dünya,EbedîOlmayanlarinBirToplamidir

Dünya,ebedîolmayanlarinvegeçiciliklerinbirtoplamidir.Hiçiçindehiç,tamamenbos.“Emelköskü;çetin,gevsekolarakkurulmustur.”Dünya,heprüzgârinüstünde.BunlarhepBudistfikirlervedünyagörüsüdür.Felsefîyadadinîdünyagörüsündedünya;anlamlivesaglambirdüzendirveyatanriveyatanrilarinhükmettigigörünenvegörünmeyenâlemlerinbirlesimidir.Veyahutta“olan”ve“görülen”denkurulubirçadirdir.Ancak“Buda”ninilkdersisuolmustur;öz/cevhernazarinda,arazsifatveolaylar,hakikatlarivekonumlariitibariylegeçicidirler;“ölmek”ve“dogmak”lasinirlidirlar.Bunedenle,herseybosvetemelsizdir.Hiçbirseykalicidegildir.Ohaldehiçbirseyevefagöstermemeklâzim(gösterilmezde).Çünkü“vefa”ve“vefakârlik”inkendisibiledegiskendir.

2-“Ben”Yalandir

Buda,buradabosluga,“hiçlige”variyor,ondansonrada“ben”e.Ama“ben”dedünyadanbîrisaretvegerçekliktir.Onunnisbiterkiptoplamini,fertbirözolarakhissetmektedir.Halbuki“ben”,cisimden,duygudan,anlayistan,cüz’îakildanveselimakildanbirterkiptir.Bubirkaçunsuruntoplamini,kendi“ben”imizolarakhissediyoruz.Buunsurlar,nebirbirininhemcinsidirlernedebirbirleriylebirirtibatlarivardir.Daimadegisim,dogumveölümhalindedirler.Ohalde,“ben”yalandir.Yalancibenimaltinda(Jaspers’mdeyimiyle)“gerçekben”inatman’inmeydanageldigineinanan“Vedâ”ninaksine“Buda”nininancinagöre,biratmanyoktur.“Ben”,zatiolarakhissettigimunsurlardanbirterkiptir.Odahem,hepkabarcik,gösterisgölge,hata,ebedîolmayanveyokolmayamahkűmolanbirdünyadan.

412

DINLERTARIHI

3-HayatIzdiraptir

Hayat,yanidünyadaolan“ben’Inhayati,sadecevesadecebirunsurdanyapilmistir;izdirap…Insaninrisaleti,hepbirkurtulusyolubulmaktir-Odaakil,felsefevebeyinseldüsünmeiledegil;israk,sezgiveriyazetledegil;maddeötesiçesitlikuvvetleretevessülederekdegil;diniledegil;belkisadecevesadece“kendi”ndeakillicadüsünmeile.Izdirabinneredendogdugunuanlamakgerekir.Izdirapnedir?Izdiraptan,eziyettenkurtulusyoluhangisidir?Egerbunaulasirsak,izdiraptankurtulmusoluruzvegerçekkuvvetlere(izdirapsizhkhaline)ulasmisoluruz.Ohaldeinsanindünyadakitekhedefi,izdirapvezahmetçekmemektir.

Budadünyagörüsünün,büyüklük,derinlikveazametinzirvesindençokkayganbiregridenbasasagidüsüsünügörüyoruz.Çünküdünyadahiçbirhakikatvesabitbiryönolmadigizaman(dünya)kendiligindenbosolur.Dostoyevskî’nindeyimiyle(Sartredabudeyimleçokilgilenmekte,buyüzdendevamlitekrarlamaktadir):“EgerAllaholmasaherseycaizdir.”Niçin?Sartrecevapveriyor;“Öylebirdurumdaherseyesittir.Neyinesitligi?Hiçolanesitlik!Çünküdünyaninbanavebenimyaptiklarimakarsibirtepkisiolmazsa,varlikyaptiklarimiidraketmezse,budurumdabenimiyivekötüisimesittir.”

Sezgivetepkiyianlamayoluyla,amelleriyivekötü,çirkinvegüzel,faydalivezararliolarakgruplandirilir.Tepkiolmadigizaman,hepsibirbirininbenzeridirveheriscaizdir.

AlbertCamusda(Vebaadlieserinde)bunoktayavariyor.Hiçlige,ganimetanina.Çünkü,dünyaanlamsiz,suursuz,sahipsizoldugundan,insan,suurlu,anlamlivemutluolamaz.Dünyayianlamsizvesuursuzbilenler,aynizamandahayat,saadetveinsaninhakikatindanbahsedenler,JeanEyzule’nindeyimiylesunuistemekteler:Zehirlibirokyanusuniçindentatlivelezzetlibirtassualmakistiyorlar.Böylebirseymümkündegildir.ÇünDINLERTARIHI

413

küinsanhernekadarvarlikcinsindenyücedeolsavarlikâlemindevebuinsanîdurumdadir.Bunedenleayribirhesabasahipolmasimümkündegildir.Çünküvarlikâlemindevealtyapidagereksizyere,kendikendinedogmushiçveanlamsizbirgörüntüdür.

Buda,içindebulunulananiganimetsayanlarin,yarinigelmeyeceksaydiklarindandegersizkabuledenlerin,insaniveherseyiölçüsayanlarin,kötüvegüzeliesitgörenlerin,tepkisizvesuskungörenlerinaksinezevkdüskünlügünükabuletmezve“aslolanzevktir”gibitaninmisvebilinenEpikürvariveHay-yamvariyalanlarakanmaz.Bunlar,dünyaninboslugunaveanlamsizliginainananbirkimseningörüsüdür.“Buda”isebunaragmenzevkinasilliginainanandandahaakillidir.

“Buda”,bütüninsanîizdirabinizevkbiliyor;hayatitanimayi,izdirabitanimakolarakbiliyor:“Izdirabitanima”ninilkdersi,“izdirabinbasladigiyer”dir.Izdirap,neredendoguyorkihayatintümüsayiliyor?Susuzluktan.Susamisliktan,ihtiyaçsahibiolmaktirki,bizidefenaligaçekmektedir.Bubirtarafaçekilmisolmak,ulasmak,almak,içmekvelezzetismintasimaktadir.Ohaldelezzet,hayatinbizimsusuzlugumuzaverdigicevaptir;buizdirabinanasidir.Zirasusamisligimizvebagliligimizinsani,koparmaya,ayirmayamahkűmkiliyor.Bu,insaninbüyükizdi-rabidir.Evlatzevktir,ölümüIsebizimizdirabimizdir.Doymazevktir,açlikizdirabimizdir.Kavusmakzevktir,ayrilikizdirapverir.Tütününzevki,gurbetinizdirabmi;

tanidiginzevki,uzakliginizdirabini;saglik,hastaligi;kudret,zaafi;isim,isimsizligi;gençlik,ihtiyarligi;sevgi,kinveayriligigideriphafifletir.

Bogazdanasagiinenherlezzetlokmasi,birizdirabinabinasebepoluyor.Hiçbirzamanzevktenzevkalamazsiniz.Çünküzevktohumununmeyvesiizdiraptir.

Buyüzden,aglayanveyüregiyananbirkadin,BüyükBu-da’ya:“Oglumöldü,simdionunölümünetahammületmekbe—

414

DINLERTARIHI

nimIçinzor,banasükűnetver!”dedigizaman.Budacevapverdi:“Benars’inbütünadamlari,seninevlatlarinolmadigiiçinAllah’asükret.Sen,birçocuktanbaskasinasahipolmaninzevkineerememissin!Aksihaldebütünbunlarinölümününlzdirabinatahammületmengerekirdi.”

Busözlerin,(ikiseneönceradyodanisittim,neredennakledildiginibilmiyorum),Budizmlenekadarderinbirsekildekaristiginabakiniz:“..Kiminmaliyoksa,haysiyetideyoktur.Kiminevladiyoksa,göznurudayoktur.Kimkibunlarinhiçbirinesahipdegilsegamiyoktur.”

ONIKINCIDERS

“Sizden,iyiligeçagiran,dogruluguemredenvekötülüktenmenedenbircemaatolsun…”

SonTahlildeHinduizm

Simdiyekadar“Veda”ve“Buda”dinlerinininançesaslarinitanimisolduk.Fakatbu,“Veda”veya“Buda”dinlerinitanimakiçinsadecebirgirisolabilir.

Dinintaninmasindakiproblemlerdenbiri,digerilmîkonulariniaksine,(çesitliilimlerinbahsettigikonularin)sadeceaklîdelillerleistidlal,çözümleme,tahlilveilmîanalizlebirdinitaniyacagimizaeminolunamayacagidir.Jeoolji,tip,zooloji,botanikveastronomide;yer,beden,hayvan,bitkiilminkonusudur.Iktisadi,yeri,hayvani,bitkiyiveyayildizitanimakiçinbuilminveyabumektebindayandigiusulübilmekkesfetmekvemantiklibirtarifeldeetmekgerekir.Sonrabuokuldaveyailmîkonudasözkonusuolanmeseleleritahlil-analiz-etmekgerekir.Buistensonra,bütüngirisimlerdenveilminkonusunukesfedebilmekiçinkullanilacakyöntemlerinyeterliligindeneminolunabilir.Amabuilimlerinaksine,dininmetodu,âlimiçinyanilticidir.Söyleki;âlim,dini,tarihgibiinsanîilimlerdeveyabedengibitabiiilimlerdeilimkonusuolarakkararlastirmaktaveonutanimakiçin,yöntemveusulbelirlemeyebaslamaktadir.

416

DINLERTARIHI

Sonra,konuylailgiliproblemlerimeydanagetirenfaktörleritahlilediptanimakiçindüsünmeyebaslamakta.Halbukidinâlimleridinbilimcileri,dinsosyologlarivehemdedineinananhalk-herbiri-,meselâbirdininusulüvefüru’unutanimakla,odinitanimisolduklarinisaniyorlar,kibunoktadahataediyorlar.

Meselâ,Islâmkonusundadahaiyitanidiginizbîrdinolarakdinbilimcibirâlîmbirruhanininmollaninaksine,dinidigerbranslargibiilmîmetodyoluylaarastirir.Islâmdinininahkâmininusulvefüru’unaulasmakla,sonundayanilticibirsezgiyleIslâm’itanidiginisanabilir.HalbukiIslâm,digerherdingibiinançlarin,görevlerin,sosyaliliskilerinveahlakîdegerlerintoplamindanibarettir.Amabunlar,bumektebiteskiledenunsurlari,parçalarhalindedegerlendirmeyealirlar.Halbukibuparçalartopluolarakcanlibirbedeniolusturupkendineözgüruh,gidisat,görüsveözellikleresahiptir.GerçekIslâm,buruh,bugörüsvesifattir.Buyüzdenalisilmisolarakdiniulema,dinbilimcilerveyabirdineinananlar,dinicanlibirvarlikolarakdegilbelki“organik”birtoplam(çesitlivücutvehücrelerdenolusanorganizma)olarakarastirmaveanalizparmaklarialtindaayriayriincelemekonusuyapmaktadirlar.Bedenlerinveparçalarinbirerbirerincelenmesiilmivedikkatliolunduguorandadogrubirneticeyedeulasir.Bununlaberaber,bunlarintümüyinededininhakikatidegildir.Birinindeneyveanalizmasasinayatirilmasivebütünunsurlarininveparçalarinindikkatlibirsekildeaçiklanmasigibibütünincelemelerinizdogruolsadayineonutanimamissiniz.Ancakotaninabildigindede,unsurlarintoplaminiorganikvecanliterkibihalindekarsinizaaliniz,onunlatanisiniz,fikridegisimyapiniz;baskabirruh,hayatvedavranisolanbedenintoplaminivemuhtevailetahlilkonusuyapiniz.

Herdin,birbedenveaynizamandabirruhsahibidir.Dinarastiricilarininçogunlugu,bedenitanimayi,dininkendisinitaninmasiolarakaliyorlar;istebunoktadan,gafilolmayalim.

Benhemenbaslangiçta,dahaçok,dininruhunadayaniyorum,egerbedeneisaretediyorsam,odaörneklendirmeiçindir.

DINLERTARIHI

417

Bedenintaninmasiveaçiklanmasiniisekitaplarahavaleediyorum.Çünkükitaplardiniçinçalismagayretindedahafazlahizmetetmistir.

HinduizmAdindaCanliBirVarlik

Hinduizminruhu,“Hindudini”ismiyledavranis,kisilikvekisiselözelliklerdenibarettir.Bedenveorganlari,namazlarinkisimlari,oruçlar,amellerveHinduseriatinagöreyerinegetirilenhükümlerdenIbarettir.Bedenveorganlar,dinruhununkesinvekat’îolaraktaninmasindabizeyardimedemezler.Buyüzden,bazenbedeninherzamankindendahaçokkorunmusoldugunuvegelistiginigörüyoruz.Kenditoplumumuzdaoldugugibi.Amatoplamolarak,canliveuyumhalindebirterkibesahipdegildir.Busebeplehemvardir,hemdeyoktur.

SimdiHintdininin-kiBudizmveVedabudininikibüyükekolünüolusturur-itikaditemellerinibirerbirerincelemektenvazgeçiyoruz.Hint’tendisariçikiyoruz.50

SimdiHint’tendisariçikiyoruz;memleketindenayrilanbirigibi;Hintgiriskapisininönündeduruyoruz.Sonraobiraktigimyeretekrarbakiyorum,sondefaolarakgenelbirbakisla,“sur-vol”diyeadlandirilanilmîbakislatekrarbakiyorum.

DetayliBakisveGenelBakis

“Survol”unanlamininaydinlanmasiiçinsuörnegiaçiklamakzorundayim:Sizsokaksokak,mahallemahalle,caddecadde,Tahran’igörmüssünüz;dikkatlibiristatistikçikarmis,nisbetenbirtanimaulasmisiz.Amabununmükemmelbirtanimaolmadiginibiliyorsunuz.Simdi,uçaktanTahran’iseyrediyorsunuz;budefadahagenelolarakbakiyorsunuz.Istebu,”survol”bakistirveöncekibakisintamamlayicisidir.Nitekimobakisda,

56-Digerdinlerininhepsi,“Veda”ve”Buda”dinlerinden,özellikleanadinolan“Vedadinindenayrilmislardir.“Buda”,“Veda”dininindevrimcibirislahatçisiidi.Fakat“Veda”dinininitikadiusulündençokuzaklasti.Müstakilbirdinortayaçikardi.

418

DINLERTARIHI

bubakisatemelolmagöreviniyüklendiginden,bubakisintamamlayicisidir.EgerparçalaritanirsanizamabütünlügünügörmezsenizTahranisimlibirsehrinçehresinitamamengörmemissinizdemektir.Bunungibi;birekolünveyadinintümparçalarinibilmelerineragmenoekolünyadadininbütününeiliskindüsüncedenhabersizuzmanlarinçogutamolarakonayabancidirlarveyaavamcadüsünüyorlardirveyahutaksine;sadecevesadecesurvolbirgörüsesahipolanvebirdininparçalariniincele-meyenler,zihinselönyargilaramüptelaolurlar.Aydinlarimizin(vedünyaaydinlarinin)müptelaolduklarigibi;sabahtanaksamakadartoplumunhissedilengerçeklerindenveüretimdenbahsederler,halbukitoplumunhissedilengerçekleriyleasladogrudanbîriliskileriolmamistir.Bütünömürleriboyuncaüretimebirkatkivemüdahaleleriolmadigihalde,üretimdenbahsederler.Veyahalktan,halkinarasindan,sinifsalçeliskilerden,fakirlikten.,bahsederler,halbukibiranbilebunlarihissetmemislerdir.Belkisadeceokuma,arastirma,bilimseltartismalardanistifadeederekbuzihinselifadelerlekonusmayabaslamislardir.

Ilmîvemetodikislerdeisterkendidinimizhakkindaolsun,isterdigerbirdinin,isterbizimideolojimiz,istersadigerbirideolojihakkindaolsunikibakisa,yanigenelveparçalaraaitbakisasahipolmamizgerekir.Konuyubuikibakislagörmemizgerekirkihemparçalarveayrintiyatakilipkalmayalim,hemdegenelmânâsindan,hakikatveistikamettengerikalmayalim.

Hind’eTopluBakis

SimdibuyüksekgiriskapisindanHind’etoplubirsekildegözatiyoruzki,tambirtasvireldeedelimdedigermemleketlerindinlerivefelsefîekolleriylekarsilasarabilelim.Bukarsilastirmayladamükemmelbirbilgiyeulasilabilir.

Beserîilimlerde,enbüyükarastirmavetanimayöntemlerindenbiri,karsilastirmadir.Egerbizdinîveinsanîmeselelerdekarsilastirmayapsaydiktanimamizhemseviyehemdederinlikaçisindanbuvarolandandahaparlakolurdu.Çünkükarsilastir-

DINLERTARIHI

419

mada,tanimamizindogrulugunukanitliolarakanliyoruz.MesleâEbuZer-iGiffari’ninPeygamber’insahabesioldugunu,Islâm’anasilgirdigini,MüslümanligindanönceneleryaptiginiveMüslümanligindaneleryaptigini,Peygamberdensonranelerçektigini,halifelereveOsman’akarsihangifikirleresahipoldugunu,“Rabze”deöldügünü,biliyoruz.EbuZerrhakkinda,zihnesahipoldugumuzbuparçaparçabilgilerleEbuZerr’inportresiniçizebiliriz,amaisbitmemistir.Gerçekkisiliginitanidigimizzaman;biyografisiileilgilitümbilgileribirarayatopladiktan,senetvekaynaklaridikkatlibirtahlildensonra,EbuZerr’inkaynaklaradayanantarihîçehresinidogrudürüsttasviredebiliriz.(Islâmî,diniveyatarihîkisilikolarak)buçehreyianlayabilirizveböylece“Sokrat”,“Eflâtun”,“Buda”,“Spartaküs”,“Napol-yon”,“JeanJoriss”ve(adaletvesinifsalesitlikiçin,siniflarakarsimücadeleyegirisenveEbuZerrilekarsilastirilmalarimümkünolan)18.ve19.asirlarinideolojikliderleriylekarsilastiripkararverebiliriz.KalbenAllah’itanimisveEbuZerr’inyaptigiisinbirbenzeriniyapmisolan“Pascal”ile(özelmülkiyete,hazineveservetbiriktirmeyesiddetlesaldiranProudhonile)EbuZerr’inçehresi,tanidigimizbuinsanlarinsahsindaiyicebelirginlesir.BusayedeEbuZerr’inbilinmeyenbirtakimözellikleriortayaçikabilir.

Dindedeböyledir.IsaretettigimgibimetodikolarakIslâm’m,birmezhepolarakSiaveyamezhebimizinÖndegelensahsiyetleri,dinîsahsiyetler,hattadinimizdeninandigimizbazisözleri,inançlarivehükümleri,benzerdinlerlekarsilastirabiliriz.Karsilastirildigizamanarastirmayapmakisteyenbizleriçinyenidegerlerkesfedilmisolur.Karsilastirmasiz,egerIslâmîilimlerle60seneugrassakbileaslaodegerlerieldeedemeyiz.Bunungibi,“Buda”ve“Vedâ”yitanidiktansonraHintdinlerininortakruhunuortakliklarini“Hintliolmayan”dinler,ekollerveideolojilerlekarsilastirmadabirdenHintekolününçokparlakveolumlunoktalarinibuluruz.Fakatbuaradaçokkorkunçzaafnoktalariyladakarsilasiriz.

Ś420DINLERTARIHI

HINTDINLERININÖZELLIKLERI

1-Hint’teSanat,Felsefe,AhlâkveDininBirligi

Hinddiniruhununözelliklerindenbirisudur:Hint’tefelsefe,din,ilimveahlâkhattasanat,birbirlerindenayriolmamislardir.Bugündeayridegillerdir.ÇünküBrahmanizmdini,vedadini,hattaBudizmdiniçelisikolançesitlikavramlariçingenislikarzedipbunlarikabullenmektedirler.Söyleki,bazenbirbirinezitçesitliahlâk,görüsveyasambiçiminesahipfertlerbütünihrilaflariylaVedadinindenolabiliyorlar.

Bugenislikvekabul,felsefe,din,sanatveahlâkindörtusuldörtboyut,dörtçehreseklindedegil,bilâkisbirduyguvedüsü-ceolarakkendineözgüyapisiylaHintdünyagörüsündeyanyanaveiçiçebarinabiImistir.BuyüzdenHint’tefilozof,dindirveaynizamandabüyükbirVedâcidüsünürdür.Filozof,örnekbirsahsiyet,dinveahlâkadami;sanatkârveaynizamandabüyükbirsanatbilimcidir.BugerçeklikTagorgibizamanimizdakiadamlardabileaçikçagörülmektedir.Tagor,hembüyükbirdinîsahsiyet,.hemmeshurbirfilozof,hemdeahlâkîaçidandünyadamüsahhasbIrsimadir.Busahisaynizamandabüyükbirmusikîbilgini,ressam,tiyatroveçokseçkinromanlarinyazaridir.

Simdide,HintsanatfestivallerindeveyauluslararasifestivallerdeHintsanatkârlarini,digersanatkârlararasindaçokbelirginolarakgörebilmekteyiz.Hintlisanatkâr,sanatindadinîtekrarlamaktadir.Halbukidigerülkelerinsanatkârlarinindinlealâkalariyoktur,dinidayanaklarlailgilerinitamamenkesmislerdir.Hattahalkidindarveyayönetimiresmendinedayaliükelerdekisanatkârlarinkendileridindar,fakatsanatlaridindenuzaktir.AmaHint’temusikî,dans,resimsadecedinîolmaklakalmiyor,aynizamandadininayrilmazbirparçasidurumundadir.Eskidinlerdemusikî,dansvebenzerisanatlarindinîibadetayinlerininbirparçasioluslarigibiHint’te,henüzbiribadetbiçimi,biryakarisvebirmerasimseklindedir.

Buyüzdengünümüzdünyasi,bosveiçeriksiz,lâkingüzelvelükshemdeçokilerlemisburjuvazisanatindavekukladuru—

DINLERTARIHI

421

mundakihersanattansiddetlekaçipHintsanatinayönelipilgilenirolmustur.Avrupalibüyüksanatkârlar,eglenceye,duyguveiçgüdülerintahrikineyönelikveekonomikkaygilarlasüslenmissanattanyüzçevirmektedirler.Insaninsirlarini,gizliyönleriniyorumlamakiçinyenibirvasitaaramaktadirlar.Sanatidinvefelsefekaynaklarindanbeslenen,musikîsidindenbirses,dinduygusununlisanivehenüzfelsefeninhizmetindeveahlâklabagliligiolansanatkârayakinlikveilgiduyuyorlar.Bu,Hintdinininözelliklerindenbiridir.HalbukiYunanveRoma’dasanatin2300yilöncedindenayrilmisoldugunugörmekteyiz.

2-Hind’inMükemmelligeveYükselmeyeYönelisi

Hintliruhunentakdiredilenyönüvedegeri,mükemmelligeveyükselmeyeyönelisidir.Hind’insosyalyikilmafaktörüdebudur.Çünkübilimselmeselelerde,aslatekalâmetle,mutlakmânâdabirhükümverilemez.Çünküheralâmetveisaretnisbîdir.Yanibirgörüsaçisindanolumlu,digergörüsaçisindanolumsuzdur.Tarafsizveilmevefalikalabilenkimsenin,meseleleribiryöndengörmeye,tekyöndenhükmüvermeyemahkűmolmamasigerekir.

Hintdünyagörüsü,algilanan,dünyaaçisindanolumsuzbiresasadayanmaktadir.Kavramlari,tasavvufumuzdaçoksayidaolankavramlarlaaynidir.Bukavramlar,enbiyamektebininimamlariveashabtansonrakidönemdedoguvebatikültürlerinin,Islâm’asaldirmasindanveulemanindahükmetmegücükazanmasindansonra,ahlâk,Islâmîvedinîhikmetadiyla,ahlâkvefelsefeye,hattaMüslümanlarindinileilgilianlayisvekavrayislarinanüfuzettiler,meshuroldular.ÖylekibugünbolmiktardaBudist,VedâistveLao-Tsuistkavramlariedebiyat,kültür,hattaahlâkîyatimizdabilegörebiliyoruz.

BugünküHintlidüsünürler:“RadhaKriysenan”ve“Tagor”gibiHintdininikorumakvealgilanandünyayailiskinolumsuzgörüsünüsavunmakiçin,durumuaçiklamaklaugrasmislardir.Amabiliyoruzki,daimazaafnoktasitasiyanbütündinlerinveekollerinâlimlerivedüsünürleri,halkinaydinlanmasivebilinç-

422

DINLERTARIHI

lenmesiyle,zaafnoktalariniInkaretmeyeveyayorumlamayabasliyorlarki,dinveekolleriniçagakarsisavunabilsinler.Fakatkanitvebelgelerherzamanyorumlardandahaçokseylersöylerler.

MeselâAvesta’da,Zerdüstdininde,kizkardesleevlenmeninsadececaizoldugunuaçikolarakokumaklakalmiyoruz,üstelikbuevlilikgünahlarinbagislanmasinasebepolurdiyeyazdiginivemüekkedmüstehablarindanoldugunudagörüyoruz.“Mahremolanlarlaevlenmek”budinintarihîsahsiyetlerininsöyledigiövgülerdendir.Amasonradanahlâkîvicdandegisince,mahremolanlarlaevlenmek,nefretedilenbirisolaraktelakkiedilir;dinâlimleribirçarearamafikrinekapilirlar.Açiklamalaryapmayaveinkârabaslarlar.Buörneginbenzerleriçoktur.Hintliler’inolumsuztutumlarivebugünküHintâlimlerininsavunmasidabucümledendir.

TemeldeBudistgörüsveHintgörüsü,algilanandünyaninbosoldugunadayanmaktadirki,Avrupabugünbugörüseulastiginiiddiaetmektedir.OysaHintliler’inbugörüse,üçbinyilönceulastigindanhaberleriyoktur.OnlarinbosdedigibizimbildigimizdünyadirveIslâm’insözünüettigidünyadanfarklidir.

islâm’da“dünya”,sadeceiçindeyasadigimizyerküredegildir.Belkiasagi,maddî,bencilcevekendineyakinolanherseydir.Amabizimzihnimizdeolan“dünya”kavrami,“Augustengelenegi”ninetkisialtindameydanagelmistir.îlkdefadünyavevarlikâlemini,dünyaveâhirete(birbirinezit,ikiiklimveikicografîbölgeanlaminda)böldü:Ölümdensonrasinivegaybolaniâhiretolarakisimlendirdi.Olanaveölümdenöncekinededünyadedi.Ölümdensonraolani,yüce-mukaddesolarakbildi;ölümdenönceolanherseyiiseasagilikvekötü.

ZihinlerimizdeolankavramiyladünyaolarakhissedilenmaddîhayatHint’te“Maya”olarakisimlendiriliyor.-Bizimedebiyatimizdaoldugugibi-mahkűmveebedîolmayancihandanibarettir.“Maya”dünyasi,“görünen”dünyadir.Açik,gözlenebilenvebizzatbirgerçekligesahipdegildir.Görülenesyalargaybîbirhakikatingölgeleridir.“Gösteris”lerdir,“olma”lardegil.

DINLERTARIHI

423

Gaybîliklekaimolanhayaletlerdir.Ogayb,hakikîvarliktirveellerimizinuzanamayacagikadaruzaktir.Bunedenlevarlikâlemindegördügümüzherseyyoktur,“maya”dir.

Ohaldedünya,aslindavarligisözkonusuolmayanesyanintoplamindanibarettir.Bizonlarinyalanvarliginitasavvurediyoruz.Çünkühissetmelerimizdeyalandirvehissinkendisive“ben’inogerçekbende-kihissediyorvetaniyordünyaninve“Maya”nincinsindendir.Degismeye,yokolmayamahkűmdu.Bunedenlemutlakebedîhakikatikendiligindenalgilayamaz.Buyüzdensadecekendicinsininbenzeriolanseylerialgilayabilir.Yanibizzatbirgerçeklikleriolmayan,ebedîolmayan,hayalîveyalanciseyleridaimîolmayan“ben“i,zatiligindisiolarakhissediyoruz.Varolduklarimzannediyoruz;halbukiyokturlar.

“Maya”,ebedîolmayanbirâlemdir.“Ebedîolmayanagönülbaglamakyakismaz.”Sadi’ninbusözü,Upanisadlarinherseyidaimiolmayanvebütünesyayiyalangörmeleriesasinadayanandünyagörüsünübelirtencümlesininaynisidir.Budünyagörüsündehersey,kendiligindenyalandirveinsaninyalanseylerindenbiridir.-Vardir,amavücudsahibidegildir(!)Bizzatkavrayanaklinkendisi,idrâkinkendisi,hissetmeninkendisi,yaptigimizakilyürütmelerinkendisi,meçhullerdenkendilerinedogruyöneldigimizbilinenlerinkendisi,benibilinendenbilinmeyenegötürendelillerinkendisi…Bütünbunlaradayanilmasiveinanilmasimümkündegildir.Hiçbiriinsanikesineulastirmiyor.Bununiçinbenimdisdünyaveiliskimolanhissetme,mantikveakliyürütmem,yalancidir.Bunungibidisdünyaylailgiliolan“ben”inilimveduyumudadaimîdegildir;yalancidirvedisbirvücudasahipdegildir.Sairimizindeyimiyle:“Dünyavehayat;sarhosçagörülenperisanbiruykudur.”

Bu,“maya”esasinadayanandünyagörüsüdür.Yanibudinin,insanilevarlikâlemiarasindakiiliskiyleilgilianlayisinadayanandünyagörüsüdür.Avrupaliegzistansiyalistleriçin,encazibelisey,budur.Realizmadiverilenfelsefeyekarsindünyayivehayati“bostasavvuretme”esasinadayananbirgörüs.Realizm,disaridahissedilenigerçektasavvuretmeesasinadayanmaktadir.

424

DINLERTARIHI

Realizm

Realizm,“realite”kelmesindendir.“Realite”yeinananekoldür.“Realite”yanigerçekligesahipolansey,gerçekolan.Bizimyozlasmisdilimizderevaçtaoldugununaksinebu,“hakikat’tenayridir.(Buikikelimeyibirbirlerininmuadiliveyaesanlamlisiolarakkullaniyorlar.Halbukibunlar,birbirlerindenayriikikavramdir-Asla,birbirleriylebiriliskileriyoktur.)Gerçek,disaridavardirveonualgiliyoruz.Meselâhoparlörünsekli,agirlikvecinsinihissediyoruz.Küçükgerçeklerdenyapilmisolanbüyükbirgerçektir.

“Realizm”,”gerçegin”“hakikat”oldugunainanir.“Hakikat”,bizimverdigimizhükümledisaridanaldigimizhükümarasindakiiliskidenibarettir.Builiskidebazenhakikat,bazenbâtilvardir.Hakikat,olmasigerekengibiolanseydir.Halbuki“gerçek”,olanseydir;gerçekligiolanseydir.Bazenbirseyvardirvegerçektir;amahakikatvehakdegildirbelkibâtildir.

Cinayet,fuhusvekötülük,toplumdabirrealitevegerçektir,amahakikatdegildir.Çoguseylerinsanîhakikattiramarealiteli-giyokturvetoplumdayoktur.Realizm,felsefeveilimde(edebiyatta),disdünyaveesya,insaningördügü,hissettigi,tecrübeettigisekildeöylecehakikattir,diyenbirekoldür.Realistedebiyat;olan,olmusolanveyaolabilecekinsanlardanbahsetmektedir.Romantizm,idealizmvedisbirgerçekliktasimayanveyatasimayacakolanfantezihikâyelerinaksineolmushadiselerdenveyaolmasimümkünolanlardan.

Realistedebiyattasiir,resim,heykel…reelvegerçekolansahislariveesyayitasviretmektedir.Picassogibibiradamise,birkibritçizer;yarasayabenzeyen,geceyarasaoîankibrit…Tekgözlüolanbiradamiresimler…Sözgelimi,sanrenklibirgökyüzünüresimleyebilmektedir.Bunlar“reel”degildirve“realite”degerçeklikleriyoktur,amaressümçizmektedir.Çünkürealistdegildir.

DINLERTARIH

425

Idealizm

Idealizm,realizminaksine,“reel”âleminhakikibirgerçekligesahipolmadiginainanir.Disâlemidüsünenvetahayyüleden,bizimzihnimizdir.“Ide”asildir,“Realite”degil.Yanizihnimizolmaksizindisgerçekliginvarligisözkonusudegildir.Egerzihnimizolmazsa,odahiçyoktur.

Idealizm,mutlakanlamda“disdünyaoldugugibiinsanzihninineseridir”esasinadayanmaktadir.Göz,renkleriolaninaksinegörmekte.Algilanansertlikveyumusaklik,varolanbIT-seydegildir.Agirlik,sicaklik,soguklukdisdünyadaolmaksizinalgilaniyorlar.Esyaninseklivetasavvurudaböyledir.Ohaldedisdünyayi,zihniolanbizinsanlaryapmaktayiz.

Realizm,bununtamaksineinsaninkendisinindisâlemdeenküçükbiretkinligininolmadiginainanir.Disdünyagörüldügügibidir.Meselâbiragaç,disdünyadadagözlegörüldügügibidir.Disdünyaasildir,zihnimiseonauyandirvesadecedisesyayakarsibiraynadir.

Bu,materyalistvenaturalistgörüstürkiburealizmindallaraayrilmismektepleridir.Bütündünyayimaddebilenmateryalistler,bütündünyayienerjibilenenerjistler,canlitabiatiherseyinhattainsaninyapicisiolaraktaniyannaturalistler,heprealistgörüstenbölünmüsvedallaraayrilmisdüsüncelerdir.

Bütünbunlardanmaksadimsudur;medeniyet,kültür,hattabatiliantropoloji,SokratveAristozamanindakiYunan’dansimdiyekadarkirönesanstansonrakiilmivemedeniyetzamani;Einstein,MaxPlankvb.nindönemirealizmesasinagörehareketetmektedir.Burealistgörüslebatitabiatahakimolmustur.Batili’ya,hayattavesosyalgerçeklerdeiktidarbagislamistir.Çünkübativebatili“realite”ninasiloldugunakararverdivetasviretti.Dogulu,“realite”âlemini,degersizveyalancitasavvurlarolaraktanidiHayatvetabiatadiverilenyalanlarinötesindegizlisirlarivegerçekleriaramayakoyuldu;ki,bunlarbosveanlamsizrealiteninarkasindabeklerdurumdaydi.Buyüzdenbatili,tabiatverealisteüzerindehakimiyet,kudretvebilgisahibidir.Çünküdüsünselekolü,dahaolusumdönemindenberirealiteninüzeri-426

DINLERTARIHI

nekurulmustur,tabiatinsekildegistirmesineayakuydurabilmektedir.Böyleyaptigigibi,medeniyet,toplumvegeleneginideçözümleyip,tahlilederekdegisik,bambaskayapabilmektedir.Otomobilinidegistirmekle,sonderecekolaybirsekildeekonomikvesosyaliliskilerinidedegistirebilmekte.Halbukidogulu,iliskilerinivesosyalgelenekleriniezelî,ebedîvedegismezolarakdüsünür.BunlarinevrenveÂdem’denönce,Allahtarafindankendisineegemenkilindiginizanneder.Degismesiniimkânsizolarakgörür.Böylesidogulugörüs,tabiatiaçiklanmasimümkünolmayan,asilsizbirmeçhulolarakgörür.Hint“mâyâ’sibugörüsünsembolüdür.

