Şeyh hÂl İd’ İn mektubÂt’inda d İn ve...

ŞEYH HÂLİD’İN MEKTUBÂT’INDA DİN VE

TASAVVUF

Ahmet KUTLU

Cumhuriyet Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü

Lisansüstü Eğitim , Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin Temel İslam

Bilimleri Ana Bilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı İçin Öngördüğü

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Olarak Hazırlanmıştır.

TEZ DANIŞMANI

Doç. Dr. Kadir ÖZKÖSE

SİVAS

Eylül- 2006

2

ÖZET

Şeyh Halid (ö. 1348/1931) Nakşibendiyye tarikatına mensup bir şeyhtir.

Nakşibendiyye’nin Üveysiye koluna mensuptur. İlmi kişiliği ile birlikte tasavvufi

şahsiyeti ile tanınmış, Anadolu halkının hamisi olmuştur. Üç kitabından

(Mektubat, Divan, Hilafetname) başka yazılı eser bırakmamakla birlikte, en büyük

eseri yetiştirdiği talebeleri olmuştur. Hizmet, aşk ve gayreti yolunun esası kabul

etmiştir.

Şeyh Halid 20. yüzyılda yaşamış alim, şair, ve sufi bir kişiliktir. O,

tasavvuf anlayışını Kur’an ve Hadis’e uymak, insanları tarikata girmeye davet

etmek ve son olarak da hale ermek şeklinde ortaya koymuş ve bunu tasavvufta

sıkça kullanılan kelimelerle açıklamıştır. O, tasavvufu en yüksek makama ermek

için takip edilecek yol, mürşidi ise bu yola götürecek yegane kimse olarak

görmüştür.

3

ABSTRACT

Şeyh Halid (d. 1348/1931) was a master of the Nakşibendiyye Order. He

was bound to the Üveysiyye branch of Nakşibendiyye. He is a well-known

personality as both scholar and sufi alike. He is viewed as a spritual champion by

the people of Turkey. He left only three book (Mektubat, Divan, Hilafetname) yet

his real works were his disciples. The fundamental principles of his path are

service, duty, worship, love and effort.

Şeyh Halid is an authos, a poet and sufi who lived in twentieth century. By

applying the often used Sufi terms, he describes his understanding of sufism as

adherence of the Qur’an, embodiment of the sunnah of the Prophet, calling on of

people to the initiation into Sufi orders, and ultimately attainment to the divine

union. He viewed Sufism as a way through which to reach the highest spiritual

level. He also saw the murshid as the only person capable of leading the this goal.

4

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR.................................................................................................. 7 ÖNSÖZ .............................................................................................................. 8 GİRİŞ.................................................................................................................. 9 BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................. 13 ŞEYH HALÎD’İN HAYATINA GENEL BİR BAKIŞ ........................................ 13

I. HAYATI .................................................................................................... 13 A. Doğumu, Çocukluk-Gençlik Dönemi ve Memuriyeti ............................. 13 B. Ailesi..................................................................................................... 16 C. Öğrenimi ............................................................................................... 16 D. Vefatı .................................................................................................... 17

II. TARİKATI................................................................................................ 17 A. Nakşibendiyye....................................................................................... 19 B. Üveysilik ............................................................................................... 24

III. ESERLERİ............................................................................................... 27 A. Hilafetnâme........................................................................................... 27 B. Divan..................................................................................................... 28 C. Mektûbât ............................................................................................... 29

İKİNCİ BÖLÜM ................................................................................................ 30 ŞEYH HÂLİD’E AİT MEKTUPLARIN MUHTEVASI ..................................... 30

I. Tasavvufta Mektûbât Geleneği ................................................................... 30 II. Şeyh Hâlid’in Mektûbât’ında Dil ve Üslup ................................................ 32 III. Şeyh Hâlid’in Mektup Gönderdiği Kimseler............................................. 34 IV. Şeyh Hâlid Mektûbâtı’da Din ve Tasavvuf............................................... 37

A. Dinî ve İtikadî Düşünce......................................................................... 37 1. Allah (c.c) ......................................................................................... 37

a. Allah’ın Sıfatları............................................................................ 39 a.1. Zâti Sıfatlar ............................................................................ 39 a.2. Sübûti Sıfatlar ....................................................................... 41

2. Melekler ............................................................................................ 43 3. Kitaplar ............................................................................................. 44 4. Peygamberler .................................................................................. 45

a. Peygamberlerin Sıfatları ............................................................. 46 a.1. Sıdk........................................................................................ 46 a.2. Emânet .................................................................................. 46 a.3. Tebliğ ..................................................................................... 46 a.4. Fethânet ................................................................................ 47 a.5. İsmet ...................................................................................... 47

b. Mektubât’ta Bahsi Geçen Peygamberlerden Bazıları .............. 47 b.1. Hz. Adem............................................................................... 47 b.2. Hz. İbrahim ............................................................................ 49

5

b.3. Hz. Davud.............................................................................. 50 b.4. Hz. Muhammed (s.).............................................................. 51

c. Hızır............................................................................................... 54 5. Ahiret ................................................................................................ 60 6. Kaza ve Kader ................................................................................. 62 7. Edille-i Şer’iyye ................................................................................ 63 8. Kelime-i Tevhid ................................................................................ 65 10. İman................................................................................................ 69 11. Şeytan ............................................................................................ 70

B. TASAVVUFÎ DÜŞÜNCESİ.................................................................. 73 1. Mürşid (Şeyh) .................................................................................. 75 2. Mürid (Sâlik, Derviş)........................................................................ 79 3. Silsile ................................................................................................ 82 4. Hilafet ve Hilafetnâme (İcazetnâme) ............................................. 85 5. Seyr u Sülûk..................................................................................... 92

a. Nefsin Mertebeleri ....................................................................... 94 a.1. Nefs-i Emmâre..................................................................... 95 a.2. Nefs-i Levvâme..................................................................... 96 a.3. Nefs-i Mülhime..................................................................... 98 a.4. Nefs-i Mutmaine ................................................................... 99 a.5. Nefs-i Râziye....................................................................... 100 a.6. Nefs-i Marziyye ................................................................... 101 a.7. Nefs-i Kâmile....................................................................... 103

b. Seyr u Sülukun Gerekliliği ........................................................ 104 6. Aşk ve Muhabbet........................................................................... 105 7. Zikir, Vird Ve Evrâd ....................................................................... 111

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM......................................................................................... 121 MEKTŪBÂT-I HÂLİD’İN TAM METNİ.......................................................... 121

Mektup 1: 1 Receb 1339 .............................................................................. 121 Mektup 2: 27 Receb-i Şerif 1339................................................................. 122 Mektup 3: 10 Şaban 1339............................................................................. 122 Mektup 4: 1 Şaban 1339............................................................................... 126 Mektup 5: .................................................................................................... 131 Mektup 6: 25 Mart 1337............................................................................... 134 Mektup 7: 26 Mart 1337............................................................................... 140 Mektup 8 ..................................................................................................... 147 Mektup 9 ..................................................................................................... 154 Mektup 10.................................................................................................... 164 Mektup 11: Birinci Hilafetname................................................................... 168 Mektup 12: İkinci Hilafetname..................................................................... 169 Mektup 13: 26 Receb-i Şerif 1340................................................................ 172 Mektup 14.................................................................................................... 176 Mektup 15: 11 Cemaziye’l-âhir 1339 ........................................................... 178 Mektup 16: 18 Receb-i Şerif 1346/Eskişehir ............................................... 186 Mektup 17: 11 Cemâziyel âhir 1340-9 Şubat 1338 ....................................... 190 Mektup 18: 1340-Adana’da Hasbi Efendi’ye................................................ 195 Mektup 19.................................................................................................... 197 Mektup 20: 1342- Hacı Sabri Efendi’ye ....................................................... 200

6

Mektup 21: 1342 - Halîl Hulûsi Efendiye..................................................... 205 Mektup 22: 1342 - Eskişehir’den Emin Bey’e .............................................. 208 Mektup 23: 1342 - Hâcı Kâmil Efendi’ye..................................................... 210 Mektup 24: 1340 - Bedriye Hanıma ............................................................. 211 Mektup 25: 1346 - Halil Hulusi Efendi’ye.................................................... 212 Mektup 26.................................................................................................... 216 Mektup 27: Hacı Tevfik Efendi’ye............................................................... 226

SONUÇ .......................................................................................................... 232 BİBLİYOGRAFYA ......................................................................................... 235 EKLER............................................................................................................ 238

7

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser.

a.s. : Aleyhisselam.

AÜİFD. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi.

Bkz. : Bakınız.

c. : Cilt.

c.c. : Celle Celalühu

CÜ. : Cumhuriyet Üniversitesi.

TDVİA. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.

Haz. : Hazırlayan.

Hz. : Hazret.

Ter. : Tercüme.

s. : Sayfa.

s.a.v. : Sallallahu Aleyhi Vesellem.

r.a. : Radıyallahu Anh.

Tsz. : Tarihsiz.

v. : Varak

8

ÖNSÖZ

Nakşibendiyye Tarikatına mensup Üveysi meşrep bir şahsiyet olan Şeyh

Hâlid, tasavvuf eğitimini çocukluğundan itibaren almaya başlamıştır. Tasavvufi

geleneğe mensup bir aileden gelen Şeyh Hâlid, ailesinden aldığı eğitimin yanı sıra

birçok şeyhten de tasavvufi terbiye görmüştür. Yurdun birçok yerinde halifeleri

bulunan mutasavvıfımız, bu halifelerine bazen kendisine sorulan bir soruya

cevaben, bazen de vaaz ve nasihat mahiyetinde mektuplar yazmıştır. İşte halife ve

müridlerine yazdığı mektuplar “Mektûbât” adı altında kitap haline getirilmiştir.

Bu çalışmamızda, Mektûbât isimli eserinden yola çıkarak Şeyh Hâlid’in tasavvufi

görüşlerini ortaya koymaya çalışmaktayız. Çalışmamızda şahsın diğer iki eseri

olan Hilafetnâme ve Divan adlı eserlerinden de azami derecede yararlanılacaktır.

Türk mutasavvıflarının eser ve görüşleri Tasavvuf tarihi içerisinde önemli

bir yer tutmaktadır. Bu tür insanlar yaşadıkları zamanın ışık saçan kandilleri

olarak görülmektedir. Şeyh Hâlid de zamanının kandili sayılanlardandır.

Yetiştirdiği halife ve müridleri kendisinden sonraki zamana damgasını

vurmuşlardır. Ancak kültürümüz üzerinde unutulmaz etkiler yapan ve toplumun

temel taşları olan bu tür şahsiyetlerin ne yazık ki günümüzde unutulmaya terk

edildikleri de bir gerçektir. Bu çalışmamızın amacı, elimizden geldiği kadarıyla,

eserlerinden faydalanarak ismi geçen bu şahsın gün yüzüne çıkarılmasıdır.

Çalışmamız bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında

tasavvufta şahsiyet eğitimi ele alınırken, birinci bölümde; Şeyh Hâlid’in hayatı,

tarikatı ve eserlerinden bahsedilmektedir. İkinci bölümde daha çok mektupların

muhtevasına yer verilmiştir. Şeyh Hâlid’in mektuplarında değindiği din ve

tasavvufla ilgili konular yer almaktadır. Üçüncü bölümde ise, Şeyh Hâlid

Mektûbâtı’nın tam metni yer almaktadır.

Bu çalışmanın gerçekleşmesinde maddî ve manevî desteğini esirgemeyen,

öneri ve teklifleri ile yol gösteren, yerinde eleştiri ve tahlilleri ile katkıda bulunan

Doç. Dr. Kadir ÖZKÖSE’ye, değerli fikirleri ufuk açan Doç.Dr. Metin Bozkuş’a,

ellerindeki belge ve dökümanları kullanmam için tarafıma takdim eden Yrd. Doç.

Dr. Alim YILDIZ’a teşekkürü bir borç bilirim.

Eylül 2006 – Sivas

Ahmet KUTLU

9

GİRİŞ

İslam ilimleri içerisinde Tasavvuf ilminin önemli bir yeri vardır. Tasavvuf,

insan ruhunun kemâle ermesine vesile olan, hâl ilmine büyük önem vermiştir. Bu

hâlin insanda meydana gelişi, kitap ve sünnet ışığında bazı prensiplerin tespitine

ve tatbikine bağlıdır. Bu, Peygamber (s.) ve ashabının hayatında mevcut

hususların yaşanmasına vesile olan eğitimi nesilden nesle aktaracak bir disiplin

meydana getirmekle mümkündür. Bunun için de kişinin kendisine rehberlik

edecek bir öndere ihtiyacı vardır. Bu önder (mürşit) vasıtasıyla kişi, Hz.

Peygamber ve ashabının yaşamış olduğu temel disiplini hayatına aksettirecektir.

Birçok mutasavvıf tasavvufu; “Kâl ilmi değil, hâl ilmidir.”, diye tarif etmişlerdir.

Yani, Tasavvuf ilmi hakkında ne kadar bilgiye sahip olursak olalım, bir mürşid-i

kâmilden faydalanmadıktan sonra, sahip olduğumuz kuru bilgi, bize fayda

sağlamayacaktır.

İnsan, hem içinde bulunduğu şartların tesiri hem de fıtratındaki özellikleri

açısından, biyolojik ve eğitim yönünden de tedricen kemale eren yegâne varlıktır.

Her geçen gün yeni bir şeyler öğrenen ve aynı zamanda öğreten insan, eğitim

meselesinin merkez noktasını oluşturur. Böyle olmakla beraber insanın hayatı,

“öğreten ve eğiten”den çok, “öğrenen ve eğitilen” bir süreçten geçer. Bu açıdan

bakılınca insan, adeta dünyaya eğitilmek için gelmiştir, diye düşünülebilir.1

Mürid-mürşit ilişkisi açısından bakılınca da bu söylenen sözler, tamamen

birbiriyle örtüşmektedir. Mürit, kemâle erişinceye kadar bir arayış içindedir.

Mürşidi önderliğinde bu arayışını sürdürmektedir. Bu arayış belli bir noktada

durmamaktadır, kişinin hayatının sonuna kadar devam etmektedir. Burada

dikkatimizi çeken husus kişinin hayatı boyunca bir şeyler öğrenmesidir. Bir nevi

insan ömür boyu talebedir. İslam’ın eğitim anlayışı da zaten bu temel üzere

kurulmuştur. İslam eğitim anlayışına göre, insanlar eğitilmek suretiyle iyi haslet

ve davranışlar kazanabilirler. Ancak insanın yaratılıştan gelen özelliklerinin

tamamen yok edilmesi yahut insanların fıtratında bulunmayan kabiliyetlerin

sonradan kazandırılması mümkün değildir. İslam eğitimine göre insanda mevcut

1 Şakir Gözütok, Tasavvufta Şahsiyet Eğitimi, İstanbul 1996, 11.

10

olan kabiliyetlerin üzerine iyilerini inşa etmek ve kötü hasletleri iyiye

dönüştürmek esastır.2 Tasavvufun gayesi, insanı kötü ahlâktan, çirkin huylardan

uzaklaştırmak, güzel vasıflara bezemek, Allah ve Rasûlünün ahlâkını

benimsetmek, Hz. Peygambere tam ittibâ etmek ve “insân-ı kâmil”ler

yetiştirmektir.3 Tasavvufta amaç; terbiye yoluyla kişinin fıtratını korumak ve onu

güzelliklerle bezemektir. Yoksa, fıtratı tamamen değiştirip ortaya yeni bir kişilik

çıkarmak değildir.

İslâmî eğitimin nihaî hedefi, kişinin Allah’a kulluk ve itaatini tam olarak

gerçekleştirmesini sağlamaktır. Zirâ bütün ilahi dinler gibi İslam dini de, bizzat

insanları eğitmek için gelmiştir. İslam dini, disiplinli bir hayat tarzını ön plana

çıkarırken, insanların ruhlarını eğitmek suretiyle onlara Allah’ın razı olduğu

davranışları kazandırmak istemektedir.4 Dolayısıyla, dinin esas gayesi, insanları

eğitmek ve onları ruhi bir terbiyeden geçirmektir. İnanan insanın kemale ermesini

amaçlayan Tasavvuf ilmi de, sözü edilen dinî eğitimin bir parçasıdır. İslam dini,

kendine özgü genel eğitim kural ve ölçüleri ortaya koyarken, tasavvufi eğitim de

özel anlamda bir eğitim programını gerçekleştirmek ister.5

Eğitim; insanın bütün kuvvet ve kabiliyetlerini, kendisinin, toplumun ve

insanlığın mutluluğuna yansıyacak şekilde mümkün olduğu kadar en iyiye doğru

geliştirmektedir. İslâm’ın ruh eğitimi demek olan tasavvufun, genel eğitim konusu

ile münasebetinin bulunması gayet tabiidir. Değişik ruh yapılarına sahip insanları

durumlarına göre nasıl terbiye ettiğini tetkik etmek, tasavvufun daha iyi

anlaşılmasını sağlayacak ve İslâm’ın eğitim yönü hakkında fikir verecektir.

Tasavvufun eğitim açısından en önemli hususiyeti, eğitimde anne ve baba ile

çocuklardan oluşan aile sistemini örnek alıp aile sıcaklığında eğitmeye

çalışmasıdır. Tasavvufi telakkide; şeyh baba, eşi anne, müridler de o anne

babadan olma kardeşler (ihvan) gibidir.6

Tasavvuf; kaynağı İslâmî olan şahsiyet eğitiminin temel esaslarını Kur’an

ve sünnet penceresinden gerçekleştirmeye çalışan, inceleyen, derinleştiren,

başkalarına da aktarma yollarını gösteren bir faaliyettir. Başka bir ifade ile

2 Halis Ayhan, Eğitime Giriş, İstanbul 1986, 25. 3 Hasan Kâmil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 2000, 57. 4 Seyyid Ali Eşref, İslam Eğitiminde Yeni Ufuklar, İstanbul 1991, 13. 5 Gözütok, Tasavvufta Şahsiyet Eğitimi, 18. 6 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, 65.

11

Tasavvuf; Kur’an ve hadislerde yer alan, insanın mistik yönüne işaret eden,

maddenin ve dünyanın geçiciliğini işleyen, kalbî davranışları esas alan kaidelerin

değişik yorumlarından ibaret ahlâkî bir tefekkür sistemidir. Tasavvuf, bir gönül

terbiyesidir. Gönül de insanda bulunduğu için tasavvufun konusu insandır, gayesi

ise onun ahlâki yönünü eğitip olgunlaştırarak kemal derecesine ulaştırmaktır.