Batili,2600seneliktarihiboyuncafizyokratlardönemindensimdiyedekrealistbiryaklasimladünyayiasilveözgünolarakgörmüstür.Insanidünyayatâbivemaddîdünyaninsembollerindenbirsembololarakgörmüstür.Bu,onudünyayahakimkilmis,tabiatihakirgörerekdaimakendinitabiatakarsiâciz,yabanciveyalnizhissederkenbatilidatabiatüzerindeolankudretveegemenligineragmendüsünceyüzeyselliginden,felsefîolarakdarveruhsuz,köksüzgörüslülügemahkűmolmaktankendinikurtaramamistir.Halbukidogufelsefeleri,dinleri,hattasanati,bütünhissedilenlerinüstündebirsirolarakveyücebirhakikatolarakhikâyeetmekte.

BudinîbakisinesasinagöreHint,tarihsahnesindekendiiçindederin,tabiatakarsizayifveçaresizinsanlar;Batiisetabiattakuvvetli,kendiiçindeysekaranlikvedonmusinsanlarsunmustur.Bukuraldigerbütünmeseleleriçinde-sanat,edebiyat,siir,felsefegibi-genellestirilebilir.Hatta(batinin)zitekollerinde;burjuvazininziddiolanMarksizm’dedebuböyledir.GeçmistedegüçlübirirfanigörüssahibiolanEflâtunilegüçlübirrealistolanAristoarasindaböylesibirortaktarafvardir.(Eflâtun’unirfani,Dogu’danalinmabirirfandir.Yunan’inödünçaldigibirirfan…)

YunanAkilciliginaKarsiHintRuhaniligiHintliruhanilik,içgüdülerinvegünlükhayatinötesindedert,ihtiyaçveendisedemektir.Hintruhusüreklibunun

DINLERTARIHI

427

huzursuzluguiçindeolmustur.Hintfelsefevesanatininbütüngüzelligideburadadir.

Dinî,felsefîvesanatsalHintekollerinintümünde,buikibinküsuryilboyuncadaima“Muk-sa”kaygisivardir.“Muk-sa”yanikurtulus,felahveselâmet.BudurumHintliruhunyasamda,tabiattadaimakendiniyabanciveyalnizhissetiginigöstermektedir.Insani,“bilmedigiyer”dendünyavetabiataatilmisolarakkabullenmistir.Ruhundadaimagurbetihissetmis.Kendinibilisivesuurugüçlendikçe,irk,soyveserefevakifolmus,dünyaileolangurbet,yalnizlikveyabanciligidahasiddetli,dahakoyuvedahakederliolmustur.

Amaakilcibatigörüsü(batirasyonalizmi)Sokratzamanindansimdiyekadar,daimainsanimaddîtabiatlaayniandadogmusvetabiatayakinolaraktelakkietmistir.Insan,aklinikullanarakkâinatvetabiatlaolaniliskilerinidüzenleyebilir.Aklikullanmagücüyletabiatinesrarinikesfedebilir.Insanintabiattanedindigiteknik”vesanatgücüylebütüninsanîihtiyaçlarini(hepsitabiiihtiyaçlardir)tabiattaarayipbulabilir.

AmaHintli,tekâmülettigiölçüde,onutabiatavetabiatesyalarinacezbedenihtiyaçlarin(yeme,içmevb.)sunî,zorakiyüklenenvelüzumsuzihtiyaçlaroldugunuhisseder.Lütufveiyiliketmek,bulduguimkânlarölçüsünde,fitratininderinligindeyeniihtiyaçlarolarakkaynar;tabiatbunlaricevaplandira-maz.Buradanda,daimîaçhk,susuzlukbulur-tabiatinkendisinehediyeettigisulardanvesofralardanmüstagnidir-Buyüzdeninsanuyanisaulasip,görüssahibioldukçadaimîbirsusuzlukveaçligiveyoldasiolangurbetleyalnizligi,dahaçokhissetmektedir.Tabiatvedünyaile,ayniandadogmadigini,tekbasinameydanageldiginianlar-Vatanendisesi,ilkkaynagadönüsistegi,yalnizliginsonucudur.Sonra“kurtulus”arzusu,sonraahlâk(insanîkurtulusayaklastiranamellerintoplami),sonradin(insanioümitkaynaginavebudünyanindisinaaçikolanoküçükdeligeçekenyol),sanat;insaninvataniolmusolan,“bilmedigimyer”dekihatiralarindansirinbirterennümdür.Simdionamuhtaçtirveonubulmayi,onuterennümediyor.Butipki

428

DINLERTARIHI

Mevlâna’nin“susamisadamvesu”hikâyesigibidir.Diyorki:“Cevizciolanadaminbirisusamisti.Birkuyununkenarinavardi.Kuyudasuolupolmadiginianlamakiçin,kuyuyabircevizatti,susesigeldi.Sualmakiçinbirkabiyoktu.Vakitgeçtikçesusuzlugu,suyaolanIhtiyaciniarttiriyordu.ihtiyacinihatirladikçakuyuyabircevizatiyorvesusesi,yinecevizvesusesi.Dahaçoksusuzluk,dahaçokheyecan.Suyaihtiyaçdahasiddetli,susamaihtiyacidahabirfazla;susesiniisitmeninsevki,dahakuvvetli;gittikçedahakuvvetli.Tekrarsusuzlugunacevapverecekbiraraçolmadigiiçin,sadecetekrarsuyabircevizatip,susesiniisitmeimkânivardi-”Budünyada,tabiattaolmayansularinsusamisivetabiattaolmayansofralarinaçlariyiz.Biziosofrayaulastirmakiçintabiatdisindadinbizeyolgösteriyor.Ahlâkkalbin,bupiskokulusulardan,murdardannasilkorunacagini,gaybinohoskokuluberraksularinanasilvarilacagini,osularinvücudumuzdanasilkörükörünedolasmayacaginigösterir.Sanat,suyunsesidir.Tabiattaolmayan,amasesidaimakulagimizdaolansu.Servetvesahipolduklarimiz,kalbimizevecanimizatutunmusolanseylerintümükuyuyaatmamizgerekencevizlerdir.Böylecesuyunsesiniisitebilelim.Suyunsesi,fedakârliga“lebbeyk”demektir,kurtulusmüjdesidir.

“SusesiyimsusamislarinkulaginabenYagmurgibiulasirimgökyüzündenUyaneyasik,birakizdirapçekmeyiHiçsusesigelirkensusuzkisiuyurmu?”

Bu,Hintliruhundüsüncesidir:Hayattahertürlüzilletvemeskenetedüseninserefi,büyükyoksunlugunasagilikvarliklihalefedaedeninserefindendahaüstündür.Buyüzdensiddetliaçlikvesusuzluklardaölmek,ihtiyacinikirligidavetatsizsularlagidermektendahaüstünkabuledilir.

Halbukibati“rasyonalizm”!Buda’danberiHind’ingeridebiraktigibütündönemboyuncaakilyürütmelerledüsüncesinigelistirmis“biztabiattanbirparçayizveonunyakiniyiz”ilkesinedayanmistir.Bu,“tabiataakrabaolaninsan”ingörüsüdür.Herseyibukültürelbölgedehalletmekte.Tipkiinsanitabiatta

DINLERTARIHI

429

yalnizkabullenenfelsefeyi,ahlâkivedinîaydinlatanHintligörüsgibi.

Ohalde,insaninkendindehissettigibütünzaruretlerintabiatinonunbedenineveruhunakoyduguihtiyaçlarolduguortayaçikmaktadir.Bizdemevcutolanbütünbilgiveyeteneklerihtiyaçlarimizigidermektebizeyetmektedir.Kuskusuztabiat,herdüzeydekiihtiyaçlarimizacevapverebilir.HalbukiHint’te,baslangiçtanberisukaramsarlikvardir;yerseviyesindenbiradimyükselirsek,tabiatbizidoyurmaktanâcizkalacaktir.Azdaolsahayatuykusundanuyanmisbirinsanindudagindahosnutluktan,tokluktanvebolluktankaynaklananbirtebessümgörmekmümkünolmayacaktir.

Oradaherseyzeminidir;açik,hissedilenvetaninan.Buradahersey,ruhanîveilâhîdir.Hint’temaddîesyadailâhîveruhanîdir.Yunan’datanrilarbilemaddîdir;Sehname’ninkahramanlarivepehlivanlarigibidir.“Zeus”gibibüyüktanrilarda;anlasmalarinihanetlerin,sehvetlerin,bencilliklerin,kinlerin,tecavüzlerin,dolandiriciliklarin,digertanrilariüçkâgidagetirmenin,rekabetleriniçindedirler.AslindabunlartanrilarinsahsindasomutlasanYunanlilarinkendileridir.

Yunan’intabiatötesivegaybâlemi,Atina“site”siilekapikomsusudur.Tabiatiletabiatötesiarasindanüfuzedilmesimümkün,çokinceipektenbirduvarvardir,insanlarotarafagitmektevekahramanlaradönüsuvermektedirler.Tanrilarbutarafagelipsiradanadama,hattabasitinsandandaasagibiradamdönüsüyorlarBuYunan’intabiatötesigögünün,nekadaralçakoldugunugösteriyor.AmaHintfelsefesindetabIatötesindenbahsedildigizaman,sözuzakveelinulasamadigi“bilmedigimyer”hakkindadir.Sadecetabiathayatinabenzememeklekalmiyor,belkiinsaninkuruntuvehayalindesekilalacakseyebileyabancidir.

Mutluluk

Hint’temutluluk,hayretedilecekderecedemucizevaribirdurumdur.Insanmutlulugaulastigizaman,yokluksahrasindangeçiyor.Fitratindakaynayanbütüngayretleri,kadin,evlat,ak—

430

DINLERTARIHI

raba,vatan,hattailim,hürriyet,ask,sevgi,duâetmeyeyöneltenetkenleribirinsaninihtiyaçduydugubütünzaruretlerikesmesivebunlarikendindeöldürmesigerekir.

BuHintfelsefesindemutluluguntarifiniokadarzorlastiriyorki,filozoflarvebüyüksairleriçinbileneredeyseimkânsizbirdurumdadir.AmaYunandabirfilozofçoksadeveaçikolarakdiyorki:“Mutlulukikiseydedir;basarivesöhret”,digerbirfilozofisemutlulugu,müreffehhayatta;güzelevlat,saglambedenvesosyalprestijdearamaktadir.Tipkibizimbesparmakdoymusluklailgilifelsefemiz!…

Ikianlayisarasinda,nekadarfarkoldugunugörüyoruz.Hint’teVedaîgörüsledünyayabakanve“Bodhi”yeermisolankimsebirdamlaçigde(o,hakikigaybtanbiryapraginüzerinedamlamisolangözyasidir),birterennümde,birmiriltida,hattakabavebüyükbirtasinasagiyuvarlanmasindagaybtanveAllah’danbirisaretgörebiliyor,ilhamalabiliyor.Öyleki,onunkulaginabirmeleginfisildadiginisanirsin.Ondanbaskasinindabusesiisitmeyehakkiyoktur.AmaYunan’da“rasyonalizm”inbakisiyladünyayabakan,sadecekendiniveinsanimaddeolarakgörmeklekalmamakta,belkitanrilarbile,onungözündeyeryüzülüvemaddîdirler.

“Içtenkurtulusaermek”Hint’inözelliklerindendir.“Disaridankurtulusaermek”Sami,Ibrahimî,AramiveAvrupali’yaözgüdür.Bunlar,disardanbirkurtariciaramakonusundasürekliortaktirlar.

Samidinleri(kibizdebugrubadahiliz)daimadisaridankurtulusbagislayanbirbeklentininiçindedirler.Yatanridirveyatanriningönderdikleridir;gelipelimizitutmakta,bizekurtulusveselâmetbagislamaktadir.Veyakurtarmasigerekir.Ohaldekurtulusögretmeni,disardangelenbiridirveyabancidir.

BunedenleHintliolmayandinlerinözelliklerindenbiri,disaridanintizardir.Kurtulus,ögretimveselâmetiçinbekleyis…Tekâmülettikçegöz,distaniçeriyeçekilmektedir;bu,Hintli’ninözelliklerindenbiridir.Disaridazuhuredenkurtariciyibeklemeyebaslamaktadir.

DINLERTARIHi

431

HintDinlerindeTanri

Hintdinlerindekitanrikavramidigerdinlerdeki(bucümledenolmaküzereibrahimîdinlerdeki)tanrikavramindanfarklidir.Bufarklilik,Avrupalisosyologlarihatayadüsürmüstür.BöyleceHintdinlerinde,Budadininde(veyaÇindinlerinde)tanriyokturdiyehükmevarmislardir.Çünküsosyologlarintanrihakkindazihinlerindekendilerineözgübirkavramlariolusmustur.Hintdinlerininiseapayribirkavramivardir.Bunlar,budinlerdetanriduygusuveyatanriyaimaninolmadiginisanmislardir.Buheptanimamaninisaretidir.Hintdinlerindekitanrikavraminiveonundigerdinlerleolanfarkinianlamakiçin,çokdikkatetmekgerekir.Çünkübu,çokçaderindir;öylesinesarsiciveincedirkibilginleribilekolaycayanlisagötürebilir.

Ben,birMüslüman,birHiristiyan,Ibrahim’indininemensupbirkisiolarakAllah’ainanirim.O;

1)Benimyaraticim,

2)Rab;benimtanrimanlaminda.Sahibim,mâlikim.

-Rab,sahipanlamindadir,Tanrianlamindadegil,bu;“Rab”bmzimnîanlamidir—

3)Tanidigimyücemutlakzât.Mutlakmükemmellik,ebedî,daimîvemünhasir.

Allahaynizamandabenimdünyaminsahibiveidarecisidir.Aynizamandayücezâtanlamindadir.Yücezât,yanitek,bizzathakikivücut.Enüstündür,kemâl-imutlaktir.Dintanimak,Allah’itanimayigerektirmektedir.Din,biziO”nusevmeye,O’nayaklasmaya,mümkünoldukçaO’nadahaçokyakinolmayadavetediyor.Buasagidünyalikkisiligi,ilâhîzâtadönüstürelimdiyor:

“Allah’inahlâkiileahlâklaniniz.”

Bunedenlegelisimseyrimizdemutlakmükemmelliginzirvesineyaklasirsak,Allah’ayakinolmakhiçanlamsizolurmu?Allahiçinuzakveyakinsözkonusudegildir.Bizekendimizdenvesahdamarimizdandahayakindir.Allah’ayaklasmayisukavrayislaanlayalim:

432

DINLERTARIHI

“Bu,amellerlemükemmelliktarafinadogruyükselebilmedir.Bu,insaninAllahtarafinadaimîmiracidir.DigertaraftanAllah,benimkurtaricimdir.Beniasagiliktan,nefsiminzaafindankurtarandir.ÇünküO,mükemmelzâttir,yüceveâlîdir”

Hint’teisebununaksidogrudur:Diyorki:“Tanri’yiüstünveyücezâtözelligiyletanimak-delil,alâmetvesebep-sonuçyöntemiyle-seninalçalmiskisiligineasîaolgunlukbagislayicibiretkiyapmaz.Söyleki,atesiveonunyakicikudretinitanimak,sogukalmis,kardavebuzdadonmusolanbeniisitmiyor.Ohaldeinsanaetkisiolmayanveinsanikurtaramayanbirinenasilolurdaibadetetmek,yalvaripyakarmak,onunlakonusmakveonusevmekistiyorsun?Bumümkündegildir.Kurtulusiçin,kendiy.âtvefitratindadegismenvetamamenbaskalasman,yücebirzâthalinedonüsebilmengerekir.Yani,egersürekliatestenbahseder,atesegözdiker,atesinbütünnitelikveniceliklerinitanir,ilâhîdeokursanyineisinamiyorsun,(sinmakiçintepedentirnagakadarsogukalmis,sicakliginikaybetmis,titremeyebaslamisbiradamiiçtenalevlendirirsen,mukaddesilâhîatesionunkendifitratininderinligindeparlatiyorsundemektir.Ozaman,içtenisinmisveaydinlanmissindemektir.Atesinvarliginiispatetmeyeyarayacakbirdeliledinmeksizinaydinlaniyorsun;edinmenegerekdeyoktur.Çünküonlardanbirbilginindeyimiyle;“Ateseisaretettiginsüreceatestenuzaksin.Amaatesigözünlegördügünveelinealmakistediginzamanparmaginikaldiriyorsan;ates,seniniçindehemenyolbulur,vücudundakiatesyükselir.Ohalde,ateseisaretetmen;Istidlalveatesinadresinigöstermekiçinbirisarettebulunman,makaminivesifatinigöstermeniçinçabaharcamananlamsizdir.”

Ohalde,Allah’aulasmakiçingüçlübirkartalingelipseniyerindenalipgöklerdeuçurmasinibekleme.Böylebiruçmanedogrunedemümkündür.Çabagösterki,uçmaniçinkollarindakanatlarfilizlensin.Gitveçabagösterki,seniyereböylesinevefalikilanbütünbuiçyaginiveagirkemiklerinihafifletsinvekendikirinitemizleyebilesin.Ozaman“sürünmek”yerine,uçacaksin!

DINLERTARIHI

433

Bunundisindabiryolyoktur.Birkusungelipseniuçurmasinibekleme.Kusolmakiçinçabagöster;buise,insanîesaretzindanlarindandisariçikmaktir.Brahman,Veda,Budadinlerininenbüyükdegeri17.asirdan20.asrakadarbeserîdünyayahakimolanilmî,ideolojikekollerekarsibuzindanlaritanimakiçingayretgöstermelerivebuzindanlardançikisiçinyolaramalaridir.“Kendinitaniki,Allah’itaniyasin”deyimiveya“Allah,suursahiplerinkalbindedir”cümlesiburadadikkatedegerdir.VeyaHâfiz’indikkatedegersusiiri:

“Yillarca,kalbbizdencam-icemiistiyordu,

Oysasahipoldugunayabanciolaraktemenniediyordu-“

Busiirinbirdereceyekadar,buekolünetkisialtindaoldugunutahminediyorum.Veya:

“EyesrarlisözlersöyleyenTüti,SakingagandansükrüeksiketmeImâlisözsöyledin,muhaliflerinleAllah‘imbumuammadanperdeyikaldirYüzümüzeserp,gülsuyukadehinden,Kiuykuyabulasmisiz,eyuyanikbaht.”

BuesrarlisözlerisöyleyenTűtî,Hintlidüsünürünsembolüdür.

OhaldeAllah’iaramaninbiryoluvardir;kanataramakvebulmak;uçmagücünüeldeederekbuzindaninyüksekduvarlarindanuçmak.Baskasinibulma,“pirivegörüsünüte’yidetmek:

Düngecederdimimecusilerinpirinegötürdüm

Kio,görüssaglamligiylamuammayihallediyordu.

“Görüssaglamligi”hazirilimdir.Veda,onunpesindedir.Hissetmeilmi,kendinebulmave“kendi”olmailmidir;(Göstermek,delilgetirmek,veaçiklamakilmidegil),ögrendigimizseylerbizeizafeedilenbilgilerdir.“Disesyaninzihnimizdebulunanseklidir.”Bu,eskifilozoflarindeyimiyleilmintarifidir.

434

DINLERTARIHI

Amabuhazirilim,hakikattir;fikrimizde,yalancikisiligimizvevücudumuzda,“olma”ilmivedegisimeugramaktir.Kendiiçindedevrimbaslatmaktir.Bilgilerivücudayüklemeilmi;allamevefazilolma;yazitahtasi,defter,kitapveyazilimetinilmidegildir.Dertveyarailmidirvegittikçealevlenmektedir.Bu,“maya”dünyasiiçindebaskabirdünyayapmaninilmidir.

InsaninGerçekKisiligininKökleri

“Yalanciben”,yikildigizaman,“hakikiben”(Atman)dogmakta.Bu“ben’inüçbelirginözelligivardir.Buüçyeniboyutukendinizdehissettiginizheran,bilinizkisizdeyenibir“siz”dogmustur.Annevebabanizineseriolan“irsiben”denmesafealmissiniz(uzaklasmissiniz)vekendieserinizolan“ben”eulasmissinizdemektir.Ben’inbuüçözelliginegelince:

1-“Fet”,yükselmeanlamindadir:Insaninyücevücudu,yüceben,benüzerindekiben.

2-“Ket”,uyaniklikanlamindadir.

3-“Anende”(Anend),kurtulusanlamindadir.

Simdi,bunlarinüçü,bizdegömülüvegizlenmisdurumdadir.Egerbazenkurtulushissiduyuyorsak,bukurtulusdegil,yenibirgönülisteginetutkunolmusuzdur.Tatliliginesaretiyledonanipyenibirkurtulusaerdigimizisaniyoruz.

ÇAGDASINSANINIDEOLOJILERI

Kültür,felsefe,ideolojisanatlarda-hattailimde-hakimolanIdeolojilerintümüsunlarolup,bunlarindisindapekbirseyyoktur.Çünkübugününinsaninasadecebunlarinandirilmis,benimsetilmistir:

Radikalizm

Insanahlâkini,insanyasantisinidineaitgörevleredayandirmakyerine,insanintabiiyaratilisindavevicdanindabulunankanaatveözellikleredayandiranakimdir-YaniAllah’inbuyru—

DINLERTARIHI

435

gunutakipetmeyerineCennetümidi,cehennemkorkusuahlâkvediningerektirdiklerininyerine,insanfitratininilkeleridogrultusundayürümek…Yaratilistangelenbazidegerleresahipolaninsaninbutabiiyetenekveönkabullerinegörehareketedip,bunlaritakipedebiliriz.Bunlari,radikal(kök)olarakisimlendiriyorlar.Insanlarinyasantisini,bunlaragöreiyiyeyöneltebiliriz.

Radikallerinbildirisi1800yilindayayinlandi.Bu,Avrupa’dabüyükvegüçlübirakiminbaslangiciydi.BütünAvrupaegitimveögretiminietkiledi.ÖylekiresmîgenelgelerleokullardaartikçocuklaraAllah’tanveahlâktanbahsedilmemesiniistediler-Allahveahlâkindestekçisidindir-;Sadeceiyilikvekötülükten;odayalnizcaiyilikvekötülükolarakbahsetmeleriniistediler.Çünküegerkendisineözgübirahlâkihtivaedeninsanfitratiuyanirveegitilirsebu,sihhatlibirtoplumiçinyeterliolacakti.

Amaradikalizminüzerindenhenüzotuzsenegeçmistiki,Fransaegitimveögretimindeöylekorkunç,sarsicibirbozuklukvetahribatmeydanagetirdiki,maarifdairesinindahaÖncebubildiriyiimzalamisolanbazimensuplariahlâkinyarariadinageridönüpdüsüncelerindenvazgeçtiler:“Simdivakiterken,zamanigelincetekrarbaslatiriz!”dediler.

Demekkiradikalizm,insaninyapisindabulunanayirdedicimelekeleredayananfikrîveahlâkîesaslardogrultusundakiyasamtarzidir.

Hümanizm(Humanisine)

Hümanizm,disdegerleribirtarafaatmamizgerekir,demektedir(din,Allah,tabiat,ilmîhakikat,aklîyararlarolaraksöylenegelentümdegerler).Bunagöreönemliolaninsaninkendisiveonunyapitarzidir.

Söyleki,insandünyaninengüzelveenölçülüorganikyapisidir.TabiatveyaAllah,enyüceruhsalyapiyidaonunvücudundameydanagetirmistir.Hakvebâtilin,iyivekötünün,ha—

436

DINLERTARIHI

yirveserrinihtiyaçvegerekliliklerin,insanbedenininveruhununenbüyükdeliliveasliinsandir.

Ahlâkîveterbiyevîmetodlari,disaridanbubedeneveruhayüklemeyelim.Serbestbirakalimkihürgidesiniz;çünküinsan,mevcutengüzelcanlicinsdir.Tabiatinengüzelmucizesidir.Olmasigerekensekildeyesermelidir.

Hümanizmsuanlamagelmektedir:Gerekfizyolojik/bedenîyapisindavegereksepsikolojik/ruhîyapisindavarolanaliskanlikveadiisteklerleveyaahlâklabirisimizyoktur;temeleksenbizzatinsanindirveondanbaskaherseyikinciderecedekiayrintilardir.

Realizm

Realist,insaninhayatini,hissedilenvedokunulanseyinesasinadayandirmasigerektigineinanir;izdiraplaraideallere,gerekliliklereve“reel”olmayan,duygululuklaradegil,isterhakikatpayitasisinlaristertasimasinlar.Çünküsadeceinsaninâdiihtiyaçlaribellidir.Insaninkendisahipolacagiherseyasilvere-eldir(insaninelininulastigi,ondadigerleriyleortakdaolsa).Bunlardanbaskaanormalvereelolmayanhersey,isterkutsal,isterzelilolsunfarketmez.

Materyalizm

Materyalist,dünyaninesasinimaddeyedayaliolarakbilmekte.Malum,maddedeatomzerreleridir.

Bugünkümateryalizm,19.asrinbirakimidir.Yirminciasraaitbirmateryalizmsözkonusudegildir.

“Feurbach”materyalizmivar,MarksveEngelsmateryalizmivar-diyalektikileteçhizedilmisolarak-Herhalükârda19-asirürünüdür.Ayricabirdeklasikmateryalizmvar.BumateryalizmeskiYunanveFizyokratlardönemindendir.

Herhalükârdasuandavarolanmateryalizm,üstünlükveönceliginmaddeninkendisiylesinirliveaynizamandainsanin,tabiatin…herseyintemeltasiolmasianlamindadir.19.asirilmîvesosyalakimlarinatâbiolanlar,buanlamdamateryalisttirler.

DINLERTARIH

43?

Natüralizm

Natüralizm,materyalizminaksinemaddeninzâtiniasilolarakalmamakta.(Ondokuzuncuasrinfizigi,atomolmasinaragmen).Tabiatisimlicanli,hareketvehayatsahibibirgörünümüntoplaminiesasaliyor.Tabiatüretir,varliklarinölümvehayationunemrindedir.Islerindebirbilinçhissederiz,çünküonabirdüzenhakimdir.Tabiat,genelolarakdünyaisimlibüyükbirmakmadir.Natüralizm;tabiati,asilolarakkabulederkennatüralistiçinkonu,isteratomzerreleriteskiletmisolsun,isterseenerjilerteskiletmisolsuntabiatinhangiseydenyapilmisolduguönemlidegildir.Önemliolantabiatâlemiisimlicanlibirdüzeninsözkonusuolmasidir.Buyüzdençocuguneniyiçocukyuvalarinda,egitimyerlerinde,eniyielbiselerleveyemeklerleegitilmesinitabiatinziddiolarakkabulediyorlar.Tabiatinannenineteginedüsürdügügibi,çocuguoradaegitmekistiyorlar.Bundanbaskabirseyyapanveçocuguannedenalacakolanhersosyaldüzen,tabiataaykiriisyapmistir.Bunedenlenatüralizm,insanintümüyletabiigereksinimlere;tabiiyiyeceklereveiliskilere,hattatabiiyemekyemeyedönmesidir.

Psikolojizm

Psikolojist’inruhun,bedenin,dünyafelsefesininhakikativehiçbirseyleisiyoktur.O,içinde,ruhundatecrübeveduyumsananolaraksözkonusuolabilendisfenomenleringörüldügüyerleri,insangerçeginineserleriolarakkabuletmektedir.Diyorkî:“Insanhakkindabundanfazlafelsefeyapmayacagim.Bunundisindainsanhiçtir.Insangerçegi,disruhsalgörüntülerleruhdoktorunundeneykonusuolabilecekruhsaleserlerolaraközetlenir.Bu,insanmgerçekligidir.”

Epikürizm

Epikürizm,zevkinönceligifelsefesine(Epiküros’uninancininaksine)vezamaniganimetbilmeyeinanmaktir.Amazevkten,lezzettenfaydalanmanineniyiseyoldugundandegil!Bilâkiszevkindisindaherseyanlamsizoldugundandir.Çünkü

438

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

439

hayatinbiranlami,dünyaninbirruhvehedefiyoktur.Dünyayaegemenolaniliskiler,akilvebilincedayalidegildir.Hakvebâtil,iyivekötüiçinbirtemeldayanakveyayöntemdeyoktur.Sonundadazevalvedaimîölümvardir.Ohaldesimdibütünyapilanlaresitse,iyivekötü,emanetveihanet,pislikvetemizlikhepbirdir.Yalnizcabirasilvardirki,oda,“zamanganimettir.”Asilolanzamanizevklegeçirmektir.Aynizamandabu,AlbertCamus’nundabirdenbireulastigifelsefedir.

Bütünbuakimlarda,insaninadilesip,kepazelestîginigörüyoruz.Tümüiçininsansadecetabiatgörüntülerindenbirnesnedir.Yamaddedirveyabelirsizvedilsizdir.

“Hümanizm”,“Radikalizm”,“Psikolojizm”,“Epikürizm”…“Insaninhakikatinedir?”sorusunayacevapvermiyorlaryadageçiciçözümyollarindan,anlastiklarisahteliklerindenbaskahiçbirseysöylemiyorlar.“Materyalizm”ve“natüralizm”bugerçekligintaniminiaydinlatiyorlaramaonlaragörebutamamenbiratomveyamaddîbirdogalgörüntüdüzeyindedir.Insaniöylebiraltderekeyeindiriyorlarkiartiksir,derinlik,faziletvekendineözgübirÖzelligikalmamaktadir.

Bunedenle,beserîmedeniyetinenyüksekasamasindakiakimlar,bedevidinlerintümündendahafazlainsaniasagilatmisveonurunukirmislardir.Kendikendilerineimanettirmislerdir.Onurukirilmisvekendinegüvenisarsilmisinsanitemelalarakadalet,fazilet,insaniyetveahlâkesaslarinayaslananbirdüzenesahipolamayiz.Böylebirseymümkündegildir.Çünkübirinsanolarakimanimizikaybettigimizzamanherseyikaybetmisizdemektir;ozamanartikbizde,din,Allahveahlâktanbireserkalmamistir.Bütünbufaziletlerikorumaninaltyapisikendineinanmaktir.Gerekinsancinsiningenelianlamindaolsun,gereksetekbirfertanlaminda.

“BEN’INZINDANLARI

Sosyalizm

Sosyalizm,insanintoplumuneserioldugunainanir.Toplumbirtarladir-veyasuvehavadir-veonda“ben”“fert”“insan”isimlibirmahsűlyesermektedir.Tat,renkveözelligini,sosyaldüzentayinetmekteveonayüklemekte.

Ohalde“ben”itoplumolusturmaktadir.

Tarihselcilik(Historizm)

History,tarihanlamindadir.“Historisme”,tarihfelsefesiniesasalanbirögretidir.DiyalektikmateryalizmveMarksizmbirçesit”historizm”dir.Sartre’inegzistansiyalizmidesonuçolarak,oldukçailerivegüçlübir‘historizm’dir.Hegeldehistoristbirfilozoftur.

Historizmdeinsan,bir“mümkün’dür.Insan,yüzyillarcadegiskenbirdiziolayiçinde,kesintisizbirevrimle,yanitarihingidisyolundakendinigerçeklestirmektedir.Nasilmi?Tarihinzorlayicikanunlariningerektirdigidogrultuda.Egerbendindarisem;bununtemelindeyatan,tarihimindinedayalibirakimtakipetmesidir.EgerMüslümanisem;MüslümanlarinIran’ifet-hetmesindendir.EgerFarsçakonusuyorsam;asirlaröncemahallîhükümetlerinDeriFarsça’siniulusaldiledönüstürmele-rindendir.EgerPehlevicekonusmuyorsam;birkaçasirönce,AraplarinPehlevilisaninietkisizkilmisolmalarindandir.Ifadetarzimda;yüzyilöncekiolaylarnedeniyleAvrupaileiletisimkurulmusvekültürel,medenîvefikrîiletisimIse,otarihtenyüzyilsonrasuandabeniböyledüsünmeyezorlamasisonucuolusmustur.

Demekkisanatkârsam,Farsçakonusuyorsam,dindarsam,SiiisemveyadineveIslâm’akarsiysamherkimveherneisem‘bütüngerçeklestirmebiçimleri’nibanatarihkazandirmistir;yanibenligimitarihbelirlemisveolusturmustur.

440

DINLERTARIHI

Ben,tarihinemrindeolanhiç’tenibaretim.Tarih,benikendiistedigisekildebiçimlendiriyor.Söyleki,egerbenIranveIslâmtarihininpesindengitmeyerinetarihinsonhalkasindaFransatarihine,KuzeyAfrikaveyaGüneyAfrikatarihinetâbiolsaydim;baskabirseyolurdum.Ohalde,egerbenböyleysem,benuzakgeçmiszamanlardakiakimlarinveolaylarinben’iyim,dahadogrusutarihimdetoparlanipbeniolusturmalarivebenimdisyapimisüslemisolmalarinedeniyleniteliklerinveözelliklerinbirtoplamiyim.Öyleyse,herkes,geçmisinintuttugubeyazbirdefterdenibarettir.

NatürizmveyaNatüralizm

Felsefîaçidan“natürizm”veya“natüralizm”tabiatçiliktir.Yanibirsehirdebelirlibirrenkvetattakibirmeyvenindigerbirsehirdebaskabirrenkvetattaolmasigibi;insandabubölgedevebubüyüktabiatdüzenindeyesermistir.Tat,renkvekokuyutabiattanalmistir.Egerböylebirirk,böylebirderirengiveruhtasiyorsa,bundatabiatveyeserdigiyerinözelliklerivardir.Buyüzdendagdadoganlarileovaveyaçöldedoganlarbirbirlerindenfarklikisilikleresahiptir.Nitekimsehirlilerinkendilerineözgüözellikleri,sahildeyerlesmisolanlarindaayriözelliklerivardir.

Ohaldeben,tabiatinolusturduguvebiçimlendirdigibirvarolustarzinamahkűmum.

Psikolojizm

Dördüncüzindan,psikolojizmveyabiyolojizmdir.Ikisinintoplaminapsiko-biyolojizmdemekmümkündür.Pekçokeseredayalivebirçokögedenolusmusbirekoldür.

Psikolojizm,insaninhayatbilimvepsikolojiniteliklerininönceligitemelinedayaliolarakinsanitanimlamaktanibarettir.

Günümüztümilmîmekteplerinsözüburadasonaermekte.Bugünküdünyakültür,medeniyetveilmininburadasözütükenmektedir.Bütünideolojilervefelsefelersusuyorlar,amainsandaartiktamamdir!Suurluveözgürbirvarlikolarak“ben”

DINLERTARIHI

441

iradesahibidir,seçmehakkisahibidir,sorumludur.Bugerçekgözönünealinarakkonuyabakildigindasuortayaçikar;buekollerdeinsanyalnizbasinaanlamsizdir.

Çünkühersekliyle“ben”yatoplumzorununeseridir,sosyalizmdeoldugugibi;yatarihzorununeseridir,historizmdeoldugugibi;yatabiatzorununeseridir,natürizmdeoldugugibi;yadadörtzindaninbirdenveyatekbirzindanin.

Kendinitanimazvebilinçsizolarakdogmusolan“ben”,“benolmayandir”.Veinsaninhakikatidaanlamvekavraminiyitirmistir,bostur.Buyüzdenbugünküinsan,hertaraftanboslugaulasiyor.

AmaHintliruh,insanî“ben”intabiat,veraset,sosyalçevrevetarihtendogmusolmasininbilincindeolmaklaberaber,ayni-zamandabu“ben”în,“ben”inkabristanioldugunadainaniyor.“Ben”inruhubirtohumgibi“ben”iniçindegömülüvegizlidir.Egerbilgilivegayretlibîrçiftçininsuuruyla,onubesleyipegitmeyebaslar,onukendiiçindefilizlendirir,kenditopragindangeçirirvekendiörtünesararsan,ozamankendihayatininmeyvesinieldeetmisolursun.Yokegeronu,böyletopraginiçindegizleyipbirakir,onuyetistirmedehiçbirçabagöstermezsen;mahrum,perisanvezarardaolursun.Bunundisindahiçbirseyeldeedemezsin.

“Nefseveonutemizleyipari-duruyapana;dogrultana,biçimlendiripdisgörünüsünüsivazlayarakdüzeltipgüzellestirenevekötülükyapmasinivekötülükyapmaktansakinmasinionailhamedenonabuikiyoldaimkantaniyanayeminolsun.”(Sems,7-8).

Kur’ân’inbuâyetisuanlamdadir;Allahinsaniseçmeortaminda;‘fisk-fücur’ve‘takva’arasindaseçmehakkinahaizolarakbirakmistir.“Kendiniaritan,saadeteermistir.Fenaliklaradalankisideziyanaugramistir.”(Sems,9-10).

Burada“aritansaadeteermistir”,sözübirilkeveslogandir.Bununziddidasudur,fenaliklaradalankimsedeziyanaugramistir.Desise,gizliisyapmaktir.Topraginaltindakivrilanhayvanlar,aydinlik,günesvehüratmosferdenkorkuyorlar;süreklitoprakiçindeyasiyorlar,bunlara“desise”diyorlar.“Habe”,isya—

442

DINLERTARIH

pipbirsonuçalmayan,ümitsizvemuradinaermemiskimsedir.“Efleha”,aynizamandakurtulusveselâmetanlamindadir.Kurtulusu,semeresinivermisvemahsulünüeldeetmiskimseanlaminadagelir.Hepsindenönemlisi,“zekkâhâ”kelimesidir;tezkiye,gelisme,olgunlasmaveyesermeanlamindadir.Zekâtdabuanlamdadir.BinâenaleyhegerKur’ânnefseyeminediyorsabunefsahlâkliteratüründekinefs-iemmarevenefs-ilevvameanlamindaolmadigigibiemirleöldürüleceknefisdedegildir.Çünküonunöldürülmesibüyükbiristir.OnuÖldürmekle,kendimiziöldürürüz.Kur’ân-iKerimbaskabirnefseyeminetmisolsagerektir.

Nefseyeminolsunki,onadosdogrubirbiçimverenveonudogrultan,“vegadeflaha”kuralinca,yaptigiisinmeyvesinialmisveçabasininürününütoplamisdemektir.O,nefsinibirtohumtanesigibitopragiyararakçikaripbesleyen,terbiyeedenvesemeresinialankimsedir.Hâbe,bosolmaktir,bosluktur,anlamsizliktir.Bukategoriyegirenkisi,hiçbirseyeldeedememisvemuradinaerememisolup,“kendi’nikendiiçindegizleyen,onuorayagömenveoradatutankisidir.Ohalde“ben”i“ken-di’ndegömülüdürve“kendi”tabiatineseridir.Sosyolojinineseride“kendi”dir,psikolojinineseride“kendi”,dörtduvarvedörtsurdanolusanbirzindaninortasindadir.InsanAllahAzze’ninyeryüzündekihalifesiolmakrisaleti,buzindanikendiadinakolkanatgererekbeslemekdegil;belkiburisalet,tamamenkendizindaniniolusturanduvarlarinüzerineçullanarakonlaridagitipotohumtanesiniyani“hakikiben”i,“yalanciben”inolusturdugubutoprakortamindançikararakbeslemekveolgunlastirmaktir.

BütünBatiekollerinekarsinHindekolünün-taSokratveAristo’dansimdiyedek-insaniçinenyücedegerleriveenulugüzelliklerikorudugunuveonlarabirhüviyetkazandirdiginigörüyor,saniyüceolanzât’adogruyükselmekteolaninsaninenbüyükyüceliginiverisaletinitanimaktaoldugunatanikoluyoruz.InsaninkendineÖzgünedenlerlekenditürünündegisimi,kendibeserîiçâlemininderinliklerindeyüceZât’indogmasivefirsatlarelegeçiripbasarilarkazanmakiçinsüreklibirkorkuve

DINLERTARIHI

443

zihinbulanikligigöstermesi,duyularinindisinda,duyuötesibirolaydir.Buekol,insanaözgüserefleridünyadatekbasinaolmaktagörüyor.Süreklibirtelas,birsusamislikvearastirmayladünyanin,biranlamdaiçindeyasadigizindanin,kapiveduvarlarindadisariyaaçilanbirçikisbulmakyadabirdelikaçmakiçinsürekliolaraktirmalamayiinsantürününenyücemisyonuolaraktaniyor.Oysa,buekollerinhemenhemenhepsibilimselyadamaddeciolanbufelsefisistemlerdenbirininolusturdugubirgediginesdegeriolarakinsaniulastigiasamalardansürekliasagilaradogruçekmekteler.

Istebututum,Hind’inenyüceasamasivetümHinddinler-nintemeliniolusturanfelsefe,ruh,ahlâkveyaklasimdir.Nevarkioradaakliçalismazbirdurumdadomiklastirilmistir.Çünküilimyalnizca“kendinibulmak”tir.Tabiatdonuklastirilmistir.Ziratabiat“Mâyâ”dir;kiyollariniaçipserbestbirakmakvesüreklionunötelerindeolupbiten(dogaötesi)olgulariarastirmakgerekir.“Yasamak”mahkűmolmaktir.Bu,birbakima“kendi”kendisininörtüsüvegerçekinsan“ben”idir.

Isibuyönüyleelealincagörüyoruzki;insaninikiyarisindanbiridonuklastirilmistir.Orda,yaniBati’daaklinbiryarisiüzerinekudret,gerçekçilik,yasama,mutluluk,refah,ilerleme(önderlik),ilimvemantikbinaedilmisinsanindegerleriyücelikleri,sirlariveyücelmekaygivekorkulari,insaniniçerisindeöldürülmüstür.Hindise,insaninyücelmekaygivekorkulariveinsanruhununsürekliyükselisiüzerindeduyarlikurumlarladegerlitemelleriolanrehberliklerkuruyor.Ahlâk,felsefevedinselduyarlilikgibiyüce,temizvemaddeötesikavramlariönceolusturuyor;neyazikkibunlarindisindakihususlardainsanidonuklastiriyor.

Biz,yalnizcakanatlarininbiridigeriniengelleyenikikanat-likadinadegildekanatlari,insaniolgunlugave‘mutlakzât’adogruuçarakyükselmeyeyardimedenveherikikanatlaahenkliolarakuçabilecekinsanligiolusturanherikikesimedemuhtaciz.

ONÜÇÜNCÜDERS

“Sizden,iyiligeçagiran,dogruluguemredenvekötülüktenmenedenbircemaatolsun…”

IRAN’AGIRIS

Hint’tensonra,Iran’ageldigimizdeIran’inkendineözgüru-haniyetiylekarsilasiyoruz;öyleki,Iran’dakiruhaniyetinHint’tetanidigimizatamamenaykirioldugunusöyleyebiliriz.ÇünküHintruhaniyeti,çokderinveyüce;amakaramsarvegerçegeyabancidir.Iranruhaniyetiise,yüzeyselvesiradan,fakatgerçekçiveiyimserdir.

Buikiruhaniyetingenelbirkarsilastirmaylaiyivekötüyönlerinindökümünüyapabiliriz.Buaradabirdinin,birkitabinveyabirsahsinincelenmesindezaaflarinivegüçlüyönleriniortayakoymayi,tanimayivebuislemleritekrarlamayidaögrenmisolacagiz.Sadecebirzaafnoktasinielealarakgenellestirmeyegidilmemeliveböyleceolumlunoktalarinadaörtüçekilme-melidir.Ayricakudretinekapilip,bütün

zaaflarinigörmemezliktengelmedurumunadadüsürmemelidir.Budersteögrenecegimizarastirmayapmaninilkilkesibudur.

Iran’daDininBaslangici

Iran’dadinle,ilkolarakAryaîlerintarihiiçindekarsilasiyoruz.ÂryaîlerdenönceIran’dayerlikavimleryasiyorlardi.Hint’teoldugugibitoplum,varliklilarsinifiilesefillersinifindan

DINLERTARIHI

445

olusuyordu.Bazilarincasefillerdenincezencileranlasilmaktadir.Islâm’dansonradabunlarinçogu,güneybölgelerdeyasiyorlardi.BöylelikleAfrikaileiliskilerininkolaycavaroldugunudarivayetedebilmektedirler.

AryaîlerinisgalindenönceherhalükârdaIran’dayerlikavimlerinyasadiklarindansüpheedilemez.Kirmancivarindahâlâyerlikavimlerintorunlariolanaileleryasamaktadir:Irksalözellikleri,bunlarinAryaîlerolmayanyerlibirirkoldugunugöstermektevebütünveriler,yerlikavimlerdengelennesillerolduklariniortayakoymaktadir.

IranliYerlilerveDinleri

Iranlibedevikavimlerhakkindahiçbirbilgimizyok.Bunedenletahminevezannadayanarakbirhükmevariyoruz-Meselâ,bedeviolduklariiçinfetisizmveyaanimizmeinaniyorlardi,diyemiyoruz.Veyagelismissekliyleputatapiyorlardiveyatabiatgüçlerinetapiyorlardidadiyemiyoruz.Dogrudanvekesinolarakbirhükümverilmez.Çünküçökmüsbirkavimdirler.Bedevîlikyüzündendeileribîrdinesahipolduklarisöylene-memektedir.ÇünküAryaîler,güçlü,savasçi,çokfaal,istidatlivegelismisbirtoplumdu.Aryaîlerinhücumundasürülüp,birkismiyokedildi.

AryaîlerIranveHind’inisgalindensonrabüyükkültürler,medeniyetler,sosyalvesiyasîdüzenlerkurdular.Neticedetarihebüyükdinlerbagisladilar.Hint’teVeda,Budadinleri;Iran’daMitra,Zerdüst,Mâni,MazdekdinleritariheÂryaîler’denkalmistir.

HintveIranAryaîleribirirktandirlar.Tahminenaynizamandabuikiülkeyeyukaridanasagiyadogruindiler.Hint’tebirtakimdinlerkurmuslardi.Budinler,onlarinIran’dakikardeslerininkurdugudinlerinmukabiliveonlarakarsitolmaözellikleritasiyorlardi.IranÂryaîlerininortayakoydugukültürvemedeniyetise,kardeslerininHint’tekurduklarikültürvemedeniyeteaykiridir.Bütünbuihtilafvefarkliliklarinsebebineydi?

446

DINLERTARIHI

Âryaîler,Hind’egirdiklerizamanverimlivebereketlibirmemleketlekarsilastilar.Sikormanlarlakapli,bolürünlüaraziler,genisvesudoluirmaklarkendilerinibekliyordu.Amairan’avarincakuruveazsulakbirmemleketle,yakicigünesle,çetin,zorbirziraatlekarsilasmislardi.

Shpengler,“medeniyet,sadecesakinlerininfikrîvebedenîgayretleçetinbirmücadelesonucuyemekyedikleriveyasayabildikleriyerdeortayaçikiyor”demekte.

Insan,hiçbirisyapmadanveçabagöstermedenistedigiherseyieldeedebildigibirmemleketevarirsa,aslabüyükbirmedeniyetikuramayacaktir.Aksine;çokçalismakzorundakaldigiveisininyolalmadiginigördügübirtopraktagözleriniaçarsadabüyükbirmedeniyetesahipolmayacaktir.Hiçbirisyapmaksizinherseyieldeettigi,çaredüsünmeye,aletyapmaya,evyapmaya,teknigeihtiyaçduymadanherseyesahipolabildigiyereörnekolarakKuzeyAvrupaveAmerika’yigösterebiliriz.Avrupa’ninveAmerika’ninkuzeyindeasirlarcayasandi,amaaslabüyükbirmedeniyetolusturulamadi.DigerbirörnegideKuzeyKutbu’ndaveSibirya’dayasayanlardir.Geçmisasirlardabirmedeniyetkurmayibasarmadibubölgedekitoplumlar.

Bucografîfarklilikvedogurdugusonuçlar,birölçüdeIran’daveHint’tedeyasanmistir.Birirkin,böyleikili,farklidinyaratmalarinasebepoldugudasöylenebilir…HintÂryaîleriçokverimlitopraklarveçokrahatbirhayatlakarsikarsiyaidiler,iktisadîaçidanmükemmelbirrefahiniçindeolanbirinsangibi,issizvezahmetsizolarakekmekeldeediyor,kendiligindensiir,musikî,sanat;çokinceduygular,sapikhayallerveyagüzeldüslerinpesinedüsüyor;varliginverdigiimkânlarlarahatçahayatingüncel,iktisadîvemaddîgerçeklerinden,rahatlikverefahlaenyüksekedebîeserleri,enincesairaneduygulari;engüzelmusikîlerivesanatlari;enzarifmimarieserlerimeydanagetirmeimkânibuluyorlardi.Ayricaenderinirfanhazineleri;sofucaveasikçaincelikler,yücelerdeaçanideallerveinsanîdüslerHintkültüründedogalolarakkendiligindenmeydanageliyordu.BununörnekleriniBuda’ninhayatindaveVedamektebindegördük.

DINLERTARIHI

447

IranÂryaîleri,çokdirençli,çetin,susuz,otsuzbirmemleketevarmislardi-Busartlardaiçdünyalarindakiyasantilarinigelistirmeimkânlariyoktu.Rahatbiranbulamiyorlardi.Bunedenledesanat,zerafetveirfandanuzaktilar.

IranAryaîlerininKavmîÜçgeni

ÂryaîlerIran’daüçbüyükkavmebölünüyorlar.Birkismi,dogudaHorasan’da-yerlesmeyiseçerek“Partiler“iolusturdular.Digerbirkismikuzeybatidayerlesmeyekararverip,meshur“Madlar”iolusturdular.Üçüncükisimda,Farseyaletietrafinda,merkezvegüneydekaldilar;bunlarda’Parsîler”olarakisimlendirildiler

IlkhanedanligiveimparatorluguMadlarkurdular.ParsîKures,anatarafindanMâdlardandi.Mâdhanedaniniyikti,hükümetinParsîkavminegeçmesinisagladi.HeganmensîlersoyyönündenParsîlerebaglibirsülâleidi.

Parsîler,MakedonyaliIskender’insaldirisiylayenilgiyeugradilar,birsüreIranhükümetbaskanligiIskender’inyerinegeçenSelukiye’ninelindekaldi.Ilkdefa,EskveTirdâdgibiPartikahramanlariSelukiyeler’ekarsiisyanediyorlar,YunansömürüsününIran’dakikökünükaziyorlarveEskânîlerhükümetinikuruyorlardi.

Eskânîlerhükümeti,ne“Mâdlar”dan,nede“Parsîler”dendir.Onlaradogudan,yaniPartilerdendidiyebiliriz.Partiler,Zerdüstdinini,MâdveParsîdinivasitasiylaögrenmislerdi.ÇünküZerdüstdiniVistasebvasitasiylaIran’dailgitoplamisti.Vistaseb,Hegamensili“Dârâ”ninbabasiydi.Műbedleri(Zerdüstîlerindinadamlan)vehalkahakimruhanîlerisaltanataveHegamensikudretinebagligörüyorlardi.Zerdüstdinine,özellikleZerdüstîMűbedlerihizmettebulunuyorlardi.Eskanîhükümeti—nekarsisiddetlemücadeleveriyorlardi.Dinadinahalki,Eskânîlerekarsiisyanettiriyorlardi.EskanîlerekarsiolanhareketIran’dayavasyavasyüksaliyordu-BuhareketinmerkeziPars’daydi.Pars,ZerdüstruhanîyetininveHegamensikavmininmerkeziydi.

445

DINLERTARIHI

“Parti”AleyhtariHareket

Eskânîlerekarsiolanhareket,Zerdüstîmabedlerininpropagandasiylabaslamisti.Harekethergeçengünyayiliyor,genisledikçedezorluklardahadabüyüyordu.Önceleripartilerinsuçu,“kötüdinli”oluslariydi.Simdidedüsman,yabanciveTuranlioluslarisuçsayiliyordu.

Sasaniler,Parsîhalkininveműbedlerinöncülügüyleiktidarielegeçirmislerdi.Sasanilerdeheryeniiktidarageçenlergibikendilerindenöncekilerikaraliyor,kusurlubuluyor,idarecile-riyledealayediyorlardi.Partileri,yabancivekötüdinlisaymaktaydilar.NasilHegamensiler,son“Mâd”padisahinizalimbir-sahsiyetolarakgörmüslervegülünçbulmuslarsa,Sasanilerdebunuyapiyorlardi.

“SasanHutayi”ogullari-EstehrTapmagi’ninmubedi,büyükmüftüveozamankiIran’inbüyükruhanisiműbedlerinveZerdüstdinineinananlarininyardimiylabirhareketbaslattilar.ZerdüstdininicanlandirmakveAhuramazda’nintemsilcileriolanMűbedleringücünüihyaetmekdogrultusundabirhareketortayakoymaktaydilar.HegamensilerinövündüklerisahsiyetleridegerlendirmeklePartilerintamamenezmeyebasladilar.

Sasanihükümeti,millîvedinîbirhükümettir.BuhükümetileSafevîhükümetiarasindaheryöndentuhafbirbenzerlikvardi.Safevîhareket(“AlevisiasiveSafevisiasi”ndabahsettigimgibi)“milliyetvedin”esasinadayaniyordu.Sasanilerdebuikisiaradayanarakayaklaniyorlardi.SafevipadisahlaribüyükruhanîSeynSafiyuddinErdebilî’ninogullardir.SasanilerdeSasanHu-tayi’ninogullaridir.EstehrMabedî’ninMüftüsüdebütünIranruhanilerininlideridir.

ZerdüstdinininHegamensilerdönemindebirnüfuzuyoktu.Benceodönemdebirazinlikdiniydi.Eskânilerdeműbedlericiddiyealmiyorlardi.Sasanilerzamanindagüçlerigenislemis,dinîgelenekleryenidenihyaedilmistir.Çoksayidamabetlerbasçekiyor;kutsalateslerparliyor,çoksayidamülklermabetlervakfediliyordu.HattaIran’inziraîarazilerininbestebirivakfedilmisti.

DINLERTARIHI

449

BosveÇürümüsBirDin

TapinaklarinveműbedlerinSasanisultanlaritarafindante’yidedilmesi,dinî-siyasîdokudabiriktidari,yani“Sasaniler-Műbedler”iktidariniortayaçikariyordu.Zerdüstdininikudretvehakimiyetininzirvesineulastiranbiriktidardibu.Aynizamandaiçinden,mânâyönünden,hakikat,ruhveaslîyöndençokyikilmisvetaslasmisbiriktidar.TipkiSafevilerdönemindeSia’ninbasinagelenlergibi.

ÇünküSafeviler,Sia’ningücünü,kendisiyasetlerininaletivekendikudretleriniaçiklamaaraciyaptilar.-Halkkitlelerininarzusuolanyüzlerceyilliktarihimücadele,cihad,sehâdetvehürriyetolanSia’yikendiemellerinealetettiler-DisyüzüyleSiimezhebininruhaniyetvemukaddesatinadayandilar,tahlilebasladilar.Gerçekteise,baskiyatakvaveSiakutsalligielbisesinigiydirdiler.“RadhaKriseynan”indeyimiyle;enbüyükfacia,baskitakvavekutsallikelbisesinigiydigizamandir.Zorvebaski,hakikatinyanindayeralirsabubaskibirgüvegibihakikatiiçteniçeyer,özünüçürütür.Budurumdaartiknetaninabilir,nedemücadeleiçinayagakalkabilir;hakikatvedintaninmazolurlar.

Sasaniler,Zerdüstdininibusekildevebutertiplebos,çürümüs,taslasmisvesapmisbirdurumagetirdiler.MűbedlerinruhanîveSasanilerindesiyasîiktidarlarinisergileyebilmekiçin,birgüçgörüntüsühalindeZerdüstdininiműbedlereteslimettiler.

BuyüzdenZerdüstdinininiçi,bosalmisveçürümüstü.OysaZerdüstdinikarsisindayenidinolarakMâniveMazdekhareketleri,halkkitlesininsicakilgisiniçekiyorvekabulgörüyordu.Sonundaçürümüsvebos“SasanI-Műbed”yapisi,Islâm’inilktekmesiileyikildi.Yikildigizamankofgörüntüsününzirve-sindedir.Islâmdagelmeseydi,IranlilarzorunluolarakMâniveMazdekdinlerinesiginacaklardi.MazdekveMânidinleri,halkveaydinlararasindagelismeseydi,kuskusuzIranIslâm’danönceHiristiyanliginkucaginadüserdi.ÇünküZerdüstdinininiktidardakalmasi,artikmümkündegildi.Islâm’danönceMedaimZerdüstdiniiktidarininveSasanisiyasîrejimininbaskentinin

450

DINLERTARIHI

Hiristiyanlikdünyasinindinîmerkezioldugugözönünealinirsasözkonususonuçkaçinilmazdi.Islâm,Hiristiyanliginyayilmasi-\nidurdurmasaydiHiristiyanlik,ZerdüstIran’idayutardi.

IlkIranveHintÂryaîDinlerininYakinligi

IranAryaîleriIle,HintÂryaîlerininbirbirindençokfarklicografîÖzellikleriolantopraklarlakarsilastiginisöyledim.Azsu,kuraklik,zorlukvetopraginkabugu,çalisma,bilimveteknikkarsisindahalledilemeyecekkadarçetinproblemlerdegildi.BuyüzdenIranAryaîlerIrantopraklarinavaripyerlesince,Irantarihindekirsalyerlesimivekentselyerlesimiolusturmuslardi.IlkIranveHintAryaîleriarasinda,baslangiçtaherikisininbuikiülkeyegirislerindebenzerliklerbulursak,busasilacakbirseydegildir.Herikisiayniköktendir,ayniyerdengelmislerdirvefarklitopraklaravarmislardir;Topraginimkanlarininayriolusu,onlarisonradandegistirmiyor.Din,felsefevesanatlarinafarklisekillerkazandiriyor,yalnizca.

Tarih,HintilâhlartakimitoplamininVedadinindeMitraizmdinindekiilâhlarintoplamiylabenzeroldugunugösteriyor.Hint’te“Mitra”ilâhtir.Iran’da“Mehr”.Oradadadevtanri,buradada;“Varuna”herikisindedetanridir.

Ilkdininbütüntanrilari,örneginHint’teVedadini,Iran’daMehrperestlik(günestekiTanri’yatapicilik)veyaMitraizm,suitikadadayanmaktadir:“Mehr”büyüktanridir,digertanrilarondandahaküçüktür.57

Mitraizm,atesetapma;rüzgâr,tufan,yesillik,bahar,gökyüzü,dag,orman,gece…gibitabiatkuvvetlerinetapma;sihirvebüyüilesüslenmektenibarettir.Butabiatkuvvetlerinetapma,dünyadaisbasindaolankötüveiyiruhlarainanmaningeregidir.

57-Hint’inaksineoradaVarunagöktanrisidir.“Varuna”ters,basasagikelime-sindendir.Asili,asilmisanlaminagelirBüyüktanridir.Iran’da“Mehr”(Hint’tedetanrilardanbiridir)saygiileyüceltilmektevebüyüktanriyadönüsmektedir.

DINLERTARIHI

451

Sihirvebüyü,insaninkötüruhlarinserrindenkurtulmakveiyiruhlaricezbetmekiçinyaptigiamellerintoplamindanibarettir.Iyivekötüruhlardankaçmakveyaonlaricezbetmekiçinenönemliis,kurban,nezir,hattaçoksayidacinayettir.Sihirvebüyü,cinayetledaimabirliktegörülmüstür;birbirlerineyoldasolmuslardir.HattaOrtaçag’da,kirkiniçikarmamiskirkbebegincesedi,Versay’da,kiliseninmihrabindaterkedilmisolarakbulundu.Bu,sihirvebüyününcinayetkârliginabirdelildir.Sosyolojininiddiasinin(meselâDurkheimgibilerinin)aksinesihir,büyüvedinarasindahiçbirbenzerlikyoktur.Sihirvebüyünün,bireysel,toplumatersbiryönüvardir.Dinisesosyalvebireyciliginziddiolanbirboyutasahiptir.Buyüzdenbüyü(kovulmusdin,kovulmusseriatvegenelvicdan),gizlilikleberaber,sapmaiçindevegünahiçindeyasiyor.Halbukidin,daimasosyaldirvebundansonradasosyalolacaktir.

MitraizminTemeli:Büyü

Mitraizm’inbugünböylesineyüceltilmesininesaslarindanbiri,sihirvebüyücüdür.Çünkühaldenuzaklasmis,geçmisebaglanarakazametkazanmistir.Tipkiuzak,güzelvedebdebeligörünenbirköygibi.Amaiçinegirildigizaman,pislikdoluveberbatkokulu,Öncedenyapilmisolangörünümpisligebulasiyorvebütünbunlardangeçilmiyor.

Mitraizm,atesveMehr’etapmaesasinadayanmaktadir:“Mehr”günesteyasayanbirtanridir;günesinkendisidegildir.Mitraizm’inüstünlügü,büyücüdengelmektedir.Birtoplumdabüyücülügünolupdabüyücününolmamasiimkânsizdir.Fazlacazevk,zekâveyeteneksahibiolan,sadeceilmiveokumanedeniylebüyücününyerinekonamaz.Eskidinlerdebüyücülükirsi,resmîbirteskilatseklindeidareediliyordu.Büyücüler,dinîislerinmütevellileriydi.Tanriveinsaninrabitavearacisiydilar.(Yaraticiilemahlűkarasindakiperdeyikaldirmasi,irsîdüzeniparçalayipyenilgiyeugratmasiIslâm’iniftiharduyulanözelliklerindendirherbüyücününmakaminindegeri,takvaveilimlebelirlenmiyordu.Degeriirsîolarakaldigikanindavezâtin-452

DINLERTARIHI

daydi.Evlâdinadabunumirasbirakiyordu.Digerinsanlariçindebazilaridahazekivedahaüstündeolsalar,böylebîrmakamaulasmalarimümkündegildi.

Mitraizmdeasalet,MecusîruhanilerineveMehrperestlikdininebagliruhanilereaitti.(Brahmanizm’deasaletinBrahman’daolmasigibi).Dinîisleriyerinegetirmeleriiçin,oldukçafazlagüçlerivardi.Halk,onlarinfaziletinevesahsiyetlerineinanmadigihalde,mecburenonlaritaklidediyordu,onlaratâbioluyordu.Çünküdinîisleri,sadeceMecusîruhanîlerintekelindeydi.Mecusîruhanîleri,dinîtekellerindebulundurduklariiçinkendiçikarlarinayorumlayiptefsiredebiliyorlardi.Meselâ,gelirkaynaklarindanbirisikurbanidi.(Vedadinindedeoldugugibi.Budabunulagvetti)Kurbanyaygindi;enbüyükgeçimkaynaklarindanbiriydi.Islâm’inaksine,kurbanhalkiçindegildi.Tanri’ninkendisiiçindi.Kurbanmerasiminiicraeden,kurbanitasiyanTanri’ninnezdinde(!)Mecusîruhanîsinden(Mog)baskabir-kimseolamazdi.

Yahudilikdinindedeböylebirdurumvardi.Tevrat’inyedincibabinda,sadeceHarun’unçocuklarinin,yanihahamlarinbütünmerasimleriyerinegetirebilecekkimseleroldugunugörüyoruz.Buyüzdenherisiçinagir,karmasikkanunlarkonmustur.MeselâTevrat’inyetmistenfazlasayfasikurbankesmeninteknigi,yöntemlerivekurbantabutuylailgilidir.Okadarzorveanlasilmasiimkânsizdirkisadecehahamlargerçeklestirebilirler.Digerlerigerçeklestiremezlervebunahaklaridayoktur.

MehrperestlikdinindedeMoglar(ruhaniler)veya“kar-ran’larAryaîkabilelerehakimolanenbüyükkuvvetidiler.Büyücününbugünbedevikabilelerehakimolmasi(meselâDoguAfrika’da).Hattakabileninhanibileonuninancininesiridirveonamuhtaçtir.

Islâm’daveDigerDinlerdeKurban

Islâm’dakurban,tamamenkendinehasbirÖzellikarzeder.Kurbaninoldugudigerdinlerdekisekillerletamamenzittir.Kur’ânhaccdanbahsettigizaman,ikidefaaçikvenetolarakkurbaninamacinidaifadeediyor;egerkurbankesiliyorsafakir

DINLERTARIHI

453

vemiskininyemesiiçindir,diyor.Islâm’inkurbankonusundakitavridigerdInlerinkigibidegil.Digerdinlerdekurbanetininyenmesiharamdir.Hattabirlokmasibileinsaninhissesiolamiyor.

“Hűm”veya“Haűmâ”

Özelbirbitkidir,MehrperestlerveZerdüstilerözünükaynatiyorlardi;ondan“MiveyaMing”isimlibiriçkiyapiyorlardi.(BuistilahFarsçadasimdidevar.Meselâ,“falanadammongolmus”derler,bunamissersemlemis,sersemletilmisanlamindakullanilir.Yani“sarhosolmus”veya“sarhosetmisler”demekistenir.Buiçkiyiiçmekle,ruhanînincezbesindenkurtulduklarinavegaybîesrarinkendileriniilhamedildigineinaniyorlardi.

BuiçkiVedadinindedevar,“Suma”olarakisimlendiriliyor.BuMehr“Huma”siveyaVeda“Suma”si,sonralariZerdüstdininegiriyor.OndansonraMesih’indininde(Hiristiyanlikta)“KutsalSarap”adinialiyor.“Messe”duasi,merasimindekesisvasitasiyladagitilip,sunuluyor.OnuniçindeMesih’inruhununoldugunainaniyorlar,içmekle,kendilerinikutsallastirdiginainaniyorlar.

“Suma”veya“Huma”MitraizmdinindenVedadinine,oradandaKatolikHiristiyanliginagidiyor.Sonradabizimedebiyatimizagiriyor.58

Ask,irfan,cezbe,sarhosluk,kendindengeçme,bayilma,maddiyattaneletekçekme,yücelme(0olarakyerlesiyor.Sofiy-ye’ninsarapiçerekulastiklariderecelerebenziyorbuda.

YeniDinveEskiRuhaniyet

DemekkiMehrperestlikdininintarihîköklerinisihirvebüyüyeimanolusturmaktadir.MoglarinasaletineimanvehakimiyetiniÖzlemekdetarihîköklerdendi.OysaMoglarçokpis,yikilmisvemalyiyeninsanlardi.Zerdüst’ünsiddetlibirsaldirisina

58-“Mey”,“Meyhane”,“Mog”ve“Mogçe”edebiyatimizdaokadarçokkullanilmistirkibunokta,sunudahatirlatmaktadirki;birkaçasiröncesinekadarbilemeyhaneleriZerdüstileridareediyordu.

454

DINLERTARIH

maruzkalmislardi.Suhususbütünpeygamberlerinkesinkaderidir:PeygamberlikIçinayagakalktiklarizamankarsilarindaduranenbüyükgüçöncekidinlerinruhaniyetidir.Kur’ân’inruhbanveehbara(hahamlara)yaptigisiddetlielestiriyihatirlayalim:“Eyinsanlar1Hahamlarverahiplerinçoguinsanlarinmallarinihaksizliklayerler,Allahyolundanalikoyarlar.AltinvegümüsbiriktiripAllahyolundasarfetmeyenlerecanyakicibirazabimüjdele.”(Tevbe/34)Hz.Isa’ninFerisiler’e(ozamankiYahudiruhanîyeti)saldirisi,bugerçeginörnekleridir.59

Zerdüst’ünKiyamininZaruriOldugunaDairBIrSebep

Zerdüst(M.O.)660yilindaansizinkiyamediyor.Zerdüst’ünisyanidegisiksebepleredayaniyordu.Sebeplerdenbiri,medeniyetvemülkiyetdüzeninininsanliginbasinayenidertlerveihtiyaçlaraçmasidir.Sonrabaziislahatçilara,çözümyollariönermeyebasliyor.Konfüçyüs,Lao-Tsu,Buda,Zerdüst,YunanfilozoflariveYediHekimler’ininhepsiayniasirdayasamislardir.BudaZerdüst’ünozamankiIran’inyenidertlerineveihtiyaçlarinabircevapoldugunugöstermektedii.

DigerBirSebep

Aryaîler,Iran’aveHind’eolmaküzereikifarkliülkeyedagilinca,cografîsartlarifarkli;toprak,suvehavaimkânlarifarkliolmasinaragmenayniköktengelmelerisebebiyleortakyenisartlarlakarsilasincatedricenyeniihtiyaçlardaortayaçikti,kuskusuz.