Tasavvufun hem konusu hem de gayesi doğrudan insanla ilgili olduğu için insan

psikolojisi, terbiyesi ve yönlendirmesi açısından ortaya koyduğu esaslar asırlardan

beri konu ile ilgilenenlerin dikkatini çekmiştir. Her toplumun sosyal psikolojisi bir

yönüyle o toplumda gelişen mistik düşüncelerle yakından ilgili olmuş, milletlerin

ve medeniyetlerin zihniyetine doğrudan tesir etmiştir.7

Tasavvuf, insan gönlünün ilahi tecellilere mazhar olmasını hedefler. Bu

sebeple ta’limden (öğretim) çok terbiyeyi (eğitim) benimsemiştir.8 Çünkü

tasavvufta akla dayalı bilgiyi kazanmak yerine, zevke dayalı yani sezgi ve vicdâni

bilgiyi elde etmek esastır. Bunu elde etmenin yolu da, nefsi eğiterek bu bilgileri

alabilecek bir kıvama getirmektir. Tasavvufta nefsi eğitmek suretiyle çeşitli mistik

hâl ve makamlara ulaşılır. Ancak mistik hâlin meydana gelmesinden önce iradeli

bir çabaya dayalı bir eğitim devresi bulunur. Tasavvufi eğitimde yetiştirilmek

istenen insan tipi vasat değil, ideal bir “dindar” kişiliğidir. Bu sebeple tasavvufi

eğitimden geçmiş ve bu eğitimi başarıyla tamamlamış bir şahsa “insan-ı kâmil”

denmektedir. İnsan-ı kâmil, din adına şahısta aranan bütün ideal vasıflara sahip

olmak manâsındadır. O halde tasavvufi eğitimin yetiştirdiği insan tipi, dinin de

yetişmesini arzu ettiği tiptir.9

Her eğitim sisteminin olduğu gibi tasavvufi eğitim sisteminin de kendine

has özellik ve unsurları vardır. Kısaca değinmek gerekirse şöyle özetleyebiliriz:

Tasavvufi eğitim, ergenlik çağına girmiş olanlara ve yetişkinlere

yöneliktir.

Tasavvufi eğitim ferdidir. Tedrici olarak yapılır. Bu tedriciliği nefsin

hallerinde görmekteyiz.

Tasavvufi eğitim belli bir plan ve program çerçevesinde yapılır.10

7 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul 2003, 16- 17. 8 Seyyid Hüseyin Nasr, Modern Dünyada Geleneksel İslâm, Ter. S. Şafak Barkçın ve Hüsamettin Arslan, İstanbul 1989, 139. 9 Gözütok, Tasavvufta Şahsiyet Eğitimi, 73- 74. 10 Ayrıntı için bkz. Gözütok, Tasavvufta Şahsiyet Eğitimi, 76- 87.

12

Buraya kadar tasavvuf ve tasavvufî eğitim sistemi ile ilgili kısa bir bilgi

vermeye çalıştık. Çalışmamızın esasını teşkil eden konu ile bağlantılı olduğu için

bu kısa girişi yapmakta fayda olacağını ümit ediyoruz. Nakşi-Üveysi bir meşrebe

mensup olan Şeyh Hâlid Efendi hayatını tamamen dine faydalı olmak ve dine

fayda sağlayacak kişiler yetiştirmeye adamış abide bir şahsiyettir. Yaşadığı

zamana damgasını vurmuş, ülkenin birçok köşesinde halifeleri ve ihvânı bulunan

örnek bir kişiliktir. Mensup oluğu Nakşibendi tarikatında da mürid-mürşid

ilişkisine çok büyük önem verilmiştir.11 Şeyh Hâlid yanında bulunan müridlerini

yüzyüze görüşerek gerekli eğitim aşamalarından geçirmiştir. Şeyh Hâlid, ülkenin

birçok yerinde bulunan müridleri ise karşılıklı mektuplaşmalar vasıtasıyla

eğitmektedir. Bu mektuplarında Şeyh Hâlid, muhatabına uygun bir metot

uygulamaktadır. Her müridin kapasitesine göre bir üslupla hareket etmektedir.

Ülkemizin en çalkantılı yıllarında yaşamış olan mutasavvıfımız (1856-

1931), her türlü zorluğa rağmen yılgınlık göstermeden İslâm dinini nesilden nesile

taşıyacak gerçek mümin kişilerin yetişmesini sağlamıştır. Bir süre devlet

görevinde çalıştıktan sonra şeyhinin telkinleriyle, kendisini tamamen mürid

yetiştirmeye adamıştır. Bu ve benzeri abide şahsiyetlerin örnek çalışmaları ile

günümüz Anadolu halkı, İslam dinini gereğince ve doğru bir şekilde öğrenme

imkanı bulmuş, toplumumuzda ahlâkî çöküntünün önüne geçilmiştir. Bugün

toplumların bozulmaya yüz tutmasının nedenleri arasında, topluma yön veren

maneviyat önderlerinin olmaması ya da yok denecek kadar az sayıda bulunması

gösterilebilir. Bize düşen görev ise, bu ve benzeri şahsiyetleri tozlu raflardan gün

ışığına çıkarmaktır. Çünkü toplumumuzun bu tür şahısların eserlerine ve hayat

tarzlarına ihtiyacı vardır. Fitne ve fesada karşı verilecek mücadelede bu tür abide

şahsiyetlerin örnek alınması gerekmektedir.

11 Ayrıntı için bkz. Johan G. J. ter Haar, “Nakşibendiyye’de Manevi Rehberliğin Önemi”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Sayı:9, Ankara, Temmuz-Aralık 2002, ter. Ahmed Cahid Haksever, 385- 394.

13

BİRİNCİ BÖLÜM

ŞEYH HALÎD’İN HAYATINA GENEL BİR BAKIŞ

Tarihi bir şahsiyetin fikir ve düşünce dünyasının tespiti öncelikle bu şahsın

hayatının ve kişiliğinin tanınması ile mümkün olacaktır. Biz de bu gaye ile bu

bölümde mutasavvıfımızın hayatının safhalarını ortaya koymaya çalışacağız.

I. HAYATI∗

Şeyh Halid’in hayatına dair eserler birkaç kitap ve belge ile sınırlı

bulunmaktadır. Bunlardan ilki Şeyh Halid’in Mektubât isimli yazma eseridir. Bu

eserde, şeyhleri ve tarikatı ile ilgili malumatla birlikte, mürid ve halifelerine

yazdığı mektuplar da yer almaktadır. Bu eserin dışında önemli belgeler, şairin 20

Haziran 1907 tarihinli ve Gürün Bidayet mahkemesi tarafından tutulan sicil kaydı

ile evrakları içinde çıkan resmi belge ve mektuplardır. Şairle ilgili bir başka

kaynak ise çok kısa olmakla birlikte Vehbi Cem Aşkun’un Sivas Şairleri isimli

eseri ile çeşitli tarihlerde yayımlanan Sivas Salnameleridir. Bu bölümde, Şeyh

Halid’in çocukluğu ve tarikatı ile ilgili bilgiler Mektübât ve Hilatfetnâme isimli

eserlerden, memuriyeti ile ilgili olanları ise sicil kaydı ile yukarıda belirttiğimiz

resmi belgelerden yararlanılarak verilecektir.

A. Doğumu, Çocukluk-Gençlik Dönemi ve Memuriyeti

Asıl adı Mehmed Halid’dir. Kadıoğulları diye bilinen bir ailedendir.

Babası Nakşi şeyhlerinden Ahmed Efendi’dir. 1273/1856 yılında Sivas merkez

Hacı Mehmet Mahallesinde doğdu.12 İki-üç yaşlarında iken önce annesini, bundan

kısa bir süre sonra da babasını kaybetti. Mektûbâtı’nda bu durumu şöyle

anlatmaktadır:”Adem’den dâr-ı dünyaya geldiğimin ikinci senesi annem öldü. O

sırada evimizin işlerini düzenleyecek bir akıl baliğ mahremimiz olmadığından

∗ Şeyh Hâlid’in hayatıyla ilgili bu bölüm, Alim Yıldız’ın ‘’Şeyh Hâlid Divanı’’ isimli eserindeki dipnot ve değerlendirmelerinden faydalanılarak hazırlanmıştır. 12 Vehbi Cem Aşkun, şeyhin doğum tarihini 1866 olarak göstermektedir. Bkz. V.Cem Aşkun, Sivas Şairleri, Sivas 1946, 244.

14

kırk gün sonra babam evlendi. Analığımın eve geldiği akşam babam hasta oldu ve

birkaç gün sonra vefat etti”.13 Amcaları Said İbrahim ve Hafız Rahmi’nin nezareti

ve ağabeyi Ali Berekat Efendi’nin terbiyesinde altı-yedi yaşına kadar kaldı. Ali

Berekat Efendi’nin vefatı ve hemşiresinin gelin olması sebebiyle bir süre de diğer

kardeşi İsmail Kemal’in yanında bulundu.14 Şeyh Halid bu zor yılları

Mektûbâtı’nda özetle şöyle anlatmaktadır: “İsmail Efendi’nin hanımı bir parça

acuze idi. Birçok kimsenin sitemlerinden dolayı Allah’tan başka her şeyden vefa

ümidini kestim. Halvetlere çekilip “Ya Mâlike’l-mülk, ya Ze’l-celali vel-İkram”

zikrine devam ve bu halde iken 1282/1865 yılında amcam Hafız Rahmi

durumumu Mehmed Sâdık Baba ve babası Ahmed Nuri Efendi’ye yazdı. Sâdık

Baba evlatlığa kabul ve birçok ihvanın feyizyab olacağını işaret eden bir de

icazetname gönderdi. Halvete girmiş ve sabahlara kadar feryad etmekte iken,

Rüştüye Hocası diye anılan Abdullah Efendi “Halid Efendi’nin sabahlara kadar

feryadı beni bizar eylemekte, söyleyiniz de bari bir vakit feryadına sükûn ve ses

ile ağlamayı terk eylesin diye haber gönderdi”.15

Doğduğu mahallede bulunan Sibyan Mektebı’ni bitirdikten sonra rüştiye

tahsiline başladı. 1285/1868 yılında Sivas Mekteb-i Rüştiyesi’nden bir icazetname

alarak mezun oldu. Öğrenimini devam ettirmek isterken “manevi pederim” dediği

amcası Hafız Rahmi vefat etti. Amcasının ölümü kendisini tekrar yetim bıraktı ve

kendi ifadesiyle “Allah’tan başka medet ve inayet edecek, gözünün yaşını silecek,

garip gönlünü teselli edecek”16 bir kimse kalmadı.

1290/1873 yılında 18 yaşında iken Sivas Süvari Dördüncü Alayına bir

dilekçe vererek, bu alayın Üçüncü Bölüğüne gönüllü olarak kayıt yaptırdı. Bir yıl

kadar Sivas’ta askerlik yaptıktan sonra Erzincan’ın Tercan kazasının Maha Hatun

kasabasına gönderildi ve bir yıl kadar da orada kaldı. Daha sonra Erzurum ve

Kars’a gitti. Kars’ta asker iken başlayan ve 93 Harbi (1877-78) diye bilinen

Osmanlı-Rus savaşına katıldı. Van, Muş, Erzincan ve Erzurum’da bulundu.

Tezkere aldıktan sonra Sivas’a döndü ve evlendi.17

13 Şeyh Hâlid, Mektubât, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma eserler Bölümü, no: 003, v.28. 14 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.28. 15 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.29. 16 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.29. 17 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.29.

15

15 Mayıs 1880 tarihinde Sivas İstinaf mahkemesinde maaşsız stajyer

memur olarak işe başladı.18 9 Kasım 1880’de yapılan bir sınavı kazanarak 225

kuruş maaş karşılığında Gürün Bidayet Mahkemesi19 ikinci katipliği görevine

getirildi 13 Aralık 1880 tarihinde buradaki görevine başlayan Mehmed Halid20, 20

Nisan 1887 tarihinde 300 kuruş maaşla o tarihte Sivas’a, günümüzde ise Tokat’a

bağlı olan Erbaa ilçesi Bidayet Mahkemesinde hakim yardımcılığına tayin edildi.

21 Nisan’da buradaki görevine başlayan Mehmed Halid, 13 Aralık 1888 tarihinde

bu görevden ayrılarak, Sivas Merkez savcı yardımcılığı görevine getirildi.

1 Temmuz 1889 tarihinde 300 kuruş maaşla günümüzde Malatya’ya bağlı olan

Darende Bidayet Mahkemesi hakim yardımcılığına tayin edildi21. 20 Şubat

1892’de Gürün Bidayet Mahkemesi hakim yardımcılığından becayişle 28 Mayıs

1893 tarihinde 400 kuruş maaşla Darende ilçesi Bidayet mahkemesi başkatipliği

görevine başladı. 10 Aralık 1893 günü selefinin memuriyetinin Bakanlıkça kabul

edilmemesi üzerine bir önceki görevi olan Gürün ilçesi hakim yardımcılığı

görevine tekrar döndü. 14 Ağustos 1896 tarihinde Darende Bidayet Mahkemesi

sorgu hakimi muavinliğine becayiş yaptı. 6 Mart 1899 tarihinde 400 kuruş maaşla

Tonus (Altınyayla) ilçesi Bidayet Mahkemesinde başkatiplik görevine atandı.

1907 tarihli son Sivas Salnamesi’nde de bu görevini devam ettirdiği anlaşılan

Şeyh Halid,22 tam olarak tespit edemediğimiz bir tarihte Vehbi Cem Aşkun’un

verdiği bilgiye göre Kuruçay’da çalışıyorken emekliye ayrıldı.23

Emekli olduktan sonra Sivas’a döndü ve ömrünün sonuna kadar Sivas’ta

kaldı. Şiirlerinde Halid mahlasını kullanmıştır.

18 Osmanlı’nın son döneminde vilayet (eyalet) merkezlerinde bulunan bir mahkemedir. Sulh ve ceza mahkemelerinin üstünde, temyiz mahkemesinin altında ve davaları ikinci defa gören ikinci derecede mahkemedir (Bkz. Alim Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, Sivas 2004, 14.) 19 Son dönem Osmanlı Adliye teşkilatında davaların ilk ve başlıbaşına görüldüğü mahkemedir. Kaza ve kaza hükmünde bulunan bu mahkemenin bir üstünde İstinaf, daha üstünde ise Temyiz mahkemesi bulunmaktadır (Alim Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı,14) 20 Bkz. 1301 Sene-i Hicriyyesine Mahsus Salname-i Vilayet-i Sivas. Sivas 1300, s. 86; 1302 Sene-i Hicriyyesine Mahsus Salnameme-i Vilayet-i Sivas, Sivas 1302, s. 372; 1304 Sene-i Hicriyyesine Mahsus Salname-i Vilayet-i Sivas, Sivas 1304, s. 84. 21 Bkz. Fikri Karaman, Salname-i Vilayet-i Sivas (Sivas, Amasya, Tokat ve Karahisar-ı Şarkı,) (1308- 1890), İstanbul 2001, 128. 22 1325 Sene-i Hicriyyesine Mahsus Salnami-i Vilayet-i Sivas, Sivas 1325, 58. 23 Aşkun, Sivas Şairleri, 244.

16

B. Ailesi

Şeyh Mehmed Hâlid, Kadıoğlları diye bilinen, Sivas’ın köklü bir

ailesindendir. Babası Şeyh Ahmed, dedesi Hacı Mustafa’dır. Büyük dedesinin adı

Şeyh Ömer, onun da babası Mehmed Kadızade’dir.24

Daha henüz küçük bir çocukken önce annesi kısa bir süre sonra da babası

vefat etmiştir. Amcalarının isimleri Said İbrahim, Hafız Rahmi, Ali Berekat ve

İsmail Kemal’dir. Şeyh Halid iki evlilik yapmış, Elmas isimli hanımından Ayşe

(ö.1374/1957) ve Şeyh Ahmet (ö.1332/1915) isimli iki çocuğu Zarife

(ö.1361/1944) isimli eşinden ise Ahmet Turan (ö.1413/1996), Galip

(ö.1387/1970) Abdülkadir (ö.1398/1981) adlarında üç oğlu doğmuştur. Aile,

soyadı kanunundan sonra Hergüner soyadını almıştır. Akrabalarından bazıları ise

Kadıoğlu soyadını kullanmaktadır. Torunlarından bir kısmı Sivas’ta yaşamaktadır.

Tarikat silsilesinde de görüleceği gibi dedesi Hacı Mustafa ile amcaları

Hafız Rahmi ve Said İbrahim ile babası Şeyh Ahmed, Nakşi-Üveysi

büyüklerindendir.

C. Öğrenimi

Şeyh Halid ilköğrenimini, doğduğu Hacı Mehmet Mahallesi’nde bulunan

Sıbyan Mektebi’nde tamamladıktan sonra rüştiye tahsiline başladı. 1285/1868

yılında Sivas Mekteb-i Rüştiyesi’nden bir icazetname alarak mezun oldu. Sicil

kaydında yer almamasına rağmen oğlu Galip Hergüner’in ifadesine göre askere

gitmeden önce başladığı medrese tahsilini askerden döndükten sonra

tamamlamıştır.25 Arapça ve Farsça’yı iyi derecede bilmektedir. Torunu Halit

Hergüner tarafından C.Ü. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’ne bağışlanan Şeyh

Halid’in kitapları arasında bu dillerde yazılmış dini, tarihi, felsefi, tasavvufi ve

edebi birçok kitabın bulunması da bunu ispat etmektedir.26 Ayrıca Mektübâtı’nda

24 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 15 25 Bkz. Abdülkadir Hergüner, Şeyh Halid Divanı Hayatı ve Şiirleri, Sivas, tsz, 7. (Şeyh Hâlid’in oğlu Galip Hergüner Latin alfabesiyle ve el yazısı olarak babasının hayatına dair iki defter hazırlamıştır. Bahsi geçen bu defterlerin 48 sayfası Abdülkadir Hergüner tarafından basılmıştır. Galip Hergüner’in hazırladığı bu defterler, Şeyh Hâlid’in torunlarından Ruhi Hergüner’de bulunmaktadır.) 26 Bu kitaplardan bazıları şunlardır: Risâle-i Şeyh Molla İlâhi Nakşibendi, Minyetü’l-musalli, Divan-ı Hafız, İmadü’l-İslam ve Mecmuatü’r-resail feraidü’l-fevaid..

17

yer alan 12 Şaban 1345/15 Şubat 1927 tarihli Arapça bir mektup da bu durumu

doğrulamaktadır.27 Tasavvufi ve fikri görüşlerini ele alacağımız ikinci bölümde de

görüleceği üzere Şeyh Halid, İslam tarihine de hâkimdir.