HintAryaîlerI,kabilehayatindakaldilar.IranÂryaîleri,çiftçilikhayatitarzinagirdiler.Hayatsartlarinin,sosyaldüzenin,sosyalahlâkduygusunundegismesiyleartikMitraizmveZer-düsttenöncekiilkeldinler(Aryaîkabileleri,vahsiIranliveHintlidüsünüsveyasayisseklidüzeyindekalmisti)Iran’inyeniihti—

59-BuIsgösteriyorkiyenidin,durumunislahivedininislahiiçingeliyor,egemendüzenekarsikendiligindencephealiyor.Öncekidinihakidiysetahrifedipbozmusolan,egerbâtilidiysehalkinvemenfaatlarininaleyhinebüyükbiralet?larakkullanmisveegemengüçlerinfaydasinateslimetmisolandüzen..

DINLERTARIHI

455

yaçIarinacevapveremiyordu.Yenisartlara,sosyal,iktisadîveahlâkîihtiyaçlarahitapetmesigerekenvemevcutdurumuaçiklayabilecekbirdingerekiyordu.Meselâdahaöncehayvancilikyapanlar,artikkabileseklindeyasiyorlardi,bunedenletanriiçinkolaycakurbankesebiliyorlardi.Kurbani,etindenistifadeyidüsünmedentanrininyolundayakabiliyorlardi.Fakatbunlarçiftçilikdöneminegeçtiler;böylecesehirhayatinaveköyhayatinagirdiler.Çiftçilikdüzenindekurbankesmeninzararlarinigörebiliyorlardi.Hayvanciliklaugrasmayanlariçinkurbankesmek,artikiyicezorlasmistir.Ohaldeöncekihayvancilikdönemindeçokkolaycagerçeklestirilenbirgelenek,artikzorvegerçeklestirilmesiimkânsizbirolayoluyor.Böylebirgelenege,ortayaçikangüçlüknedeniyleilgiazalirvetanriileiliskidekendiligindenterkedilmisolur.

BuradaZerdüstkiyamediyor.Tanri’yabaglanmaiçinbirdinilânediyor.Sihirvebüyüyeolanihtiyaciinkârediyor.KurbanadaMoglaradatoplumunihtiyaciolmadiginibildiriyor.

BüyüyüiptaledipkurbanireddederekKarpanlarinMoglarinkarsisindaenbüyükmücadeleyibaslatiyor.Hepsindenönemlisi,öncekidinlerinbütünputlarini,çesitliilâhlarininheykellerinidagitipkiriyor,mabetlerdendisariatiyor.(GerçisonraMűbedleryeniaçiklamalarlatekrargerigetiriyorlardi).Zerdüstbedevidininreformuylayenibirdinkuruyor.Budin,çiftçiliginveziraatinsiddetlietkisialtindadir;Iran’inyenihayatininaçik-layicisidir.

Zerdüstdinindeinek,çokmuhteremdir.Bunedenlebüyüktanrilardanbiriolan“Vehumen”aslindainektanrisidir.Zerdüst’ünkendisininadida“Zoreaster”veya“Zerdüster”,yanidevezenginidir.Budakabilevidönemebaglilikisaretidir.FakatHind’inaksineIran’daineksadecemuhteremdir,kendisinetapilmazvekutsalsayilmaz.Ineginyerine,yeraltisugeçidi,suyoluvesu,kutsaldir.Hayvancilikdönemindeinek,hayvanciliginveiktisadîhayatinkaynaginigösterenbirimgeolurkençiftçilikdönemindesu,ziraîveiktisadîhayatinkaynaginigösterenbirimgedir;buyüzdendegerlidir.DolayisiylaZerdüstdininde

455

DINLERTARIHI

suineginyerinegeçmektevekendisinetapilankutsaladdedilmektedir.

DinlertarihiaçisindanZerdüst’ünenbüyükhizmeti,tevhidiolmayanbütündinleringörüsünü,dinlerinesasiolantapmayivedini,tevhideyaklastirmisolmasidir.

Zerdüst’ünTanriInanciMonoteistmi,Düalistmî?

Zerdüst’üntanriinancimonoteistmi,düalistmimeselesindeikigörüsvardirBiri,klasikteoridir.SiradanZerdüstîlerin(meseleleritefsirvete’viledenler;aydinlardegil)vetaklitçilerinkabulettiklerigörüstür.BugörüsaçisindanZerdüstdini,düalisttanriinancinasahipbirdindir.“Ahira”nindinive“Ehrimen”indini.“Engermeyinow”dinive“Spentamei-yinow”dini,ikikisilik;“hayir”ve“ser”.

Kötüolanherkesvehersey,“engermei-yinow”unbirparçasidir.Egeriyiolursa“Spentamei-yinow”unbirparçasidir.Buikizâtdaimasavashalindeler.OhaldeZerdüst’ündinineinanç,Zât’indünyadakiikiligineinançtir.

Ikincigörüsise,yenitarihçilereveyazarlaraaitolangörüstür.BunlarZerdüstdininiihyaetmevebudinesaygigöstermeçabasiiçerisindeler;bugünküdünyaanlayisinintevhiditanidigini,övdügünü,tevhidetaptiginigörüyorlar.Hattadinsizlerbilemukayeseyaptiklarizamantevhidin,dinigörüsünengelismisseklioldugunuitirafediyorlar.(Bu,apaçikvetereddütedilmesiimkânsizbirseydir).Bunlarilgiduyduklaridinleretevhidibirçehrekazandirmakiçinçabagösteriyorlar.Dinitefekküraçisindanbugünküdünyacatakdiredilenlerdenbiriolanderinvebüyükyazar“RadhaKriseynan”buyaklasimlaHindudinine(birdüzinetanrisiolmasinaragmen)tevhidibirçehrenaksetmekveçizmekistiyor.Onunçabasiövgüyedegerdir,fakatsirkdininitevhiddinigibigöstermesiveonusevimlilestirmesidekinanacakbirdurumdur.Egerkendisiyenibirdindarolarakinançlarinitekrarlayipyenidensöyleseydi,kendisindendahaçokmemnunolurduk.Bütüngerçeklere,kaynaklaravebelgelereragmenyanlisaçiklamalaragirismesindenböylebirtavirda-DINLERTARIHI

457

haiyiolurdu.Gerçiaydinnasilisterse,hükmüosekildeçikarabilirya!

Merhum“Dr.Muin”de,çokiyibirinsandi,büyükbiradamdi.60

(Bütünkorkumsudur:iyilervebüyükler,hataedipdogruolmayanbirsözsöylerveyazarlarsa,kendilerinegösterilendestekvegüveni,büyüklükleriylekanstirirlarsa,kötübirsonuçortayaçikar.Yoksa,“MirzaMülkümHan”gibipiyangoyuikiyerdesatip,dolandiriciliklakazandiklariniyiyenbiradam,egerbiryalansöylerse,kolayliklaköktenreddedilebilir!)Bugörüslerinetkisialtindakaldi,Zerdüstdininisafbirtevhiddini,olaraknitelemeyekalkisti.HalbukiZerdüstdinisadebirsirkdinidir.TipkiVedaveMitraizmdinigibisirkesasinadayanir.BudindeAhuramazdavar,Ehrimenvar.Buikisiarasindaezeldenebedekadarbirmücadelevar.Binlercemelekvetanri;emsaspendvekârpanarasindadünyadasavasveçarpismahalindedir.Ahuraîveehrimenîgüçlerarasindaolandaimîbirmücadelesözkonusudur.

Avesta’ninbastarafinda“Gase”veya”Gatlar”adiylabirkaçsiirveilâhîvar.Makam,yaniahenk

anlaminagelmektedirbunlarda.“Damesteter”gibifilologlar,bukisimlarinZerdüst’ünkendidiline,digerkisimlardandahayakinoldugunainaniyorlar.Vedakitaplarininyazilmisoldugulisanlakarsilastirmayaparakvariyorlarbusonuca.Ohaldebunlarikibinüçyüz,ikibindörtyüz,hattaikibinbesyüzyilönceydidenilebilir.BazilaribuilâhîlerinZerdüst’ünkenditanrisinahitabenmünacaatlariolmasininmuhtemeloldugunainaniyorlar.HerhalükârdaisterZerdüst’ünkendisininolsun,isterseondansonraolusturulmusolsunlar,Zerdüst’ünasrinaçokyakinolduklariortada.Zerdüst’ün

60-Beniyiadamlardandaimakorkmusumdur.Çünküonlarhatayaptiklarizamanbununçokkorkunçsonuçlari;eserlerinvezihinlerinüzerindeçokkötütepkileriolmaktadir.SonraonunlamücadeleetmekdemümkünolmuyorÇünkübusapmisfikringerisindekutsalbirçehregizlenmistir.Herkesininandigibirçehre;temiz,dindarveiyibirinsan,gerideböylesaptiricibirfikir,kötübirkitapbiraktigizaman,pekçoknesilonunkötüetkilerinekapiliyor.Egerherkesonunlazitlasirsabuseferdekendinitahripetmisveenküçükbiretkibirakmamisolur.

458

DINLERTARIHI

ilkdönemindenkalankaynakkitaplarolarakgörebilirvetahminenonlaradayanabiliriz.

Gatlar’insonâyetlerindeZerdüsttanrisinasöylediyor:“EyAhuramazda,senkaranligiyarattin,nuruyarattigingibi,.”bucümledenhareketleilkZerdüstinancinda(yaniMazdapereslikte)iyilikvekötülügünyaraticisi,nűrveisigin,çirkinlikvegüzelliginveherseyinyaraücisiAhuramazdaolmustur.

Zerdüstgelince“Mogperestlik/Mecusi”tanrilariylaveHintliilâhlarla(IranlilarveHintlilerdinlerindeortakidiler)kavgayatutustu.

HintlilerveMoglar“Deyas”,“Deyű”veya“Diyu”yudünyatanrilariolarakbiliyorlardi.Zerdüstisebunlari,kötüheyulalar,devlerolarakisimlendirdi.

“Mehrperestlik”dinindeve“Veda”dininde“Varuna”büyüktanriydi.“Asura”veya“Ahura”ser,ihanetvekaranliktanrisiydi.Zerdüst“Varuna”yisehvetvesirretliktanrisiolarakilânetti.HintveIran’inhesabiniayirmakiçinböyleyapti.TipkiIranliveHintli’ninayriolmasigibi.Iranliruh,sosyal,kültürelveruhsalbagimsizlikkazanmistiDinindebagimsizolmasigerekiyordu.Zerdüst“Asura”veya“Ahura”yi“Mezda”içinenbüyüklâkapolarakseçti.“Mezda”Hintli,IranliveyaAvrupalilarinilâhlarindanbiriydi.“Ahuramazda”dakimezda,düsünceveakilanlaminda;“Ahura”iserab,tanrivesahipanlamindadir.“Ahuramazda”;temizvebüyükakilsahibi.YaniAhuramazda’yi“Mehr”ve“Mitra”dandahabüyükolarakkabuletti.Digerbütüntanrilardanbüyükoldugunusöyledi.Bütündünyaninilâhivehayirtanrisikildi.

“Ahuramazda”veDünya’ninYaratilisi

Zerdüst,“Ahuramazda”yiezelî,ebedî,akilli,kadirveâlimolarakbiliyor.Dünyayiyaratmakisteyince,ilkönce“Vehumen”adiyla,ebedîvemutlakbirruhyaratti.Vehumen,mense,zihin,fikirveiyidüsünceanlamindaydi.“Vehumen”densonradünyaninbütünsembollerini,alâmetleriniyaratti.

DINLERTARIHI

459

ZerdüstDînindeveIslâmFelsefesindeDünyaninYaratilisi

Böylebiritikat,Islâmfelsefesindedevar.ÇünküAllah,ezelîvâcib,mutlakveyücezâttir.Dünyanincinsindendegildir,kadimdi.Kadimolmayanhadisicatedemez.Ozamanfelsefe,Tanriiçinönplanaçikanbuproblemiyanifelsefeninürettigiproblemikendigiderir.ÇünküAllahkadimdirvefelsefeyegörekadimolmayandogrudanyaratamaz.Çünkükadimden,hâdise(kadimolmayana)ugrarsa,muhtemelenbuhadis,kadiminkendisindesonradanolmusolur.Önce“ilkheyűlâ”(herseyinasli)dîyebirmevcutyaratiyor{veyaheyula-iűîa).Buvarlik,birtaraftanzat-iKadimlealâkalidir,digertaraftandazât-ihadisle-yanibizimle-.Oaynizamandaaynîlikesasiüzerinemümkünvehadisledir-maddîdünyayladir-;dünyayiyaratiyor.“Akl-ievvel”,(Allah’inilkyaratigi)buakildir.

BuZerdüst’ünveIslâmfelsefesininTanriiçinolusturduguproblemlerdirvekendileriizaleediyorlar.AncakbizzatIslâm’daAllahtasavvuruiçinböyleproblemleryoktur.Hadis,oKadimZat’dançikmaktadirvebundadahiçbirproblemyoktur.Egersenanlamiyorsan,anlama!Anlamadigindandir!Sirkosekildeçikmiyor;sirköylebirseydirki,simdikiyasantimizgibi!

“Engermeî-yîNow”ve“Spentameî-yiNow”

Zerdüstinancinda,dünyadaikitanrisaldüzen;kötüzât“Engermeî-yinow”veiyizât“Spentameî-yinow”mevcuttur.“Enger”seranlaminda,“Spenta”damukaddes,hayiranlamindadir.“Me-yinow”ise“ben”,“huy”“mantalite”anlamlarinagelmekte.Bunlarinhepsitekkelimedir;fikir,düsünce,akilvehikmetleesanlamliolarak.“Engermens”ve“Spentainens”(körüzâtveiyizât)daimasavashalindedirler.Herbirininyardimcilarivemeleklerivardir.”Spentameî-yiNow”unDostlari

Altimelekveyayakintanri,dünyadaki‘iyizât’indostlaridir.Bunlar“Spentameî-yiNow”ilehayirdünyasiniidareediyorlar.“Engermeî-yiNow”veyardimcilariylasavasiyorlar.Bualtiemsaspend(daimî,ezelîveebedîruh)sunlardanibarettirler:

460

DINLERTARIHI

(Pehlevcedeyiminisöylemiyorum.Çünkübunlarisöylemeyegerekyok.Farsça’sinisöylüyorumki,bunlardilimizdekullanilmaktaolanisimlerdir)1-Brahman:“Brah”iyi,güzelvehayiranlamindadir.“Men”,huy,tabiatanlamindadir.Yaniiyitabiatlimelektir.2-Obdibehest:Dogrulukveadalet.3-Sehriver:Kudretmelegiveyaonlarinkendideyimiyle“KudretTanrisi”.4-Hurtat:Faydalanma,mutluluk,afiyet.5-Spendarmez(Espendarmez):“Spend”,mukaddesanlamindadir.NitekimZerdüst’ünsifatlarindanbiride“Spendmen”dir.Yanikutsalhuysahibi(mens-ispend).Espendamez,“Esfend”kelimesininesanlamlisidir.Bereket,askvesevgitanrisi.6-MordâdveyaEmertat:Daimolmaveebedîliktanrisi.

Bualti“emsaspend”“Spentame-î-yiNow”unliderligialtinda,yedikisilikgrubuteskilediyorlar.Bunlar“Ahuramazda”niniradesiniyürütürler.Serilemücadeleediyorlarve“Ahuramazda”ninyolundaolanInsanlarayardimediyorlar.

Bunlarakarsialtitanedesermelegivardir.(Bunlaradeyimuygunsaazapmelekleridedenebilir.)Bunlar“Entegermeî-yiNow”laberaberdir.Yedikisilikkötüruhgrubunuteskilediyorlar.

“Spentameî-yiNow”,“Engermeî-yinow”vedostlari,varlikâlemindehayirvesersaflarindayeralmaktadirlar.Buaradainsan,seçmehakkinasahiptir.Elbettebunlardanbaskameleklerdevardir.(Meselâ,Sorusitaatanlamindadir;bizimdinimizdekiCebrailgibi).

Zerdüstdininin,metafizikitikadîsisteminintoplamibudur.Buinançsistemi,aynizamandaZerdüstîdünyagörüsünüdesimgeliyor.

Burada,sunoktayadikkatleriçekmekIstiyorum:Eger“Engermeî-yinow”(sertanrisivedostlari)“Ahuramazda”ninyaratiklariolurlarsa,buitikadîsistem,bizimitikadîsistemimizebenzerlikarzeder.Tevhidinancindakiesaslarayaklasmisolur.ÇünküTevhditikadindadaSeytanAllah’inmahlűkudur.AyricaTevhidmutlaktir;serrindeAllah’inmahlűkuolmasigerekir.Amaeger“Engermeî-yinow”sertanrisiolursave“Ahuramaz-DINLERTARIHl

461

da”dahayirtanrisiolarakgözükürseveherikisiarasindadaçatismasözkonusuysa,ozamanikizat,bizzatezelîtanrisayilmisolurki,buikiligetapmakdasirkolur;tevhiddegil.NeZerdüstîinanç(bizzatolanTanri’yainaniyor)nedebugünküaydinlarinakidesiIslamîgörüsesasinagöre;tevhidîbIryorumlabirZerdüstolusturmakistiyorlar)dogrudur.Çünkütevhid,(suanda)halkinzihnindesirktentamamenayrilmis,müsahhasolarakduranbirfikirdegildir.Aynenfetisizmveanimizmasamasindakisirki,enyüceevrenseltevhidseklineçikarmakistemelerigibi.Halbukitevhid,birtürmanevîgörüs,çokyücevegüzelbirdünyagörüsüdür.

Bütünruhî,fikrivekültüreldegisimeparalelolarak,dineaitinançesaslarida,medeniyetlerindegisimtarihleriboyuncainsanliginzihnindeçesitlisekillerebürünmüstür.AslindaoyücevemaveraîanlamiylatevhidianlamakIslâm’daveKur’ân’datanitilansekliyletanimakenküçükbirtereddütvesüpheolmaksizintevhideinananveKur’ân’inyolundaolançogumuziçindekolaydegildir.Zihnimizeveanlayisimizayerlesmesikolayolmuyor.Insanimizinkapasitesiyeterligelmiyor.EgerzihnimiziaçipIçinebakanolursa,inancimizdaçoksayidasirklekesinivetevhidinancinakarismissirkunsurlarinigörürler.

Tevhid,“Allah,birdir,degildir”demeklebasitbirsekildeyorumlanamaz.Tevhidbukadarbasitdegildir.Egerböyleolsaydi,zenginesayginin,hertehlikeetkenindenkorkmanintevhidinancinahalelgetirmemesinivezihnimesguletmemesigerekirdi.Amaböyledegildir:“Kimzenginligesaygigösterirse,dininüçtebirinikaybetmistir”veya“Herhangibirtehlikekaynagindankorkarsan,artikmuvahhiddegilsin”denilmistir.Buyüzdendirkitevhidinanlami,basitolaraksadece“Allahbirdir,ikidegildir”olsaydi,menfaatçiliktandogankorkuvesayginintevhidleneüiskisiolurdu?

BüyükveaydinâlimSeyhCaferSusteriistihzavesakalisaniylabizimyalancimuvahhidligimizlealayediyor:“Bütünpeygamberlerveulemasöyledemeyegeldiler:“Eyinsanlar!Paraya,baskiya,kudrete,kavme,kendinize,topraga,sahisveputatapmayi—

462

DINLERTARIHI

niz!Allah‘aibadetediniz.”Amabendiyorumki;“bütünbutapmalararasindaAllahiçindebiryeraçiniz.BütünbunlaratapiyorsunuzAllah’adatapiniz1.”diyordu.

Tevhidianlamak(hattafelsefîdünyagörüsüveahlâkîduyubakimindan),insanî,yücebirruhîtekâmülügerektiriyor.Hiçsüphesiz,berrak,mutlakveyücesekliyletevhid,Zerdüstdinîndegerçeklesmisvetecellietmisolamaz.

Zerdüst“Engermeî-yinow”undada“Ahuramazda”gibiezelîveebedîolupolmadiginiveya“Ahuramazda’ninyaratigiolupolmadiginiaçikligakavusturmuyor.Egeraçikligakavus-tursaydi,müsrikmi,muvahhidmioldugubelliolurdu.Suandasahipoldugumuzkaynakvebelgelerdebudurumaçikdegildir.“Engermeî-yinow”unresmen“Ahuramazda”yakarsibirzatolupolmadigiaçikdegildir.EgerAhuramazda’yaolursa,bugerçekvekesinbirsirktir.Bunuise,ben,kaybolmusbirhalkaolarakbiliyorum.Zerdüst’üsirkiletevhidarasindabiresiktegörüyorum.Zerdüst’ündinini,tevhideenyakinolantevhidîolmayanbirdin,“sirkdini”olarakkabulediyorum.Buhükme,sahipoldugumuzkaynakvebilgileredayanarakvariyorum.

Zerdüstdinindeenyüksekmakam,“Ahuramazda”yaaittir;tekvebiriciktir,hiçbirgücünonunlamukayesesimümkündegildir.Ondanasagimakamdaikigüçvardir;“Spentameî-yinow”ve“Engermeî-yinow”.Bunlarhayirtanrisivesertanrisidir.Üçüncümakamise“Spentameî-yiNow”unyardimcilariolanalti“emsaspend”eve“Engermeî-yinow”unaltiyardimcisinaaittir.

Demekkibunlar,dünyadakarsikarsiyakalmisolanikigüçtür.Birbirleriylesavasmaktadirlar.“Gâtlar”dadagörüldügügibi,buikgüçbirbirleriylekarsikarsiyadir.(Ahuramazdaisebunlarinüstündedir.)Műbedlerindedigi,“Ahuramazda”-“Ehrimen”güçdengesiseklindedegil.BütünbunlararagmenZerdüstdini,berrakbirtevhidesahipdegildir.Çünkü“Gâtlar”veAvesta’ninsairbölümleri,tamolarakgüvenilebilecekbirkaynakdegildir.ÇünküMilâdîüçüncüvedördüncüasirlarda-Sasanilerzamaninda,meydanaçikmislardir.Bunlaradayan-DINLERTARIHI

463

mak,tipkisonikiyüz,üçyüzyilöncemeydanagelmisolaneserlerle,Hz.Peygamberdönemindekiitikadîusulüçizmeyeçalismamizabenzer.Hz.PeygamberzamanininitikadiusulünüanlamakiçinKur’ânveNehcul-Belagâ’yadayanmakgerekir.Sonikiyüz,üçyüzyilöncekieserleredegil.

Zerdüst’ündinitevhidvesirkibünyesindebarindirmasiaçikçabelildegildir.Çünküsadece“Gatlar”gibikaynaklardavebaskabelgelerdeaçiksekildebelirginolmayisindandegil;bunu,Zerdüstdinininilkhareketindedegörememekteyiz.Tevhid’inkisilerdebelirmesivehasssasiyetolusturmasisadeceibrahimîdinlerdevardir.ÇünküIbrahimîsilsileninbuilerlemisdinlerindetevhid,tamolarakaçikvemüsahhastir.Egersonradaninsanlaryanlisanlasalarda,kötübiramelsergileselerdebu,digerdinlerdenvebaskalarindankaynaklaniyordu;Ibrahimîdinlerinözelligindendegil.Digerdinler,kuskusuzsirketevhidelbisesigiydirmeyeçalisiyorlardi.Bu,metinlerininaçikolmamasindandegil;çünkümetinleriapaçiktir.

Islâm’dada,Zerdüstdinindeoldugugibi,“Seytan”vardir;amaAllah’akarsidegil,insanakarsisavasiyor.InsanveSeytanbirbiriylesavasiyor,SeytanlaAllahdegil.Islâm’daahlâkdüzlemindehayirveserdevardi.Fakatbuçatismasadeceinsanhayatindavedünyasindagerçeklesmektedir.Fakatevren,

bastanbasamutlakhayirdir.Evreninbirvarligi,biryoluvebiryönüvardir.Evrenemutlakhakimbirkudretvebirtedbirhükmediyor.

ZerdüstDini:DüalizmDini

Zerdüstdinini,gerektevhidîbirdinolduguaçisindanelealalim{“Engermeî-yinow”,“Ahuramazda”ninmahlűkudurdiyelim)gereksesirkvedualizmesaslarinadayalibirdinolarakelealalim.(“Engermeîyinow”“Ahuramazda”ileaynizamandamevcutolmusturdiyelim),herikidurumdadadualistözelliginikorumaktadir.MuvahhidZerdüst’üntevhidideaslindadüalizmdir.Çünkübütünvarlikâleminiikiesasaindirgiyor.Hayirveser,karanlikvenűrolarak.Kötü,çirkinveserolanhersey

464

DINLERTARIHI

“Engermeî-yinow”unsafindadir.Güzel,iyi,hayirolanherseyise,“Sentameî-yinow”unsafindadir.BunedenleZerdüstdininindünyagörüsü;insanüstü,bütünzerrelerinvücutlarinahakimikihayirvesergüçarasindakievrenselbirsavasadayanmaktadir.Buikilidünyagörüsü,böylecetabiatvevarlikâleminiikiyeayirdigigibi,insanvedünyayidaikizitkutbabölüyor.

MűbedlerinZerdüst’ü

BurayakadarbahsedilenlerilkdönemdekiZerdüst’ünvedinininözellikleriyleilgiliydi.BundansonraMűbedlerininandiklariZerdüst’ü,Műbedlerinmenfaatleriylavesavunulmasiylagörevlendirilendinîelealmayaçalisacagiz.Busekildesonuçalmavekarsilastirmayapmakmümkünolacaktir.

Zerdüstdini,su,agaçveyesillikdinidir.Baslangiçta,ziraîhayatinözelliklerinedayanmaktadir:“YeraltindagizlibirsuyolubulanherkesCennet’egider.”BuyüzdenHorasanyakinlarindaGonabâd’dasuyaulasmakiçinelliilâyüzmetreyerestiklerinigörüyoruz.ÇoksayidainsanabitçeisyapmisbuisinyeraltindakikanallardanCennet’ebiryolbulabilmekugrundacanvermislerdi.Imandanbaska,hiçbirgüç,insanibukadarçalistiramaz,hiçbirbilek-hattatekniginbilegibile-imanbileginesahipolamaz.

Suyun,inegin,öküzün,suyolunun,agaçveyesilliginkutsallastirilmasisugerçegigöstermektedir:Zerdüstdinî(hayvancilikdönemidiniolanMitraizminaksine)tamamenziraîkarakteresahiptir.

ZerdüstDini:GerçekçiligeYönelisDini

Dünyayiizdirapolarakbilen,hayatidabirtekunsurdanyaniizdiraptanibaretolarakgören;herbaglilikveihtiyacizillet,eziyetveyikilmaunsuruolaraktaniyan;dünya,tabiatveinsanikötümserbirbakisaçisiylagörenBudadinininaksine,Zerdüstdiniiyimserlikvegerçekçilikdinidir.Üretimiveziraatisiddetletesvikediyor.Ziraathakkinda,pekçoksevaplarsayiyor.Hayat,

DINLERTARIHI

465

evlilikvekomsularayardimetmeyedegerveriyor.Zerdüstdinindeahlâk,aslindapratikziraîiliskileregöredir.Maddîhayatireddetme,içdünyayisüslemeveiçtentasiptabiatötesinedayananBudizmahlâkininaksine,Zerdüstdinininruhuna,siddetlibirrealizmhakimdir.

ZerdüstDini:OlumluTarihFelsefesiDini

Zerdüstinancinda,bütüntarihüçdönemetaksimediliyor.Herdönemdörtbinyildir.Tarihininherdönemininsonundatarihdönüyorvebir“Susîyant”zuhurediyor.Enson“Susiyant”(va’dedilenZerdüstîkurtarici)budöneminsonundagelecektir,ondansonrakiyametkopacaktir.Hayrinmutlakgalibiyetiolacakveinsaninpisliktenkurtulusugerçeklesecektir.

Dönüse,ölümdensonradiriliseinanmakZerdüstdinindedevardir.Siavedigerîslâmimezheplerdeoldugugibi.

“Âdem’inVarisiHüseyin’in“Intizar:ItirazMezhebi”bölümündeSia’nindönüsleilgiliintizarininhangianlamdaoldugunugösterdim.Zerdüst,kiyamettenönce“Susiyant”laringeldiginevehakikatesasinagöreinsanikurtardiklarina,dünyadaadaletveiyilikhükümetinikurduklarinainaniyor.

Zerdüstdini,Ibrahimîdinlerindisindakiyametimüsahhasolaraktasviredenilkdindir.Dünyaveinsaninölümündensonra,büyükkiyametoluyor,ölülerayagakalkiyor,“hesab”aduruyorlar.Teraziveadaletparlamis;“Ahuramazda”teraziyielealiyorvegünahlaritartiyor.Günahidahafazlaolan,cehennem’e,günahidahaazolan-veyahiçolmayan-Cennet’egidiyor!

“Cennet”,güzel,iyiolanyer;Cehennem,yanikötüolanyer,“kötülükkalesi”gibidir,“kötüyer’dir.

Çinevat(Sinevat)Köprüsü

“Çinevat”köprüsü,Zerdüstdinineözgübirköprüdür.Bizimavamkitlemizinarasinadanüfuzetmistir.Müslümanlararasindadavardir.CennetileCehennemarasindakurulmustur.Terazidengeçenherkesin,isterkurtulmusolsun,istermahkűm

466

DINLERTARIHI

olsun,istergazabaugramisolsun,isterbagislanmisolsun,Çine-vatköprüsündengeçmesigerekir.Orada,Zerdüstgeliyortanrilarinveemsaspendlerinyardimiyla,“Spentameî-yinow”inelindeolanlariCennet’egötürüyor.CehennemlikolanlariisearadaCehennem’eatiyor.ÇünküköprüCehennemdengeçiyor.Bu,halkimizininancindaSiratköprüsüdür.SiratiArapdilindenalmislardir:

“Bizidogruyolailet;kendilerinenimetverdiklerininyoluna,gazabaugrayanlarinvesapmislarinkinedegil.”(Fatiha,5/7).

Yani“Allah’imbizidogruyolailet!”.Amabuifadededigerbirçokkavramgibianlamindansaptirilmistir.“Allah’im,ölümdensonrabizidogruyolailet,yanisimdineredeoldugunuzuvenereyegidecegimizibiliyoruz,ohaldesizinkilavuzlugunuzamuhtaçdegiliz,Ölümdensonraköprüyevardigimizdabizehidâyetbuyur!”gibibiranlamvermisler.Halbukisundangafildirler;buradahidâyetedilmesigerekirki,oradakihidâyetkendisinenasipolsun.Buradaneolursaolsun,oradahidâyetedipyolunugöstersinleranlamindadegil.Neyinhatiriiçinveniçingöstersinler?

Ölümdenöncekibütüneldegmemismeseleleri,böyleceölümdensonrayanakletmislerdir-Kendileriniveçoklarinirahatlatmislardir!

ZerdüstDîni:Olumlu,FakatYüzeyselveRuhsuzBirDIn

BudaveVedadinlerinihizlageçip,kisacaanlattigimzamanherkeskonununetkisialtindakaldi.Isinan,hareketedenvecoskulubirdinîheyecankazananherkes,derinbirsefkat,hayalgüzelligiveduyguiledoldu.(Hintdinininbütünkaramsarliginaragmen).SimdiZerdüst’üanlatincahiçkimsede,hiçbirhareketvekipirdanmahissedilmedi-Bir“çarpimtablosu”söyledimzannedersiniz!Bu,Zerdüstdininkendinehasözelligidir.Çünküruhsuzbirdindir.Tümgücüyleakilvemantiginikullanmayavesosyalhayatadayananbirdindir.Yapici,mutlu,iyimserbirdindir.Amaasiriyüzeysel;alisilmisveâdi.Buy-üzdeneskitarihtekudret,debdebe,genisvebüyükbirmedeniyetsahibioldugunugörüyoruz.Fakatzerâfetten,derininsanîsanattan,yücevegü-

DINLERTARIHI

467

zelbirahlâktan(Islâmahlâkigibibirahlâktan)nebirhabernedebireservardir.

Eger“Louvre”müzesinigörmeyegidersenizIran’lailgilikisimdaazametlergörürsünüz.Çoktantanalivedebdebelikapiüstleri,parsî,parti…adamlarinheykellerinigörürsünüz.Oysaomüzede(Islâmkültürügibi)derinkültürden,Hint’teoldugugibizarifveçokderinirfaniduygudan,Yunandönemindeoldugugibiçokkarmasikfelsefîhikmettenbirisaretbulamazsiniz.

ZerdüstDinininFaciasi

Zerdüstîlerinbesleyipyetistirdiklerifacia,Islâm’a“cebr”igetirmeleriydi.GerçiZerdüst,insanihayirveserarasindaserbestbirakiyorduveikisindenbiriniseçmehakkinasahipgörüyordu.Amadünyayi,“Enger”(ser)ve“Spenta”(hayir)diyeikizitkuvvetebölmeleri,serrebirüstlükbagisladi.HalbukiIslâm’daserrin,necevhernedearizîbiryönüvardir.Allahvetabiatserriicadetmemistir.Serliinsanserriortayaçikarmistir.Böylece,konununanlasilmasiiçinbunuonayüklemekgerekir.Amadüalistdünyagörüsündeser,tipkihayirgibidünyadabiraltyapiyasahiptir.Âlemintabiibirboyutudur.Varligi,mantikî,ezelîvemetafizikdir.Yinevarligitabii,adiveaynizamandakötüadaminsorumluluk,seçmeveiradesininötesindedir.

Digerbirkonu;ben“Hayir”ve“Serr”iseçebileceközgürbir.iradesahibiyim.Amabizzatseçebilmeiradesinesahipolanben,ya“Engermeî-yinow”veya“Spentameînow”unbirparçasiyim.Bunedenlehayirveserriseçebilenveözgürbiriradesahibiolanbenyaratilisimgeregiahuraîveyaehrimenîyim,yaniengereiligiveyaspentaîligiseçiyorum.

Zerdüst’ündeyimiyledünya“hayirveserrinbirikintisidir.”Buikisi,karanlikveaydinlikgibisavashalindedir.Ahuraî,Spentaîzâttanolanlariniyiligeegilimivardir,iyilikdisindabirseyiseçmiyorlar.Ohaldeaynizamandaseçici,tercihediciolanben,fitratimauygunolandanbaskasiniseçemem.

BuyüzdenZerdüstîiradeveseçme,bukolaylivehizlacebredönüsüyor.VebuIslâm’agiriyor.Emevîlerbunugenisletip

468

DINLERTARIHI

yapiyorlar.MűbedlerinveSasanilerinaldigineticeyialmakiçinyapiyorlarbunu.Halka,talihsizlikvemahrumiyetlerinin,varlikâleminin,kâinatindüzeninintemelyasasinadayandiginigöstermekistiyorlar.Műbedveidarecininmenfaatperestlikvesömürüsününneticesioldugunainanmamalariiçinyapiyorlar.

Emevîler,“cebr’eilgitoplayincahalkasöylediyebilmislerdir:“EgerAliyenilip,mezhebiyokolduysa;bizisbasinagelmissek,sizIslâm‘danÖncekigibitalihsizbirdurumadüstüyseniz,bunesizin,nedebizimgünahimizdir;ilâhîiradegeregidir;hiçbirkimseninkabahatininsonucudegildir,Ilâhîiradeyekimsekarsiçikamaz.”Buhileylehalkinelinibagliyor,böylelikleyapageldiklerinifarketmesinlerdiyeonlariuyutuyorlardi.

Bucebir,bufaciaZerdüstdinininveMűbedlerin,Islâmkültürünevemüslümanlararasinagetirdikleribeladir.BunedenleHz.Peygamber(s.a.v.)söylebuyurmustur:“KaderiyyebuümmetinMecusîleridir.”Gerçektencebirciler,IslâmümmetininMecusîleri,MűbedleriveZerdüstîleridir.

ONDÖRDÜNCÜDERS

“Sizden,iyiligeçagiran,dogruluguemredenvekötülüktenmenedenbircemaatolsun…”

Asilkonumuzageçmedenöncebirsoruyacevapvermeyigerekligörüyorum.Sizindezihninizegelmisolmasimümkündür.Zamanzamanhissetmissinizdir.

Sabitlik,DegisimKabulEtmeme,YaniDonmaveTaslasma

BizIslâm’inesastemellerinin,ruhyönününsabitoldugunainaniyoruz.Acababusabitligiaçiklamakiçinitikadidelilarayiportayakoymamizgerekirmi?Herçesityenilik,degismevetekâmüllemücadeleetmekiçinherhangibirsilahhazirlamamizgerekirmi?

Hiçsüphesizgerçekböyledegildir.Tabiat,sabitbirgerçektir?Kur’ânveIslâmda,tabiatgibibirhakikatvegerçektir.Bizinsanlar,bütüntarihboyuncatabiatta,tabiatlaIliskidevetabiatianlamadatekâmülkazanmisiz.BirMüslümanolarakdasabitbirgerçekolan“Islâm”ve“Kur’ân”lairtibatta,telakki,anlayisvekendizamanininIhtiyaçlariylaintibaklarindadegisimkazanip,tekâmületmemizgerekir.Hertekâmülvedegisimingeregi,degisiminaslinikabuletmektir.Eskileri(yadegismislerdirveya

470

DINLERTARIHI

yanlistirlar)dökmekvebirakmaktir.Dahadogruolani,simdikifiiliihtiyacimizauygunolanialmakveeskiharabelerinüstünebinaetmekgerekir;degisiminmânâsibudur.

Birmeslektasimvardi.Benimlearasiiyidegildi.Çünküsöylededigimiduymustu:“Ilim,degismevedönüsmehalindedir.Heryil,biröncekiyilinsözlerinitekrarlamamakgerekir.”Benielestirerekdiyorduki:“Tarihineskiligiveyeniligiyoktur;geçmisteolupbitmisolanolaylardir.Daimadahaöncesöylediklerimitekrarlamakzorundayim.Meselâ,tarihte“SafevihükümdariSahIsmailattandüstüveöldü”yaziyorsayirminciasirdayasadigimiz,SahIsmail’injetiinfilakettiveAtlasOkyanusu’nadüstü”dememizmigerekir?”

Meslekdasimmtenkidinin,çokdauygunsuzolmadiginigörüyorsunuz.Egerdegismevedönüsmedenanladigimonundüsündügügibiolursa,sözündehaklilikpayibulabiliriz.Fakatoenküçükbirneticeyi,büyükbirneticeiçinyanlisbirsekildeelealipsiraliyor;buyanlistandahabüyükbiryanlisadüsüyor:“Tarih,sabittarihigerçeklerdir,degistirilemez”diyor.Oysatarihçi,tarihuzmani,tariharastirmacisiveokuyucusuolarakben,heryiltarihianlamada,çözümlemevetarihîmeselelerintahlilde,zamaninhareketkanunlarinikesifte,degisiptekâmülkazanmamgerekir.Egergeçenyilintarihçileri“SahIsmailattandüsmüsveölmüstür”demisse,benbuseneonudegistirmiyorum.Jettenveyafüzedenatmiyorumkiölsün!Böylesözlerimeddahlarkahvelerdesöylüyorlar,budatarihdegildir.Sunuaydinlatmakiçinoturuyorum:SahIsmailisimlisahiskimdir?Onungibigençbirdelikanli,milliyetgücünüvemezhepgücününasilkullaniyorveböylebirhareketimeydanagetirebiliyor?OnunhareketiIrantoplumunundegismesindeveçagdasIrantarihindehangifonksiyonutasimistir,simdikidinidüsüncelerdehangiislevigörmüstürvehangietkiyibirakmistir?

Bu,tarihbilincindekidegismedir.Tarihîgerçekleriveolaylarizamanauygunolarakvegününmodasinagöredegistirelimanlamindadegil.Bilâkissugerçegedirilgi:Sabitgerçegekarsi,

DINLERTARIH

471

insanolan“ben”,degisenbirgerçegim.Degisenben’de,sabitlikheranrenkveanlamkazaniyor,baskabircilvesinisunuyor.

Geçmistetoplumumuzkapalibirtoplumdu.Kapalitoplumun,kapalidünyagörüsüvekapalitarihivardir.Dünyasiküçük,kapalivesinirlidir.Din,Allahvebütünmukaddesatinizihnindebelirginbirbiçimesokuyor;küçükvesinirlibirdünyada.Tipkiçelowkebapkaplarigibi,kapaliküçükvesinirli;basivedibibasitbirbelirginlikte.ZatenonunMüslümanveyaHiristiyan,BudistveyagayriBudist,kâfiryadamü’minolmasi,kapaliveyaaçik,darveyagenisdünyagörüsübakimindanhiçbirdengesizlikarzetmez,

Dünyagörüsümüzünkapaliolduguyüz-ikiyilöncesigeçmiszamandadünyaninmerkezinikendiülkemizvekomsubirkaçülkeolarakgörüyor,mitolojilerimizin,efsanelerimizinvehayallerimizinmerkeziolanHindistan’idadünyaninsonsiniriolarakkabulediyorduk.Kendimitolojikkahramanlarinibirbaskadünyaya,fizikötesinetasimakisteyendestanokuyuculariyüzleriniHindistan’açevirirlerdi.

“Kapalidünyagörüsü”bakisiaçisindantarihdekapaliydi:Adem’denbasliyorduNasih’utTevarih’indeyimiyle;yedibinyilönce!Vekendizamanlarindasonaeriyor.Simdidekapaliadamlarinzihnindetarihbudur.Adem’denkendisinekadargelenböylederlitoplubirsilsileyesahiptiler.Tektekismenzikredebiliyorlar!Onlarin,dünyalarininmerkezideOrtadogu’nunçevresidir.BunlarinIslâmtarihiveSiatarihidekapalidir.Sözgelimi,halkimizinzihninde,tarihin,MuharreminbaslangicindanveImamHüseyin’inMedine’denhareketindenbasladiginigörüyoruz.Asuraninikindivaktindetarihsonraeriyor.Gerisiisehepaglama,aglama;baskahiçbirolayyoktur.Öldürülenler,kutsalsandukalarseklindezihnimizdeler.Oldürülmeyenler(DördüncüImamveHazretiZeynepgibi)vesagkalanlariseKerbala’danhareketediyorlar;ancakkimseonlarinpesindengitmiyor.EgerbütünömürleriniHz.Zeynepiçinaglamaklageçirenlere(Zeynepiçinaglamakonlarinmeslegidir),“Asuragünüikindidensonraotuz-kirkgünlüktrajikbirhadisedenbaska,

472

DINLERTARIH

Zeynephakkindabirsözüyoktur.Ondansonra,artiktarihtebaskahaberyok.Nebirolaymeydanageliyor,nebirhareket,nedehiçbirdegisim.

BirSehirdenDahaDarBirDünya

Dünyadabudur;butopraklarin,busahsiyetlerinveolaylarindisindakiler,kâfiristanvekaranliktir.

Bukapalibirdünyagörüsüdür.Tahran’da,budünyagörüsündendahakapalisinibilegörüyoruz:Bagiripçagiriyoruz;dünyaböyledir,söyledirdiyoruz;yirminciasrininsani,IkinciDünyaSavasi’ndansonrayenibirinsantipiortayaçikariyor.Yenibirdegisme,ruh,kültürvemedeniyetbusonon,onbesyildameydanagetiriyor…Veo,tümbunlarakarsinnelersöyledigimesaskinliklabakiyor.Çünküdünyagörüsü,Tahran’ingenisligindebiledegildir.EgerCevadiye’de,Selsebil’devePazar’dayasiyorsa,Emirabâd’danveTaht’iCemsid’tenhabersizdir.Oralarda,nelerolupbittigini,kimlerin;nasilinsanlarinyasadiginibilmiyor.Üniversiteyitanimiyor,zamanzamançocugunungidipgeldiginigörüyorama;neredeoldugunu,niçingittiginibilmiyor.Oradanasildüsündüklerini,hangimeselelerigörüstüklerinibilmiyor.Bulundugubölgeninveyamahallesininikikilometreyukarisindadünyasibitiyor.Falancayerlerdedintamamenunutuluyor;bazigüçlerbütüninançlarimizakarsisilahlanmis,dünyaninbüyükgüçleriyleelelevermisler,sahipoldugunherseyiortadankaldirmakistiyorlar;birazhareketlen!dersek,sasiripbakmiyorveuykudanyeniuyanmisinmahmurluguylasöyleItirazdabulunuyor;“Niçinasilsiz,belirsizithamdabulunuyorsun?Mescitmamurvebakimli…Agabeyimlebabaminzamanlarindadaöyleymis,bendenizinzamanindadaböyle.Üsteliksufarkla,benimparamvegelirimdahafazla.Babameziyetle,zorluklaekmekteminedebilmis,bizsimdiSehitlerinEfendisi’ninbereke-tiyleekmekvetavukbileyiyebiliyoruz!Hangiseyortadankalkmis?Iffet,namusvedürüstlükmü?Halkinhepsimü’min.Gençlerasuradasinevurmayageliyorlar,asyiyorlar,duygulariniifadeediyorlar.Benceneyinsarsildigiaslabellidegildir.Bunlargereksizyerehalkikorkutmakistiyor!”

DINLERTARIHI

473

Tanri,FakatSadeceSamiler’inTanrisi

Bu,genel,darvekapalidünyagörüsüdür.Simdifikriaçidanüstdüzeydeolanlar,ilmîvedinîaçidandahabüyükvedahagenisbirdünyadayasayanlar,söyledüsünüyorlar:Bütündünyaveinsanlik,nesildennesileMezopotamya’daveetrafindayasamisinsanlardir.Allah’inelçilerinindesadeceMezopotamya’daveetrafindakibölgelerdezuhurettigineinaniyorlar.IsimleribelliolanpeygamberlerveAllahResűlü’nünsadeceSamikavimleriiçingönderildigine,Allahilehalkiniliskisininsinirliolduguna,Samiler’inAllah’laolaniliskileridisindadigerbütünpeygamberlerinyalanoldugunainaniyorlar.Digermilletlerindahagenis,dahagüçlü,dahabüyükvedahaeskikültür,tarihvemedeniyetleriylesemalardanitaatsizilânedildiginisaniyorlar.Vahiykapilarionlarinyüzlerinekapalidir,Allahonlarikendihallerindebirakmistirdiyeinaniyorlar.

Ohaldeaklimizibasimizaalalim,Iran,Hint,Çinveyadigerherhangibiryertarihindenbahsedince,üçbin,dörtbin,besbinyiltarih,medeniyet,kültürvedinsahibiolanmiletlerden,onlarinrehberlerinden,kurucularindan,dinlerindenbahsettigimizzaman(bunlaragöre)“la’netuîkhialeyhimecma’in”(Allah’inlanetionlarinhepsininüzerineolsun)demeyiunutmayalim!ÇünküböyledüsünenlerininancinagöresadecevesadeceSamipeygamberlerAllah-‘inelçilerdir.AllahtarafindanseçilmisolanveAllah’inmuhatabiolanmilletlerancakSamiler’dir!(Gerekferdvetoplumvegereksebütün“insanlik”anlaminda)…

EvrenselDinIslâm

Islâmpeygamberi(s.a.v.),süphesizözelbirkabileden,milletveirktandir,amarisaletibütüninsanlaravebütünmilletleredir.Hemenbaslangiçta,sadeceKureysveAraplariçinveyasadeceSamilervedogululariçingelmedigini,bütüninsanlikiçingönderildiginiilânediyor.

Baslangiçta“O,insanibirkanpihtisindanyaratti.”(Alak/2)diyor.Kur’âninsancinsininyaratilisi,Yaratanveyaratilaniliskisi,kalemiseAllah’ininsaniegitimvesilesidir.Ilkmesajinda:

474

DINLERTARIHI

“EyAraplar,EyKureys,EySamiler!”demiyor.Bilâkis:“Eyinsanlar!”diyor.Dünya’yavedünyahalkinabirmesaj,özelbirmemleketeveözelbirhalkadegil:“Eyinsanlar!Dogrusubizsizleribirerkeklebirdisidenyarattik.Sizimilletlervekabilelerkildikkikolaycabirbirinizîetanisasiniz…”(Hucurât/13)

Amaöncekipeygamberlerin,böyleevrenselbirrisâletleriyoktu.Mesih,Yahudilerinvaadedilenidir,digermilletlerinva-adedilenidegil-MusaIsrailogullari’niFiravunveKiptilerinesaretindenkurtarmak,onlariva’dedilentopragagetirmekveoradahürbirtoplumkurmakiçingönderilmistir.Risâletibasladi,onunyerinegetirdi,sonuçlandirdi.Onundisindabirisyapmadi.Musa,asladünyaninbütüninsanlariniesarettenkurtarmakgibibirrisâletesahipdegildi.Bellibirzamanda,bellivesinirlibirmekanda,sinirlibirsavasalanindaKiptî’yekarsibirzât.Tevrat’inkendisi,Yehűdkavmininkitabioldugunugösteriyor,onlarinihtiyaçlariesasinagörenazilolmustur.

Hz.Muhammeddisindakipeygamberlerinhiçbiri,resmenbütüninsanlarikurtarmakiçingönderilmemistir.Budogalbirseydir.Çünkügeçmisteki.toplumlarisimdininaksinesinirlivekapalidir.Simdikisosyaliliskiler,dünyakültürü,siniflar,evrenseliliskiler,milletlerivekavimleribüyükbirmillethalinegetirmistir.Tabiatiylabugünküdünyaninbirkösesindebirhareketmeydanagelincedalgalaridahagenisolarakyayilmaktadir.Bunedenlefikir,kitap,egitimveögretiminyayilmaasrindaevrenselbirrîsâletvarolmusolabiliyor.Bütüninsanlarvebütünirklariçinbirrisâlet

islâmPeygamberindenöncesi,medeniyetlerinsinirlivekapalioldugubirdönemdir.Hertoplum,komsusunusadecetanimamaklakalmiyor,belkionukendideviseklindegörüyor.Sehname’yebakiniz;uzakmilletleri{Bati’da,KuzeyKutbu’ndaveAfrika’dayasayanlari)sadeceyabancigörmeklekalmiyor;bütünkuzeylilerisadeceIranlisaymamaklaberaberoinsanlarincinslerinidetanimiyor.‘GilveMazend’devleriolarakisimlendiriyor.Rüstem,Mazenderan’inbüyükkahramanlarinakarsisavasagidince,“beyazdevlesavasagitti”,diyor.Onlarindasini-DINLERTARIHI

475

rinbutarafindakiIranlilar’i,böylegördükleribellidir;bundanbiledahakötügörmüsolmalarimuhtemeldir.Böylebirasirdapeygamberlerinrisâletlerininkendikapalitoplumlariylavekapalidünyalariylasinirliolmasidogaldir.Kendilerineözgüsartlariveisteklerivarolup,digerlerininsartvekonumlarindanfarklidir.

PeygamberinRisâletiveFilozof

Birfilozof(meselâ,Aristo)içinfilozoflugununbirmilletinisineyarayipyaramadigiönemlidegildir.Halkinonuanlayipanlamadigionuniçinfarketmiyor.Diyorki,bugünanlamazlarsayüzyilsonraanlayacaklar,Yunanlilaranlamazlarsadigermilletleranlarlar.Benfilozofum,halklaneisimvar?

Amapeygamberinhalklaisivardir.O,evrenselhakikatlariistedigisekildeaçiklayamaz.Kavmininyakasini(olduguherdüzeyde,suurvehayataçisindantutmak,onuhareketgeçirmek,anlamasinisaglamakveonukurtarmaklagörevlidir.Bununiçinhenüzevrenselbirtoplumunolmadigidönemlerderisaletininyerliolmasigerekir.

BuyüzdenIslâmPeygamberi{Onunrisâletievrenseldir.Evrenselligi,hemenbaslangiçtakiilânindan,

sözününfarkliligindanbellidir)disindahepsigeçicivekendiözelkavimlerineözgüdürler.Hepsivardirvedogrudurlar.Amakapalivedardüsüncelerde,bütünkavimlerSamikavimleriilesinirlidir,Samipeygamberleridisindadogrupeygamberyoktur.SankiAllah,digermilletleredarilmis,onlarikurtarmaveonlarahidâyetetmedüsüncesindedegil.YoksanasilolurdaAllahIsrailogullariiçinonlarinsisecegikadarpeygambergönderir;okadarkisabahkibirkaçdakikadanfazlaolmayanyalancidogusiçindeyetmispeygamberiçekipöldürüyorlarvehemendeislerininbasinageliyorlar.

BizdeKur’ân’dangafilolarak,Hz.PeygamberveKur’ân’indigerkavimleriçinniteledikleriderdemüptelaolduk.Kendikitaplariniunutmuslardi,ardindangirmiyorlardi.Düsüncevefikirleriniliderlerinden,kuvvetlilerinden,ilgiduyulannüfuzlu

476

DINLERTARIHI

sahsiyetlerindenaliyorlardi.Kur’ân’inmetniniverivayetleriunuttuk.HalbukiKur’ân,bütündünyakavimlerininaynirisâlete,peygamberlerevekitaplarasahipolduklarinibelirtmiyormu?Buhakikatagözyumuyorlar.Böyledarvekapalidünyadayasayip,sinirlibirdüzeydemutaassipçadinîvefikrîhayatlariniidameettiriyorlar.Sadecebunlarinpeygamberlerivardir,bunlarindisindakilerinpeygamberleriyoktur.Sadecebunlarpeygamberdir,bunlarindisindakilerkâfirveyalancidirgibibirinançtasimak,biziöylebirnoktayavardiriyorki,biraztarihvecografyaokuyupgeçmisivemedeniyetleritanidiktan,çoksayidabaskayerlerinoldugunuanladiktan,büyükmilletlerin,düsüncelerinvemedeniyetlerinoldugunukavradiktansonra,tarihinseyriiçindekirisâletinaslindanvenübüvvetten,peygamberlertarihindenvebumekteplerinönderligindendesüphelenerek,zihnikaramsarligakapiliyoruz.Butavir,Islâm’inveKur’ân’inruhunaaykiridir.Çünkümesele,sadecebirirkseklindesunulmusvesadecebukavminböylesibirâdetesahipoldugunudüsünmekzorundakaliyoruz.TamamenmahallîvekavmibiranlayislaAllahileinsaniniliskisindekigenelveinsanîyönükaybetmisoluyoruz.Halbukibuasil,Kur’ân’datekrarlanarakzikredilmistir:“SüphesizBizseni,müjdeciveuyariciolarak,gerçeklegönderdik.Geçmisherümmetiçindedemutlakabiruyaricibulunagelmistir.”(Fatir/24)“Inkâredenler:“Rabbindenonabirmucizeindirilmelidegilmiydi?”derler.Senancakbiruyaricisin.Hermilletinbiryolgösterenivardir.”(Ra’d/7).Nehcu’I-Belaga’daSamiolmayanpeygamberlerinrisâletivesemavîkitaplarhakkindaçokaçik,dikkatlivekesinbirhutbevar.

Kur’ânveHz.Ali’dendahaaçikbirlisanineredenbulalim?AcabaKur’ândigermilletlerintarihlerininbasinabuyrukzorbalarina,gaddarlarina,haydutlarina“yolgösteren”midiyor?Asla.Sumetin,Nehcu’l-Belaga’ninmetnininaynisidir.Açiklamacilarin,te’vilcilerinbilebütünmaharetleri(kiâyetleriacaipvetuhafvebirsekildete’viledipaçikliyorlar)buhutbeninaçiklamasinda,iseyaramamaktadir.

Allah,halkini(sadeceSamikavminidegil)basibosbirakmamistir”Neden?“Minnebiyyimürsel”gönderilmispeygamberler—

DINLERTARIHI

477

den,“Evkitabunmunezzilun”yahutgönderilmiskitaptan.“Evhüccettilazimehuevmuhaccetukaimehu”-Muhacce,saglamvedogruyolanlamindadir.Hüccet,birdelilanlamindadir.Günümüzdede(bukavramlar)var.Bunlarfertlerinhidâyetiiçingerekliolanölçüdür.-Kendisininhiçbirmilletinivehalkinibasibosbirakmamistir.Gereklihücceti,saglamvedogruyolu,indirilmiskitabi,gönderilmisbirpeygamberi,onlariçingöndermistir.

“Resulünlâtukassintbihim,kületiinadeduhumvelâkesretul-mukezzibine.”Yahuttâbiolanlarininzayiflatmadigiveçogunlugunyalanlamadigipeygamberleryoktur.”Minsabiksummiyele-huminba’dihievgâbiriurfihiminkablihialazalikesünnet’ul-Ku-run”(Butarihinbirsünneti(yasasi)dir,nesildennesile,asirdanasirainsanliktarihiböylegeçmistir.)“Vemediyetu’d-Diihur”(Zamanlargeçmistir)-Bakinizbu,nekadarbüyükbirinsanîvetarihîdünyagörüsü.Bundairkhakkindahiçbirsözyoktur.-“Babalargittiler,yerlerineogullargeldiler.”Böyletarihîbiryasayla,burisâletlerbütünkavimlerde,bütünasirlarvenesillerboyuncameydanageldi.Kitaplarnaziloldu,hareketlerAllahtarafindanasikâredildi.Hermillette,hernesildeveherasirdatarih,böylegeçti.Zamanböylegeçti.Ta“ilaenbe’asellahusubhane-hu”-Bakiniz,hatemiyeti,nekadarbüyükbirtarihîatmosferde;özelbirSamisilsilesidisinda,nasilortayakoyuyor-:“Muham-medunResűlullahlanecaziddetehuveitmamunübuvvetehu.”“MuhammedBinAbdullah’igönderenekadar;bütünhalkinhidâyetiiçinolanva’deyi,insaniçinsonva’dedilenigönderenekadar,RisâletIifâetsinvenübüvvetmektebininhareketinitamamlasin.”

Buanlayis,tarihvb.degildir,metindir.Ohalde,IslâmPeygamberiSamisilsilesininsonpeygamberidegil,bütüninsankavimlerinin,çesitlimilletlerin,irklarin,asirlarin,nesillerin,dogununvebatininensonpeygamberidir.Buhareketinaralarindameydanagelmedigibirmilletbulamayacagimizkesindir.Hatimiyet,Samipeygamberlersilsilesindedegil,bütüninsanliktarihinde,nübüvvetverisâletinsonaerdigianlamindadir.

475

DINLERTARIHI

Birarkadastaniyordumbirmakaleyazmisti.Yazisindahalifelerdenbirineküfürediyordu.Ohalifeye,benimbuyazardandahafazlakinimvardi.Yazarinkinisadecedinîinancindankaynaklaniyordu.Benimseheryöndenderinbirkinimvardi,bütünbunlararagmensordum:Halifeyedogruolmayanseylerdendolayiniçinküfretmissin?Dediki:Kendileriyazmislar,Ehl-isün-net’tenbiriyazmis.Artikdogruveyanlisolmasiylaneisimvar?Dedimki:Olsun,kitapsenetdegildir.Kendilerininyazdigidaolsasenetdegildir.Saglamligi,çürüklügübellidegildir.Buhaliyledeondanistifadeetmeyeçalismamaliyiz.Birininkendimezhebindenolanlarasaldiriponlariezdiginigördügümüzdebizimdeonlardanistifadeetmemizveonusenetolarakalmamizdogrudegildir.

SadecebirBudist’in,Budahakindabirkitapyazmasi,birBrahman’in,Vedadiniyleilgilibirkitapyazmasi,birkesisinfiz.IsaveyaHiristiyanliklailgilikitapyazmasiveyabirSünni’ninhalifeyleilgili…mantiksiz,tarihevesenetlereaykiriolarakkitapyazmasinedeniyleonubelgeolarakalmamizvesaldirmayabaslamamizdogrudegildir.Böylebiristegrupsalveruhsalinançlaraçisindandoyumaulasmamizmümkündür;amailmîaçidansadeceilmeihanetdegil,belkiinandigimizveugrunabukadarcanlarla,mekteplerle,sahsiyetlerlemücadeleettigimizhakikataihanettir.

Mezhebinisavunabilecekinsan,kendimezhebininmuhaliflerineveyaitikatkonusuolansahsiyetleresaldirdigizamanmantikliolabilen,istidlalegörehareketedebilenkimsedir.Ali’ninsenede,sihhate,dogruluga,mantikadayanmayanbirsavunmayaneihtiyaciolabilir?Hakvebâtilendisesiolmayanbirsavunmayaihtiyaciyoktur.Nededigerbirdüsünceye.Sadecedüsüncesinigenisletipyaymayidüsünür.AlI,böylebirsavunmayasadecemuhtaçolmadigigibi,böylebiri,aynizamandaAli’ninenbüyükdüsmanidir.

Böylesaldirilarlavesavunmalarladünyadavedüsüncelerinçarpismasindabirsahsiyetveyabirhakikatkorunamaz.Özelliklebutarzmantikveistidlalsahibiolanbirmektebin;bütünbu

DINLERTARIHI

479

senetveiftiharin,sahteliklereneihtiyacivardir.Düsmanin,tarihîvemantikîaçidanbâtilolusuispatlandigihaldesadecemeseleninsekliveiddialardabulunma,bütünmezhebimizitemeldensallamismiolur?

Meselâ,ben“Vendidad’i(Avestakitabininbirbölümüdür)seçebilirdim,buradaparçaparçanakledebilirdim;dinlertarihiyerinebir”sov”icraedebilirdim.Çünkübubölümasiriderecedegülünçvekomiktir.Artikmücadele,cevaplandirmavemuhalefetiçinbiryerbirakmiyor.AmaegerböylebirisegirisseydIm,ögretmenolarakögretimveveilmesadeceihanetetmeklekalmisolmazdim,belkisavunmamgerekenbirhakikatedeihanetetmisolurdum.ÇünkübenimmezhebimidetenkitetmekisteyenaydininTahranpazarina,dinvemezhepbaskentinegitmesi,resmîkütüphaneleregitmesi;seklenIslâmîvedinîolankitaplaritedariketmesiIslâmdinininAlevîSiasi’ninresmîsavunucularivetebligcileriolanyazarlarinkitaplarinikenditoplumlarinagötürmeleri,halkinyüksekseslekikirkikirgülmelerinisaglamalariiçinyeterlidir.Egerben;bunlarsahtedir,aslîdegildir.Islâm’aveSia’yasonralariböylekonularieklemisler,dersemveodabanacevabensöyledersehaklidir.Digerdinlerivemezhepleritenkitettiginzaman,asil-füru’,hak-bâtil,sahihvesahiholmayanlaniçinseninisinolmuyor,hiçbirkaidevedüstűrunolmuyordasadece“Gatlar”agülüyorsun?Bütünogüzelligeragmen,“Vendidad”inpesindengidiyorsun?Halbukiarastirmacilardiyorlarki,“buVendidad-SasanilerdönemindeMűedlervasitasiylaAvesta’yailaveedilmistir.-Kaynaközelligiyoktur;dilibileAvesta’nindilidegildir.GörüsveakaidiZerdüstdinininruhvefikrineaykiridrr.”“Bunaragmensendiyorsunki“Bunlarlaisimyok,resmînűbedleryazmislar,bubenimiçinyeterlidir.Zerdüst’eaitbirmetinolarakokurum,alayederim.”Bununalay,kamuoyunutahriketmek,propaganda,mürittoplamakvetoplulukolusturulmasiiçinuygunolmasimümkündür.Ancakilmîvemantikîbirisolarakdogrudegildir.

Ohaldeegerben,digerdinlerkonusundaböylebirisyapmiyorsam,dinekarsiolanbiraydinin,dinilemuhalefetteböyle

480

DINLERTARIH

biriseeluzatmamasiiçindir.Gidip,zahirendinîsahsiyetlerdensayilanyazarlarinyeniyazilmisbirkitabiniteminedip,buyazarinhalkinzihinlerindeolanivekendiIstedigiseyleritoplayip,Kur’ân’inaslina,ruhuna,nesirvenazminaaykiriolarakhazirladigikitaptanodinaleyhineistifadeetmesin,diyedir.

Egerböylebirisyaparsa,öylebireserdenIslâmîbirisolarakistifadeederse,bumetnikendimizyazdik,amabizimkendimizeaykiridirdiyeitirazedebilirim.Buseklindisina,bugiristenalmakistedigimizneticeyialamam.

Böyleceöncekioturumda,ZerdüstadiylaHint,IranveAvrupa’dayayinlanmisvetercümeedilmismetinlerdenfaydalanarakZerdüst’ünsimasiniçizmeyeçalistim.Sonrasutereddütaninavardim:AcabaZerdüsttektanricimidir?Yoksaikitanricimidir?Düalistmidir?Muvahhidmidir?Çünkübiryerdetektanridanbahsediliyor,diger”biryerde“Ahuramazda”,“Vehumen”iyapiyor,“Vehumen”yaratiklariyapiyor,Islâmyaratilisfelsefesindeise,Allah“heyűlâ”yi(herseyinasli)yapiyor.Heyűlâdigermahlűklarinmenseioluyor.Buikidinin“Buda”diniyleolanfarklarinavebenzerliklerineulastim.

Bütünbunlari,elinizdeolanPeleviZerdüstimetinlerinesasinagöresöyledim.Butereddüdde,bumetinlerinincelenmesindendogmustur.Acabasimdibumetinlerinesasinagörehükmedebilirmiyim?

AcabaYahudilik,Hiristiyanlikadiylainsanliginelindeolankitaplarinesasinagörebudinlerinmüsrikolusunahükmedilebilirmi?Egersadecebukitaplaradayanirsakolur.

Yahudikitaplarinda,Allahogulsahibidir.(“Uzeyr”,“Yehova”ninogludur).OhaldeYahudidini,sirkdinidir.(OgluvekiziolanZeusgibi).Mesihbirtanedirveüçtanedir.Baslangiçtabîrhakikatin,üççehresidir.Amasonraüçzâtadönüsüyordigerzâtlardanayrilmisüçtemelzât;Baba,ogul,Ruhu’l-Kudüs,yaniüçtanri.Ohaldeteslisdinidir.

Islâm’da(sontevhiddiniveonlardandahamükemmeldini)Allah’intesbihvetecessümümeydanageliyor.MücessimeveMüsebbihegibiçogufirkalarvardirki,bunlarzahirenvesek—

DINLERTARIHI

481

lenMüslüman’dir.Amainançlarindasirkdalgalaniyor.Sia’ninçogusapikkollarindaimam,ezelîveebedîbirzâtgörünümüaliyor.Tanrininhalefivevekilioluyor,“Emsaspend”gibi.Tabiatötesi,beserolmayankisileroluyorlar;digerbirâlemdendirler.Günesülkesiveharikuladeâlemgibibiraleminzâtlari.

Sirkdinlerinde,tanrilarintanrisioldugugibi,tabiatunsurlarininvevarliklarinherbirininküçükbirtanrisivardir.Butanrilar,büyüktanrininfermaniveiradesialtindadir.BizimbüyükIslâmîsahsiyetlerimizbile,sapmisvesirkebulasmisdinlerinetkisialtinda,ilâhininyerinegeçensahsiyetedönüsüyorlar.Insaninyaratilisindavedünyaninidareedilmesindeisbasindaoluyorlar.Böylebirdininadida,Islâm’dir.Sordugunzaman,itirazettiginzaman,söylebiraçiklamadabulunuyorlar:SadeceAllahbirdir,amaAllah’inizniyleveonuniznialtindabunlaryaratilisveidareisininiçindeolup,isbasindadirlar.

Budüsüncelersirktir:Tanrilardanbiriktirilmissirk.Mertebevemakamlarsilsilesiylebazisitemsilcidir.Bazisigenelmüdür.Bazisireistir,bazisibakan.

ZerdüstüDogruOlarakTanimadaAklîKarineler

Avesta’ninmetninebaktigimizzaman;çoguâyetlerinaçikolarakAhuramazda’yi,herseyin,herkesin,iyivekötünün,aydinlikvekaranliginyaraticisiolarakgördügünüfarkediyoruz.Ezelîveebedîbirvarlikolarakarastirdigimiz“Spentamei-yinow”ve“Engermei-yinow”uaçikolarakAhuramazda’ninyaratiklariolarakkabulediyor.Bulisanvedüsüncede,tevhidibuluyoruz.AmaAvesta’nmdigerbölümlerinivegelenekleriniarastirdigimizzaman,Ahuramazda’ninEhrimen’ekarsioldugunu,herikisininezelîveebedîoldugunugörüyoruz.Burasidasirkkokusuveriyor.

Zerdüstgibifilozof,düsünürvebüyükbirsahsiyetin,birkitaptahemmuvahhidhemdemüsrikolmasimümkündegildir.

Ohaldebuikisindenbiridogrudur;herikisidegil.Bukonuyuanlamakiçineneskimetinleremüracaatediyoruz:Eger

482

DINLERTARIHI

eskimetinlerdetevhidiâyetlerbulursak,busirkâyetlerinintoplumunmüsrikgüçlerininfazladanbirilâvesioldugunadelilolmusolur.Bugüçler,kudretsahipleri,eseklestirenlerveistibdat-çilardir.Çünkütevhiddaima,butefrikacilarin,grupçularin,irkçilarin,sinifçilarinzararinaolmustur.Söyleki,din,ilkindininberrakoldugusuurlubirhareketseklindebüyükbirdevrimcikurucununzihnindeolduguzamankadartevhiddir.Sonraresmîhükümetlerin,gruplarin,ruhaniyetinvb.ninelinedüsünce,tamamenbirgelenegedönüsüyor.Sapikligayönelmisolup,sirkondayerveyolediniyor.Bunlaraklîkarinelerdir.Naklikarineleriise,dahaaçiktir.