D. Vefatı

Adliye teşkilatında yıllarca devlete hizmet eden Şeyh Hâlid, şeyhi Tosyalı

Sadık Baba’nın emriyle emekliye ayrıldı. Emekli olduktan sonra Sivas’a döndü ve

ömrünün sonuna kadar burada kaldı. Şeyhinin vefatı üzerine postnîşin oldu.28

Oğlu Galip Hergüner, “Sivas Kongresine takaddüm eden siyasi faaliyete bir

müddet iştirak etmişşe de yine kendi arzu ve iradesi ile bundan uzaklaşmıştır”.29

demesine rağmen Sivas Kongresi kayıtlarında Şeyh Halid’in ismi geçmediği gibi,

Sivas Kongresi ile ilgili kaleme alınan eserlerde de bu konuda bir bilgiye

rastlanmamaktadır.30 27 Temmuz 1931 Pazar günü saat 11:00 de vefat etmiş31 ve

Yukarı Tekke Mezarlığı’na defnedilmiştir.32

II. TARİKATI

Gidilen yol, izlenen usul, hâl ve durum gibi anlamlara gelen tarikat,

Hakk’a ermek için tutulan, bir takım kuralları ve ayinleri bulunan yol demektir. 33

Şeyh denilen bir öğretmen nezaretinde mürid veya tâlibin, Allah’a ulaşma, yani

sürekli Allah’ı tefekkür, bilincini kazanma konusunda takip ettiği usule veya

metoda da tarikat adı verilir.34 Takip ettikleri metotlara göre; Tarîk-î ahyâr

(hayırlıların yolu), tarîk-î ebrar (kalbi saf olanların yolu) ve tarîk-î şuttâr (aşk ve

27 Bkz. Şeyh Hâlid, Mektubat, 56. 28 Aşkun, Sivas Şairleri, 244. 29 Hergüner, Şeyh Halil Divanı, 7. 30 Sivas Kongresine katılanlar ve kongre ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Vehbi Cem Aşkun. Sivas Kongresi, İstanbul 1963; Mehmet Goloğlu, Sivas Kongresi, Ankara 1969; Hikmet Denizli, Sivas Kongresi Delegeleri ve Heyet-i Temsiliye Üyeleri, Ankara 1996; Kemal Arıburnu, Sivas Kongresi, Ankara 1997; Ahmet Necip Günaydın, Milli Mücadelede Sivas ve Mustafa Kemal Paşa -2 Eylül-18 Aralık 1919-, Sivas 2002. 31 Ölüm tarihi nüfus kaydında 2 Ağustos 1931 olarak gösterilmektedir. Bu tarihi oğlu Galip Hergüner 27 Temmuz 1931 olarak gösterilmesinden dolayı, nüfus idaresine bir hafta gecikmeli olarak bildirildiği anlaşılmakladır. 32 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 22-23. 33 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul 2002, 338. 34 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara 1997, 687.

18

cezbe ehlinin yolu)35 olarak üç bölüme ayrılan tarikatlar; onikinci yüzyılın

ortalarından itibaren kurumsallaşmaya başlamışlardır.36 Tarikatlar genellikle

kurucuların isimleriyle anılmışlardır. Yeseviyye, Ahmet Yesevi (ö. 562/1166),

Mevleviyye, Mevlânâ Celâleddin-i Rûmi (ö. 672/1273) Kübreviyye, Necmeddin

Kübrâ (ö. 618/1221), Şâziliyye, Ebu’l-Hasan Ali b. Abdullah eş-Şâzili

(ö.657/1258)37’nin ismiyle anılmıştır. Günümüzdeki yapısıyla ilk tarikatlar

Abdulkadir Geylâni (ö. 261/1166) ve Ahmed er-Rifâi (ö.575/1179)’nin piri

oldukları tarikatlardır.38 Tarikatlar silsilesine göre de çeşitli sınıflandırmalara

ayrılırlar. Hz. Ebu Bekir’e dayanan tarikatlara, Bekriyye veya Sıddıkiyye, Hz.

Ömer’e dayananlara Ömeriyye veya Farukiyye, Hz Osman’a dayananlara

Osmaniyye ve Hz Ali’ye dayananlara Aleviyye adı verilmektedir. 39

Tarikatların amacı; insan ruhunu terbiye etmek, insanları dış dünyanın

tesirlerinden kurtarıp iç dünyalarına yönlendirmek, içlerindeki mutlak hakikate

ulaştırmaktır. 40 Tarikat bir disiplindir. Tasavvufun, şer’i esaslara riayetle, dinin

özüne varma riyazetinin, belirli disiplin içerisinde gerçekleşmesini amaçlayan bir

kuruluştur. Tarikat, dinin özüne varmak suretiyle Hakk’ın rızasını kazanmak ve

dolayısıyla dünya ve âhiret saâdetini hedefleyen bir vasıtadır. 41

Tarikatlar sosyal hayatın ihyâsı konusunda birçok fayda sağlamışlardır.

Şöyle ki; Müslüman ordularla fethedilen beldelerin İslamlaşmasını sağlamışlardır.

Seyyah dervişler vasıtasıyla İslam’ın gayrimüslim diyarlarda yayılması

sağlanmıştır. İslam ordularının ulaşamadığı uzak ülkelere İslam’ın yayılmasını

sağlamışlardır. Tarikat mensupları kabileler arasındaki anlaşmazlıklarda da

arabuluculuk görevi yapmışlardır. 42

Çalışmamızın kaynağı olan Şeyh Hâlid, Nakşibendiyye tarikatının

Üveysilik meşrebine dahil olan mutasavvıf bir şairdir. Şeyh Hâlid birçok

mektubunda bu durumu ortaya koymaktadır. Şöyle ki; “Bizim tarikatımızın aslına

35 Osman Türer, Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihi, İstanbul 1998, 99 -100. 36 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, 127-128. 37Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, 127-148. 38 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, 230. 39 Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, 104. 40 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, 230. 41 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 312. 42 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, 238-239.

19

gelince; Tarikat-ı aliyemiz, Tarikat-ı Aliye-i Hâcegan Nakşibendi Üveysidir”. 43

Şeyh Hâlid’in Nakşibendiyye tarikatında üveysiyye meşrebine bağlı olduğunu

belirttikten sonra Nakşibendiyye ve Üveysiyye hakkında kısa bir değerlendirme

yapmamız gerekmektedir.

A. Nakşibendiyye

Nakşibendiyyenin piri; Muhammed Bahâuddin Nakşibend el-Buhâri (ö.

791/1389)’dir. Bahâuddin Nakşibend, Buhara yakınında bulunan Kasr-ı Arifân’da

dünyaya gelmiş ve küçük yaştan itibaren tasavvufla iç içe bir hayat yaşamıştır.

Küçük yaşta iken Hâcegân tarikatı şeyhlerinden Muhammed Baba Semmâsi (ö.

740/1339) tarafından manevi evlatlığa kabul edilmiştir. Semmâsi onun manevi

terbiyesini daha sonra, müridi olan Emir Kûlâl’e (ö. 680/1281); “Bu erin terbiyesi

sana aittir” dediği de rivayet edilmektedir. Bahâuddin Nakşibend her ne kadar

Emir Kûlâl’e intisâb etmiş olsa da, kaynaklara göre onun gerçek şeyhinin,

kendisinden çok seneler önce vefat eden Abdûlhâlik Gucdûvâni (ö. 617/1220)

olduğu belirtilmektedir. Tasavvufta bu türden terbiye usulüne daha sonra

değineceğimiz üzere, “Üveysilik” denilmektedir.44

Şeyh Hâlid, Bahaûddin Nakşibend’in ruhâniyetle Abdûlhalik-i

Gucdüvâni’den ve Abdûlhalik Gücdüvani’nin de Hızır (a.) vasıtasıyla

Peygamberimizden feyz aldığını Mektûbâtı’nda ortaya koymuştur.45 Nakşî-Üveysi

olan Şeyh Hâlid bir beytinde, Bahâuddin Nakşibend’in üveysi olduğunu şu

şekilde ifade eder:

Üveysi en-Neccâri’sin târik-î Nakşi’nin şâhı

Behâ-yı millet-î ve’d-din ü Nakşibend efendimsin46

Bahâuddin Nakşibend, Ehl-î Sünnet’e bağlı Hanefi mezhebinden idi. Hâfi

zikri esas kabul etmiştir, sohbet ve râbıtaya önem vermiştir. Nakşibendiyye

müntesiplerinin toplu halde yaptıkları zikre “Hatm-i Hacegân” denilmektedir. Bu

zikre sadece tarikat mensupları alınırdı. 47

43 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.38. 44 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlat, 370. 45 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.2. 46 Şeyh Hâlid, Divan -Tenkitli Metin-, haz. Alim Yıldız, Sivas 2004, 219. 47 Nakşibendilikle ilgili geniş bilgi için bkz. Necdet Tosun, Bahâeddin Nakşibend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı, İstanbul 2003.

20

Nakşibendi tarikatı Fatih Sultan Mehmet zamanında Ubeydullah Ahrar’ın

(ö. 895/1490) halifelerinden Molla Abdullah Îlahi aracılığıyla İstanbul’a girdi. Bu

tarikat, Türk kültürüne, halk maârifine, Anadolu devletine büyük hizmetleri

geçmiş bir tarikat olarak kabul edilmiştir. İstanbul’da 65 Nakşi dergâhının

bulunması da, bu tarikatın son zamanlarda, halk arasında çok yaygın bir durumda

olduğunu göstermektedir.48

Hâce Abdülhâlik Guedüvâni’den intikal ettiği rivayet edilen Kelimât-ı

Kudsiyye adı verilen on bir temel prensip Nakşibendiyye tarikatının esasını teşkil

eder. Bu prensipler şunlardır:

1. Hüş der dem: Her nefes alıp vermede bilinçli olmak, yani her ân Allah

ile olmak ve gaflete düşmemek anlamında bir terimdir. Verilen her nefes insanın

değerli ömründen bir parça koparıp götürür ve yerine başka bir şey konamaz. Bu

sebeple her ânı şuurlu geçirmek gerekir.49

2. Nazar ber kadem: Zâhiri anlamı, sâlikin lüzumsuz şeyler görüp

gönlünün dağılmaması için yürürken önüne (ayağına) bakması anlamında bir

terimdir. Bu terim, sûfinin yürürken gaflet içinde olmaması ve attığı adımları

hayır yolunda atmak için ve bilinçli olması şeklinde de yorumlanmıştır.50

3. Sefer der vatan: Sâlikin kötü huylardan iyi huylara, beşeri sıfatlardan

meleki sıfatlara doğru sefer etmesi ve ahlâkını değiştirmesidir. Mürid olmak

isteyen kişinin uygun bir şeyh bulmak gayesiyle yolculuk etmesi ve farklı

şehirlerde dolaşmasıdır. Sûfinin kalben dünyevi düşüncelerden ve mâsîvâdan

Allah’a doğru sefer etmesidir.51

4. Halvet der encümen: Toplum içinde yalnızlık anlamına gelen bu terim

sûfinin bir köşeye çekilmeyip halkın arasına karışmasını ve Allah ile birlikte

olmasını ifâde etmektedir. Görünüşte halk ile hakikatte Hak ile beraber olması,

elin kârda gönülün yârde olmasıdır.52

48 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 372 -373. 49 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 376. 50 Tosun, Bahâeddin Nakşibend, 335. 51 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 377. 52 Tosun, Bahâeddin Nakşibend, 336.

21

5. Yâd Kerd: İnsanın murâkabe mertebesine ulaştıktan sonra nefy ve isbatı

belli bir miktar dille yapmasıdır. Nefy ve isbattan meydana gelen tevhid,

dudaklardan riyâsız dökülürse kalbi parlatır.53

6. Bâz geşt: Geri dönüş veya başka bir mekâna dönüş anlamına gelen bu

terim, nefesi tutarak kalp ile birkaç kez yapılan kelime-i tevhid zikrinden sonra

nefesi salarak dil ile “Îlâhi ente maksûdî ve rızâke matlûbi” (Allahım: Maksadım

sensin ve istediğim senin rızândır) cümlesini söylemeyi ifâde eder.54

7. Nigâh dâşt: Koruma, muhâfaza etme anlamındaki bu terim kalbin

dünyevi düşüncelerden korunmasını ifâde eder. Nefesi tutarak, yapılan kelime-i

tevhid zikrinin gayesi de aynıdır.55

8. Yâd dâşt: Hatırında tutma, anma anlamına gelen bu terim daha önce

zikredilen üç terimin gayesi olup Allah’ı hatırlama hâlinin daimi olmasını ifâde

eder.56

9. Vukuf-i Zamâni: İçinde bulunulan hâlin ve zamanın bilincinde olmak

anlamındadır. Sâlikin, bulunduğu hâl şükrü mü yoksa tevbeyi mi gerektiriyor

onun bilincinde olmasıdır.57

10. Vukûf-i adedi: Zikrinde sayıya riâyet etmek anlamındadır. Sâlik

düşüncelerinin dağılmasını engellemek gayesinde kalben yaptığı zikrin sayısının

bilinmesidir.58

11. Vukûf-i kalbi: Sâlikin zikir esnasında Allah’ın huzurunda olduğunun

bilincinde olması, zikir esnasında kalbine teveccüh edip kalben zikrin manâsının

bilincinde olmasıdır.59

Divan’ında beş beyitlik bir gazelinde Nakşi olduğunu ifâde eden Şeyh

Hâlid, aynı zamanda Nakşiliğin on bir esasından dört tanesini (Nigâh dâşt, yâd

kerd, Sefer der vatan ve Halvet der encümen) de ifade eder.60

Dil mülküdür seyrânımız Nakşibendi pirânımız

Hoşdur dem-i erkânımız bize Nakşibendi derler.

53 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 378. 54 Tosun, Bahâeddin Nakşibend, 337. 55 Tosun, Bahâeddin Nakşibend, 337. 56 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 380. 57 Tosun, Bahâeddin Nakşibend, 338. 58 Tosun, Bahâeddin Nakşibend, 338. 59 Tosun, Bahâeddin Nakşibend, 338. 60 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 17.

22

Nigah daşdem her halimiz letâifde devrânımız

Yâd kerdem burhânımız bize Nakşibendi derler.

Sefer der vatan ederiz hâlden hâle devr eyleriz

Dost illerin seyr eyleriz bize Nakşibendi derler.

Yoktur bizim kararımız ruhânîdir bâzârımız

Aşk ile yanmak kârımız bize Nakşibendi derler

Azimetten giyip ridâ halvet der encümen edâ

Tarikin soran Hâlidâ bize Nakşibendi derler.61

Şeyh Hâlid sülukun her Müslüman kadın ve erkeğe farz-ı ayn olduğunu

bildirerek62 bir mürşid-i kâmil eşliğinde sülukun tamamlanması gerektiğini

belirtir.63 Şeyh Hâlid, mensubu bulunduğu tarikatta sâliklerin terbiye usulünü şu

şekilde açıklar: “Tarikat-ı âliye ve husûsiyle Nakşibendi-i Üveysi sâliklerinin

terbiyeleri dahi hücre-i risâlet-penâh (s.a.v) de inâyet-i rabbaniyeden olup ve

bunun tariki herhangi câmi-i şerif kolayınıza gelirse, o câmii şerifin mihrâbında

sâhib-i saâdet (s.a.v) sâadetle oturmuş ve bi’l-cümle peyânı evliyâ ve enbiyâ ve

ehl-i iman etrafına halka olmuş olduğu halde Cenâb-ı Seyyidü’l-Kevneyn (s.a.v)

riyâset eylemekte ve öbürleri dahi iktida etmiş cümlesi de Fatiha-i Şerifi

mütederricât ile bâb-ı emâne sarılıp Cenâb-ı Vâhib-ül Atâyâ Hazretlerini zikr

eylemekte ve sende günah deryasında müstâğrak olmuş ve o halde, Cenâb-ı

Erhamür-Râhmin Hazretlerinden başka meded ve inâyet edecek bir kimsen

olmadığını bilip o halde de arz-ı hacâta dahi sende bi’l-hâl bulamayıp, kemâl-i

mahcubiyetle şeyhinin hırkasının altına girip ibadette ve zikr-i ilahiyede müşârün-

ileyhe müşâreketle alâ merâtibihim müşârün-ileyhiyeyi şefi ittihâzıyla bâb-ı

emâne sarılıp gayrıyı terk edip Allah’a ibâdet ederler. Müşârü’n-ileyhiyeyi şefi

ittihâz eder, Allah’tan isterler. Ve mâ-sivâyı terk edip Allah’ı ve rızâü’l-ilahiyi

isterler ve istedikleri ibâdetlerini nimet-i ilâhi bilip ne isterler ise Cenâb-ı

Vâcibü’l-Vücud Hazretlerinin fazlı ilahisinden isterler. İşte Vâhibü’l- Atâyâ

61Şeyh Hâlid, Divan, 168 -169. 62 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.26. 63 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.63.

23

Hazretlerine giden tarik-i müstakim dahi budur. Ve bu yolu hâl eylemek

lazımdır”.64

Başka bir mektubunda Şeyh Hâlid, kendisine tarikatınız nedir diye sual

edenlere cevap olarak;” Tarikim Kur’an ve Tariki Müstâkim-i Muhammediye.”dir

der. 65 Nakşi tarikatının âdâbı ile ilgili olarak Şeyh Hâlid şu bilgiyi vermektedir:

Üç zât birbirlerinin tariklerinin âdâbını suâl eylediklerinde birisi, teslim olduğunu

ve diğer birisi dahi edep olduğunu ifâde eylemeleri üzerine Hazreti Pir

Muhammed Bahâuddin Nakşibendi Hazretleri dahi bizim tarikimizda cümlesinde

mevcuttur ki “Lâ mevcûde Îllallah” deryasına müstağrak olmaktır.”

buyurmuştur.66

Şeyh Hâlid, mektuplarında Nakşibendiyyede önemli yeri olan mürşid,

mürid, hilafet, aşk ve muhabbet, zikir, hatm-î hâce, vb. üzerinde durumaktadır. Bu

kavramları ileriki bölümlerde ayrıntılı olarak inceleyeceğimizden dolayı burada

üzerinde durmuyoruz.