Zerdüst’üDogruOlarakTanimadaNaklîKarinelerAvestakitabi,altibölümdür.Egerbaslangiçtansonakadarsayfalarigözdengeçirirseksöyledir:Eskizamandanyeniyedogrugelmisoluruz,ikibölüm“Gatlar”di.BenvenistgibibüyükfilologlarininancinagöreGatlar,Zerdüst’ünkendieseridir;“dinîilâhîler”adiylaAhuramazda’yahitapedilereksöylenmistir.Filologlarbuilâhîlerindilinieneskidilolarakkabulediyorlarki,bizimaramizdadamevcutkavramlaraçisindanbuböyledir.

Gatlar’abaziilâhîlereklemisler.BunlarGatlar’intoplaminivefazlaliklarolan,“Yisna”yiolusturuyorlar.Bunlaradaletvetanriyatapmaylailgiliilâhîlerdir.Gatlar’aeklenmisolanlarin,yenbirlisanivar.FilolojiaçisindanHegamensidönemiyleilgilidir.Sonra“Vesperd”ve“Vendidad”bölümlerinevariyoruz,filolojiaçisindanbubölümlerSasanilerinsondönemiyleilgilidir.-NeEskanilerveHegamensilerdöneminedeSasanilerinilkdönemleriyleilgilidegildir-.

OhaldezamanbakimindanAvesta,Zerdüstzamanindanbasliyor-Gatlar-Sasanidönemininsonuna(Enusirvanzamani)veIslâm’indogusununesiginekadarvariyor.

Bu,kitabinbirarayatoplanmasi,kitabinyaratilmasivete’lifyillaribakimindandir.Tevhidbakimindan,bukitabagelince:

DINLERTARIHI

433

Avesta’daTevhidinSeyri

Avesta’ninmütalaasinda,Gatlar’danuzaklastikça,birveyegâneolan“Ahuramazda”nintevhidveahenginden,Ahuramazda’yaherseyin-Isigin,karanligin,iyilikvekötülügün,çirkinlikvegüzelligin-yaraticisiolarakhitapedenZerdüst’tenuzaklasiyoruz.Kitabinsonlarinavardigimizzaman,açikbirsekildedünyaikiyeayriliyor.Ikiülke,ikisinir,ikiirk,ikireisortayaçikariyor.Herikisideayniseviyedeveaynigüçtedir.Karsikarsiyadirlar.BirtarafAhuramazda,digertarafEhrimen’dir.Yaniseytaniveyezdani,hayirveserriyaratantanriydi.Kendisidüsmüsveikiyariyaayrilmistir.-Hayirolanyari,serolanyari-Kendisi,kötüolanyarisinakarsidurmustur.Bununseneviyyetveikiyetapmaolduguortayaçikmistir.

BunedenleeskiAvesta,tevhidîdinîbirmetindir.Ileriyedogrugittikçe,Sasanilerinzamaninayaklastikçaçokbelirginolarakikitanriyatapicilikesasinadayananbirsirklekarsilasiyoruz.Okadaraçiktirki,bununbaskasekildeaçiklanmasiveyorumlanmasimümkündegildir.

TahriftenKorunmusKutsalKitap:Kur’ân

Tevhiddüsmanlari,sadeceAvesta’yadegil,bütünkitaplarakarsibumuameleyiyaptilar.Tahrifettilerki,istismarcidostlarinayolaçsinlar.AmaKur’ân’inharimineyolbulamadilar.Kur’ân’dakiIslâmtevhidinisirkebulastiramadilar.ÇünküKur’ânMilâdî610yilindanazilolmustur.Bu,büyükIran,Roma,Yunan,Çin,Hint,Misirmedeniyetlerininmeydanagelmisoldugubirdönemdir.

Söyleki,Kur’ân’inmuhafizlarisadecezulümgörmüs,yagmalanmisbîrazinlikdegildir.Belkidünyaninalinyazisinitayinedenkuvvetlileridi.Bukitabinbirsatirinibiledegistiremediler.

Kur’ân,dünyaninenyenidinkitabidir.IslâmPeygamberi,tarihîsahsiyeti,kayitlarageçmistekpeygamberdir;bundatereddütedilmesiimkânsizdir.HattaZerdüst,MusaveIsa’ninvarligindanbazilaritereddütedememistir.Çünkütarihinaçik

484

DINLERTARIHI

dönemindedir.Ondanhemensonra,onunkitabininKur’ânesasinagöredünyaçapindabiregitimveögretimortayaçikmistir.

Avesta,meydanagelisininbaslangicindan,Sasanilerinsonzamanlarinakadar,sadecevesadecebirkaçnüshadir.Herbiribirkösedevemabettekorunuyor.AmaKur’ân,mabedin,kilisenin,mihrabin,mollaninveözelbirhükümetintekelindedegildir;herkesonaulasabiliyorveherkesonuseçebiliyor.Heraile,enazindanbirnüshayasahiptir,herkessürekliokuyupinceliyor.DigerdinlerinaksineIslâm’daegitimveögretim,ruhaniyetintekelindeolmamistir.Herköylüçocugu,çölünbagrindanenbüyükilmîhavzalaraveenyüksekokullaragelebilmistir.Tarihinonbüyüküstadlarinmhuzurundadersokuyabilmistir.Nüfuscüzdanina,makamina,isimyazmaya,kopyayavebenzerseylereihtiyaçduymadanokuyabilmistir.

BuyüzdendersokumusvetahsilgörmüsbirkavimarasindaKur’ânhizlaçogaliyorveyayiliyor.BütünbuyayginliginaragmenKur’ân’inhariminezerrekadartecavüzedemiyorlar.AmaMüslümanlar’mgörüsvedüsüncetarzlarinda,tevhidvemektepleriyleilgilidüsüncelerindeyolariyorlar.Bununneticesinde,kitapdegistirilememissedebirkenarabirakilmis.Dinîönderlerinitaniyistarzlari,övgüleri,hattatapmakonusundaörnekkabulettikleridedegisiyor;öylekiartikonlarlagerçekarasindahiçbirilgikalmiyor.Buyüzdendedirkipekçoktoplum,dinlerinin,büyüktarihlerininolusturdugubüyükolaylariunutmuslardir.

Yaniözelgruplarvealdaticilar,sermayevebaskigüçleri,disdüsman,hasetveiçdüsmanliklar…Hepsibirlesmis;açik,aydinlikbirkitabi,müsahhasbirtarihi,herkesinkolayliklaaçipokuyabilecegieserleri,bütündünyanintanidigisahsiyetleri,böyleliklekorkunçbirtarzdaçirkinlestiriyorlarveçirkinlestirmelerdir.Simdiacababuçirkinlesmisvekorkunçlastirilmissimalariesasalipislâm’itanimasivetanitmasiinsafasigarmi?

YineacabasahtekârSasanilerinveSasanilerleeleleolanMűbedlerinmeydanagetirdikleriZerdüst’ünAvesta’sinailaveettiklerieserlerebinâen,Zerdüstdininimuhakemeetmemizvehakkindabirhükmevarmamizinsafasigarmi?

DINLERTARIH

485

Safevilerveonlarinhükümetinebagliruhaniler,Islâm,tevhid,imamet,Ali,intizarveEhl-IBeytmektebindensimalariböylegösterince,Islâm’inbelirgintarihini,belirginliderveliderlerinibukadartahrifettiklerizaman,(AvrupalilarIslâmliderlerinibizdendahaiyitaniyorlar,yazdiklarieserlerbizimeserlerdendahaiyidirler)artikyazivekitabetinolmadigibirdönemde,dininegemengüçlertarafindanbütünboyutlariylanasiltahrifedilebilecegibelliolmustur.Sasaniler(eskininbirçesitSa-fevileri)veMűbed’ler,birdininasilsaglambirakmisolabilirler?SasaniműbedlerinineserlerindenZerdüstnasiltaninabilir?Vehakkindanasilhükümverilebilir.Acababubirçesitkendinivebaskalarinialdatmak,varolanbirhakikateihanetetmekdegilmidir?ÖzellikleVendidad’ingülünçlügünevekorkunçlugunaragmen.MűbedlervasitasiylayazilmisolanZerdüstdinindekikelâmkitaplaridagülünçtür.Gatlar’da,berrakbirtevhiddendamarlar,çokyücebirtapmaduygusu,kendiasrina,zamanininyikilmisdininekarsivehalkazorakiyükledikleribirsirkledünyayakarsiisyanedenbirruhgörülüyor.

ResmîRuhaniler:EskiDîniMetinlerinHafizlari

Müstesriklerdenbirinindeyimiyle,aslindaSümerveAkad’danbaska,yaniMezopotamya’ningüneyinde,OrtaAsya’da,hattaIranveHint’te,dinîkitaplarvebüyükdinîeserleryazilmiyor.Âdetaresmîruhanîlerinkutsalbelgelerivemetinlerikorumalari,onlaridinîayinlerde,siirtörenlerindevenamazlardaokumalariseklindeydi.Buyüzdenezberleme,ruhanîlereözgüyeteneklerdenbiriydi.Ilmî,dinîveruhanîbirsahsiyetinenbüyükalâmeti,kutsalmetinleriezberlemesi,ezberdenokuyabil-mesiydi.Enbüyükgünah,birmetnin,birkisminindaolsayanlisokunmasiydi.Çünkükutsalmetinleri,Tanri’ninzâtindanbiliyorlardi.Diyorlardiki;kimyanlisokursaAllah’inzâtinaihanetetmistir.EgerbiriKur’ân’iyanlisokursa-sözgelimi-onabirkirbaçvurulmasigerektigineinanirlar.Istebu,insanlarinkirbaçyememekiçin,okumaktankaçmasinasebepolmustur.

486

DINLERTARIHI

IçiçeGirmisGelenekler

BunlarIslâm’danöncekiatalarimizdanmiraslaaldigimizgeleneklerdir.Bunlari,Islâmîinançlarimizadaserpistirmisiz.Busapikmaçlarinseceresinibulmakiçin,halkarasindaZerdüstiinançlarinocaginda,Islâmkültürünegirmissapikinançlari,cesur,korkusuzvegerçekçibirsekildetespitedebilecekkisilerinolmasigerekir.Buyediseferkaynamismacunarasindanobüyükvedegerliinsanîincileridisariçikarmasigerekir;onlarikurtarmasigerekir,bizikurtarmasigerekir.

islâm’inarastirilmasinda,berrakkaynaktanuzaklastikça,birinciderecedekidayanaklarimizdanayrildikçagayriIslâmîinançlaringirisiazalacaginaartiyorvekuvvetleriçogaliyor.Çünkübaslangiçtabirrivayetnakletmekistediginzaman,ravizincirinibelirtmengerekiyordu.Büyükbirmüctehidvetarihçidenicazetaldiginzamanbirhadisnakledebiliyordun.Fakatbugünsoförlükiçinehliyetlâzimkenhadisleri,dinîinançlari,mukaddesativebenzerlerininakletmekiçin,sadecebirazdekora-törlükyetenegiyeterligörülüyor.

MemnuniyetlesöyleyelimkiAvesta’ninenmuteberkismimevcuttur.Eger“memnuniyetle”diyorsam,varolaninancimin,herbakimdandahayüksekoldugunainandigimdandir.Ohaldeinancim,baskabirinancinbaskabirinancinkarsisindayeralirsaniçinkorkayim?Aydintopluluguiçinhenüzcazibesiolandininbirmetnini,temelolanveitikatlaalâkaliolantarafinadayanmakla;onuçözümleyip,tahliletmekvebirkarsilastirmayielevermekiçin,niçinmemnunolmayayim?Inaniyorumkitartismalarlavakitharcamayerinearastirma,mütalâlaryapmavefalancafirkayiciltlerdolusukitaplareddetmeyerine,ofirkaninasli,gerçekkonularinikendidilîmizveimkânlarimizlabasipyayinlamamizgerekir.Ozaman,kitabiteminetmisolanherkes,konuyuilkeldenokumusolur.Böylece,herkes,“meyveveyumurtabileolsaHorasan’danherneulasirsa,haramdir”gibiseylerlekarsilasirsaböylesibirkitabainanmakiçindeliolmasigerektiginianlar.Amakitabinyayinlanmasiniönledigimizzaman,onunpropagandacilari,seçkinyerlerinialiphalkasöylü-

DINLERTARIHI

487

yorlarvebazilariniinandiriyorlar.Tipkisimdikiaydinlarimizikendidinvegruplariniseçmeetkisialtindabiraktiklarigibi.

Feryatedip,dedilerki:“Yazik!Müslümanlargeldiler,bütünkütüphaneleriortadankaldirdilar.Bütünkitaplarimizyokoldu.Hattaisimleribilekalmadi!”Dünyaçapindabeyinyikadilar.Nekadardüsünürsekdüsünelim“Bozorgmehr-iHakim“denbaskasihatirimizagelmiyor!Memnuniyetvericiolantarafsuki:Avrupalilar,onsekizinciasirdamevcutolanbütüneserler(özelliklePehlevi,AvestaiveZerdüstkültürleriyleilgiliolanlari)topladilar,hepsinidikkatlicetashihvetercümeettiler.Avestai,Pehlevi,EskaniveSasanikitaplarinidikkatliceokudular;Fransizca,Ingilizce,AlmancaveHollandadilinetercümeettiler.Simdibütünonlar,Farsça’yatercümeedilmistir.Bununneticesi:Hasretimiz,dahaönceleri“niçinortadankalkti”idi-Simdidehasretimiz,“niçinkaldilar”dir.61

Herhalükârdatemelmetinlerivesahtemetinlerimevcuttur.Çözümleyiptahliledebiliriz;karsilastirabiliriz.Bensadecebukültürüntoplamindanortayaçikantemelunsurlarianabasliklariylazikrediyorum.Diyorumki:Ibadetlerininteferruatini,amelleriniveitikatlarinintoplaminisöylemiyorum,onlarinkitaplarindagörebilirsiniz.

ZerdüstDiniveZerdüstlükDini

Sianasilikiçesitse;AleviSiasi,SafeviSiasidiye,ZerdüstdinideZerdüstdiniveZerdüstlükdiniolarakikiçesittir.BirZerdüst’üngetirdigidin,digerideZerdüst’ünyerinegeçenlerin-idarecilerinveműbedlerin-yaptigidindir.Avrupalimüstesrikler,buikiligianlamislardir.Bazen“ZerasterIzm”diyorlar.Bundanamaçlari,Zerdüstilikdinidir.Bazende“Zeratüsterizm”

61-“FerverdinAyiveHardadGünü”isimlibirrisalevar;sayetokursanizsöyledediginigöreceksinizfinek(öküz)bizimleayniandadogmustur-dünyadakienüstünAryairkiyiz-inekleayniandadünyayagi?lmisix,inekbizimkardesimiz-dir.”AynigrupbütündinlerinbasinagetirdigibelâyiZerdüstdinindenbasinadagetirdi.Sonuolarakdahakötüvedahakorkunçoldu.ÇünküZerdüst,Islâm’dandahaeskidir.

438

DINLERTARIH

veyaZerdüstdinidiyorlarkibunlar,arastirmacilariçinZerdüst’üngerçekçehresineyaklastirabilecekbelgelertoplamidir.“Zerasterizm”ise”Avesta”kitabinintoplamidir.-Bumevcutsekliyle-Avestave“Dinkerd”inilavesiyle,Islâm’danönce,hattaIslâm’dansonra,bütüntarihboyunca,bes,altinciasirlardan,dokuzuncuasrakadarZerdüstiligindigerkitaplariműbedlerineliyleyazilmistir.

Zerdüst’tenveonunasilsimasindan,söyledigimdenbaskabirseybilmiyorum.BundanötesöyledigimiseZerdüstilikdiniileilgilidir.

SiniflarinAsaleti

Vedadinikonusundasunudedimki;asalet,siniflaradayanmaktadir,tanrilardasosyalsiniflarinesasinagöretaksimolunuyorlar.Siniflarisetenasühesasinagöredinîvefelsefîbiranlambuluyorlar.Zerdüstilikdinindedesiniflar,dininaltyapisiniolusturuyorlar.

“Sirksosyolojisi”bölümünde(TahranEdebiyatveBeserîIlimierFakültesi’ndeyaptigimbirkonusmadaveHüseyniye-iIrsad’da“Ibrahim’leRandevu”sohbetindesöyîesöylemistim:Sirksosyolojisindeçoktanricilik,sosyalaltyapiyitanimlayabilmekiçinfikrialtyapiolmustur.Yaniçoktanriciliksudur:Toplumdakaçgrup,kaçirk,kaçsinifgörüyorsa,tabii,ilâhî,ezelî,degismezveevrenselbirisarettirler.Çünkütanrilarin,asagiyukari,büyükveküçükdiyetaksimedilmesineilâhîbiraçiklamaolmaktadirlar.Sirklemücadelebirkaçputlamücadeleetmekdegildir.Birgrup,tanrilarasapikliklarindanböyleinaniyorlar.Güze!!Simdilerdemütefekkirbiradam,putlartanridegildirdiyekafalarinabiranlayissokmusdaartikkimseböylehayaletmiyor.OysaIbrahimvaribirsekilde,sirkfikrininaltyapisiylasavasmakgerekir.

Zerdüstilikdinindesiniflar,Vedadinikadarfazlacabölünmemislerdir,amaherdurumdasosyalsiniflandirma,ilâhîbiraltyapibulmustur.

DINLERTARIH

489

HintliveIranlidinlerde-ayriülkeleredönüsmelerindenönce-ikitanrimevcuttur:Birigöktanrisi“Varuna”,birisevgi,rahmet,ayveyertanrisi“Mitra”dir.Varuna,hükümette,toplumdakietkingüçlerdetecellisinibulur.Onlarinyardimcisidir.Mitraise,ruhanîyetin,műbedlerin,moglarin(mecusîruhanîlerin),bralimanlarintanrisidir.Buikitanri,MűbedveHüsrev’iniliskisi-veyaHint’te“Raca”ve“Brahman”iliskisi-dinînüfuzvesiyasîgüçsahibiniaçiklamaktadir.

Birinciyerde“Ageni”vardir.AtesTanrisianlaminda.AtesTanrisindanikitanriyapilmistir.BiriMehrveyaMitra,digeriVaruna’dir.Ohaldedinîvesiyasîikikudretin,ayniyerdenayrildiklarivebölünmüsolduklaribellioluyor.

DigerbiryerdeMitraileVarunadünyaninidaresindebirlikteveeleledirdenilecegiyerde“Mitravaruna”veya“Varuna-mitra”denilmistir.Herikisibirbiriylekaynasmistir,âdetabirdirler.Buirtibatveaynicinstenolma,hattaaynizâttanolma,aynikaderipaylasma,hakimikisiyasivedinîkudretinaynikökenebaglandiklariniaçikliyor.

Üçüncütanriise;“Indra”dir.Indra,savastanrisidir.Kahramanlarin,pehlivanlarin,zorbalarin,askerlerinveesrafin(atvekiliçsahiplerinin)tanrisidir.

Dünyaninnasilbilinçlibirsekildetaksimedildiginebakiniz!Mitra,yeri;Varuna,gögübiregemengüçolarakidareediyor.Indrayerilegökarasindagidipgelmehalindedir.Yaniaristokrasininkiliçgücüikiresmîkutup,dinvedünyaarasinda,dinadiylahükmetmisgücün-műbedler,brahmanlarveyanevarsa-veyasiyaset,iktisatgücüolanhersekliyletezahüretmistir.Bazenbununelinde,bazenonunelindealetolmustur.Birzamanbunu,digerbirzamanonukendielindealetyapmistir.

Dördüncütanriise,köylülerinveçiftçilerintanrisidir,dünyadakiyesillikleriyaratmaktadir.

Ratu

MitraveVaruna,“Ratu”nunmuhafizlaridir.“Ratu”yanikâinatindüzenvenamusu-Yanidüzen.Tarihtedüzenveintizam,dinadiylakutsiyetkazanmissosyaliliskilerdenibaretol—

490

DINLERTARIHI

mustur.Herkes,odüzendeisininhesabinigörür.Herkeshersinif,sosyalhayattakiyerinitanirvesarsilmamasiiçinugrasir.

Düzen(veyakanun,adalet,itidalyadagenelanlamiylatanri“Raf’nundestekleyicisioldugusey),toplumun,gruplarin,insanSiniflarinin,birçesitaggibiörülmesidir.Busebekelendirme-ninmuhafizlari,Ratu,MehrtanrisivetanriVaruna’dir.Olmayanbuyalantanrilarin,nekadardogruvevarolduklarini,arastirmaisineyaradiklarinigörüyorsunuz.

Tanrilarinbugruplandirilmasivesiniflandirilmasi-kisosyalsiniflandirmaninaçiklanmagidir-Sasanilerzamanindabaskabirsekildeydi.Zerdüst,bütüntanrilaridisariatmistivebirtanridan,bir“Ahuramazda”danbahsetmisti.Demistiki;biriciktir,zenginvefakirin,műbed’in,műbedolmayanin,herkesintanrisisadecebirtanridir:Ahuramazda.Amamubedler,Zerdüst’ünbiriciktanrisinateslis(üçlü)birözellikverdiler:“Zerdüstsöylebuyurmustur:“Ates,melekuti,Ahuraiâlemdenbirisaretvesemboldür;atesikutsallastirmakgerekir,atesehürmetetmekgerekir.”dediler.

Böylecemubedleratesi(Ahuraiisaretvesembolü)üçkismaayirdilarveüçatesyaptilar:BiriEstehrmabedindeki(Farseyaletinde)ates;ruhanîlerin,műbedlerinatesiidi.Biri,Azerbaycan’daydi;sehzadelerinvesavasçilarinatesiydi.Üçüncüsü,deRüy’end”dIr.Köylülerinveçiftçilerinatesiydi.

Mubedler,Zerdüst’üntevhidini,sirkinbiraltyapisiseklindeortayaçikardilar.Dogrusubuhayretedilecekbirmaharettir.Hz.Peygamber,sirkiyoketmisti.Bunakarsisirk,tevhidelbisesinebürünerekortayaçikmisti.Fakatozamanbirseyyapamadi.Dahasonrabumontajlidurumkarsisinda,Aliyenilgiyeugramisvekurbanedilmisti.Sirkilemücadeledezaafhissedenbütünliderlerikincicenahtandir.Çünküsirkilemücadeleciddenzorolupyenilgiveümitsizlikolusturabilir.

RuhanîyetinAsli

Műbetlikmakami,miraslageçenbirmakamdi.Műbedzade(Zerdüstîruhanîninoglu)isterkötü,isteriyiolsun,babasininyerinegeçiyordu.Sadecekanunlari,hareketlerivegelenekleri

DINLERTARIHI

491

birazögrenmesiyeterlidir.MűbedolmakveZerdüstielbisesiyleortayaçikmakiçin,dinitanimailmilâzimdegildi.Sadecekarmasiknezirvekurbanmerasimini,geneltesrifatibilmesivedualariezberlemesiyeterlidir.Sadecebuyeterliydi.

BuyüzdenbudindeveyaBudizm,Yahudilik,Hiristiyanlik…dinlerindeműbed,kesis,Brahman,moin,kendidinlerinibîrdünyagörüsü,birideoloji,birfelsefeolaraktaniyankimselerdegillerdi.HakikatvegerçegevedinlerininyönünenIsbetleolansuurlarifazladir.Belkielveayaklarihafifolanruhanî-lerdir(!).Amaokumayazmalariyoktur-bumüphemdegildir!Herifindeyimiyle,gerisinesahiptir!Ohaldeyirmiverme,ondokuzver!-Burasi,Islâm’indegeriylemukayeseyapildigizamandurdurulmasigerekenbirnoktadir,islâm,ruhanîyetinyerine,ilmîgösteriyor.Kurandinüzerindedüsünmeyite’kidediyor.Bilgi,aydinlik,suurkazanmak,dinidogrutanimak,fikihyanidînitanima(dinbilim),sadecegelenekleri,hükümleri,kanunlari,merasimlerivedinîamelleriögrenmek(meselâ,miraskurbanveyaçesitlinamazlarin…hükümleriniögrenmek)degildir.Bunlariherkestertiplibirsekildeögrenebilir.Amaokendinibilmeduygusu,suur,dogrusekildedinianlayis,dinindayandigiesasyönütanimaveonugösterme,fikihadinitasimaktadirveherkesinisidedegildir.

Zerdüstdininde,hersinifözelbirtanriyasahiptir;ruhanîlerruhanîtanrisina!Egerbendigerbirsmiftanisem,nesinifimdançikmagücünesahibim,nededigerbirsinifagirmeyolunasahibim.Tevhid,businifsal,grupsal,kanvetopragadayananduvarlarinyikilmasidir.

DogruPeygamberZerdüst,SemaviKitapAvesta

Bazilari,tevhidilâhisiolanYestler’iZerdüst’ünkendisisöylemistirdiyorlar?BazilaribukelimeyiKur’ân’daki“Yasin”kelimesiylebirolarakbilmislerdir.Çünkübukelimeninçesitlikira—

492

DINLERTARIHI

DINLERTARIHI

493

atlarivar;“Yesim”,“Yesema”,“Yesin”,“Yesina”…seklindedeyazilmistir.62

“Bihardanvebirazda,muhterembirzât,olansayinTabata-bai’den(el-Mizantefsirinden)bazirivayetlertopladim.HazretiEmir’den(Hz.Alia.s.)sordular;“MecusilerEhl-iKitapmidir?Degilmidir?”Açikolaraksöylecevapveriyor:“MecusilerEhl-iKitap’tir,birpeygamberlerivardi;öldürdüler.Yaktiklaribirkitaplarivardi…”

HazretiEmir’den(a.s.)baskarivayetlerdenaklediyorlar:“Zerdüst’ünkitabi,onikibininekderisiüzerindeyazilmisidi.”MüstesriklerveZerdüsttarihideböyleyaziyor:Birpadisahbirgünahisledi,Műbedlervegerçekdinbilginleriitirazettiler.Odakararaldiveokitabiyoketti.Zerdüstdinininahkâmvekanunlarinidegistirdivesimdikiseklegetirdi…”BuradaHz.Ali(a.s.)Zerdüstdinininsapmasinisöyletahlilediyor:Kitapverisâletsahibihakbirdinolmustur.Açgözlügüçlülerinvezorbaligidestekleyicilerinelleriyle,zamanlatahrifedilmistir.

Yemen’ingüneyindekiHicr,IranliZerdüstilerinyerlestigibirbölgeydi.Yemen’inMüslümanlartarafindanfethindensonraHz.PeygamberinemriyleHicrMecusileri’yle,ZerdüstilerineEhl-iKitapmuamelesiyaptilarveonlardancizyealdilar.Biliyoruzki,Islâmsadece,muvahhiddenehlikitapolandan(velevkisapmisbileolsa),gerektevhididinesahipolankimselerdencizyealiyor.BinâenaleyhHz.Peygamber,Mecusisirkini,YahudilikveHiristiyanliginsirkiyleaynicinstentelakkiediyor.Zerdüstdinini,sirkdinlimüsrikmecusilerinyaptigidinolarakdegil,Zerdüst’ündiniolaraktelakkiediyor.

Ahuramazda:UzakveSevilmeyenTanri

ZerdüstilikdinindeAhuramazdaçokbüyükbirtanridir,alisilmissiradaninsanlarinonaulasmasimümkündegildir.Onayaklasilamazvebirisetevessüledilemez,tapilamaz,birseyiste-

62-Yesller.tanrilarin{Izedan)övgiisüyleilgiliilâhîlervedualardir“Izedan”.“YezcI”kökiind^ndir.“Yjsona”,“Yest”,“Yezdan”hepsiortakYo?.dkökündendir,

Övgüvetapmaanlamindadir.

nemez.Küçüktanrilarelaltindaolup,halkinihtiyaçlarinacevapverirler.Buyüzdenmabetleri“Sorus”,“Ageni”,“Nahiyed”,“Mehr”ve“Mitra”iledoluydu.

Yüksekdaglarda,günesekarsiAllah’ayalvaris,yakarisiçinduruldugudogrudur.Amabirmabetyapdiklarizamantanrilarladoluydu,“Ahuramazda”iledegil.

YakinIlâhAllah:SimdiNeKadardaUzak…

HalkimizZerdüstilikdinindenetkilenmiski,onlarinistek,duygu,yakarisvegidisyoluüzerindeAllah’tan

ziyadedinönderlerivardir.Meshedyakinlarina“MuradEfendi”diyebirigömülüolup,nasilbirioldugubellidegildir.Bazilariimaminhizmetçisidiyorlar,bazilariarkadasivemürididiyorlar.Bazilarihalifeninmemuruvecasusuydu;imaminkatliisindeelivardi,diyorlar.DindarMeshedli’ninihtiyacioldugunda,birseytalepettigindecumagecelerivekutsalgünlerdekilometrelerceyolaliyor,toz-dumanyiyor,MuradEfendi’ninziyaretinegidiyor.Neistiyorsa,ondantalepediyor.Halbukievdençikip,Hz.ImamRiza’nin(a.s.)kabrininesiginevarmasiiçin,birkaçadimyürümesiyeterlidir.Bundandaönemlisi,görecekgözesahipolmasiIslâm’in“Allah”ini,kendievinde,kendindegörmesiiçinyeterlidir.Amaneyapsin,esraflikdüzeni,dinîgörüsündedetecellietmistir.Debdebeveyüceliginesiginde,TavastopraklarininsultaniSultanAlibinMusael-Riza’ninmedarivelayetikarsisinda…”Kendisineaittümmakamlariniraiyyeyeaitolarakgörüyor.Osarayabîryolmubulamiyor?Ohaldereisvemüdürünpesindengitmekyerinememur,odacivehademeninpesindengidiyor,Allahyerine“MuradEfendi”ninpesindengidiyor.HalbukiIslâm’laAllahdostidi,lâkabirefik/dostidi.Kur’ân’dahalkahitapedenbirdost,insanindostudursanirsin.Yardimetmengerekirkiodasanayardimetsin.Emrederken,“Yehova”gibi,git!gitme!yap!yapma!’…”demekyerine,yöntemsunuyor;hikmetinisöylüyor,faydalarinisayiyor,hangisonuçlarioldugunusöylüyor.BudurumnihayetteisiAllahvehalkinyakinliginaulastiriyor;düsüncelerimizdemertebelerolusturuyor.EvvelkileriseIslâm’agiren,Islâm’danöncekigörüslerdir.

494

DINLERTARIHI

GüzelOlanHerTapma,Allah’aTapmaDegildir

Islâm’datapmaAllah’amahsustur.“Yalniz,sanaibadetederiz,yalnizsendenyardimisteriz”(Fâtiha/4).Obiriciktirvebizmuvahhidiz.AmaZerdüstdininde,Tanribirolmaklaberaberyardimistemevetapmaonamahsusdegildir.Belkigüzeliyiveyüceolanherseyekapiliyor.Bütün“Yestler”intamamihepgüzelveAhuraiolanseylerin,hattainekveatesinövgüsüyleilgilibölümlerdir.

Gatlar’da,gördügümüzgibiOrdibehest,Hordad,Espend,(Emsaspendlerinisimleri)Ahuramazda’ninsifatlaridir,özelisimlerdegil.Amasonrakidönemlerdebusifatlarnitelenendensoyutlaniyorlar,Ahura’ninzâtindanayriliyorlar.Tanriyayakinmeleklervetanrilar(izedan)sekildeortayaçikiyorlar.Bunlarvacibu’l-vücudunezelîveebedîzâtin-yaniAllah’in-sifatlariolduklariiçinayrildiklarizaman,müstakilmeleklerseklindeortayaçikiyorlar.Öyleceebedîliklerinikorumuslardir;buise,artiksirktir.

DigerTanrilar

ZerdüstdinindeEmsaspend’denbaskatanrilardavardir.

1-Sorus:Insaninitaat,takvavekullugununtecelliettigiyerdir.Yeryüzündetanriyaibadeti,itaatitebligedenruhanîlerinyardimcisidir.

2-Fere-iizedi:Kutsalruhtur;bereketvekutsallikkadetmekte.Girdigiherruhvecandabasarisaglamakta;afiyet,selâmet,saltanat,makamvekudreteulastirmaktadir.Dünyaveâhirettekurtulusaerismektedir.

Ahuramazda’yayalvarisvetapmaylakutsalruhubulabilir.Kutsalruhegerbirruhagirerse,oruhunsahibibahtiyarolmakta;yoksazalimvesakikalmaktadir.

3-Menter:Bukelimebugündekullanilmaktadir.“Büyülenmis”diyoruz,yani“Onubüyülemisler.”

“Menter”(büyü),kutsalkelimelerden,virdlerden;dil,ayak,elbise,elveagiz…temiz,okunmusolandualardanveyabazi

DINLERTARIHI

495

durumlardan,özeldinîveruhanîmerasimlerdenibaretolupresmîmubedvasitasiyla,özelbirkiraatveahenkleaçiklaniptelkinediliyordu.

Bukelimeler,sirliahuraikelimelergibitelakkiediliyorlardi,içlerinde“mânâ”,gaybîvegizliruhmevcuttu.Çünkükulakyoluyladinleyicininruhvekalbinegiriyordu.Hiristiyanliginrabbaniaksamyemegindekikutsalsarapveekmeginyaptigiisiyapiyordu.

Bukutsal,gizli,esrarlikelimelerintekrarisevaptirvedegerlidir.Hattabiranlamiolmasabile.Buvirdkelimelerininokunmasi-anlamakiçinokunanbirmetinolarakdegil-etkibagislayicidir.Gaybîveesrarlibirkutsalligivardir,insana(dünyadaveâhirette)lâyikoldugundanfazlamükâfatlarveriyor.

Bizimduâkitaplarimizinhasiyelerininyazdigisevaplaranekadarçokbenzediginigörüyorsunuzdegilmi?HalbukiKur’ân’inkendisiveIslâmîdualarokadarçokdegerlidirkibaskasevabaihtiyaçyoktur.Meselâ“Ziyaret”ve“Irs”iokuyanheradam,onurlanipsuur,dünyagörüsüvetarihîbirfelsefebuluyorveöylebirgüçeldeediyorki,artikherseyianliyor.Ozaman,buinsanîsuurkanadinikazanmaklasöylediyor:Buduayigündeüçdefakibleyeyönelerekokuyanherkesinyaninabirdenyetmisbinhurikonulur!(Bunlarinhepsinineyapacagimki?)veyagünahindandatemizleniyor-denizinköpügüveyaçölünkumlarikadarolsabile-(Allah-uEkber!EgeradaminHz.Nuhkadarömrüolsavegünahislemedigibiranibileolmasayinebukadargünahisleyemez;dahaazgünahiolur!)Artikbukelimelerinhangibüyülüetkisivarki,kâinattavehayattabukadaracaipetkibirakiyorlar,Allah’iisiniçindençikariyorlar!

ZerdüstDinindeKiyamet

Zerdüstdiniyleilgilielimizdeolanilkkaynaklarda,Kiyâmet’einançyoktur.Sasanidönemindekikaynaklarda(vebusonsülâleniniktidarininzamanlarinda)ortayaçikmakta.Kiyametmeselesidünyanin“Gîtî”ve“Mînű”-yanidünyaâlemiveâhiret-diyetaksimedilmesi,sonraterazi,cehennem,cennet

496

DINLERTARIHI

veyayakinlarlaevlenmeninharamkilinmasikonusueskiZerdüstdinindemevcutolmusolanmeselelerolabilir.-GerçiZerdüstdinindeolmamasimümkündür-AmasonralariIsrailveAryakültürleriyleiliskisinde-Mezopotamya’daveIslamîkültürlekarsilasmasindatedricenmeydanagelmisolmasimümkündür.Bu,dogrudanacaiphokkabazliklarlaZerdüst’ündogumtarihiniM.Ö.329ila600yillariarasindanMÖ.6000yillarinahattaIskender’insaldirisindan6000yilÖncesinegötürerekbununladairkçibirsonuçalmakisteyenmüstesrikleringerçekdisisözlerinebenziyor.ÇünküAvrupali(hangidinveideolojiyemensupoîursaolsun)birçesitegosantrizimle(kendinibütünevreninmerkeziolarakgörmeegilimi,beniçincilik,kendinetapicilik)kendiniherdin,ideolojivefelsefeninvarliksebebigörüyor.Buyüzdençocuklariçin-hattabizimüniversitelerimiziçin-yazdiklarikitaplardabütünilimler,felsefeler,düsünceler,ahlâklar,dahilervebütünsanatlar,YunanveAtina’danbasliyor,ParisveLondra’da(MüstesrikAvrupa’ninneresindenolursaolsun)sonaeriyor.

Bazimüstesriklerin,meselâEbuAliSinaüzerindeçalisip;obüyükbirdahidir,demelerineveya,ilkolarakIslâmfalancabüyükmeseleyihalletmistir,alkolüRazikesfetmistir,isiginkirilmasiniilkdefaIbniHeysemkesfetmistir,cebirvekarsilastirmayiHayyamyaratmistirdemelerikarsisindaaldanmaymiz.ÇünkübunlarAvrupa’dakiresmîderskitaplarindayoktur.Üniversitehocalari,propagandacilar,konusmacilarveyazarlarböyleseylersöylemiyorlar.Belkiüniversitelerden,üniversitehocalarindan,resmîegitimögretimvekültürdenuzakinsanlardankaçanAvrupa’dakibazimüstesriklerbunlarisöylüyorlar.-Bazenbirüniversiteveyabirülkedebirkaçkisidenfazladegillerdir-BunlardakendilerineözgüÖzelgayretveçabalarisonucueldeettiklerininetkisialtindadirlar.Bazilari,insafliolarakdogunun,dogulufelsefe,din,ahlâk…vesanatinetkisialtindadir.Bazilarininise,“koltugunaltinakarpuzkoymak”gibibiramacivar.(Onlardanfazlaeminolmamakgerekir!)AmaAvrupali’ningenelkültürü(gerekHegelolsun,gerekErnestRenanolsun,ge-DINLERTARIHI

497

rekseSigmundFreudolsun…)kendieksenci(egosantrist)vekendinetapicidir.GerekYunan’iasilolarakgörmek,digerlerinibarbarvevahsigörmekseklinde,gerekseAvrupa’yiasilolaraktaniyan,insanlikmedeniyetiniAvrupaligören;gerisiniyerli,doguluveduygusalkabuledensimdikisekliyleolsun;Avrupali’yigeribildikleriheryerde,riyakârcabirsiçrayislailerisürüyorlar,dahaönceotoplumdailerideolanlarigeriyeçekiyorlar.

Amatevhidmeselesinde,ortayeribirzorlugunçiktiginigörüyorsunuz.(Tevhid,dinlertarihiveinsanîdüsüncenindegismesitarihininenbüyükiftiharlarindanbiridir):

Avrupalilarbatikarsisindadoguyu,hakirgörüyorlar.BusekildehemSamilere,hemAramilere,hemAraplara,hemTürklere,hemMogollara,hemÇinlivehemdeHintli’yehakaretedilmisoluyor.Onlarinnazarindahepimiz,ikincisinifirkolarakhakareteugramisoluyoruz.

Bugünkübatidünyagörüsü,ondokuzuncuasirdünyagörüsündenayridir.DarbirdünyagörüsüolupdünyayiAvru-pa’dan-Yunan’a,Yunan’dan,Avrupa’yakadarbilmekte.ZiraAvrupaliüniversiteögrencisi,Iran,IslâmveHind’evarincagörüyorkikendiecdatlarininkuyrugubiledüsmemiskenburadabüyükmedeniyetlerevekültüresahipolmuslar.

Irklartarihinebakiniz.Âryaîler,IranlilarolsunHintlilerolsunMezopotamyaliSamiveAramiler’den

sonratevhideulasmislardir.Soylu,asil,insanliginibasindakigülolanAryailer,“Hegel’indeyimiyle“hattatanrininbilekendinibilmekvesuur-lanmakiçinihtiyaçduydugu”irk,dahaasagibirirktir(Avrupalilaragöre).ZiraÂryaîlerarasindamuvahhidsayilabilecekenbüyükPeygamber(sosyolojikanlamiyla)Zerdüst’tür.Amasarih,açiktevhidmektebininkurucusu,baltayialipmabetlerdekiputlaritektekkiranIbrahim’dir.Ibrahimmilattan1800yilöncedir,yaniZerdüst’ündogumundan1200yilöncedir.(Konfüçyüs,Buda,MehavIra,Nanekdemuvahhidolarakkabuledilemez.SadeceZerdüstirksalaçidanonlarinkarsisinakonulabilirvemuvahhidolaraktaninabilir).Ibrahim’densonra,Musa,Isave

498

DINLERTARIHI

Islâmpeygamberibusilsiledengelmislerdir.IbrahimveMusa,Zerdüst’tenöncedir.

Ohaldeneyapmali?Zerdüstiçin,dahaöncekitarihlerdendogumtarihialmak(uydurmak)gerekir.Bunedenleonusekiz-binikiyüzyilgeriyegötürdülerkitevhidiSamiirkindanalip,Aryairkinabagislasinlar!

SORUVEÇEVAPLAR

Soru:Acabakölesahipligiveköleticaretifesadi(Islâm’daharamkilinan)içkikadarönemlidegilmiydikiIslâmresmentanidi?

Cevap:“Resmentanidi”sözüyanlistir.Birzamanvardirkibirdevrim,düzen,din,mektep,ideolojiverejimsosyalbirdurumuresmentaniyor;bazendeonakatlaniyor.Bununikisibirdegildir.Birsosyaldurumunresmentaninmasisuanlamagelir;budüzen,bu(busosyalmeseleyi),saglamolarakkabulediyor.Amakatlanmak,tahammületmekisesudur:Fikrîveitikadibakimdanonumahkűmvekötüolarakbiliyor,kabuletmiyor.Amasosyalyararlarvesebeplerbualâmetegeçiciolarakkatlanmasina,tahammületmesinesebepolurlar.Ekseriyayaptiklarikinamalardanbirisudur;falankitabinyayinlanmasina,falansözünsöylenmesine,falansahsinsagkalmasinaniçinizinveriyorlar?diyorlar.Buizinvermedegildir.Bazenbirini,busözlerisöylesindiyedavetediyorlarkenbazen,busözlerisöylesindiyeizinveriyorlar.Bazendeo,sözlerinisöylüyor,onlardaonatahammülediyorlar.Bütünbunlar,ayniseylerdegildir.

Amadevrimcisosyolojideyeralançogudigersosyaldurumlargibi,kölelikmeselesinebudüzenlemeyegöretahammüledilmistir.Söyleki,devrimcidüzenlersimdidebenzermeselelerveseyleretahammülediyorlar.Örnekolarak;hiçbirsosyaldüzende“fahiselik”diyebirmeseleyeizinverilmemistir,resmenaslataninmamistir.Amakatlanip,tahammüledilmistir.Sununiçin;bumevcutsosyalolay-fikrîbakimdanmahkűmdur,kötü-lenmistir-ikidurumasahiptir:Vasiddetlibirseki’deonunla

DINLERTARIHI

499

mücadeleetmemiz,onuyoketmemiz,onatoplumdazuhurvegörünmeiznivermememizgerekir.Veyatahammüledilmesigerekir.Busosyaldurumunmeydanagelisköklerinin,buolayinmeydanagelmesinesebepolaniktisadîvesosyaletkenlerikurutmamizgerekir.Avrupaburjuvazisidüzenlerindede-kiçoguinsanîvehukukîmeseleleri(fahiseligi)kabuletmiyorlar,fakatonatahammülediyorlar.Sosyalbirgerçekolduguiçin,onu,kontrolü,zayiflatilmasivearastirilmasimümkün,Özel,sinirlibirortamdabirakmislar.Ancaksimditoplumlarininbütünbedenineyayilmisveheryerebulasmistir.Öylebirhalegelmiski,artikkontrolüaslamümkündegildir.Birrealistileidealist(devrimcibileolsalar)arasindakifarkbudur.Idealistbirdevrimcidiyorki,toplumdafahiseliginolmamasigerekir.Kudretielegeçirdigizaman“kötüisimlimahalleyi”(fuhusyuvalarini)tamamenkapatipyokediyor,ortadankaldiriyor.“Bu“utançvericilik”toplumdankaldirildigiiçinmutludur!Sonrabuutançvericilekenin,heryereyayildiginigörüyor,onunlanasilmücadeleedeceginibilmiyor.Oidealistgibi,bugörünümemuhalifolanbirrealistböyleyüzeysel,sekliveyasalbirmücadeleyapmakyerine,inceleyiparastiriyor;böylebirolayimeydanagetirensosyal,ruhsalvehukuksaletkenlerinneoldugunuögreniyor;etkenlerlemücadeleediyor.Bukabuletmekdegildir;buolayagerçekligezahirentahammületmektir.Bir,müddetsonraböylekötübirolayimeydanagetirenetkenlerikurutabilirse,böylebirfaciayisadeceyüzeyselbirsekildeezenveyokedenkimse,bugörüntüyüsadecehalkinnazarindaezmistir.Ancaketkenlerikaliyor,sosyalgerçeklikaçisindaniseonukuvvetlendirmistirbile.p>

Kübadüzenindedevrimolduguzaman,sorunlarindanbirisuydu,buülkebütünAmerikakitasininkumarhanesiolmustu.Öylekiseyyarkumarhanelerbilevardi.Özelotomobillerçesitlidörtyollarageliyorlardi,oyeringençleriikiveyaüçsaatliginekumaroynuyorlardi.Sonraotomobilbaskabirmahallededuruyordu.BinyediyüzküsÜrçesitpiyangovardi,çekilisyapiyorlardi.HerKübaligenç,sabahtangeceyarisinakadarcafelerde,telekslegelenyarismavepiyangoçekilislerininsonuçlarinibekliyordu.Bütünhalkbunualiskanlikedinmisti.Binlerceinsan,bu

500

DINLERTARIHI

yoldangeçiniyordu.Bireyaçisindan,toplumuniktisadîkurumlarindanbiriolmustu.FidelCastroiktidarielegeçirince,sosyalistdüzenaçikolarakkumarakarsioldugundanbirgenelgeyle,zorlakumarhanelerikapatmakyerinekumarvepiyangonunmeydanagelmesinesebepolanIktisadîsebeplerlemücadeleetti.Birsüresonraoradausulenkumarinmeydanagelmemesinisagladi.Çokazgruplarindisindatoplumdakikökükazindi.DahaÖncebuyollaekmekyiyenkimselerin,geçimyollaridegisti.Kumaridoguraniktisadîdüzendegisti,olumlubirüretimdüzeninedönüstü.Sonratürlerindenbirini,piyangolarinbirçesidinimillîdüzeydebiraktilar;ortadankaldirmadilar.Sununiçin;piyangonunmeydanagelisinisaglayanköklerdenbirinikorumakla,sonradanmeydanagelenboslugunbaskabirsekildesapmisolarakortayaçikmasiniönlemekistediler.Demekki,tedricenkökünükaziyabilmekiçin,birinibiraktilar.Obirtaneyidesusekildeçikardilar;meselâherkes,üçtümenverebilipbirpiyangobiletialabilsin(birbilettenfazladadegil,odahaftadayalnizbirdefa).Sonraegerkazanamazsa(ki,çogunluklakimsekazanmiyor)obiletlerbosagitmezdi.Bubosbiletlerayricabellibirdegeresahipoldugundan,taksitler,kiymetlievraklarvekagitparaseklindehalkiçinyapilanteskilatlara,konutyapangenelsandiklaraödenebiliyordu.Yaniöylebirsekilaldiki,kumarvepiyangokatilmalari,kumarvepiyangonunanlamvemuhtevasiyavasyavasortadankalkti.Piyangoformunatahammüledip,sonramücadeleederekkökvetemelde,böylesihastaliklarimeydanagetireniktisadîaltyapiylamücadeleettiktenbirmüddetsonraonundakökünükazidilar.Toplumdahiçbirhareket,kimildanisverahatsizlikmeydanagelmeksizinkökünükazidilar.

Köleligin,iktisadîaltyapinin,sosyaliliskilerinbirparçasivebirgrubunahlâki63oldugutoplumlarda,devrimcibirdüzen

63-Hattasimdilerdebileöyleadamlargörüyoruzki,egeronlariodaninbaskösesindekisedirinüzerineoturtup“efendi”yapsakbile,yinecahalsizolurlar.Kapininesigineaidip,elpençedurmakisterler.Daimaegilme(rükű)halindeolmakisterler.Dalkavuklukvemeddahlikyapmadanaslayasayamazlar!Ahlâkîdüzenbusekildeortayaçikmis.Iktisadîdüzenin,usulünonurlarindanbirikölelikolurkensosyaliliskilerintemellerindenbiri,kölelikolmustur.

DINLERTARIHI

501

geldigizaman,egerköleligibirgenelgeylelagvetmekisterse,onuköklestirmisolur,üstelikyasalolmayanbirsekilde.

Bu,yüzdeyüzköleliginhizlanmasivegenislemesinedogrugötürür;suandaçoguülkelerdeoldugugibi.Gerikalmistoplumlardadevlet,seklenköleligivekizçocuklarininalimsatiminiyasaklamistir.Fakatyasalolduguzamandakontrolüngöründügündendahaçokgerektiginigörüyoruz.Simdibirbababilekiziniküçükyastabiraileyesatiyor;parasinialiyor,sonrabüyüyünceonaveriyor.Buailesahtekârlikyapipbuki/mparasinivermezse,sonraonubirköleolarakalirsa,mahkemeyebasvurmakimkânsizolmakta.Çünkükölekaçakbircinsdurumunagelmistir!Altyapisiniyoketmedenköleligiortadankaldirirsan,yasalformunuortadankaldirirsankaçaksekildeortayaçikacaktir.Gizlikölelikdahaçokgenislervekontrolümümkünolmaz.

Islâm’daIslâmpeygamberininveIslâmliderlerininilkdönemlerde,köleligekarsiyaptiklarisiddetlisaldirilarlailgilikanunlarvar.Öyleki,Allahnezdindehiçbirisinsanalimsatimikadarnefretedilenbirisdegildir.VeyainsansatanköletüccaridisindaAllah’inherkesiaffetmesimümkündür.-Hemdeherçesitkeffareti,herçesitsosyalameliveyaherçesitsevabiköleleriazadetmekletartarak.64Birdesosyalkanunlarveiktisadîdüzenbakimindan,sonradanbelliolduki;Islâmseklegeçiciolaraktahammületti.Köleliginkökünü,iktisadîdüzenidegistirmekle,ahlâkîdegerlerinidegismesiyleöylebirbiçimdedegistirdivebambaskayaptiki,busorununtamamenortadankalkmasinisaglayacaksekildedavrandi.Fakatortadankalkmadiginigördük:Islâm’insahipolduguprograminesasinagöreonyirmisenezarfindaköleliginmutlakreddineulasiyorsunuz.Ancakprogramininuygulanmasitamamlanmadi.Isinortasindaesraflikveköletüccarioefendiler,Peygamberinyerinegeçmeadina,hakimoldular;sonrakölelikfikhiniolusturdular.Fikhibirsekle

sun)……_……..,––––

sin.Nekadarazametesahipoldugunuanlayamazsin.Nedir?Sudur:birinsaninkölelikten.izadedilmesindeseninelin(katkin)olsun.

502

DINLERTARIHI

büründürmelerindensonra,isIslâmîbirkanunolarakortayaçikti.Hâlâtarifediliyor,“birakmis”degiller!Birköleninyarisi,mescidinmalidir.Birgünmescidde,birgünefendisininyanindaçalismasi,Cumagünüdetatilyapmasigerekir.Cumagününeefendisine,nedemescideaittir.Ogün,birionunbasinabirtasatipbasinikanatirsa,kanpahasiniödemekgerekir.Simdibilebu“ilmî”bîrkonudur.Verdigimbukanbedeli,mescidemigidiyor?(Bukonuda)fikrîihtilaffazladir!Ulemâdanbazilariefendinin,diyorlar;bazilaridamescidin;söylekiAllahkuldandahahaklidir.Bazilari,efendininmalidir,diyorlar;çünküefendiyarisinimescidevakfetmistir.Bazilaridakendimalidir,diyorlar.BazilaridayarisiefendininyarisiAllah’aait;böyleceihtilafortadankalkmaktadir!SankisuandaIslâmtoplumununbütünmeselelerihalolmus,derdi,izdirabisadecebukonununhalledilmesidir.

Buyüzdeneger,sonralariköleliginortadankalkmadiginigörüyorsak,koyduklarikurumlarinvegirisimdebulunduklariseyinaslaolmadigiyürümedigiiçindegildi.Öyleyseniçinböyleoluyordu?Bundansonradaköleligin,Avrupa’ninaksine,üretiminbiretkenioldugunugördük.-Avrupafeodalitesindeköleler,köylülerinveisçilerinbirparçasiolarakbölükbölükidiler.-Islâm’daesrafligingalipgelmesiyle,buprogramlarintamamenortadankalktiginigörüyordu.Sloganlarindisindaherseydegisti,altyapioradankalktiBununlaberaber,Islâm’inköleligekarsiiktisadîaçidanaçtigisavas,köleliginIslâmtoplumlarindafiilenortadankalkmasinanedenoldu.Fakat(domestique)usakkölelikseklindekaldi.65

HalbukiAvrupa’dakölelik,üretimköleligiseklindeydi.Yanibirsinif-milyonlarcaköle-daimaüretimekatiliyorlardi.BuyüzdenIslâm,köleligibusekilderesmentanimadi.Digerbaskaseyleride,resmentanimadigigibi.Onatahammületti,bukörükurumunetkenlerininkökünükazimakiçinonunlamücadele

65-Domestikkölelik,kölelerinüretimindeçalismadigibirköleliktir.Baziaileler“süs”,“gösteri|”,kudretveasalet…isaretiolarakevIsiiçinbirikitaneköleyievdebirakiyorlar,alipsatiyorlardi.Busüslenmeköleligi,sembolikveyadomestikköleliktir(yanihizmetçiliktir.)

DINLERTARIHI

503

etti.Buprogrammyenilgiyeugramasinaragmen,bumücadelebatidüzenleregörebasarilioldu.

Sonra:Zerdüst’ünikiözelligiüzerindedurdunuz.Odasuydu:MuvahhididiveAhuramazda’yigetirmistir.Ohaldebütünbutanrilar,talimatlarnedenolmustur?EgerilaveedilmisseZerdüstnedemistir?Bukisidisindaneolusturmustur?SizzimnenAvesta’dakibütünbutanrilarinmisminisöylediniz.Sonrasöylebuyurdunuz;Zerdüstgeldi;Ahuramazdabüyüktanridir,dedi.AcababunlarZerdüst’tenöncemiydiler?-kiZerdüst,Ahuramazda’yionlarinyerinegeçirmistir-yoksasonradanmimeydanageldiler?

Cevap:Bütünbutanrilar,Zerdüst’tenöncevardi.Amaherbiribagimsizbirerkisiligesahiptanrilaridilerveküçük-büyükdiyesiralaniyorlardi.Zerdüst’ünyaptigiissuydu;yaraticiolarakbirtanriyakararverdi,-Ahuramazda-digerAryatanrilarinitevhiddüzenineaykiriolmayacaksekildeortayaçikardi.Nasil?Butanrilarinbazilarininzatîgerçekliklerini,fiilivarliklariniinkârlareddetti.Bunlaryoktur(varliklariyoktur),belkiAhuramazda’ninsifatlaridirdedi.Meselâsimdi,bizimAllahinancimizvar,sonra“Rahman”,“Rahim”,“Cebbar”,“Rezzak”diyoruz.Eskiden-Zerdüst’tenönce-Rezzak,riziklagörevlibirtanriydi.Rahman,rahmetlegörevli;Halik,yaratmayagörevlibaskabirtanriydi.Tanri,büyükmabudanlamindabiriydi.AmaZerdüstgeldive“Ahuramazdabirdir”dedi.“Rezzak”dedi.Yaraticiisimlibirvekil,görevliyok.YaraticilikAhuramazda’ninkendisifatidir.OhaldeEmsaspendler-Hordad,Ordibehest,Ferverdinve…Humenolsalar-meleklervetanrilarAhuramazda’danbagimsizdegildirler;Ahuramazda’ninsifatlaridirlar.

Ikincisitanrilardi.Zerdüst’tenönceonlardaAhuramazda’ninyanindakitanrilardi.AmaZerdüst,Ahuramazda’nindahaüstdüzeydeoldugunakararverdi.BütünbutanrilarinbüyüktanriAhuramazda’ninyaratiklariveonaibadetedenleroldugunusöyledi.BusekildeOöncekiAryaîdininçesitliilâhlarinikabuletmekletanrilararasindakiiliskilerivesilsileyidegistirmekletevhidibinaetti.Söyleki,simdibizimtevhidina-504

DINLERTARIHI

ncimizdadameleklervar,herbiridünyadakibirisingörevlisidir-fakatAllah’inyaratiklaridir,O’nuniradesiniyerinegetiriyorlar.Kendiliklerindenbiriradesahibidegillerdir.-Tevhidedarbevurmuyor.EgeryineIslâmîlisanlasohbetetmekistersek,ZerdüstAryaîtanrilari,Ahuramazda’ninyanindamelekleredönüstürdü.Ahuramazda’ninemrindeolanmelekler.

Soru:SizbaziyazilarinizdaSamipeygamberlerhalkarasindagönderilmis,çobanlikyapmisolanümmîpeygamberlerdir,dediniz.AmaSamiolmayanpeygamberleresrafkökenlipeygamberlerdi.Zerdüst’ünbabasiMog(Mecusîruhanîsi)idi.Annetarafindandadehgan-yanifeodal-dir.Buda,böyle;Lao-Tsuböyle;…Mehaviradaböylemidir?

Cevap:Bunlaresrafsinifinabagliolduklariiçinyalancidirdemekistemiyorum.Sözümbuanlamdadegildir.Böylebirsonuçalmakistemiyorum.Bugruplandirmayisadecevesadecesinifsalbirtahlil,bunlarinbirsosyaldüzendekendisiniflarinabagliliklarinigöstermekiçinyaptim.Onlar,mutlakabâtilüzerindedirler-sirfhalkinbirparçasiolmamalarindan-,bunlardamutlakahaküzerindedirler,demekiçingruplandirmayapmadim.Buanlamdadegildir.

“Sima-yiMuhammed”(Muhammed’insimasiDr.Seriati’nin“IslâmSenasi”isimlieserininbirbölümü)-veyabaskabiryerde-Ibrahimîpeygamberlerhalkinbirparçasidir,daimahalkinfaydasina,güçlülerekarsizafereermislerdir.Âryaî,ÇinlihattaYunanlihekimler,filozoflaresraftandirlar.Bunedenleonlarinekolüverehberlikleriseçkinlerinfaydasinadir-halkinfaydasinadegildir.-Bu,dogrudandogruyasuanlamagelirki;onlariAllah’inhaliselçileriolarakkabulediyosun,diyerekbenikinayabilirler.

Bununcevabinivermekistiyorum-egerdogruolarakdikkatederseniz-benaslasöyledemedim:ZerdüstveyabenzeridigerpeygamberlerinhiçbirAllah’inhakpeygamberidir,demedim.Aslaonlarhokkabazyalancilardirdadememisimdir.Bunlarinikisindenhiçbirinisöylemedim.Bugünveyaöncekihaftasöyledigimseysudur;Zerdüst’ün,kitabindananlasildigikadariylasirkiletevhidarasindabirkonumuvardir.Tevhidesigin-DINLERTARIHI

505

de,tekâmületmisbirsirkveyasirkinesigindetekâmületmemisbirtevhidesahiptir.Bugünsöyledigimsey,suikimeseledir-egersizböylesonucavardiysanizartikbusizeaittir.-Biri,hakpeygamberlersadeceSamipeygamberlerdir,digerbüyükmilletlerinpeygamberleriyokturdiyenlerinsözüKur’ân’innass’ina,Ali’ninaçikvesarihsözüneaykiridir.Bizimtarihîdünyagörüsümüzsudur;bütünmiletlerfikrîuyanisvenübüvvetesahipolmuslardir(bütünmilletlerepeygambergönderilmistir).Iranli’ninmutlakapeygamberolmustur,Hintli’ninmutlakapeygamberiolmustur.Konununbirisibu.Digermeseledesudur;Buda,Lao-Tsu,Mehavira,ZerdüstveyaManikonusunda-dedimki;onlaridinsizvetanrisizmisgibigörüpböyletahlilediyorlar-bunlarkesinolarakAllahtarafindangönderilmislerdirdiyebirhükümvermedim.YinebunungibikesinolarakAllahtarafindangönderilmemislerdirdîyedebirhükümvermedim.AmaIranli’ninbirpeygamberiolmusturdedigimzaman,digerbirseyiispatlamakistiyorum.Acabakonusmasirasinda,Zerdüstdetevhidsahibidir,dedigimdebu;ZerdüstIranli’ninpeygamberidiranlaminamigelir?-Ali’nindeyimiyle,Iranli’ninpeygamberiolmustur-Mutlakadabirpeygamberininolmasigerekir,-Kur’ân’indeyimiyle-.AncakbukesinolarakZerdüstmüdür?Bunubilmiyorum.

Vedadinininpeygamberiveyapeygamberlerihiçtaninmamislardir.Vedadini,enbüyükHintdinidir.

BudaisebudininreformcusudurveBudadiniazinliktir.SüphesizVedadinindeveUpanisadlar’daöyledamarlarvarkibunlarsahtebirzihnineseriolamazlar.Hattabirfilozof,hekimveyasairböyleseylersöyleyemez.Insanâdetabaskayerlerdenoldugunuhissediyor.BensimdiIncil,TevratveUpanisadlaritarafsizolarak-inançlarimizinesaslarinagöredegil-okudugumzaman,hangisininTevrat,hangisininIncil,hangisininMusa’danhangisininIsa’dan,hangisininMehavira’danveUpanisadlar’inmeçhulyazarlarindanoldugunutanimasam,Upanisadlar’inbudigerikitanesindendahafazlavahiyvehakikateyakinoldugunainaniyorum.Burada,zamanzamanbüyükbirsözevariyorumöylekiorasiyücedüsüncelerledoludur.

506

DINLERTARIHI

AmaZerdüst’leilgilisözümsudur;neyüzdeyüzpeygamberoldugunainaniyorumnedeyalanciolduguna.Kur’ân’inbahsettigipeygamberin-kiIran’dadagelmisolmasigerekir-neyüzdeyüzZerdüstoldugunainaniyorumnedeodegildirdiyorum.Bunlarinhiçbirinecevapvermiyorum.Sununiçin;verdigimcevabinaklî,mantikî,naklîveyanassadayananbirtemelinüzerindeolmasigerektigikonusundataassubumvar.Gerçihalk,meseleninçabukhalledilmesini,birsonucuulasmasinisever.Ekseriyadiyorlarki;“Senhiçbirneticealmadin,meseleyimuallaktabiraktin!”

BizÖylebiraliskanlikedindikkibirmeseleyi,birkonusmada,birdersteveyabirkitaptahallederekelimizebirneticevermesini,istiyoruz.Nereyevardigimizvefaydasininneoldugunubilelimistiyoruz.(Buadetveisteklerimizi)yoketmemizgerekirkiarastirmadosyasiniaçikbirakalim,

…(“EvetBöyleydeEyBirader”de)Bentariharastirmacisidegilim,kelâmcidegilim,filozofdegilim,sosyologdegilim,hiçbirseydegilim,benköleyim.Benimartiksununlaisimyok;egerinsan,Gatlar’iincelersebaziyerlerdeeskifilozofiyerastlarvebununladaoradatevhidinoldugunugörür.AncakVendidad,VisperdveVistler’ebakarsa…Beyefendi;köleninVisperd’lebirisiyoktur.Bütüntarihboyuncakurtulusumayardimetmisoldugunugördügümseybenimiçinhak’tir.Banayardimetmediginivebenihatirlamadiginigördügümseyle-hakolsunbâtilolsun-aslabirisimyoktur!Buyüzdenokuyununkenarinazavallicaoturanben,köleunvaniylakonustum-arastirmaci,tefsirci,kelâmci,filozofvevetarihçiolarakdegil-.Köleyim.Sadecekendikurtulusumuveailemidüsünüyorumvebütüntarihboyuncasinifimigörüyorum.Orada,kendiderdimolaraktandemvuruyorum,birMüslümangibidegil.EgerbirMüslümangibikonusursamhangiisiyapmamgerekir?OradaMusa,IsaveHz.Peygamber’ialiphepsinibirbirininsafinakoymamgerekir!Yoksaböyledegilmidir?

Benöylekararvermiyorum;buradabirköleoldugumugörüyorum;besbinyilliktarihboyunca,Hz.Isagelmis,hemdeAllahtarafindangönderilmis(bazenkendisitanrioluyor-tanriya—

DINLERTARIHI

507

piliyor-bundandahaötebirseyyok!),amadiyorki;“barisyapin,birbirinizinyüzünüöpün,salavatgetirin!”Efendi!Hangisalavatigetireyim?Köle,Filistinlivebuirktanolanbenim,bütünbubesbinyilliktarihboyuncakanimiemmisler;simdi,geçmistevegelecektekanimiemenkimseyenasilsalavatgetireyim,birbirimizinasilsevebiliriz?

Allahtarafindangelmisolsadabenimisimevederdimeyaramiyor!Benköleyim,kurtulmakistiyorum.BuSpartaküski,köledir;sadeceAllahtarafindangönderilmemisolmaklakalmiyor,belkiokumayazmasibileyoktur,ondansözediyorum;liderolaraktarihteonukabulleniyorum.AmaIsrailogulllari’nin“yetmisbinpeygamberi’ibizimleilgilidegiller;onlarbaskabirekolünmali.Buisebirbaska“küçükcepdefteri”ninmalidir.Bununtasdikinindogruolupolmadigibiziilgilendirmez!OradaAli’yidenasiltakdimetmisoldugumugörüyorsunuz:Tarihtedaimayenilmisoldugumuzugörüyoruz!BirdefaAllahyolundasavasmangerekirdemisler,birdefaFir’avun’unyolunda…Benonlariartikanlamiyorum.Herkesingelipsürekliyenibirhareketiisbasinagetirdiginigörüyoruz,biziuyutmuslar!Sadeceefendilerdegismis.Zindanasaldiranlarbenikurtarmayagelmiyorlardi.Zindanciyikovup,onunyerinegeçmekiçingeliyorlardi.Ogelenin,iyiveyakötüolmasiylabenimneisimvar!BuyüzdenAlikonusundaegersöylediyorsam:“Kardes,besbinyildansonragelmisimve“Ali’ninSiasi”olmusum.TekrarköleolarakAli’ninSiasiolmusum;Ali,buAlideolsavehakvasideolsa.AmatanidigimMesihgibi,birbirinizinyüzünüzüöpünüz,salavatgetirinizdedese,benyineköleyim.GerçekhakikiMesih’inkimoldugunu,benbiliyorum.Benarastirmacidegilimki!Benikibinyildirdünyadaolmus(veolan)Mesih’itaniyorum.BenMesih’iilmîarastimalardakisimasindantanimiyorum,kesislerinyüzündetaniyorum.Bukesislerinbizidaimasoymusolduklarinigörüyorum.TipkiRomalilargibibubeyefendiönceSezar’di;bizikamçilamis,vurmusveöldürmüstü.Askeredipsavasagöndermisti.Bubeyefendibugünpapaolmus,Sezar’insenatörleriysekardinalolmus.Güzel!Benimiçinnefarketti?Oaltinayakkabilargiymisti,simdiysebalikçiayakkabilarigiyiyor.Çiplakayakliolanbeniçinnedegisti?

508

DINLERTARIHI

Ben,Ali’ninoirfanimakamlarini,manevîmakamlariniveazametlerinianlamiyorum.Görüyorumki,Obendenöncegelip,busapmayakurbanedilenbiradamdi.Sonra,kiliçadamioldugunugörüyorum.Kan,toprakvekudretlerinhizmetindeolankahramanlargibidegildir.Sözadamidir(hatiptir),amaDemos-tenesgibikendihakkiningerçeklesmesiiçinçalisan,BousouigibiLui’yekarsihatiplikyapanbiridegildi.Soylulugunvesosyalhaysiyetinadamidir,amabiramelegibidir,benimgibiisyapiyor.Hanimitarihinvekendikavmininenbüyüksahsiyetininkizidir.Amaseninkölekizkardesin,benimkölekizkardesimgibiisyapiyor.Açligakatlaniyor,dertveizdirapçekiyor,mahrumdur,yoksuldur.Buyüzdenkölesiyimdiyorum.Bu,çesitlidinlerdevemilletlerdeçesitliarastirmalaryapip,sonraSia’nindahaiyioldugunugördümdemekdegildir.Benonlarianlamiyorum;çünkübenköleyim,66

Egerbenburadafelsefî,kelâmivedinîtartismalaryapsaydim,bukonularianlatsaydim,köleolmayanbenimçenemleköleolankardesimlekonussaydim,buonunisineyaramazdi;birköleninlisaniylakonusmamgerekir.