Şeyh Hâlid iş işten geçmeden sâlikin yapması gerekeni şu sözleriyle

belirtir: ‘’Şimdi sâlike lazım olan rûh-i manayı dide-i basiretin nazar edip

“Hâsibûv enfuseküm kable en tehâsibûv yevme’l-hesâb” mücibine işin âh ve zâr

olmazdan nasâyih ve ıslâh eyleye.”67 Yani, kişi hesap günü gelmeden önce

kendini hesaba çekip ona göre davranmalıdır. Daha sonraki feryad ü figânların

fayda etmeyeceğini belirterek,“ Ya eyyühellezıne amenüttekullahe vebteğu ileyhil

vesılete ve cahidu fı sebılihı lealleküm tüflihun” (Ey iman edenler, Allah'tan

korkun, O'na yaklaşmaya vesile arayın, O'nun yolunda cihad edin ki, mutluluğa

erebilesiniz.)68 ayet-i kerimesi mucibince Allah Teâla’ya ulaşmak için, silsile

olarak Peygamberimizde son bulan, Ehlisünnet ve’l-cemaat mezhebinden birine

mensup, tarikatına bidat karışmamış bir mürşid-i kâmili rehber edinmeyi kurtuluş

olarak göstermektedir. 69

64 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.45. 65 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.29. 66 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.30. 67 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.51. 68 Mâide, 5/35. 69 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.51.

24

B. Üveysilik

Üveysi veya Üveysi-meşreb, Üveys’e mensup demek olup Veysel

Karani’nin adıyla ilgilidir. Tasavvuf tarihinde, belli bir tarikata veya tasavvufi

mesleğe mensup olmayan, fakat doğrudan doğruya Allah’ın hidayeti ve irşadıyla

velâyet mertebesine ulaşan sufilere Üveysi denmektedir. Bu da Veysel Karani’nin

hiç kimsenin yol göstermesi olmadan sırf Cenab-ı Allah’ın irşadıyla velâyet

derecesine ulaştığı inancına dayanır. Fakat Üveysilik’te Veysel Karani’ye nispet

sadece duygusal yönden bir bağlılıktır. Veysel Karani, Peygamberimiz döneminde

yaşadığı halde onu görmeden Müslümanlığı kabul eden muhadramundan

sayılmaktadır. Aynı zamanda peygamberimizin iltifatına mazhar olup,

peygamberimizin hırkasını kendisine hediye olarak gönderdiği kişi idi. Veysel

Karani peygamberimizle bizzat görüşmediği halde ondan manevi feyz almıştır.

Bundan dolayı görüşmediği bir şeyh tarafından terbiye edilen sûfiye Üveysi, bu

meşrebe de Üveysilik denmektedir. 70

Üveysilik hakkında ilk bilgi veren Feridüddin Attâr olmuştur. Şeyh Hâlid,

Mektûbâtı’nda Feridüddin Attâr’ın Üveysilik hakkındaki değerlendirmesini şu

şekilde sunmaktadır: “Şeyh-i tarikat Şeyh Feridüddin Attâr (k.s) buyurmuştur ki;

“Evliyaullahtan bir kavim vardır ki, onlar meşayih-i tarikat ve kûbrây-ı

üveysilerdir. Ve onların zâhirde pîre ihtiyaçları olmamıştır. Onları Hz Risâlet

(s.a.v) Efendimiz mecrâ-i inayetlerinde bilâ-vâsıta terbiye eylemiştir. Nitekim

Veysel Karani (r.a) Hazretlerini bilâ-vâsıta terbiye eylediği gibi bu bir makam-ı

azim-i âlidir ki bu mertebe-i dâmme bir zâta müyesser olmaz. “Zalike faddullahi

yü'tihi men yeşâ” ve yine evliyaullahtan bazıları kim olan zata tabidirler.

Tâliblerden bazılarını ruhâniyetle terbiye ederler. Ve onların zâhirde piri olmaz.

Ve bu cemaât dahi Üveysiye dahildir.”71 Buradan da anlıyoruz ki Üveysi meşreb

olan kişi bizzat Allah’ın inayeti ile Hz Peygamberin ruhaniyetinden feyz aldığı

için mürşide ihtiyacı yoktur.

Tasavvuf tarihinde Üveysilik denildiğinde şu dört zümreden biri

anlaşılmıştır:

70 Üveysilik ve Veysel Karani ile ilgili geniş bilgi için bkz. Ahmet Yaşar Ocak, Veysel Karani ve Üveysilik, İstanbul 1982; İsmet Demir-Hacı Osman Yıldırım, Beşiktaşlı Yahya Efendi ve Üveysilik, İstanbul 1997. 71 Şeyh Hâlid, Mektubat, 1.

25

1. Hz Peygamber’in ruhaniyetinden nasip alanlar.

2. Veysel Karani’nin ruhaniyetinden feyz alanlar.

3. Herhangi bir büyük şeyhin veya kutbun ruhaniyetinden irşad edilenler.

4. Bizzat Hızır (a.s) aracılığıyla irşad edilenler. 72

Bu dört gurubun ortak noktası, daha önce yaşamış birinin ruhaniyetinden

feyiz almalarıdır.

Tasavvuf tarihinde Üveysi olarak bilinen birçok mutasavvıf vardır.

Bunlardan bazıları şunlardır: İbrahim b. Ethem (ö.166/782), Bayezid-i Bistami

(ö.261/874) Şeyh Ebu’l-Hasan Harakani (ö. 425/1034), Ebu Said Ebu’l-Hayr

(ö.440/1049), Şeyh Necmuddin Kübrâ (ö. 618/1221), Muhyiddin İbnü’l Arabi

(ö.638/1241), Muhammed Bahâuddin Nakşibend (ö.791/1389) 73 Şeyh Hâlid,

Metûbâtı’nda Hızır (a.s) ın Üveysilikte pîr olduğunu bildirmektedir.74

Şeyh Hâlid Üveysi meşrebine dahil olan sûfilerin ve feyiz aldıkları

kişilerin isimlerini mektubunda şu şekilde belirtmektedir. “Şeyh Ebu’l-Kasım

Cürcâni et-Tûsi (k.s) silsile-i aliyemize dahildir. Şeyh Ebu Said Ebu’l Hayr ve

Ebu’l-Hasan el-Harakânî tabakasındandır. İbtidây-ı sûlukunda zikri ale’d-devam

Üveysi idi. Bu silsilede Üveysilik Beyâzıd-i Bistâmî Hazretlerinde bâkî olmuştur

ki irşâdı İmam Câfer Hazretlerinin ruhaniyetlerinden ve Ebu’l-Hasan

Harakani’nin irşadı Beyâzıd-i Bistâmî’nin rûhaniyetinden ve Ebu’l-Kasım

Cürcâni et-Tûsi’nin irşadı Veysel Karani’nin rûhaniyetinden ve Abdulhâlik-i

Gücdüvâni’nin irşadı Hızır (a.s) vasıtasıyla ve ruhâniyet-i risâlet (s.a.v)’den ve

Muhammed Bahâuddin Nakşibendi’nin irşadı Abdulhâlik Gücdüvâni’nin

ruhaniyetinden olmuştur. Hâcı Mahmud Efendimiz Ahmed Behçetî Hazretlerini ,

Ahmet Behcetî Mustafa Arif’i, Mustafa Arif Mustafa Münib’i, Mustafa Münib

Ahmed Nûri’yi, Ahmed Nuri de Muhammed Sâdık Baba’yı yerlerine kaim

eylemişlerdir. Bunların her birisi bu tarikat-ı aliyyede pir makamına kuûd eyleyip

diğer meşâyih ve halifeler bunlara tâbî olmuştur. 75

72 Ocak, Veysel Karani ve Üveysilik, 94. 73 Ocak, Veysel Karani ve Üveysilik, 100- 102. 74 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.4. 75 Şeyh Hâlid, Mektūbât, v.2.

26

Şeyh Hâlid Divanı’nda Üveysi olduğunu iki şiirinde vurguladıktan sonra,

yolunun Üveysi yolu olduğunu bu yolun Veysel Karani’den geldiğini şu şekilde

belirtir:

Rahımız râh-ı Üveysî hem ol oldu şâhımız

Ol sebepten râhımızdır bunda cân etmek fedâ76

Gözlerim yumdum sivâdan yüz sürüp dehgâha ben

Şimdi ben oldum Üveysi kıblegâhım yâradır.77

Şeyh Hâlid, Nakşi-Üveysi meşrebine dahil olan bir aileye mensuptu.

Küçüklüğünden beri Üveysilikle yakından ilgiliydi.78

Babası vefat ettikten sonra, amcası İsmail Kemal’in yanında kalırken,

amcasının hanımının kedisine yaptığı eziyetten dolayı halvete çekilerek Allah’tan

başka herkesten ümidini kesmiş olduğu halde, “Yâ mâlike’l-mülk, yâ ze’l-celâli

ve’l-ikrâm” zikrine devam ediyordu. 1282/1865 tarihinde amcası Hafız Rahmi

durumunu Tosya’da bulunan Üveysi şeyhi Mehmed Sâdık Baba ve onun babası

Ahmed Nuri Efendi’ye mektupla bildirmişti. Sâdık Baba cevap olarak Mehmed

Hâlid’i manevi evlatlığa kabul ettiğini bildirmiş ve ileride Üveysiliğin önemli

kişilerinden biri olacağını belirten bir icazetnâme göndermiştir.79

Şeyh Hâlid, 1307/1890 yılında Ganizâde Mehmed Sâdık Baba tarafından

kendisine halifelik verilerek müridlerin irşadıyla görevlendirildi.80 Mehmed Sâdık

Baba, vefatından bir süre önce de müridlerine “Beni arayanlar Hâlid Efendi’de,

Hâlid Efendiyi arayanlar bizde bulsunlar. Şimdi Hâlid Efendi ile biz bir vücud

olduk”81 demiştir. Şeyh Hâlid’e hitaben de şöyle demiştir: “Oğlum Hâlid Efendi,

seni Allah, Resulullah ve bi’l-cümle pirâna emanet eyledim. Ve bi’l-cümle sâlikan

ve tâlibanın terbiye ve irşadlarını sana tevdi ediyorum. Bi’l-cümle tâliban ve

ihvânı dini nazar-ı hizmetinizden dür eylemenizi tavsiye ediyorum”.82 diyerek,

kendisinden sonra Şeyh Hâlid’in yerine halife olacağını bildirmiş ve kendisine bir

de hilafetname vermiştir.83 Şeyh Hâlid’den sonra bu silsileyi oğlu Ahmed Turan

76 Şeyh Hâlid, Divan, 149. 77 Şeyh Hâlid, Divan, 270. 78 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 19. 79 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.29. 80 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.34. 81 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.35. 82 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.33 -35. 83 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.30 -32.

27

Hergüner devam ettirmiş, Ahmed Turan Hergüner’in 1413/1996 yılında vefat

etmesiyle bu silsile sona ermiştir.84

Şeyh Hâlid Mektûbâtı’nın birkaç yerinde İstanbul’da bulunan Beşiktaşlı

Yahya Efendi85 dergâhından bahsetmektedir. Mektuplarından birisini de

Eskişehir’de ikâmet eden ve Yahya Efendi Dergâhı sâliklerinden olan Emin Bey’e

yazmıştır. “Dersaâtte Yahya Efendi Dergâhına mensup olduğunuzu duydum.

Derece-i nihayete memnun ve mesrur oldum. O dergâh-ı aliye ile Sivas’ta bulunan

Kadızâde dergahının tarikatta silsilesi Kayseri meşayih-i kirâmından Külâhizâde

Hacı Mehmed Efendiye müntehi olup müşarun-ileyh sizce ve bizce de silsile-i

ahvali malum olduğundan, din, mezhep ve tarik ve tarikatta pirimiz bir

olduğundan bizde bizliği ve sizde sizliği kaldırıp yek-vücut olup ilay-ı

kelimetullah yolunda halkı sırat-ı müstakime davet edelim.” 86

III. ESERLERİ

Şeyh Hâlid’in ikisi mensur, biri manzum olmak üzere üç eseri

bulunmaktadır. Mensur olanlar; Hilafetnâme ve Mektûbât adlı eserleridir.

Manzum olan ise Divan adlı eseridir.

A. Hilafetnâme

Tek nüsha olan bu onüç sayfalık mensur yazma eserdir. C.Ü İlahiyat

Fakültesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.87 Eserin başında tarikat mührü yer

almaktadır. Şeyh Hâlid bu eserinde Arapça girişten sonra tasavvufla ilgili bazı

bilgilere değinmiştir. Daha sonra tarikat silsilesini anlatır. Şeyhi Ganizâde

Mehmed Sâdık tarafından kendisine halifelik ve mürşidlik verildiğini anlattıktan

sonra, Abdürrahim Rahmi b. Abdullah isimli bir müridine hilafet izni verdiğini

belirtmektedir. Bir sâlike iczetnâme verilirken neler yapılması gerektiğinide

bildirmektedir. Tarikata yeni girecek olanlar için neler yapılması gerektiğini

anlattıktan sonra esere son verilmektedir. Eserin sonunda “Hâdim-i Tarikat-ı

84 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 20, 26 numaralı dipnot. 85 Ayrıntılı bilgi için bkz. Demir, Beşiktaşlı Yahya Efendi. 86 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.53. 87 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 33.

28

Aliyye-i Nakşibendiyye-i Üveysi Kadızâde eş-Şeyh Mehmed Hâlid Sivâsi” imzası

ile 15 Ramazan 1343 tarihiyle son bulmaktadır.88

B. Divan

Şeyh Hâlid Divanı’nın iki nüshası bulunmaktadır. Bunlardan her ikisi de,

ailesinde bulunan ve torunu Halit Hergüner tarafından Cumhuriyet Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’ne hediye edilen nüshalardır.89

Manzum olarak kaleme alınan Divanla ilgili olarak ilk çalışma, kendisi de

bir şair olan oğlu Galip Hergüner tarafından yapılmıştır. Şeyh Hâlid’in Divanı’nı

Osmanlıca nüshadan yeni harflere aktararak iki defterde toplamış ve 10 Ocak

1948 tarihin taşıyan bu defterin başında da “Muhterem Okuyucuya” başlığıyla

Şeyh Hâlid’in hayatı ile ilgili çok kısa bir bilgi vermiş, şahsiyeti ve şiirleri

hakkındaki düşüncelerine yer vermiştir. Galip Hergüner tarafından hazırlanan bu

defter, Şeyh Hâlid’in gazeteci olan diğer oğlu Abdülkadir Hergüner tarafından

formalar halinde basılmaya başlanmış, fakat bu girişim yarım kalmıştır.90 Şeyh

Hâlid Divanıyla ilgili olarak bir lisans tezi çalışması yapılmış fakat bu çalışma

Divan metninin tamamını kapsamayan ayrıca çokça okuma yanlışının yapıldığı

bir çalışma olmuştur.91 Şeyh Hâlid Divanı’yla ilgili olarak yapılan çalışmaların en

kapsamlısı, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi öğretim üyesi Alim Yıldız

tarafından “Şeyh Hâlid Divanı” adı altında yapılan çalışmadır.

Şeyh Hâlid mutasavvıf bir şahsiyet olduğu için Divanı’nda tarikat

esaslarını anlatmaktadır. Divanı’nda sanatlı bir anlatım göze çarpmamaktadır.

Divan’da belli bir şiir sıralaması yoktur, gayr-ı mürettep bir divandır.92 Şeyh

Hâlid, Divanı’nda Divan Edebiyatı nazım şekillerinden kaside, gazel, murabba,

muhammes, müseddes, müstezat ile Halk edebiyatı nazım şekillerinden koşmaya

yer vermiştir. Divan’da yer alan şiirlerin bir çoğu dinî ve tasavvufî konuları

işlemesi itibariyle genel olarak ilahi türü içerisinde sayılabilecek özelliktedir.

88 Şeyh Hâlid, Hilafetnâme, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazma eserler Bölümü, no: 003. 89 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 34. 90 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 34. 91 Bkz. Cengiz Gümüş, Divan-ı Halit, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Bitirme Tezi, Sivas 2003. 92 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 34.

29

Divan’da klasik manada olmasa da tevhid, münacat, esmâü’l-hüsnâ, na’t,

mirâciye, devriye, maktel, nutuk diyebileceğimiz türlerden şiirler vardır.93

Şeyh Hâlid, şiirlerinin büyük bir kısmını aruz vezni ile yazmıştır.

Divanı’nda yer alan 174 şiirden 110’u aruz, 62’si hece vezni ile kaleme alınmıştır.

İki şiirinin ise hece vezniyle mi yoksa aruz vezniyle mi yazdığı tespit

edilememiştir.94

Dil ve ifade özellikleri açısından Şeyh Hâlid’in Divan’ı sade ve sanat

yapma endişesinden uzak bir yapıdadır. Şeyh Hâlid, kolay ve anlaşılır bir ifade

tarzı kullanmasına rağmen, derin ve geniş anlamlarla dolu bir eser ortaya

koymuştur. Şeyh Hâlid, şiirleri içerisinde yeri geldikçe bir çok deyime yer

vermiştir. Aynı şekilde Divan’da Arapça ve Farsça kelime kullanımı yaygındır.95

C. Mektûbât

Çalışmalarımızın temelini teşkil eden bu eser, Şeyh Hâlid’in farklı

illerdeki halife ve müridlerine yazdığı mektuplarından oluşan, yazma bir eserdir.

Tek nüshası tespit edilen bu eser, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi’nde

bulunmaktadır. Tamamı 27 mektuptan oluşan bu eser, 67 sayfadır. Mektuplarında

Şeyh Hâlid, halife veya müridlerine tasavvufi ya da dini içerikli bilgiler

sunmaktadır. Şeyh Hâlid, mektuplarında tercüme-i halini, mensubu bulunduğu

tarikatı, muridlerinin uyması gereken kuralları ve yapması gerekenleri, Üveysilik

hakkındaki bilgileri sunarken, Üveysi büyükleri hakkında da çeşitli bilgiler

vermektedir. Müridlerine yaptığı vaaz ve irşad edici tavsiyelerde yer almaktadır.

Mektûbât’ta bulunan ilk mektup, 1 Recep 1339/11 Mart 1921,96 son mektup ise

1345/1927 97 tarihini taşımaktadır. Ayrıca her mektubun sonunda Şeyh Hâlid’in

imzası bulunur ve hicrî ve miladî olarak tarihte bulunmaktadır. Çalışmamızın

esasını teşkil eden bir eser olması bakımından burada sadece Mektûbât hakkında

genel bilgiler vermeye çalıştık. İleriki sayfalarda ayrıntılı olarak işleyeceğiz.

93 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 35 -36. 94 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 42. 95 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 46 -50. 96 Şeyh Hâlid, Mektübat, v.1. 97 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.64- 67.

30

İKİNCİ BÖLÜM

ŞEYH HÂLİD’E AİT MEKTUPLARIN

MUHTEVASI

Şeyh Hâlid’in mektupları üzerine inceleme yapmadan önce Tasavvuf

kültüründe Mektûbât geleneğini ele almak, tasavvufî düşüncede mektupların

yerini ortaya koymak istiyoruz.

I. Tasavvufta Mektûbât Geleneği

Mektûbât veya mekâtip şeyhlerin dervişlerine, mürşitlerin müritlerine

müritlerin mürşitlerine yazdıkları mektuplardır.98 Manevî ilimlerde, mürşit ve

mûrit arasındaki diyalog çoğu zamanlarda rû-be-rû (yüzyüze) gerçekleşmekteyse

de müridin uzakta olması ve sohbetlerde hâzır olmaması gibi bazı hususî hâllerde

karşılıklı mektuplaşmalarla bir nebze bu hasret giderilmeye çalışıldığı da

ortadadır. Daha çok söz konusu bu mektuplarda mürid, mânevî yolculuğunda

karşılaştığı bir takım meseleler hakkında şeyhin rehberliğine müracaât

etmektedir.99

Tasavvufun ilk dönemlerinden itibaren sûfiler mektup yazmayı irşâd ve

eğitim faaliyetinin bir parçası olarak görmüşlerdir. İçerikleri dikkate alındığında

sûfilerin mektupları yöneticileri uyarmak ya da onlara bazı istekleri iletmek, ilim

ehli kimselerle görüş alışverişinde bulunmak, soruları cevaplamak, yanlarında

olmayan mûridlerin seyr û sulük esnasında karşılaştıkları problemleri çözmek ve

rüyalarını yorumlamak gibi amaçlarla kaleme aldıkları görülür.100

Mektup yazma geleneği Hz. Peygamber zamanından itibaren rağbet gören

bir iletişim olgusuydu. Hz. Peygamber’in bir haberleşme ve tebliğ aracı olarak

mektup yazmayı kullanması sonraki Müslümanların dikkatini çekmiş ve özellikle

mutasavvıflar arasında mektûbât çeşidi adı altında bir edebî türün doğmasına

98 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 239. 99 M. Nusret Tura, Mektublar, haz, Mahmut Erol Kılıç, İstanbul 1995, 7. 100 Reşat Öngören, “Mektup” , TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara 2004, XXIX/21.

31

ortam hazırlamıştır.101 Hz. Peygamber arkadaşlarına, ordu kumandanlarına ve

yabancı devlet adamlarına birçok mektup göndermiştir. Gönderilen mektupların

büyük bir bölümü İslam’a davet amacıyla yazılmıştır.102 el- Lüma adlı eserinin bir

bölümünü “Sûfilerin Mektup, Duâ ve Risaleleri” ne ayıran Ebu Nasr es-Serrâc et-

Tüsi (ö.378/988); eserinde Cüneyd-i Bağdâdî (ö.291/903), Ebu Sâid el-Harrâz

(ö.277/880), Amr b. Osman el-Mekkî (ö.291/903), eş-Şiblî (ö.334/945), Ebû

Abdullah er-Rûzbâri (ö. 250/287), Ebu’l-Hayr Teynâti, Yusuf b. Hüseyin er-Râzî

(ö.304/916), Ahmet b. Ata er-Rüzbârî (ö.369/979), Cafer el-Huldî, Şâh Kirmânî

(ö.270/883) gibi mutasavvıfların mektuplarına yer vermiştir. 103

Mektûbât geleneğinde en önemli yeri, İmam Rabbânî (Ö. 1034 / 1624) nin

Mektûbât’ı alır. Bu eser, bir mutasavvıf tarafından yazılan en kapsamlı ve en

meşhur mektup kulliyâtı olup tevarüs ettiği ve geliştirdiği Nakşibendî geleneği

hakkındaki başlıca kaynak durumundadır. Mektûbât, her şeyden önce Îmâm-ı

Rabbânî’nin manevi tekâmül sürecini göstermesi bakımından önem taşımaktadır.

Îmâm-ı Rabbânî mektuplarını ihtiyaç duydukça farklı zamanlarda çeşitli kişilere

hitaben yazmıştır104

Tasavvuf edebiyatında, mektûbât türü eserlerde daha çok bir şeyhin

halifelerinden veya müritlerinden birine yazdığı mektuplar bulunmaktadır.105

Müridlere nasihat etmek ve tasavvufun inceliklerini öğretmek maksadıyla yazılan

bu tür mektuplar hemen bütün tasavvuf ehli tarafından benimsenmiştir.

Tarikatların yaygınlaşmasından sonra da genellikle uzakta olan müritlerin şeyhle

irtibatı bu şekilde sağlanmıştır. Şeyhle müridleri arasındaki mektuplaşmaların bir

kısmı doğrudan müritlerin seyr û sûlukuyla alâkalıdır. Meselâ, Mevlânâ’nın

mektuplarından biri seyr û sulûk erkân ve şartlarını soran bir alime cevap olarak

yazılmıştır.106

Tasavvuf literatürü içerisinde mektupların özel bir yeri vardır. Çünkü

sûfîler kendileri için özel bir anlam içeren konuları kendilerinden uzak olan ve

içinde bulundukları durumu tam anlamıyla kavrayamayacak kişilerden saklı

101 Himmet Konur, Hasan Sezai ve Mektupları Işığında Tasavvuf Hayatı, İzmir 2003, 51. 102 Nebi Bozkurt, “Mektup” , TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara 2004, XXIX/13. 103 Ebu Nasr Serrâc et-Tûsi, el-Lûmâ -İslam Tasavvufu-, ter. H. Kâmil Yılmaz, İstanbul 1996, 237- 248. 104 Hamid Algar, “Mektûbât”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara 2004, XXIX/11- 12. 105 Bu tür eserlerin listesi için; Tura, Mektuplar, 9’da 3 no’lu dipnot. 106 Öngören, “Mektup” , TDV İslam Ansiklopedisi, XXIX/21 -28.

32

tutmak isterler. Kuşeyrî, Risâlesi’nde bu durumu şu sözleriyle açıklar: “Ehil

olmayanlar arasında yayılmasından kıskançlık” duydukları sırları yabancılardan

saklı tutmak için, kendilerinden olmayanlara manası mübhem ve anlaşılmaz

görülen ıstılahlar kullanmayı özellikle tercih ederler.107 Mektuplar kişiye özel

oldukları için buna benzer kaygılardan uzak tutularak kaleme alınmışlardır.108

Şeyhlerin müridlerine yazdıkları mektuplar belli bir amaca yöneliktir.

Mektuplar yazılış itibariyle şahıslara hitap etmesinin yanında, içerdiği konular

bakımından manevî olgunluğa ulaşmak isteyen bütün hakikat arayıcılarına

seslenmektedir. İşte bu gerçekten yola çıkarak Şeyh Hâlid’in yazdığı mektuplar da

içerdiği konular bakımından hakikat arayışında olan yolculara hitap etmektedir.

Şeyh Hâlid, ayrıca mektuplarını gönderdiği kişilerden onları kaybetmemelerini

mektuplarının sonunda vurgulanmaktadır. Zira daha sonra da ihtiyaç duyulacağını

ve mektuplarda yazılanların okunmasını istemektedir. Mektupların saklanmasını

istemesinin sebebi de ileride kitap olabileceği ve lazım olacağını düşünmesidir.109

II. Şeyh Hâlid’in Mektûbât’ında Dil ve Üslup

Şeyh Hâlid’in mektupları, mektûbât nevinin diğer örnekleri gibi, mensur

olarak kaleme alınmıştır. Şeyh Hâlid mutasavvıf bir şâir olmasından dolayı dili

oldukça akıcıdır. Mektuplarında amaç olarak mensubu bulunduğu tarikatın

gerçeklerinden ve Müslümanlığın gereklerinden bahsettiği için, sade bir dil

kullanmıştır. Sanat yapma endişesi taşımamaktadır. Buna rağmen mektupları

derin mânalar içermektedir. Mutasavvıf şâir olan Şeyh Hâlid, mektuplarında

şairliğini konuşturarak mektuplarını şiirlerle süslemiştir

Vahdet serâbında hayrân olmuşsun

Siyâk edûp âlemde salân dost

Bir tecelli ile bezm-i elestte

Hastan edip ahd-i mîsâk alan dost

Encâmı gönderip mülk-û dünyaya

Yokluğu derdime dermân kılan dost

Vâdi-i aşk ateşiyle 107 Abdulkerim el-Kuşeyri, Risâle, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 1991, 179. 108 Konur, Hasan Sezâi, 52. 109 Şeyh Hâlid, Mektūbât, v.27, 34, 66.

33

Yandı bu benliğim kaldı hem-ân dost

Hâlid’in varlığın yağmaya verdin

Oldu zikr û fikrim şimdi emân dost. 110

Türkçe kelime ve deyimlerin yanı sıra Mektûbât’ta yeri geldikçe ve ihtiyaç

duyuldukça Arapça âyet, hâdis ve deyimlere de yer verilmiştir. Âyetlerden

bazıları şöyledir.

“Zalike fadlullâhi yu’tihi men yeşâ” 111

“İleyhi yes’adu’l-kelimu’t- tayyibu ve’l-amelu’s –sâlihu yerfeuh men kâne

yuridu’l –izzete fe-lillahi’l izzetu cemian.” 112

“Înne’llahe le-ganiyyu ani’l-alemin.” 113

“İkra’ bismi rabbike’l-lezî halak.” 114

Mektubât’ta geçen âyetlerden sadece birkaçına örnek verdik. Mektubâtta

geçen bütün âyetleri buraya almaya gerek yoktur.

Şeyh Hâlid aynı şekilde, konunun akışına göre, yeri geldikçe hadis-i

şerifleri kullanmaktan da kaçınmamıştır. Bazıları şunlardır:

“Înnallahe ehabbe kavmen ibtilâhûm.” 115

“Ümmetî ümmetün mübareketûn lâ-yedri evvelîhâ hayren ve âhîrîhâ.” 116

“Kûllûkûm râin ve kullûkûm mes’ûlûn an ra’iyetihi.” 117

“ Înne’d-dünyâ helve hazre.” 118

Şeyh Hâlid, Mektûbât’ını Türkçe yazmış olmasına rağmen bazı

mektuplarının girişini Arapça olarak yazmıştır. 119 Bunun yanında mektuplarında

Arapça ibârelere de sıkça rastlanmaktadır. Birkaçı şöyledir:

“el-hâl lâ yu’rîf bîl-kâl. ” 120

“Men kâne lillâhî, kânellahû lehû.” 121

110 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.27. 111 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.1. 112 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.7- 8. 113 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.8. 114 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.47. 115 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.28. 116 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.34. 117 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.14. 118 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.14. 119 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.33,55. 120 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.26. 121 Şeyh Hâlid, Mektūbât, v.30.

34

Şeyh Hâlid, Mektûbât’ında konunun akışına göre üzerinde durduğu

konuları desteklemek açısından, mektuplarında İslam alimlerinden alıntılar

yaparak, mektuplarındaki konuları ayrıntılı olarak irdelemiştir.122 Ayrıca Şeyh

Hâlid, üzerinde durduğu konuyu örneklerle açıklamaktadır. Buna örnek olarak,

fenâ halini anlatırken Hz. İbrahim’in Nemrut tarafından ateşe atılmasını ve

Cebrâîl Aleyhisselam’ın Hz. İbrahim’in yardımına gelmesi ve Hz. İbrahim’in

onun yardımını geri çevirmesini örnek olarak verir.123 Nefsin hallerini anlatırken

her bir mertebeyi bir şehrin kalesine benzetir.124

III. Şeyh Hâlid’in Mektup Gönderdiği Kimseler

1856-1931 yılları arasında yaşamış olan Şeyh Hâlid, döneminde sözü

geçen ve çok sayıda müridi olan bir Üveysi şeyhiydi. Sivas’ta yaşamış olmasına

rağmen Mektûbâtı’ndan anladığımıza göre Sivas dışından İstanbul, Eskişehir,

Kastamonu ve Adana gibi illerde çok sayıda müntesibi bulunmaktaydı.

Mektûbât’nda isimleri geçen ve kendilerine mektuplar gönderdiği halifeleri

şunlardır:

1. Asım Efendi (Kastamonu): “Kastamonu vilayetinde bir ihvâna yazılan

bir mektup sureti” başlığı altında yazdığı 12 numaralı mektubunun muhatabı olan

halifesidir. Şeyh Hâlid, Asım Efendi’ye hitabında şöyle buyurmaktadır. “Nûr-i

aynim sûrur-u sinem olan evlad-ı maneviyem Asım Efendi Hazretleri…” Asım

Efendiye yazılan mektupta, vaz ü nasihat etmektedi.125

2. Şeyhzâde Ahmed Fatih Efendi (Kastamonu-Tosya): “Tosya’da bir

münkirin zikr-i cehriyi inkârına karşı orada bulunan hulefâdan Şeyhzâde Ahmed

Fatih Efendi’ye” başlığı altında yazdığı 13 numaralı mektubun muhatabı olan

halifesidir. Bu mektubunu Ahmed Fatih Efendinin Rebiü’l-Ahir 1339/1922 tarihli

mektubuna cevap olarak yazmıştır. Mektubun adından da anlaşılacağı üzere

Ahmed Fatih Efendi’ye zikir konusunda bilgi vermektedir.126

122 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.4 -7, 39 -40. 123 Şeyh Hâlid, Mektūbât, 25, 47, 61. 124 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.21 -26. 125 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.36. 126 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.37 -41.

35

3. Halil Hulusi Efendi (Eskişehir): Şeyh Hâlid’in en çok mektup

gönderdiği müridlerinden birisidir. 127 Mektubunun girişinde Halil Hulusi Efendi

Hazretlerine “Faziletlü eli elim, dili dilim, nûr-i aynim Hâlil Efendi Hazretlerine”

diye hitap etmektedir. 128 Şeyh Hâlid, Halil Efendi’ye yazdığı mektuplarında

murşidin gerekliliğinden Müslümanın yapması gerekenlerden, dünyanın fâni,

ahiretin bâkiliğinden, ihvanın yapması gerekenler gibi konulardan

bahsetmektedir.129 Diğer bir mektubunda evlat ile babası arasındaki ilişkiyi şeyh

ile mürid arasındaki manevi ilişkiye benzeterek Halil Hulusi Efendiye ve orada

bulunan ihvâna nasihat etmektedir.130

4. Hacı Kâmil Efendi (Eskişehir): Eskişehir’de Şer’i İkinci Hukuk Dairesi

reisi olan Hacı Kâmil Efendi, Halil Hûlusi Efendi ile bir araya gelerek zikir

halkaları oluşturmaktadır. Şeyh Hâlid, Hacı Kâmil Efendi’nin göndermiş olduğu

mektuba cevap olarak bu mektubunu yazmıştır. Şeyh Hâlid, mektubunda

Eskişehir’deki müridlerin bir araya gelip, birlikteliklerinden son derece memnun

olduğunu bildirmektedir.131

5. Hasbi Efendi (Adana): Şeyh Hâlid, Hasbi Efendi’den aldığı mektuba

cevaben yazığı mektupta, Hasbi Efendi’nin sorularını cevaplamaktadır. Nasihat ve

tavsiyelerde bulunmaktadır.132

6. Sabri Efendi (İstanbul): “Dersaâdet’te hulefâdan Hâcı Sabri Efendiye

yazılan mektup suretidir.” adlı mektubunda Şeyh Hâlid’in Sabri Efendi için

“Rif’atlü” hitabını kullanmasından Sabri Efendi’nin asker rütbeli bir ihvân

olduğunu anlıyoruz.133 Diğer ihvânda olduğu gibi Sabri Efendi’ye de mektubuna

cevap mahiyetinde yazmıştır.

7. Bedriye Hanim: Nerede yaşadığı hakkında malumat bulunmayan Şeyh

Hâlid’in mektup yazdığı müridlerindendir.134

127 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.47 -48, 51 -52, 55 -56- 57. 128 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.47. 129 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.51 -52. 130 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.55 -56 -57. 131 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.53 -54. 132 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.46 -47. 133 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.48 -50. 134 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.54.

36

8. Ali Osman Efendi: Nerede yaşadığını bilmediğimiz müridlerindendir.

Şeyh Hâlid’in Ali Osman Efendi’ye yazdığı mektup tasavvufla ilgili genel

konuları içermektedir.135

9. Emin Bey (Eskişehir): Yahya Efendi Dergahı sâliklerinden Şeyh

Hâlid’in Emin Beye mektubu “Va'tesumu bi hablillahi cemıav ve la teferraku”

(Hep birlikte Allah'ın ipine sımsıkı tutunun, ayrılığa düşmeyin.)136 ayet-i kerimesi

mucibince Sivas’ta bulunan Kadızâde Dergahı ile Yahya Efendi Dergâhının aynı

meşrebe bağlı olduğunu belirtmesine binâen yazılmıştır. Mektup genel konular

içermektedir.137

10. İbrahim Bey: Nerede yaşadığı hakkında gerekli bilgi olmayan İbrahim

Bey, Şeyh Hâlid’in müridleri arasındadır. Şeyh Hâlid’e yazdığı mektupta hatm-i

hace, fatiha zikri ve halkı tarik-i âliye’ye davet görevini başarıyla yerine

getirdiklerini belirtmektedir. Şeyh Hâlid, İbrahim Bey’in mektubuna cevap olarak

mektup yazmıştır. Mektubunda müridlere gerekli nasihatlerde bulunmaktadır.138

11. Hacı Tevfik Bey: Nerede yaşadığı hakkında bilgimiz

bulunmamaktadır. Şeyh Hâlid’in Tevfik Bey’e “Rif’atlü” olarak hitap etmesinden

onun da asker meşrebli bir ihvân olduğunu anlamaktayız. Daha önce zikrettiğimiz

Bedriye Hanım ile aynı yerden olduğunu mektubundan anlıyoruz. Şeyh Hâlid bir

çok müridinde olduğu gibi Hacı Tevfik Bey’e de mektubuna cevap olarak mektup

yazmıştır. Mektubu tasavvufla ilgili konuları içermektedir.139

12. Abdürrahim Rahmi b. Abdullah: Şeyh Hâlid’in Hilafetnâme adlı

eserinde adı geçen mürididir. Nerede yaşadığı hakkında gerekli bilgiye sahip

değiliz. Şeyh Hâlid’in hilafet izni verdiği müridlerindendir.140

Şeyh Hâlid’in Mektûbâtı’ndaki bazı mektupların kimlere yazıldığı

hakkında gerekli bilgi bulunmamaktadır.141 Bu mektuplarında genel olarak

ihvânlarına hitap etmektedir.