OradaenbiyaveevliyaninyolundanAli’yegelmedim.Zehirebulanmistarihialmyaziminyolundan,besbinyilboyuncabirininevinegeldim.Digerlerininbirdininyolundanonaulastiklarinigörüyorum.Benimlekilavuzumarastirmalarim,kitaplarim,mantikîistidlalimolmamistirkiAli’yigöstersin.

“Kardesemektup”tademistimki,“Kardes;bubesbinyildasenyoksun…”Zirapeygamberler,hekimler,filozoflar…hepbesbinyilÖnceölenkardesimdensonrageldiler;onunbundanhaberiyoktur.Bütünbunlariki-üçbinyilöncegelmistir.Obunlarinhepsindenönceölmüstü.Bununiçinbensimdionaraporve-

66-MuhammedAliAfganinin“AhuHaniminKocasi”kitabinigördünüzmü,görmedinizmi?ÇokdegerlibirkitaptirSonyillardagerçektenilkdefaböylebirromansahipoluyoruz.

-Nowelvardi..Amabirinciderecedekiromanbu“AhuHanim’inKoca.si’dir.Oradameselâgörüyoruz“RecepAli”denbahsettigizaman,özelbirtipoldugubellidir,nasilkonusmasigerektigibellidirSonraT>eyefendininagzindan”Sokrat.Eflatun.-Heidegger’insözleriniisitiyoruz.Felsefîtartismalaryapiyor.Buyanlisti;siminedebiyat,tarihveyadigerlerindegösterdigimiztipleriyle,bu1Vfendinin”suratinaçarpmasigerekir.

DINLERTARIHI

509

riyorum.Rapordakihaberlerdenbirisu:“Kardesbenbiryerdesallaniptitredim.Dedilerki;Azerbaycan’dabirpeygamberçikmis,nűrvekaranliktanbahsediyor;nűrvekaranliktan,kötülükveiyiliginsavasindan,servehayrinsavasindangündüzvegeceninsavasindan.Aydinlikyanimizagelmisdedim.Isiktan,kutsalAhuraiAzer’denbahsediyor.Dedimki,besbinyillikbukaranlikgecemizdeayaklarimizinönündetemizsuleparlamis,Ahura’ninbirsulesi.Halbukihayatimizdakibütünsulelerkiza-ripparliyordu.Nemrudibirsuleydi.Izimizdengeliphaberimizisormasinibekliyordum.BaktimkiAzerbaycan’danBelh’e(hareketedip)VistasebSah’inyanindayoladüsmüs.BirkiziniCamâsebHan’averdi.CamâsebHan’inkizinidakendialdi!Sadecevesadeceikitarafinfaydasina!

Simdisizdiyorsunuzki:“Sen,bupeygambermuvahhidmis-Gatlar’da-diyorsun…”Haklaberaberoldugu,sonrakilerinbirhokkabazlikyaptiklaribellioluyor.Düzenbazlikyapip,esrafligigetirdilervebuMezdisna’ylakaristirdilar…”Benonlarinerdenbilirim?Arastirmacidegilimki!Bennebileyimki;obaslangiçtaiyiymis,sonrabozulmusOnunhayatimietkilemediginigördüm.Kölelikte,Mesihbenimisimeyaramamistir,dediginzaman-Okiartikhüviyetibellidir!-sizkalkmisZerdüst’tenbekliyorsunuz?

Soru:Hz.Ibrahim’inmücadeleettigisirk,hemsinifsalihtilafidogurmaktaydivehemdemevcutihtilafiaçiklamaktaydi.BizMüslümanlar’inbumücadelehakkindabildigimizsey,omalumputlarlaolanmücadelesidir.Hepsinikirdivegürzübüyükputunelineverdi.Bizbundanbaskabirseybilmiyoruz,egerbundanayriysa,neredenbilelim?

Cevap:Adaminbiri,birgrupvesinifhakkinda;“Bunlarintümükötü,mezhepsiz,dinsiz,suursuzdurlar!…diyeküfrediyordu.Arkadasisöylededi:“Hepsinibirkenaraattiginibuadamlarinarasinda,menfaatçilerdavar,Iyiadamdavar.”Öteki:“Birinisöyle”dedi.“Hiçtanimadiklarimizolamazmi?Senintanimadiklarin,benimsöyleyemediklerimçokmudursence?!Böylecemutlakaaralarindabulunabilecekiyiadamlarindaolduklaribellioldu.Böyleolmasaydisenvebenmutlakabilirdik!Eger

510

DINLERTARIHI

bizlerkimlerin,neyinvehangietkenlerinfikrenyikilmamizasebepolduklariniögrenebilsek,67buetkenleringirislerinitarihvecografyadananlayabilsek;toplumsalveyadinaçisindanesekles-tirmeninetkenlerinibulurveböylecesirklemücadelekendiligindenbellibirdüzeyeulasmisolurduk.Istesuurlanmabudur.Ibrahimvesirkmeselesini,açikladigimizgibisadeceputlarvekirmaolayiolusturmamaktadir.Kendimdenbirkaçörnekvermekmecburiyetindeyim:Birincisi,dinlerdekiputlarinvetanrilarinokunuparastirilmasidir.Oradasirksosyolojisihakkindabirseyinyazilmamisoldugunuyenianlamisbulunuyorum.Örneginbugünküvedigerkonusmalardadasöyledigimgibi;bütüntarihboyuncasirkdinindekitanrilar,putlarveortakkosmalar,sosyalvetarihîbirfonksiyontasimislardir.Busekildekibiranlayislaincelerseniztanrilarveyaçesitlitanrilaratapmaninsosyalsiniflar,sosyalsapmaveinsanî-sosyalçeliskiaçisindanhangifonksiyonasahipolduklariniinceleyebilirsiniz.Bunutanidigimizvesirkinfonksiyonunutoplumdatektekbuldugumuzzaman,inaniyorumkibuesasagöregerçektevhidibizeögretebilecekenbüyükfaktörsirktir.08

Hz.Ibrahim’in,sirkintecellikaynaklarinireddetmekveezmeksuretiyleyaptigiisindegerisadecefelsefî,metafizikbirkonudegildir.Belkiinsanliktoplumdayayilmisbirhareketolaraktarihintarihidegismesürecinde,sinifsaldüzenlerinesasinagöresömürü,istibdatvetoplumsalsirkintamolarakmüsahhasolmasinisaglayarakO’nunisininnekadar“pratik”,“aleni”vecanlioldugunugösteriyor.Tarihvegeçmisleilgilibirhatiradegil.

Isaretettigimgibi,bukonuhakkindaTahranEdebiyatveBeserîIlimlerFakültesi’nde“SirkSosyolojisi”isimlibirkonusmayaptim.ElbettebÎrmüddetiçinokonusmadegerlendirilebilir.Amabütüniçerigibudegildir.AslindakonusöyleÖzetlenebilir:

67-Diyorlarki:“Simdiyekadarhepkonusuyoruz.Senhepdertlerdensözediyorsun.Dermanolacakhiçbirseysöylemiyorsun”Hayir!Asla!Bizsimdiyekadarderttenbahsetmiyorduk.Belkidertteninleyipsizliyorduk.Dertteninltyip,sizlamak“derttenbahsetmek’tenayribirseydir.

68-Egersirkianlamazsak,tevhidianlamamizmümkündegildir.Megerbutekrarladigimiz“Allahbirdir,birdenfazladegildir”dememizde“birsiniftaikiögretmenolamaz”abirdayanakolusugibidir.Güzel,egeröylekalsayditevhidimizdeortadankalkardi.

DINLERTARIHI

511

Sirksosyoljisivekarsititevhidsosyolojsiaynikonudanbahsetmektedir.Ikincisi“Adem’inVarisiHüseyin”isimlibiryazimvar.Bazilarininonuokumusolmalari,oradanesöyledigimianlamisolmalarimümkündür.BiridebuIrsadkurumundaverdigim“ibrahimileRandevu”isimlidörtkonferanstir.Orada,ikikonusmayasadece,sosyoloji,tarihfelsefesibakimindanIbrahim’inisine,onunbeserisosyaldüzenüzerindekietkisineveisininpratikoldugunaayirdim.BirisideIbrahimîdinlerdetarihfelsefesidir.Bukonuyudayineburadakonferansolarakverdim.

Soru:Kur’ânsöylebuyuruyor:“IyibilinkiAllah’indostlarinakorkuyoktur.Onlarüzülmeyeceklerdir”(Yunus/62).Defalarcailimehlindenisittim;efendimizAli(a.s.)tarihîrivayetleregöreAllah’tançokkorkardi,digerlerinideAllah’tankorkmayatesvikederdi.Acabavelayetistidlaliüzerinebuâyettenistifadeedilebilirmi?Edilemezmi?

Cevap:Kur’ân’da,Allah’inevliyasina,Allahtarafindankorkma,ürkmeverilmedigibelirtilmistir.Allah’invelikullarinanebirkorku,nedegamvardir.HalbukiHz.Ali(a.s.)tarihîrivayetleregöreAllah’tanherkestendahaçokkorkuyordu.Süphesizbu;suikianlamivekavramiortayakoymaktadir:Insan,üstasamayaulastigizaman,artikonuniçinAllah’tanbirkorkuvegamyoktur.DigerideaksineinsanAllah’itanimavebilmedeüstdüzeyeçiktigiölçüdeAllah’ayaklasmakyönündenruhsalgelismekazaniyor,korkusudahafazlalasiyor.BunedenledesadecebilginlerAllah’dankorkuyorlar.

Farsça’dabuikikorkuarasindakifarkiçin,maalesefbirkelimeyok:Biri,“Hasyef’dir.Ruhsaltekâmülüartanin,Allah’adahaçokyaklasanin,Allah’akarsiduydugukorkudaartiyor.Digeride”havf”dir.Küfür,sapiklik,pislik,günahvecinayettenelçekipbuyolavedineinanankimseiçinartikbirkorkuveürkmeyoktur.Buikikelime,ikiayrikavramdir.Farsça’daherikisine“ters”korkudiyoruz.TipkiFarsça’datakvayadaAllah’tankorkmakdedigimizgibi…“Ittekullah”“Allah’tankorkunuz”dedigimizgibi,“Hasyetullah’adaAllah’tankorkmadiyoruz.“Sonrakalplerinizyinekatilasti,tasgibi;hattadahadakatioldu.Ni-512

DINLERTARIH

tekimtaslararasindakendisindenirmaklarfiskiranlarivardir,yarilipsuçikanivardir;Allahkorkusundanyuvarlananlarvardir.Allahyaptiklarinizibilmezdegildir.”(Bakara/74)Havf,aynizamandakorkuanlamindadir!Halbukihavfvegam,sapmakaygisindaninsaninsarsilmasidir.Buyüzdendeniyorki,yolageldinmi,artikkorkuvehavfyoktur.Kur’ân,bukorkununvegaminolmayisinisadeceevliyaiçindemiyor.BelkiEhl-iKitap’tan(Yahudiler,Hiristiyanlar,Sabiiler)veMüslümanlardaniyiisyapip,Allah’avekiyameteinanipyolagelenleresuâyetisöylüyor:“Süphesiz,inananlar,Yahudiolanlar,HiristiyanlarveSabiilerdenAllah’aveAhiretgününeinanipyararliisyapanlarinecirleriRableri’ninkatindadir.Onlariçinartikkorkuyoktur.Onlarartiküzülmeyeceklerdirde.”(Bakara/62).Allah’tankorkmak,O’nunazametikarsisindakendimizihakirgörmemizanlamindadir.Kendineözgübirinsanîduygudurbu.Mutlakyücelikveazametkarsisindaebediyetihissettigi,kendinikorkuhalindegördügübirdurumdur.Busapitmaktankorkmakdegildir,belkiheyecan,hayret,saskinlikvebiracizinmutlakbirazametevegüzelligekarsititremesidir.

Kuskusuzinsaninidrâkveihsasinekadargelismisolursa,mutlakebediyetveazametidahaçoktaniyor,anliyor,hissediyor.Onunkarsisindadahafazlatitriyor;idrâkveihsasküçüldükçe,köreldikçegönlüdahabirgenisvedaharahattir.Benfalancaisiyaptim,artikrahatvetemizimdiyenadam,isteöylesinerahattir.Aslindahiçderahatdegil!Tipkiilimkonusundagörüldügügibi;ilimcahilligi,bilmemecahilligindenfarklidir.Tahsilivebilginadaminilmigelistikçe“bilmiyorum’laridahaçokartar.öy

Islâm’datakva,dahaöncelerizihnimizdevarolananlamiylakarismistir.Buneredenbellidir?Tercümesinden…TakvaningeT—

69-BirÖgrencivardi.Fizigiyirmiidi.Ögretmeninisefizigisifiridi.Dünyayabaktigizaman,artikbaskaproblemikalmiyordu.(Yenifizik,dünyaninbütünisaretlerinihalletmisti.)Gökyüzünebaktigizaman,hembulututaniyor,hemyildizlari,hemdeuzayibiliyordu.Niçinmavioldugunubiliyor,bunlardanbaskadabirproblemolamazdi.AmaMavPlankveyaEinsteingibibiradamgökyüzünebaktigizamanmeçhuldenbosananbirsoruyagmurugörüyor.Gökyüzündenyagansoruyagmurlari…“Adam‘1öylediyordu:“Bendörttemelunsurbiliyorum.Digorteferrutaaitseyleriinvar;bunlarindisindabirseyinolmasidamümkündegildir.”

DINLERTARIHI

513

çekanlaminintamaksiolaraktercümeediliyor:Takvaya,“perhizkâri”veya“perhizgâri”(kötülüklerdenkaçinma,sakinma)diyoruz.“Perhiziartikçoktatli!Beyefendi!Isinizgücünüzne?Sakiniyoruz,kötülüklerdenkaçiniyoruz.(Çünkü“kâr”ve“gâr”ekleri,benzersifatlariolustururlar.Yaniaslindamesleksahibiolankimse).Isimsadecebu,korunmavesakinmadir!Bu,artiktuhafbirseydir.70Gerçektesakinmavekorunmadiyebirisolmayinca,artikhiçbirzamanbirisyapmayankimse…Böyleolmasinaragmenhangikötüisiyapmistir?Sorumluluktasiyaninsan,hayatinkargasasivemücadeleninortasindaolankimse,amasürçmüyor,kendinisatmiyor,lekekabuletmiyor,temizvesoylukaliyorsabuadam,degersahibidirelbette.Onunbuisi,korunma,sakinmadegilmidir?

Sakinmaisi,Meshed’dekiRebi’Efendi’ninisidir.HazretiAli,onuKazvin’ebirisyaniyatistirmayagönderdi.HirsizlarHuzistan’ageldiler,kendisinidesoydular.Buolayüzerine“buisyaniyatistirmakdaneistir?”dedi.“Zahmetsebepleriüzerindehüccetintamamlanmadigi,cahilcevesuursuzcaisyanetmisbiradamin,günahatutkunluguveonuislahetmemizdenasilbiristir?”AlbertCamuS’undeyimiyle;“egerisyaparsakcellatoluyoruz,egerisyapmazsakçürüyoruz;ohaldeneyapalim?SonraHz.Ali’ninemriniyerinegetiripcihadedecegine,Kazvinyerine,Meshedyakinlarinageldi.Ozamanlar,henüzImamRizayoktu.Meshed’deHakanikavun-bircinskavun-vardi!Oradabirkabirhazirladi“Re’petition”programina,ölümdensonraMünkerveNekir’insoracagisorularaveverecegicevaplarahazirlandi!Orayagittiklerindealistirmayapmisolarakhazirolsunlar,elveayaklaribirbirinedolanmasin,dillerikekemelikyapmasinvenesöylediklerinianlasinlardiye.Onunisibuydu.Sonrasekizliza-hidlerin(Zahhadü’s-Semaniye)birparçasioldu.Sakindi,korundu,baskahiçbirisyapmadi.Gerçektendetemizkaldi;amatemizolmasininnedegerivar?Buperhizkârdir(sakinandir,kötülüklerdenkorunandir.)Fakatmuttakidegildir.Takva“vikaye”kelimesindengelmektedir;saklamak,tutmak,alikoymakanlaminagelir.Korunmak,sakinmakanlamindadegil.Takva,

70-Birindensordular:Neisyapiyor,neredeçalisiyorsun?Dediki:Iyilikseverbiriyleyim.Peki,oiyilikseverneisyapar?Dedikihiçbiris!…

514

DINLERTARIHI

Mâlik,Ester’inyaptigiseydir:Hz.AliileMuâviye’ninmücadelesininzirvesinde,paralarinreddedildigiveyabedeloldugubirdurumunzirvesinde.BeniÜmeyyecasustezgâhlarini,Hz.Ali’nineniyisubaylarinivesveseyedüsürmeyeçalistiklari,butürifsadagiristikleribirdönemdesafakilsizlarisununlaaldatiyorlar:“Ali,ihtilafasebepolmustur.”Kurnazlariiseparaylaaldatiyorlardi;Hz.Ali’ninetrafinibosaltmalariniistiyorlardi.Böylebirortamda;herkesialdattiklari,komplolarinzirvesinde,Hz.Alî’yekarsizihinlerikaristirdiklari,birkargasaortaminda,sadevecahilhalkinimaninisarstiklari,halkinkesinkararinibozduklari,sonraHz.Ali’yiyalnizbiraktiklariyetmiyormusgibi,halkinnazarindasüpheliveteshisedilmesimümkünolmayanbirsimaolarakgösterdiler,onabinlerceithamdabulundular.Hatta“dinsizlik”ithamindabilebulunduklari,sonradaiçtenhertaraftanTalha,ZübeyrveHaricilerin,darbelerinidüzenledikleri,disaridanardardaBeniÜmeyyeyibaslarinagöndererekMedinetopraklarinageldiler.Hz.Alihükümetininnamusunutalanettiler,sattilar.Böylecetammanâsiylabirkargasaiçindeyken,Mâlik,birsubayolarakkaliyor;komutanligikabulediyor,olaylarintamortasina,fikirlerinkaristirildigi,tutkularindaimîolmadigi,karanlikbirgeleceginoldugu,Hz.Ali’ninbasarivegalibiyetsansininolmadigibirdurumda,Mâlik,Ester,duruyor;savasiyor,kendinisatmiyor,aldanmiyor,vefadkarkaliyor.Vikaye(takva)budur,kendiinsanliginikorumustur.Bu,degersahibidirvemuttakidir.Egerbirirüzgâr,hava,toz,toprakyemesindiyeetrafinicamlakaplarsa,öyletemizkalir!Eniyikorunmusolanlarvesakinanlar,cenindennoksanolarakgelenölüçocuklardir.Onlarialkolüniçindekoruyorlar!

Insanindüsünceveyasayisini,tarihiKarlMarx,iktisadîetkeneveyatoplumsaletkenlereindiriyor:“Bensonucum,ekonomikvetoplumsalsartlarbeniyapiyor,benimondabIretkimyok,”diyor.71

71-KariMarx,zihnin-veyaide’nin-veinsanin,iradeyle,fikirleveduygularlaaynianlamageldigineinanir.

DINLERTARIHI

515

MaxWeberbununaksine,düsünce,düsüncetarzive“ben”iniradesinintoplumuyaptigina,sosyalveiktisadîdüzenidegistirdigineinaniyor.BenneMarx’insöyledigineinaniyorum,nedeMaxWeber’einaniyorum.Fakatikisinindekatildigimyönlerivar.MaxVVeber’einaniyorum,yanigerçeklikvezihniyetarasinda72fertiletoplumarasinda,çevreileinsanarasinda,devamlivekarsiliklibirsebepvesonuçiliskisiveetkilesimmevcuttur.

Toplumvesosyalçevredissebeptir,“ben”iyapiyorvedegistiriyor.“Ben”indegismesidebirsebepoluyorvesosyalçevreyidegistiriyor.Sosyalçevretekrarikincidefabenimüzerimdeetkibirakiyor,sonrayinebenlik,sosyalçevreüzerindeetkidebulunuyor.Tipkibirbirlerinekarsidurankarsilikliaynalargibi.Toplumlabenimaramdadaimakarsiliklisebep,sonuç,illiyetiliskisivardir.Devamlibirgel-githalindedir.Bubirçesit“causa-lite”dir;birçesitdaimîsebepvesonuçolmadir.Yanibenligimçevreninsonucuoldugudurumda,aynizamandaçevreninsebebideoluyor.Çevredebenimsebebimoldugugibi,aynizamandasonucumolmaktadir.Karsilikliilletvemalullüketkisi.

Tipkibirsairintoplumlailiskisigibidir.Toplum-sinif,top-lum-aksam-siir).Butoplum,sairlerintoplamindanteskilolmustur.Benbirsairunvaniylaoradadurmusum,aramizdabiriliskiyoktur;sebepvesonuçiliskisiyoktur.Benbirsiirokuyorum;topluluktaheyecanolusuyor.Toplulugunheyecanagelmesi,ferdolan“ben”inetkisidir.Sonrabenimyaptigimçevrede,heyecanolustu,bubenimiçinetkisebebioluyor,üzerimdeetkibirakiyor.Siirokumaninüzerindesestonu,seçtigimsiirler,söyledigimsözler,düsüncetarzim,ruhumdaveduygumdaetkibirakiyor.Bendemeydanagelendegismeler,tekrarçevreüzerindekarsiliklietkiyesahiptir.Ben,sairolarakoradasiirokudugum,sizdedinleyiciolarakdinlediginizsürece,çevremiolusturuyorsunuz.Benimlesizinaramizdadaimîbirsebepvesonuçetkisivardir.Ben,çevreiçinsebebim,çevredebenimiçinbirsebeptir.

72-“Objektive”,yanitoplum,disari,çevrevetabiat;“Subjektive”,yaniben,benimiçin,benimdüsüncetarzim.

516

DINLERTARIHI

Bençevreninsonucuyum.Çevredebenimsonucumdur.Böylebiriliskiyeinaniyorum.Böylebiriliskide,gerçiçevrebeniolusturuyor,ancakbençevreninsebebideolabiliyorum.-BukonudakiVVeber’insöyledikleriniyarisiyla-beniçevreüzerindeolumlubirsebepolmaktansaptirmakveçevreüzerindeolumsuzbirsebepseklindeortayaçikarmakisteyenseyekarsi,kendimikorumaklasorumluyum.Buradaseçmeklesorumluoldugumdansosyalfonksiyonumunsorumlusuyum.Sebepadiylatoplumdarolifaediyorum,sebepoldugumoyariylasorumluyum.Toplumunsonucuolanoyanda,etkileyiciolmadigimiçin,öyleysesoriunludadegilim.Toplumdasebepfonksiyonuifâettigimsürece,takvadafonksiyonsahibidir.Amasakinmavekorunmaninaslahiçbirfonksiyonuyoktur.

EKLER

Asagidakikonu-Muhtemelenbirsoruyacevapolarakbiraçiklamadir.OnikincidersinverilmesindensonraSehidögretmenDr.AliSeriatitarafindanyapilmisbirkonusmadir.Dersinmetniyledogrudanbiriliskisininolmamasinaragmenöneminebinamburadaveriyoruz:

…Hüseyniye-iIrsad’dakikonusmalarda,teksirlerde,kitaplarda,notlardaortayakonmusveyayinlanmisolanseyiyiveyakötü,dogruveyayanlistartismavetenkiditahrikedenbirfaktörolmustur.Buyüzdenisimizinhiçbirfaydasiolmamissabile,bugelenekselmirasçi,monotontoplumda,bufikrîhareketlilikhakikatinanlasilmasiiçindüsüncelerinçarpismasinisaglamissa,büyükvedegerlibirisleviyerinegetirmistir.

Yenibirhareketveyameselelersergilemisolanbusorular,kendiligindentoplumdasiddetliveyagüzeltenkitlermeydanagetirmistir.Hattabazen,tenkitlerdenbiledahasiddetlikinamalarortayaçikmistir.Elbettebutenkidler,gruplandirilabilir.

Elestirilerdenbazilaridogaldir;herkesyenibirsözisitir.Buyenisöz,birbilinmeyenihallederken,okuyucununzihnindevarolanbaskacayüzmeseleylekarsilasiyor;haliylebunlarinhalledilmesigerekIr.Egerbusorular,tabiiveilmîolarakortayako—

DINLERTARIHI

517

milmazsa,ilmiliginhenüzsekillenmediginigösterir.OzamanbelkisadecetekraredilenvesevabininAhiret’tebizlerenasipolmasigerekenbirmerasimyerinegetirilmisolur!Halbukidinîmerasiminbudünyadabirdegerveetkitasimasigerekir.Âhirettedeetkivesevaptasiyabilmesiiçinbusarttir,Buradaiseyaramayanbirsey,oradadabiriseyaramayacaktir!Buradakörolankimse,oradadakörolarakayagakalkar.(Kör,kendinibilmeyen,suursuzanlaminda).Yaptigimizheriste,suurluolmamizgerekir.Herhalükârdaekserisihakikatakarsigarazsiz,dost,mütecanisvetoplumumuzuneniyivedegerlidüsünürleriolanfikirdasveaydinlarimizinzihnindebuelestirilervemüp-hemliklervardir.Tenkitlerinbirisi,buçesittendir.

ikincigrup,temalariolmadigiiçin,havadanhükümverengruptur.TipkiTahrancaddelerindeyolyürüdügümüzzamanbirkusurumuzolmadigivebugazlarinneredeüretildiginibilmedigimizhaldehavadakigazlari,kirlihavayiteneffüsetmemizgibi.Bazilaridahavadanhükümveriyorlar,görüsveinançediniyorlar!Buonlarinakidesininbirparçasioluyor,sonraevdenaklediyorlar;bunlarhükümvermeyihavadanalantiplerdir.Çünküarastirmailetemasâdetleriazdir.Bizhemenbaslangiçtadikteilebüyümüsüz.(BilmemSaidîbeyin“DikteveZaviye”isimlipiyesiniokudunuzmu?)Budikte,çocukluktanberibeyinlerimiziözürlükilmis:Ögretmendikteetmis,düzen,müdür,anne,baba,Allah,havuzsuyu…Hepsivehepsinidikteetmislerdir,nasihatetmislerdir.Herkesbirininyakasindantutupnasihatediyor.Nasihati,hattahükümvermeyibiledaimabaskalarindanalmakbizimâdetimizolmus,kendimizarastirma,dikkat,mütalaavehükümvermektenkaçiyoruz.Açikçasiküçüklüktenitibarendiktealtindayiz.“Diktatörlük”debudiktedengeliyor:Köklülügatbakimindanaynidir.

Buöylebirtiptirki,insalahfikrîtemaslar,tanismalar,düsünceninçarpismasi(mücadelesianlasma)açikligakavusmadahaçokincelemeveokumalardansonra,havadanvediktedenhükümvermesayisiazalacaktir.Hükümvermeyi,okumak,veincelemektenalankimselerinsayisiartacaktir.Birtoplumbuyoldanhareketederekgelisir.

518

DINLERTARIHI

Üçüncübirgrupdahavar.Bunlarfikrîatmosferlerininvefikrîdüzeylerininsinirliolmasinedeniyleithamdabulunmayamahkűmdurlar.Meselâ,biradam,biryerdediyorki:“Falankitabiokumayin,okitapçokkötü,dineaykiridir!”Çokgüzel!Egerbundansonradineuygundurdeselerdeböylebiradamokumuyor.Zavallininokumaveyazmasiyoktur!Amahükmüsuoluyor;falancayerdebirkitapyayinlanmisismininneoldugunubilmiyorum,amadineaykiridir!O,sadecekitabinyazarinidinsizbirolaraktaniyorvebuinancikalbindesakliyor.Böylelikledeherhangibirzamanda“dinehizmet“ekosabilsin.Onabasvuruldugunda,yapacakpekbirseyiyokturveonubüyükleregöndermekgerekecektir!

Birdebuhavaîhükümvermeleri,fikrî,ilmî…vedinîSayialariyapan,üretenvedigerlerininalmasiiçinfezadayayanbirgrupvar.Onlarladabîrisyapilamaz.BirFrenkatasözüsöylediyor:“Uyumusolankimseuyandirilabilir,amakendiniuykuzedeyapankisiuyandirilamaz.”

BirinciCildinEki1

BesinciDers:

SoneAcabaHazretiPeygamber’in(s.a.v)ömrününensonanlarindamescidiisaretedip,bellikapilardisinda,bütünkapilarikapatmalariniistedigizamanaçikkalmasiniistedigikapiAli’ninkapisimiydi?YoksaEbuBekir’inkapisimiydi?

Cevap:“IslâmSinasi”kitabininMeshedbaskisi“PeygamberOluyor”bölümündesunoktayavariliyordu:“Peygamberkendievindecanvermehalindeydi,sonsözlerinisöylüyordu.Sözlerindenbirisuydu:EbuBekir’inodasinin-veyaevinin-kapisidisindamescideaçilanbütünkapilarikapatiniz.Bu,“IslâmSina-si”deyaptigimhatalardanbiridir,-sayetbueseriminbirdegerivarsa,buhataonundegerinirüzgârasavurmustur.Yanigerisinianlamsizveokunmaz,yapmistir!Elbettebuyapilmasigerekenbirtenkittir,içimdenbiryerdecevapvermekgeçiyordu.Elbette,kendisahsimayapilantenkitlerisevmem,amatabiikicevapvereyimki,yavasyavas,herseyaçikligakavussun.Egerbenbir

DINLERTARIHI

519

hatayapmisolsambile-kiyapmamimkânveihtimalifazladir-eserdebutenkitleritashihediyorum.Egertoplumkötüanlamis-sabile,bilâhare,güzelanlayacaktir.Simdilikproblemsudur,ekseriyabenitenkitediyorlar.“Okitaptayazdigimnedir?Nerede?”diyesoruyorum.Sonundaokumadiginigörüyorum.

Bumesele,aslindagereksizolarakortayaatilmistir.Sebebidesu;Peygamber’inölümdurumu,çevredurumlar,vaziyetler,Ali’ninevinde,EbuBekIr’inevindevebusözlerinanlami…

“Devrilmisveçarpik”olarakanlasilmistir.Bunlarsufikirdedirler:“Ali’yekarsibukadarbagliligiolanPeygamber,nasilÖlmekistiyor?EbuBekir’inevininaçikkalmasiniistiyor.AmaAli’ninevininkapisinisöylemiyor?Ohaldebusözyanlistir!Neolmasigerekirdi?Ali’ninkapisininaçikkalmasigerekirdi.”

Hayirbeyefendi!UsulolarakisiniçindeAliveEbuBekirileilgilibirkonusmayoktur.Bununfazileti,onunfaziletisözkonusudegildir.BirkaçsayfaönceAli’ninfaziletindenveEbuBekirveÖmerileilgisindenbahsetmistim.Artikburadadabahsetmemgerekmez.Buradaolaytarihidir.Suanlamda;usulolarakbirevigözÖnünealiniz.Peygamber’inevi,mescidevaranbirkaçodadanibaretidi.Yaniavlusununsahasi,mescidolanbirev.BuPeygamber’inevidir.YaniPeygamber’inkadinlarininevidir.Kendisininsahsîeviyoktu,bu,kadinlarindanbirinineviidi.Busekilde,mescidinkiblesinde,mescidinbatisinda,Ayse,HafsaveÜmmü’l-Mü’min’inevlerivardiki,bunlarPeygamber’inhanimlariidi.Ayse’ninbirodasivardi,Peygamberoradaölümhalindeydi,canveriyordu.Busözüdeoradasöylemistivesimdioradamedfundur.Yanioderidenyapilmissedirikaldirip,Peygamber’iorayagömdüler.

Halk,Peygamber’inkabriniziyareteçokgeliyorduveAyse’yirahatsizediyorlardi.Çünküo,oradayasayanbirkadindi.Odasininortasinaduvarçekti.Yanionuböldü;yarisiPeygamber’inkabrinedigeryarisiisekendisinekaldi.Ölünceyekadaroradaoturdu.Amabukonusmaninolduguzamanoduvarmevcutdegildi,Peygamber’inölümündenöncedir.BuodadaPeygamber,ölümdöseginedüsmüstüvecanvermehalindekonusuyordu.Buodaninbitisigindebirduvarihtilafiyla-suanda

520

DINLERTARIHI

davardir,gidenherkesgörmüstür-AliveFatma’ninevivardi,kapisimescidtarafmdaydi.(Peygamber’inevigibi)IçerideAyseileFatma’ninevi-yaniAli’nineviarasindabirpencerevardi.BunlarinavlusununsahasidaPeygamber’inmescididir.60’a,60zerâ,100’e100zerâ’dir.Mescid’indisinda,evlerveyaodalarvardi.BunlarPeygamber’inbazisahabelerineaitîdi.Oodalarin,Mescid’iniçineaçilanyollarivardi.DogukismindaMescid’indisindaEbuBekir’inodasivardi.YoluPeygamber’inmescidineaçiliyordu.

Peygamber,çesitlisahabelerininevlerindenMescid’eaçilanbütünkapilarikapatin,sadeceEbuBekir’inevininkapisiniaçikbirakin,diyebuyurdu.Ali’ninevininkapisinidemiyor.ZiraAli’ninevibuevinaynisidir,kapisininkapaliveyaaçikolmasininbiranlamiyoktur!EgerAli’ninkapisikapiliolsaydi,oraninkapisiortadankalkardi!Nihayetherikisibirbinadayasiyorlar,digerbirkapisiyokturki,hangikapiyikapatsinlar?

“EbuBekir’inevininkapisi”dedigizaman,Ali’ninevininkapisininaçikveyakapaliolmasiaslaSozkormsudegildir,ikinciolarakAli,Peygamber’inkendiyanindaoturuyordu.Peygamber’inbasionundizininüzerindeydi.Ali’ninevininkapisinika-patsalarneolur,kapatmasalarneolur?!Aslinda,bunlarsözkonusumudur?Egerkapatirlarsabunlariçerigiremezler,egeriçerideolsalardisariçikmazlar,hepsibiryerdedir.AmaniçinEbuBekir’inevininkapisiaçikolsun,diyor?Onudigerashabtan-Ali’dendegil-istisnaediyor?ÇünküPeygamber,simdiEbuBekir’inkizininevindehastadirveÖlümyataginadüsmüstür.Söyledemekistiyor:Egerdigersahabelerin,mescideolankapilariaçikolursa,gelirler,halbukibenhanimlariminyanindayim,Ayse’ninodasindaölmeküzereyim,onlarikabuledebilecekdurumdadegilim.Onlaryabancidir,rahatsizolurlar.AmaEbuBekir,benimhanimiminbabasidir,-Ali’niniseeviningirisveçikisiburdandrrveburdadir-gelebilir.Böyledegilmi?