135 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.57. 136 Al-i İmran, 3/103. 137 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.53. 138 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.43 -45. 139 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.63- 66. 140 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.10. 141 Örnek olarak Şeyh Hâlid’in Mektûbât’ındaki 1 ve 2 numaralı mektubu verebiliriz.

37

IV. Şeyh Hâlid Mektûbâtı’da Din ve Tasavvuf

Şeyh Hâlid mektuplarında din ve tasavvuf konularından birçoğuna

değinmiştir. İki bölüm halinde ele alacağımız bu bölümde önce itikâdi alanla ilgili

görüşlere, ikinci bölümde ise tasavvuf ile ilgili konulara değinilecektir.

A. Dinî ve İtikadî Düşünce

Onun bir mütekellim tarzında kelami tartışmalara girdiğini

düşünmemekteyiz. Onun hedefi sağlıklı din anlayışını kitlelere benimsetmek ve

ehl-i sünnet düşüncesinin enimsenmesini sağlamaktır. Bu başlık altında

mutasavvıfımızın itikadi görüşlerini ele almak istiyoruz

1. Allah (c.c)

Allah’a iman, islam ve bütün ilahi dinlerin temelini oluşturur. Semavi

dinlerin hepsinde inanılması gereken ilk esas, Allah’ın varlığı ve birliğidir.

Allah’ın varlığına ve birliğine inanmadan diğer iman esaslarını kabule imkan

yoktur. Çünkü, Allah’ın meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe,

kaza ve kadere inanmak Allah’ın bildirmesine, dolayısıyla Allah’a imana

bağlıdır.142 İnsanın var oluş gayesi Allah’ı tanıyıp O’na ibadet etmektir.

Şeyh Halid mektuplarında sevenlerini Allah’ı tanımaya davet etmektedir.

Allah’ın varlığı, birliği, sıfat ve esmalarına değinerek Allah’ı insanlara ayrıntılı

şekilde tanıtmaya çalışmaktadır.

Allahü Teâla birdir, doğmamıştır, doğurulmamıştır, eşi ve benzeri yoktur.

Ezeli ve ebedidir, varlığının evveli ve âhiri yoktur.Bâtın (gizli) ve zâhir (açık) her

şey O’na aittir. Her türlü cisim ve benzetmelerden, cevher ve arâzlardan

münezzehtir. Azâmet ve şanca her şeyin üstündedir. Kulları kendisine yaptıkları

ibadetler vasıtasıyla manevi yakınlık kazanırlar. Zaman ve mekândan

münezzehtir. Zaman ve mekanın tasarrufu kendi kudreti altındadır. Ayet ve

haberlerin delâletine göre mü’min olan kullar, Allah’ı Cennet’te göreceklerdir.

Allah Teâla her bir şeye gücü yetendir. İstediği şeye sadece ol demesi yeterlidir.

Kudretine acz ve kusur arız olmaz. Zâtına uyku ve uyuklama tasallut etmez. İzzet

142 Şerafettin Gölcük ve Süleyman Toprak, Kelam, Konya 1998, 147.

38

ve şeref zâtına mahsus olup, yaratılan her şey emrine amâdedir. Bütün mahlûkâtın

fiillerini, hallerini ve amellerini yaratandır. Yarattıklarının rızıklarını ecellerini

tayin eden O’dur. Bitmek tükenmek bilmeyen güç ve kudrete sahiptir. Her şeyin

bilgisine sahiptir. Hiçbir şey zâtına gizli kalmaz. Herkesin kalbinden geçenleri en

ince ayrıntısıyla bilmektedir. İlmiyle her şeyi kuşatmıştır. Bütün kainâtı

yönetendir. Azlık ve çokluk, hâkirlik ve zelillik, hayır ve şer ancak Allah

Teâla’nın izniyle olur. Her neye irâde ederse, o şey oluverir. Her şeyi var eden,

dirilten, öldüren O’dur. Hüküm ve kazasını kimse redd edemez. İnsan, cin,

melekler ve şeytan bir araya gelseler, Allah Teâla’nın iradesi olmadıkça âlemde

zerreyi yerinden oynatamazlar. O’nun izni olmadıkça hiçbirşey yerinden

oynamaz, Kelâm sahibidir. Kelâmı bütün mahlûkat tarafından dinlenir. Alemdeki

her bir canlılık, sükun, düzenlilik Allah’ın birliğine delâlet eden nice delillere

sahiptir.143

Her şeyin yaratıcısının Allah olduğunu ve bütün yaratılanların Allah’a

muhtaç olduklarını, Allah’ın ise, yaratılmadığını, hiçbir şeye muhtaç olmadığını

Şeyh Hâlid’in mektuplarından anlamaktayız.

“Malik-ül-Mülk Allah’tır, ve ihtiyaçtan gâni ve münezzehtir. Bütün her

şey Allah’a muhtaçtır, Allah’ın emir ve hükmüne tabîdirler. Bundan dolayı

insanda aynı şekilde Allah’a muhtaçtır. Bütün mahlūkâtın kendisine muhtaç

olduğu Allah Teâla ise her şeyden münezzehtir.”144

Yüce Allah’ın kendisinden talepte bulunanların talebini yerine getirdiğini,

hak edene hakkını verdiğini, kulun kesb etmesi halinde, Allah’ın yaratacağını

Şeyh Hâlid şu sözleriyle bildirmektedir. “Zirâ kul kâsib Cenab-ı Mevla da

hâliktir.”145 Yani kul taleb eder, Cenab-ı Mevla da halk eder.

Şeyh Hâlid, Divan’ında Allah ile ilgili olarak isim ve sıfatlarından yola

çıkarak şöyle bahsetmektedir:

“Allah birdir ve ortağı yoktur. Yaratıcı olan sadece O’dur. Kendisinden

başka her şey O’nun yarattıklarındandır. Zâtı ve sıfatları bakımından yaratılanlara

benzemediği gibi kendi zâtıyla var olan Allah’ın bir mekan ve meskeni de

bulunmamaktadır. Bir anne ve baba olmadığı gibi çocuğu da yoktur. Zâhir

143 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 144 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.8. 145 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.56.

39

(apaçık) ve bâtın (gizli) sıfatları olmasına rağmen tamamen bu vasfı gözle görülen

veya gözle görülmeyen şeklinde değildir. Sadece kelimeler halinde söyleneni

değil gönülden geçeni de duyma anlamında işitendir. Açık ve gizli her şeyi

görendir. Her şey O’na muhtaçtır. O ise hiçbir şeye ihtiyacı olmayan “Gani”dir.

Her şeye hükmü geçen gerçek anlamda hâkim olan da sadece O’dur. Yaratan da,

yok eden de, her şeye muktedir olan da, yine sadece O’dur. Hakiki anlamda bilgi

sahibi, yer ve gökte var olan her şeyi bilendir O. Dileyen ve dilediğini var eden,

konuşma sıfatına sahip, sözü vahiy yani Kur’an olandır. Başlangıcı ve sonu

bulunmayan ölümsüz bir hayat sahibi O’dur. Kendinden başka var olan her şey

sonradan yaratılmıştır ve bir gün bu şeylerin canlılıkları da son bulacaktır. Hz

Muhammed O’nun resulü ve sevdiğidir. Allah bu esaslara inanan hiç kimseyi

ateşe atmayacaktır”.146

a. Allah’ın Sıfatları

İslamiyet’te iman esaslarının ilk ve en önemli şartı Allah’a imandır.

Allah’a iman ise; yalnızca Allah’ın ilahi zatına inanmak değildir. Onun en yüce

varlığın zatı ile birlikte bütün isim ve sıfatlarına inanmakla oluşur.147 İnanan kişi,

inandığı ve bir olduğunu tasdik ettiği Allah’ı daha yakından tanımak, bilmek ister.

Allah’ı bilmek ise, O’nun isim ve sıfatlarını bilmekle mümkündür. Biz Cenab-ı

Hakk’ı ancak O’nun bize bildirdiği isim ve sıfatlarıyla tanıyabiliriz. 148

Allah’ın sıfatları, zâti sıfatlar ve sübûti sıfatlar olarak ikiye ayrılır:

a.1. Zâti Sıfatlar

Sadece Allah’a mahsus olan, yaratmış olduğu varlıklardan hiç birisinde

bulunmayan sıfatlardır. Şeyh Hâlid Allah’ın zati sıfatlarıyla ilgili olarak şunları

belirtmektedir: “Cenâb-ı Allah’ın sıfat-ı zâtiyesi dahi altıdır”.149

Birincisi: Vücud, yani var olmaktır.150 Bu sıfat Allah’ın var olduğunu ifade

eder. O’nun varlığı her şeyin varlığından daha belirgindir. O’nun varlığı olmadan

hiçbir şeyin varlığı düşünülemez. Allah’ın varlığı, bir başka varlık vasıtasıyla

146 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 53- 54 147 Hamza Kılıç, Zikir ve Tevhid Eğitimi, İstanbul 2003, 128. 148 Gölcük, Kelâm, 192. 149 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 150 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31.

40

olmayıp, ilahi vücudu, zâtının gereğidir. Bu nedenle O’na “Vâcibu’l-Vücud”

denmiştir.151

İkincisi: Kıdem, Allah Teâla’nın varlığının evvelinin olmamasıdır.152

Kıdem ezeli olmak, varlığının bir başlangıcı bulunmamak demektir. Cenab- Hak

bir zamanlar yokken sonradan var olan, başka bir deyişle yaratılan bir varlık

değildir. O’nun gerek zâtı, gerek sıfatları için sonradan olmuşluk, yaratılmışlık,

varlığından önce zaman geçmiş olmak söz konusu değildir O, zâtı ve sıfatlarıyla

kâdîmdir, ezelidir. 153

Üçüncüsü: Bekâ, Allah Teâla’nın varlığının âhirinin olmamasıdır.154

Varlığının sonu olmamak, ebedi olmak demektir. Allah’ın varlığının bir

başlangıcı olmadığı gibi, sonu da yoktur. O’nun varlığı sonsuz (ebedi) olarak

devam eder. O fâni değildir, ölümlü değildir, bâkîdir. O’ndan başka her şey

fânîdir, yok olmaya mahkûmdur.155

Dördüncüsü: Vahdaniyet; yani Allah Teâla’nın zât, sıfat ve efâlinde şeriki

ve naziri olmamak.156 Teklik, Allah Teâla’nın zatında, sıfatlarında ve fiillerinde

bir ve tek olması, eşi, benzeri ve ortağının bulunmaması demektir.157

Beşincisi: Muhalefetün li’l-Havâdis; yani Allah Teâla’nın mahlukât ve

mevcudâttan asla bir şeye benzememesidir.158 Allah zâtı ile sonradan yaratılmış

olan hiçbir şeye benzemez. Allah’ı nasıl düşünürsek düşünelim, hayalimizde nasıl

canlandırırsak canlandıralım, O, bizim düşüncelerimizin, hayal ettiklerimizin çok

ötesinde ilahi bir varlıktır.159

Altıncısı: Kıyâm binefsihi, yani Allah Teâla’nın hiçbir mekâna muhtaç

olmaması ve hiçbir kimsenin doğurmasına muhtaç olmamasıdır.160 Kendiliğinden

var olma. Her şey kendi dışında bir varlığın yaratmasına muhtaç olduğu halde,

Allah, başka birine ve mekana ihtiyacı olmadan kendiliğinden vardır. Allah’ın

151 Kılıç, Zikir ve Tevhid Eğitimi, 129. 152 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 153 Bekir Topaloğlu-Yusuf Şevki Yavuz-İlyas Çelebi, İslâm’da İnanç Esasları, İstanbul 1998, 127. 154 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 155 Topaloğlu, İslâm’da İnanç Esasları, 127. 156 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31 157 Gölcük, Kelâm, 209. 158 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 159 Kılıç, Zikir ve Tevhid Eğitimi, 130. 160 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31.

41

varlığı kendi zatının gereğidir, var olmasında, kendi dışında bir varlığa muhtaç

değildir.161

a.2. Sübûti Sıfatlar

Allah’a mahsus olmakla birlikte, sınırlı bir şekilde diğer varlıklarda da

bulunabilen sıfatlardır. Aynı şekilde Şeyh Hâlid bu sıfatlarla ilgili olarak da

şunları söylemektedir: “Mâlümun olsun ki Cenâb-ı Allah’ın sıfat-ı sübûtiyesi

sekizdir”.162

Birincisi: Allah’ın hayy/diri olmasıdır.163 Hayat, diri ve canlı olmak

demektir. Ancak Allah hakkında söz konusu hayat mahlūkâtta görülen ve

maddenin ruh ile imtisalinden doğan geçici ve maddi bir hayat olmayıp ezeli ve

ebedidir, bütün hayatların kaynağı olan hakiki bir hayattır.164

İkincisi: İlim, Hakk Teâla’nın bilmesidir.165 Allah Teâla olmuşu, olanı,

olacağı, geçmişi, geleceği, gizliyi, açığı, kısaca her şeyi bilir. O’nun ilmi

yarattıklarının ilmine benzemez, artmaz, eksilmez, O’na unutma arız olmaz, o her

şeyi ezelde bilir. İnsanların bilgisi zaman, mekân ve madde kayıtlarıyla

sınırlandığı gibi elde edilebilmesi için göz, kulak ve benzeri vasıtalara bağlı

kılınmıştır. Cenâb-ı Hakk’ın ilmi önünde ise zaman, mekân, madde engel mevcut

olmadığı gibi o, bilmek için vasıtalara da muhtaç değildir. Allah ilmi ile her şeyi

kuşatmıştır.166

Üçüncüsü: Semi, Cenâb-ı Hakk Teâla’nın işitmesi demektir. 167 Allah

Teâla’nın işitmek şanından olan her şeyi işitmesi, O’nun kemâl sıfatlarından

birisidir. O’nun işitmesi hiçbir zaman mahlûkatınki ile mukayese edilemez.168

Dördüncüsü: Basar, Allah’ın her şeyi görmesi demektir.169 Allah Teâla

görülmek şanından olan her şeyi görür, hiçbir şey Allah’ın görmesinden gizli

kalamaz. İnsanlarda görme olayının gerçekleşebilmesi için belli fizik, fizyolojik

161 Kılıç, Zikir ve Tevhid Eğitimi, 130. 162 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 163 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 164 Gölcük, Kelâm, 214. 165 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 166Topaloğlu, İslâm’da İnanç Esasları, 129- 130. 167 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 168 Gölcük, Kelâm, 220. 169 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31.

42

ve psikolojik şartların gerçekleşmesi gerekir. Allah Teâla için herhangi bir şart ve

engel söz konusu olmaksızın, kemâl derecesinde, her şeyi görür.170

Beşincisi: İrâde, Hakk Teâla’nın dilemesi demektir.171 İrade, dilemek bir

şey üzerinde karar kılmak onu yapmaya veya yapmamaya azmetmek manasına

gelir. Allah Teâla müriddir, yani yaptığı işlerde irade sahibidir. Dilediğini

yapandır.172

Altıncısı: Kudret, Hakk Teâla’nın gücü yetmesi demektir.173 Allah

Teâla’nın sonsuz güç sahibi olması ve bütün mümkinata irade ve ilmine uygun

olarak tesir ve tasarruf etmesi demektir. Allah Teâla’nın yaratması, yapması,

işlemesi tamamen kendi iradesi (istemesi, dilemesi) iledir. O’ndan sâdır olan

fiiller ne zor ve cebir altında meydana gelmektedir, ne de müdahelesi olmadan

kendiliğinden olmaktadır. O dilerse olur, dilemezse olmaz.174

Yedincisi: Kelâm, Hakk Teâla’nın söylemesidir.175 Kelâm, Allah’ın

seslere, harflere ve bu harflerden meydana gelen kelime ve cümleleri tertip

etmeye muhtaç olmaksızın mütekellim olmasıdır. 176

Sekizincisi: Tekvin, yani Hakk Teâla’nın yaratması, yani cümle mahlûkatı

yoktan yaratması ve ondan başka yaratıcı olmamasıdır.177 Var etmek, icat etmek,

bir şeyi yoktan var etmek. Allah’ın bu âlemleri yoktan var edip yaratması, yok

etmesi, özellikle kullarını yaratması, yaşatması, beslemesi sonra da öldürüp başka

bir âleme götürmesi bu sıfatının gereğidir.178

Şeyh Halid sıfatlar hakkında gerekli bilgileri verdikten sonra bu sıfatların

Allah’ın bize bildirmesi dışında bilinemeyeceğini şu sözleriyle belirtmektedir:

“Cenâb-ı Allah’ı bu sıfatlarıyla bilmek kifayet eder. Zirâ Allah Teâla’nın zâtı

Azim-ü Şânı kimsenin malumu değildir. Ve zât-ı azim-i şânı bileyim diye bu

ciheti düşünmek günah-ı kebâirdir. Akıl ve fikir ile bilinmekten münezzehtir. Akıl

ve fikre gelenlerin cümlesi mahlûktur”.179

170 Topaloğlu, İslâm’da İnanç Esasları, 130. 171 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 172 Gölcük, Kelâm, 217. 173 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 174 Topaloğlu, İslâm’da İnanç Esasları, 131. 175 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 176Gölcük, Kelâm, 221. 177 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31. 178 Kılıç, Zikir ve Tevhid Eğitimi, 133. 179 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31.

43

2. Melekler

İslamiyet’te Allah’a imandan sonra ikinci sırada meleklere iman

gelmektedir. Melekler yapı ve görevi bakımından Allah Teâla’nın diğer

yarattıklarından farklı yaratılmışlardır. Allah’ın vahyini ve nübüvvetini gayb

âleminden insanın yaşadığı müşahede dünyasına nakleden onlardır. Onların

yaşadığımız âlemdeki nizamı ve intizamı sağlamakta önemli rolleri vardır. Ayrıca

insanın psikolojik dünyasının olumlu yönünü oluşturan iyilikler, faziletler ve

güzellikler hep meleklerin ilhamıyla gerçekleşir. İnsana sürekli olarak iyilikleri

telkin eden meleklerdir.180

Şeyh Hâlid meleklerin özellikleri ve görevlerinden bahsettikten sonra dört

büyük meleğin ismini zikreder ve bunların diğerlerinden daha efdâl olduklarını şu

şekilde beyan eder:

“Ve dahi Allah Teâla’nın melâikeleri vardır. Onlar yemez içmezler ve

onlarda erkeklik ve dişilik olmaz. Daima Allah Teâla’nın emri her ne ise yerine

getirirler. Cenâb-ı Allah’a bir an isyan eylemezler. Ve içlerinde mukarrebler ve

peygamberleri vardır. Hakk Teâla onların her birini bir hizmete koşmuştur. Efdâli

Cebrâil, Azrâil, İsrâfil, Mikâil Aleyhisselam’dır”.181

Şeyh Hâlid, Divan’ın da biri çoğul olmak üzere üç beyitte melek

kelimesine yer vermektedir. Hz Âdem’e secde hadisesine telmihte bulunan ve

“melâike” olarak verilen beyit dışında diğer iki beyitte de melek kelimesi gerçek

anlamıyla değil, manevî güzellik ve sevgiliyi tasvir sadedinde kullanılmıştır.

Divan’da dört büyük melekten sadece Cebrâil ve Azrâil’den bahsedilmektedir.182

Ruh-ı Kudüs deminden mürde dil oldu ihyâ

Ey zâhid-i bihaber gel gör bu dem ne demdir183

Ecel cellâdı gelir seni elbette bulur

Mâlını eller alır hesabı sana kalır

Terk eder kavmin seni yerin kabristan olur

Perişan olur hâlin behey ahmak dediler.184

180 Gölcük, Kelâm, 381. 181 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.31- 32. 182 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 56. 183 Şeyh Hâlid, Divan, 266. 184 Şeyh Hâlid, Divan, 272.

44

3. Kitaplar

İslam dininde Allah’a ve meleklere imandan sonra üçüncü sırada kitaplara

iman gelmektedir. Kitaplar, Cebrâil vasıtasıyla peygamberlere gelmiştir. Allah’ın

insanlar arasından seçtiği her bakımdan üstün şahsiyetler olan peygamberlere

vahyettiği kitaplar insanı sapıklıktan, kötülükten, karanlıktan, cehaletten kurtarıp

hidayete, iyiliğe, aydınlığa, ilme, medeniyete, yüceltemeye sevk etmektedir. 185

Şeyh Hâlid, Mekûbâtı’nda kitaplar hakkında, sayı olarak bahsederek kaç

kitap indiğinden, inen kitapların hangi peygamberlere gönderildiğinden

bahsetmektedir. Şöyle ki;”Allah Teâla tarafından yüz dört kitap indirilmiştir.

“Dördü büyük ve yüzü suhuftur.”186 Dört büyük kitaptan; Tevrat, Musa

Aleyhisselama, İncil, İsa Aleyhisselama, Zebûr, Davût Aleyhisselema Kur’an-ı

Kerim’in bizim peygamberimiz Muhammed Mustafa (s.)’e nâzil olduğunu ve

Kur’an-ı Kerim’in diğer kitapların hükmünü nesh edip ahkâmının kıyamete kadar

bâki kalacağını beyan etmektedir.187 Dört büyük kitaptan sonra hangi peygambere

kaç suhuf indiğinden bahseder. “Ve dâhi 10 suhuf Adem Aleyhisselama ve 50

suhuf Şit Aleyhisselama, 30 suhuf İdris Aleyhisselema,10 suhuf İbrahim

Aleyhisselema nâzil olmuştur.”188

Şeyh Hâlid, Divanı’nda tekil ve çoğul olarak kitap kelimesini

kullanmaktadır. Tekil olarak Kur’an-ı Kerim anlamına gelmekte olan kitap

kelimesi çoğul olarak tüm peygamberlere gönderilen ilahi kitapların tamamı

anlamıyla ifadesini bulmuştur.189

Hususan rızk için hiç rahatın yok

İbadette bütün gün gafletin çok

Neden etmen Kitâb’a itimâdı

Olun nâdim yarın rûz-ı kıyâmet190

Sana eyledi ikrâmlar dahi nice bin in’amlar

Nebiler evliyâlarla kitâblar birçok ihsânlar

Fehmlerle tefehhümler verip her şey’e iz’ânlar

185 Kitaplarla ilgili bkz. Gölcük, Kelâm, 323- 337. 186 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 187 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 188 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 189 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 57. 190 Şeyh Hâlid, Divan, 238.

45

Bularla kisb ü kâr edip yakasın dilde bir çırak191

4. Peygamberler

İslam inanç esaslarının dördüncüsü peygambere imandır. Peygamberlik,

Allah ile insanlar arasında bir elçilik görevidir. Türkçe’de; Arapça resul ve nebi

karşılığı Farsça kökenli haber getiren anlamına “Peygamber” kelimesi

kullanılır.192 Dini terim olarak peygamber; Allah’ın kulları arasında seçtiği ve

vahiy ile şereflendirerek emir ve yasaklarını insanlara ulaştırmak üzere

görevlendirdiği kimseye denir. Peygamberler insanlara yol gösterici olarak

gönderilmiştir. İnsanların böyle yol göstericilere ihtiyacı vardır. Çünkü insanlar

kendi akılları ile Allah’ın varlığını anlayabilirlerse de O’nun yüksek sıfatlarını

kavrayamazlar. Allah’a nasıl ibadet edileceğini, ahiret hayatını ve burada kimlere

mükâfat verileceğini, kimlerin ceza göreceğini, dünya ve ahiret mutluğunun nasıl

kazanılacağını bilemezler. İşte bu gerçekleri insanlara öğretmek, dünya ve ahirette

mutlu olmanın yollarını göstermek için Yüce Allah peygamberlerini

göndermiştir.193

Şeyh Hâlid Mektûbâtı’nda peygamberlerle ilgili bilgiler vermektedir. “ Ve

dahi Allah Teâla’nın ne kadar peygamberleri geldi ise cümlesine dahi inanmak

lazımdır. Evvela Adem (a.s) ve âhiri bizim peygamberimiz Muhammed Mustafa

(s.) efendimiz hazretleridir. Bu ikisinin arasında ne kadar peygamberler geldi ve

geçti ise cümlesi Hakk’tır ve gerçektir”.194

Şeyh Hâlid. Peygamberlere ittibâ etmenin elzem bir durum olduğunu ve

eğer böyle bir ittibâ olmazsa insanların maksatlarına erişemeyeceklerini; Allah

Teâla kasem ile ferman buyurduğu gibi efrâd-ı ümmetin bilâ-vasıta Cenâb-ı

Feyyaz’ın aleminden iktidarların olmadığı münasebetle her bir ümmetin arasında

birine sahib-i şeriat irsâl ve efrâd-ı ümmetleri peygamberlerine tâbi olmadıkça

maksad-ı visâle nail olmayacaklarını bildirdi”.195

Şeyh Hâlid, Kur’an-ı Kerim’de ismi geçen peygamberleri bilmenin

herkese vacip olduğunu vurgular. Şöyle buyurur:” Kur’an-ı Azim üş-Şan da

191 Şeyh Hâlid, Divan, 207. 192 Gölcük, Kelâm, 302. 193 Seyfettin Yazıcı, Temel Dini Bilgiler, Ankara 2005, 47. 194 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 195Şeyh Hâlid, Mektubât, v.41.

46

isimleri beyân olunan 28 peygamberdir. Bunları bilmek herkes için vaciptir

Adem, İdris, Nûh, Hûd, Sâlih, İbrahim, İshak, İsmail, Yakup, Yusuf, Şuayb, Lût,

Yahya, Zekeriya, Mûsâ, Harun, Davut, Süleyman, İlyâs, Eyüb, Zülkifl, İsa,

Yunus, Üzeyr, Lokman, Zülkarneyn, Hz Muhammed, (s.) hazretleridir”.196 Bu 28

peygamberden üç tanesinin peygamber olup olmadıkları ihtilaflıdır. Bunların nebi

ya da veli olduğunu ileri sürenler bulunmaktadır.197

a. Peygamberlerin Sıfatları

Şeyh Hâlid peygamberler hakkında bilinmesi vacip beş sıfatın olduğunu

söyler. Bunlar:

a.1. Sıdk

Tüm peygamberler doğru sözlüdür.198 Peygamber insanların en doğru ve

en dürüst olanıdır. Doğruluk, dürüstlük, sadakat peygamberler için vaciptir.199

a.2. Emânet

Bütün peygamberler güvenilir olmalıdır. Peygamber kendisine her

bakımdan güvenilir kimselerdir. O insanların en eminidir. O’nda hiçbir şekilde

ihanet ve hıyanet bulunmaz.200 Peygamberler gerek risâlet görevlerini yerine

getirmekte gerekse insanlarla giriştikleri dünyevî ilişkilerde güvenilir kimselerdir.

Zîra bir peygambere emanete hıyanet yaraşmaz.201

a.3. Tebliğ

Cümle peygamberler Hakk Teâla’nın kendilerine olan emir, nehiy ve

cümle ahkâmı ümmetlerine beyan edip ulaştırmak,202 ile görevlendirilmiştir.

196 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 197 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 198Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 199 Gölcük, Kelâm, 314. 200 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 201 Topaloğlu, İslâm’da İnanç Esasları, 186. 202 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32.

47

a.4. Fethânet

Tüm peygamberler kâmil akla sahiptir.203 Fethânet, zeki ve hikmet sahibi

olmaktır. Peygamberler insanların en zeki ve hikmet sahibi olanlarıdır.204

a.5. İsmet

Bütün peygamberler günahtan beridir, fakat bazılarında zelle sâdır

olmuştur. Onda da hikmet-i ilahi vardır. Hz. Adem (a.s)’ın Cennette meyve

yemesi gibi. 205 İnsanlara her konuda özallikle ilahî buyruklara uymak konusunda

insanlara örnek olmakla görevlendirelen peygamberlerin günah işlemeleri,

gönderiliş amacına uygun olarak Allah tarafından engellenmiştir. 206

Peygamberler hakkında muhal olan sıfatlar vacibin zıddıdır. Yani, yalan,

hıyanet, günahtan, hamâkat, büyük ve küçük günahlardan beridirler.207

b. Mektubât’ta Bahsi Geçen Peygamberlerden Bazıları

Şeyh Hâlid, Mektûbâtı’nda Hz. Adem, Hz. İlyas, Hz. Davut, Hz. Musa,

Hz. İbrahim, Hz Muhammed ile ilgili olarak çeşitli bilgiler vermektedir. Bunların

dışında Kur’an’da açıkça ismi zikredilmediği halde Hz. Musa ile yolculuğu

anlatılan Hızır’dan ayrıntılı şekilde bahsetmektedir.

b.1. Hz. Adem

Kur’an-ı Kerim’de isim geçem 25 peygaberin ilki, aynı zamanda insanlığın

atası olan ilk insan Hz. Adem’dir.

Şeyh Hâlid, mektuplarında Hz. Adem ile ilgili olarak, Hz Adem’in

Allah’ın suretinde yaratıldığını “İnnelllahe halâka Ademe alâ süretih”208 sözünü

delil göstererek Allah’ın suretinden yaratıldığını beyan etmektedir. Hz. Adem’in

yaratılmasından önce evrenin yaratılıp yaratılmadığı konusunda çeşitli görüşler

203 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 204 Gölcük, Kelâm, 315. 205 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 206 Topaloğlu, İslâm’da İnanç Esasları, 185. 207 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 208 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.10.

48

ortaya koyduktan sonra Allah’ın maksadının evren değil insan olduğunu

belirtir.209

Hz. Adem’in yaratılan ilk insan olmasının yanında aynı zamanda Allah’ın

halifesi olduğunu Şeyh Hâlid şu şekilde beyan eder:

“Halifeden murâd Hz. Adem ve evlad-ı Adem’dir. Ve bazısını bazısına

kâim makam oldular. Nitekim bu ayet-i kerime şehâdet eder ki “Hüvellezı

cealeküm halaife fil ard” (Sizi yeryüzünde halifeler yapan O'dur.)210 ve kezâ kâle

“Sümme cealnaküm halaife fil erdı” (Sonra onların ardından sizi yeryüzünde

halifeler yaptık)211 bu cümlesi evlad-ı Adem’in halife olmasına delalet eder.212 Hz.

Adem’in ilmi sebebiyle meleklerden üstün olduğunu ve Allah Teâla’nın Hz.

Adem’i halife kılmasının sebebini de ilmine bağladığını şu sözleriyle

belirtir.”Hakk Sübhâni ve Teâla Hazretleri Hz. Adem’i ilmi sebebiyle halife edip

melekleri etmedi. Meleklerin tamamı Allah’a ibadet ve itaatle görevli olarak

Allah’ı tesbih ve takdis ederek günah, hata ve halelden uzak olmalarına rağmen

Allah Teâla melekleri hâlife yapmayıp, ilmi sebebiyle Adem (a.)’ı halife yaptı”.213

Şeyh Hâlid, Hz. Adem ile Havva’nın Cennette iken yaptıkları hatadan

dolayı, oradan ayrılıp yeryüzüne indirilmelerine ve pişmanlık duymalarına atıfta

bulunarak, nefsini levm etmeleri neticesinde, Allah’ın onları, bağışladığını

belirtmektedir.214 Allah’ın koymuş olduğu yasağı çiğnemesinden sonra hatasını

anlayıp tövbe etmesi O’nu nefsine zulmetmekten alıkoymuştur. Böylece Allah

onları bağışlamıştır.215

Şeyh Hâlid, Divan’da altı ayrı şiirde (11.17.19.124.146.154.)216 Adem

peygamberden bahsetmektedir. Bu şiirlerde Adem kelimesi genel manada insan

olarak kullanılmıştır. Bununla birlikte halifelik özelliğini de şiirine konu eder.217

209 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.10. 210 Fatır, 35/39. 211 Yunus, 10/14. 212 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.13. 213 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.15. 214 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.48. 215 Şeyh Hâlid, Mektubât 61. 216 Hâdim-i Hâlik iken hüddâma hidmet eyledim Bu mudur ey Hâlidâ bu halk-ı Âdem’den garaz.(Şeyh Hâlid, Divan, 157.) Sen âdemzâdesin âdem olana

Layık mı aldanmak dev ü şeytâna Kalır mı sanırsın sana zamâne

Giderken dünyadan ister tahâret .(Şeyh Hâlid, Divan, 161.) Sen senin mikdârını bilmek dilerzen zâhida

49

b.2. Hz. İbrahim

Hz. İbrahim Kur’an-ı Kerim’de ismi çokça zikredilen peygamberlerden

biridir. Mücadelenin, samimiyetin, cömertlik ve dostluğun sembolü olmuş.

Allah’ın dostu anlamına gelen “Halilullah” lakabını almış, Ulu’l-Azm

peygamberlerdendir.

Şeyh Hâlid, mektuplarında Hz. İbrahim ile ilgili olarak Nemrut tarafından

ateşe atılması, bu esnada Cebrail Aleyhisselam gelip Hz İbrahim’e yardım

edebileceğini, Hz. İbrahim’in ise Allah’a olan bağlılığından, aşkından Cebrâil’in

yardımını geri çevirdiğini ve Allah tarafından hak ettiği karşılığı aldığını

belirtmektedir. Şeyh Hâlid bu olaya Mektûbâtında birden fazla yerde

değinmektedir. O, Hz. İbrahim’in bu halini fenâ haline delil olarak

kullanmaktadır. Şöyle ki: Hz İbrahim (a.s) nâr-ı Nemruda atıldığında bi’l-cümle

eşyaya müvekkil olan melâike-i kiram Hazreti Cenâb-ı Vahibü’l Atâyâ

Hazretlerinin izin ve icazetiyle Hz. İbrahim Aleyhisselama gelip Yâ İbrahim

Cenâb-ı Hâlık-i Mevcudât Hazretleri bizi emrine musahhar eyledi. Emreyle şimdi

bu ateşi yok edelim diye iltica eylediklerinde Hz. Halilullah’ın benim sizin

muâvenetinize ihtiyacım yoktur dediğinde, Hz. Cebrâil Cenâb-ı Vâhib-ül-Atâyâ

Hazretlerine ilticâ eylediğinde; Yâ Cebrâil bende benim olarak bir mülküm

yoktur. Bana mâlik Cenab-ı Hâlık-ı Mevcudâttır. Halimi benden ziyade O bilir. O,

Alimu’s-sır ve’l-hâfiyyattır. Eğer rızası beni yakmakta ise benim muradım murâd-

ı ilahide fâni olmuştur. Murâdım ancak rızasıdır ve eğer yakmayı murâd eyledi ise

mahlükatta kendi zâtıyla bir şeyi yapmaya kuvvet ve kudreti yoktur. Her eşyada

ve mahlukatta kuvvet ve kudret ile kâimdir. Mahlükat kendi kudretiyle bir şeye

kâdir değildir, diye cevap verdiğinde Cenâb-ı Vâhib-ül-Atâyâ Hazretlerinin ”Yâ

narî Hâlilim tabiat-ı beşeriyeden çıktı, sen de tabiat-ı nârından çık ve Halilim Âdemin âdemliği nâlânı mikdarıcadır.(Şeyh Hâlid, Divan, 162.)

Ali eyle himmetin beyhūdeye etme telef İster isen âdem olup Adem’e olmak halef Serseri gezme yabanda masivâya bend olup Zâdesin sen Adem’e lâyık mı olmak nâ-halef.(Şeyh Hâlid, Divan, 235.)

Adem isen âdem ol var iktedâ et Adem’e Fikr edip cürm ü günâhın tövbe olsun sana kâr.(Şeyh Hâlid, Divan, 254.)

Ademi âdeme hak etdi halife bilmiş ol Adet oldu âdeme etmek halife her zaman Geldi Adem sonra cümle enbiya ü mürselin Oldu hep bunlar halife tâ gelince bu zaman.(Şeyh Hâlid, Divan, 260.)

217 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 65.

50

üzerine soğuk ve selam ol fermân-ı ilahiyesi hem hâl-i fenayı ümmete bildirmek

olduğu bu hâle âşına olanlara rüşenâdır”.218

Şeyh Hâlid, Divanda üç şiirinde Hz. İbrahim’den bahsetmektedir. Bu

şiirlerde yukarıda bahsettiğimiz Nemrut tarafından ateşe atılmasıyla Hz. İbrahim,

Allah’a kavuşmak isteğiyle gözünü kırpmadan kendisini ateşe atan ve ateşte gülü

bulan Allah dostu olarak anılmaktadır. Bu nedenle aşk yolunun yolcusu Hz.

İbrahim’i kendisine örnek almalı ve bu yolda her şeyini fedaya hazır hale

gelmelidir.219

Hazret-i Hâlil’e bak da ibret al

Visâl-i yâr için atıldı nâra220

Râh-ı aşka ârif ol kılıp Hâlil’e iktidâ

İktidâsı sâlikin imânı mikdârıncadır221

İktida eyle Hâlil’e sen de turma Hâlidâ

Kendini odlara at gör bak nice gülzârı var222

b.3. Hz. Davud

Kur’an-ı Kerim’de ismi zikredilen 25 peygamberden birisidir.

İsrailoğulları için hem peygamber hem de hükümdar olduğu bilinmektedir. Dört

büyük kutsal kitaptan biri olan Zebur kendisine inmiştir. Hz. Musa’nın şeriatına

tabi olmuştur. Hz. Davud sesinin etkileyiciliğiyle ün yapmıştır. Hatta günümüzde

güzel sesli olan kişiler için ‘davûdi’ sesli denilmektedir.

Şeyh Hâlid, Davud (a.) ile ilgili olarak Mektûbâtı’nda Allah’ın kendisine

adalet ile hükmetmesi telkininde bulunduğunu ve adaletli olmadığı taktirde hevâ-i

nefsine uyacağını beyan ettiğini, söylemektedir. Bu konuyla ilgili olarak Şeyh

Hâlid şöyle demektedir: ‘’Cenâb-ı Hakk (c.) Davût (a.)’a hitap edip buyururlar.

“Ya davudü inna cealnake hhalıfeten fil erdı fahküm beynen nasi bil hakkı ve la

tettebiıl heva fe yüdılleke an sebılillah innellezıne yedıllune an sebılillahi lehüm

azabün şedıdüm bima nesu yevmel hısab” (Ey Davut , gerçekten biz seni

yeryüzünde bir halife yaptık. Artık insanlar arasında doğrulukla hükmet, keyf(in)e

218 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.25, 47, 61. 219 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 66. 220 Şeyh Hâlid, Divan, 177. 221 Şeyh Hâlid, Divan, 162. 222 Şeyh Hâlid, Divan,214.

51

uyma ki, seni Allah yolundan sapıtmasın; çünkü Allah yolundan sapanlar hesap

gününü unuttukları için kendilerine pek şiddetli bir azap vardır.)223 manayı şerife

Yâ Davud biz seni istihlâf eyledik ve mülkümde halife kıldık sende beynen nâsı

adl ile hükmeyle, hevâ-i nefsine tâbi olma ki seni Allah yolunda ihlâl eyler tahkik

o kimseler ki Allah yolunda oldular. Onlar için azâb-ı şedid vardır.”224 Davut

(a.)’ın peygamber ve hükümdar olmasına binâen Allah Teâla tarafından adil

davranması konusunda telkinde bulunması yöneticilerin adil davranmadıkları

zaman zulüm yaptıklarını ve nefislerine tâbi olduklarını ortaya koymaktadır.

b.4. Hz. Muhammed (s.)

Son kutsal din olan İslam’ın kutlu elçisi Hz. Muhammed 20 Nisan 571

yılında Mekke’de dünyaya geldi. Henüz dünyaya gelmeden iki ay önce babası

vefat etmiştir. Dört yaşında da annesini kaybetmiştir. Sekiz yaşına kadar dedesiyle

birlikte yaşadı. Sekiz yaşında dedesi de vefat edince amcasının yanına yerleşti. 40

yaşında peygamberlik göreviyle şereflendi. Hz Muhammed 13 yıl Mekke’de, 10

yıl Medine’de olmak üzere toplam yirmi üç yıl Allah’ın emirlerini ve nehiylerini

bütün insanlığa duyurmuştur.225

Hz. Muhammed hayatı boyunca Allah Teâla’nın emir ve yasaklarına uyma

konusunda titizlik göstermiştir. Dünya hayatının geçici ve aldatıcı olduğunun

farkında olup, asıl kazanılması gerekenin ahiret olduğu bilincindeydi. Sade bir

hayat süren Hz. Muhammed zâhidâne bir hayat sürmüştür. Yünlü, pamuklu,

yamalı, yamasız, ne bulduysa onu giydi. Allah Resulü vefat ettiği zaman,

arkasından ne altın, ne gümüş ne de cariye bırakmıştı.226

Şeyh Hâlid, Peygamberimizle ilgili olarak muhtelif mektuplarda

peygamberimize ittibâ etmeyen kişinin allâme dahi olsa ilmine itibar edilmemesi

gerektiğini buyurarak şöyle söyler: “Bizim Peygamberimiz (s.) âhir zaman

peygamberi olup, getirmiş olduğu şeriâtı kıyamate kadar devam edecektir.

Kıyamet koptuktan sonra mahşer yerinde hesaba çekilecek olanlar

Peygamberimizin şeriâtından sorumlu olacaklardır. Bu durum Kur’an-ı Kerim’de

223 Sâd, 38/26. 224 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.15 225 Ayrıntılı bilgi için bkz. Muhammed Hamidullah, İslam peygamberi, İstanbul 1998. 226 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 32.

52

ve Peygamberimizin hadislerinde belirtilmektedir. Bizim de hakikâtte pirimiz,

mürşidimiz iki cihân güneşi peygamberimizdir. Bir cemaat düşünün imamın sesini

işitiyorlar fakat cemaatin çokluğundan imamı göremiyorlar. Bu insanlar imama

iktidâ ettiklerinden dolayı, imâmı görmeseler dahi namazları sahihtir. İşte biz de

Hz. Peygamberi görmediğimiz halde, getirdiği şeriâtı kabul edip uyguluyorsak,

Peygambere iktidâ etmiş oluruz. Peygamberimize iktidâ etmeyen kimse isterse

allâme olsun yaptığı bütün ameller boşa gider. Yukarıda da belirttiğimiz gibi,

namaz kılan kimse imamın yüzünü görse sesini işitse fakat imama iktida

etmemişse yaptığı ibadet fâsid olur”.227

Şeyh Hâlid, peygambere ittibâ etmenin önemini verdiği örnekle

açıklamaktadır. Tasavvufun temeli Peygamberin sünnetine ittibâ, onu örnek alıp

insân-ı kâmil olmakdır. Şeyh Hâlid, Hz. Peygambere uymanın zorunluluğunu

başka bir sözünde şöyle belitmektedir. “Bir küp dolusu balı bir dirhem şarap

murdâr eder”.228 Yani, bütün yapılması gerekenler yapılsa dahi peygamberimize

ittibâ olmadıktan sonra her şeyin geçersiz olacağı belirtilmektedir.

Şeyh Hâlid, zulümattan kurtulmanın yolunu Allah’ın ipine sıkı sıkıya

sarılmakta ve peygamberimize mütabaâtta olduğunu belirtir.229

Başka bir mektubunda Şeyh Hâlid, Peygamberimizin yetim ve ümmi

olduğunu, Allah’tan başka kimseye muhtaç olmadığını şöyle belirtir: “Cenâb-ı

Resululah (s.) hazretleri pirdir, yetimdir, Üveysidir, bizzat hücre-i inâyet elleriyle

terbiye olmuştur, nebiyyü’l-ümmidir. Cenâb-ı Vâhibü’l-Atâyâ Hazretlerinden

başka kimsenin imdâd ve terbiyesine muhtaç değildir. Sultan’ul-Kevneyn ve

Seyyidü’l-Evvelin ve’l-Ahirin O’dur. Ve cümle âlem O’nun kapısına

muhtaçtır”.230 Ayrıca Hz. Peygamberin diğer peygamberlerden üstünlük arz

ettiğini; “Bizim Peygamberimiz sâir peygamberlerden üç sıfat ziyadedir. Birincisi,

cümle peygamberlerden efdâldir. İkincisi, ihsân ile O’na gönderilmiştir, üçüncüsü,

Hatem’ül-Enbiyâ’dır”.231 sözleriyle belirtmektedir.

227 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.58. 228 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.58. 229 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.52. 230 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.5. 231 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.39.

53

Şeyh Hâlid Divan’ında Hz. Peygamberle ilgili olarak 6 adet na’t 232 ve 1

adet mi’raciye233, bulunmaktadır. Bu naatlarda anlatılan özellikleri, diğer birçok

nâ’tta anlatılanla hemen hemen aynı şeylerdir. Hz. Peygamber âlemin nûru,

evliyâların yol göstericisi, alemlerin efendisi ve nebilerin başıdır. Alemlerin

sultanı, insan ve cinlerin peygamberidir. Kâinat onun yüzü suyu hürmetine

yaratılmış ve bu nedenle kainatta bulunan her şey onun kapısının kemterleridir.

Ümmetine şefaat edecek de yine O’dur. Fazilette O’na yaklaşabilecek insan

cinsinden hiçbir kimse bu aleme gelmemiş ve de gelmeyecektir. Kâinatın kendi

sebebiyle yaratılmış olması ve “Kâbe kevseyn” noktasına ulaşması yönüyle de bir

benzeri yoktur. O, alemlere rahmet olduğu gibi aynı zamanda Allah katında şefaât

tahtına oturan, şefaât-i uzmâ sahibi tek insandır. Hz. Peygamber, tüm

yaratılmışların efendisi, çaresizlerin çaresi, Allah’ın dünya halkına gönderdiği bir

tanecik sedef ve inci tanesidir.234

Şeyh Hâlid Mektûbât’ta Hz. Peygamberle ilgili olarak Hz. Risâlet, risâlet-

penâh, Sultan-ül – Mürseliyn, Seyyid-ül Alemin Resul’ü-Sakaleyn, Seyyid’ül-

Beşer, Habibu’llah gibi tabirleri kullanmaktadır. Ayrıca Divan’da Hz.

Peygamber’in Ahmed ve Mahmud ismine yer verilmiştir. Sultân-ı Kevneyn,

Habib-i Kibriyâ, Enbiyânın Hatemi ve Seyyidü’s- sâdât-ı cümle enbiyâ’ü

232 Edebiyatımızda özellikle Hz. Peygamber’i övmek maksadıyla yazılan şiirlere verilen addır. Ne tâkat yârime gidem Ne varım var fedâ edem Vâdi-i hayret de kaldım Esirge yâ Râsulullâh Hak Cellellâh Sübhânellâh Lâ ilâhe illallâh Allâh Allâh Âllâh Allâh Lâ ilâhe illâllah.(Şeyh Hâlid, Divan, 150- 51).

Sâilim geldim kapına el-amân yâ Rasulullah Sen şefi’ü-l müznibinsin yâ Habib-i Kibriyâ. (Şeyh Hâlid, Divan, 164).

Dil ateş-i aşkınla bütün yansın efendim Sen canımın içindeki bir cânsın efendim. (Şeyh Hâlid, Divan, 169).

Es-selâm ey nûr-ı âlem evliyâlar rehberi Es-selâm ey seyyid’ü-l kevneyn nebiler serveri. (Şeyh Hâlid, Divan, 204).

Efendim gelmedi gelmez sana akrân faziletde Sûcuda nûrunu etdi melâikeler hakikâtde. (Şeyh Hâlid, Divan, 212).

Seyyid’ü-l mahlûk-ı Hâlik çaresizler çaresi Alemin halkına bâ’is Hâlık’ın yek dânesi. (Şeyh Hâlid, Divan, 237).

233 Edebiyatımızda Hz. Peygamberin 621 yılında 27 Recep veya 17 Ramazan’ında bir gece Mekke’den alınarak önce Kudüs’te bulunan Mesci’i Aksâ’ya getirilmesi ve buradan da Sidre-i Müntehâ’ya yükseltilmesi hadisesini konu alan şiir türüne verilen isimdir.

Efendim sen urûc etdin bu şeb arş-ı mu’allâya Güzâr etdin semâvâtı gidip Cenâb-ı a’lâya. (Şeyh Hâlid, Divan, 211).

234 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 69.

54

mürselin tabirleri de yine Divan da Hz. Peygamber için kullanılan

sıfatlardandır.235

c. Hızır

İslam inancında önemli bir yer edinen Hızır hakkında çeşitli görüşler

ortaya atılmıştır. Şeyh Hâlid, Hızır konusunda iki numaralı mektubunu yazmıştır.

Kur’an-ı Kerim’de236 Hz. Musa ile maceralarına yer verilen Hızır’ın mutasavvıflar

arasında çok önemli bir yeri vardır. Kur’an-ı Kerim’de adı geçmemekle birlikte

müfessirler tarafından Hızır’a ait olduğu kabul edilen Kehf Sûresindeki kıssa

özetle şöyledir: “Hz. Mûsa genç adama iki denizin birleştiği yere ulaşmaya karar

verdiğini söyler, bunun üzerine beraberce yola çıkarlar, iki denizin birleştiği yere

varınca yanlarına aldıkları kurutulmuş balığı bir kenarda unuturlar, balık da

canlanarak denize atlar. Bir müddet sonra Mûsa genç adamına azığı getirmesini

söyler; fakat genç adam olup biteni hatırlayarak daha önce bunu Mûsa’ya

bildirmeyi unuttuğu için üzüldüğünü dile getirir. Bunun üzerine Musa aradıkları

yerin orası olduğunu söyler ve geriye dönerler. Burada kendisine Allah tarafından

“rahmet ve ilim” verilmiş olan sâlih bir kul ile karşılaşırlar. Mûsa, sahip olduğu

ilimlerden kendisine de öğretmesi için onunla arkadaş olmak istediğini söyler.

Kur’an’ın adını bildirmediği bu kişi, iç yüzüne vâkıf olamayacağı olaylar

sebebiyle bu beraberliğe sabredemeyeceğini belirtirse de Mûsa’nın ısrarı üzerine,

meydana gelen olaylar hakkında açıklama yapmadıkça kendisine soru sormaması

şartıyla teklifi kabul eder. Mûsa’nın bu şarta uyacağına dair söz vermesi üzerine

yolculuğa başlarlar. Bu zat önce bindikleri gemiyi deler, arkasından bir çocuğu

öldürür, daha sonra da uğradıkları bir kasabanın halkı kendilerini misafir etmediği

halde orada yıkılmak üzere olan bir duvarı düzeltir. Bu üç olayın her birinde Mûsa

arkadaşına davranışının sebebini sorar; arkadaşı da “Ben sana benimle olmaya

sabredemezsin demedim mi?” diye uyarıda bulunur. Mûsa özür dileyip yolculuğa

devam etmelerini ister. Sâlih kul, birinci ve ikinci olaylardan sonra Mûsa’nın

ricasını kabul ederse de üçüncü olayda ayrılma vaktinin geldiğini söyler, bu arada

söz konusu hadiselerle ilgili olarak davranışlarının sebeplerini de anlatır ve

235 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 70. 236 Kehf, 18/60- 82.

55

bunları Allah’ın emriyle yaptığını söyler. Bu kıssadaki üç kişiden sadece

Musa’nın adı zikredilirken diğer iki kişiden bir “genç adam” (fetâ) diğeri de ilahi

rahmet ve ilme mazhar olmuş “Allah’ın kulu” diye anılır.237

Kur’an-ı Kerim’de anlatılan Hızır kıssası başlangıcından beri en çok

tasavvuf çevrelerini ilgilendirmiştir. Bunun sebebi, kıssanın âdeta tasavvufun iki

ana ilkesi olan irşadı ve ilm-i ledünnü temsil etmiş olmasıdır. Zira kıssada

Allah’ın kendisine Hz. Musa’nın bilmediği bir ilim (ilm-i ledün) verdiği kul

(Hızır) Hz. Musa’ya kılavuzluk (irşad) etmektedir. Kıssa bundan dolayı daha 9.

yüzyıldan itibaren tasavvufun ruhuna uygun yorumlar getirilmiştir. Hızır mürşidi,

Hz. Musa müridi temsil etmektedir.238

Şeyh Hâlid, tasavvufta önemli bir yeri olan Hızır konusunda başlı başına

bir mektup yazmıştır.239 Bu mektubunda Hızır hakkında çeşitli rivayetlere

değinmektedir. Hızır Aleyhisselam’ın mensubu olduğu tarikatta pir olduğunu240

belirtmektedir. Hızır’ın melek veya peygamber olduğunu öne sürenler de

olmuştur. Mutasavvıflar genellikle Hızır’ın veli olduğunu kabul etmişler, onu

melek veya peygamber olarak tanıtan rivayetleri muteber saymamışlardır.241

Hızır’ın yaşayıp yaşamadığı konusunda da ihtilaf vardır. Bazı İslam

alimleri yaşadığını, bazıları da vefat ettiğini bildirmektedir. Şeyh Hâlid de bu

konu ile ilgili çeşitli görüşleri ortaya koymaktadır. Hızır’ın yaşadığını iddia

edenlerin şu Hadis-i Şerifi istidlâl getirdiğini belirtir. (Kâle en-Nebiyyü

Aleyhisselam Ba’demâ salla’l-ışâi leyleten eraeyteküm leyleteküm haziri fe-in alâ

resîy miete senetin lâ yebka ehade hüve’l-yevm alâ zâhrı’l-ardı), meâli Hadis-i

Şerif, Peygamberimizin bir gece yarısı namaz kıldıktan sonra buyurdu ki: İş bu

geceyi gördünüz mü? İş bu vakitten yüz yıl yaşına değin el’ân zahr-ı arzda

olandan kimse hayatta kalmamıştır, buyurmuştur. İşte vefatı zâhib olanlar iş bu

Hadis-i Şerif ile istidlâl ederler, vefat etmiştir derler.242

Hızır’ın hayatta bulunduğunu söyleyen mutasavvıflar pek çok sûfi ve

velinin, hatta sıradan kişilerin onu gördüklerine, kendisinden öğüt ve dua

237 Bkz. İlyas Çelebi, “Hızır”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998, XVII/406. 238 Ramazan Hüb, Hızır Aleyhisselam, İstanbul 2002, 535. 239 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.4 -7. 240 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.4. 241 Süleyman Uludağ, “Hızır”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998, XVII/410. 242 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.4.

56

aldıklarına, bazı durumlarda Hızır’ın onlara yol gösterdiğine, yardımcı olduğuna,

ism-i azamı öğrettiğine dair bir çok menkıbe rivayet ederler.243 Şeyh Hâlid de bu

konu ile ilgili çeşitli rivayetlerde bulunur. Hızır’ın yaşadığı konusunda şöyle

buyurur: Yukarıda verdiğimiz hadis-i şerifle ilgili olarak ve hayatına zâhib olanlar

da iş bu Hadis-i Şerife cevaben Peygamberimiz (s.) bu hadis-i şerifi buyurdukları

esnada Hızır (a.) zâhr-ı arzda gayrı avâlimin birinde olması mümkündür yolunda

çağrılar verdiler. Zira Cenâb-ı Allah Hızır ve İlyâs (a.) alemleri tayy ve geşt ü

güzare kudret verdiği el-yevm evliyaullahın bazılarıyla dahi görüşmektedirler.244

Şeyh Hâlid, Hızır’ın yaşadığı konusunda mektuplarında çeşitli kişilerden

rivayetlerde bulunur. Şöyle ki; Ebu’l Abbas Mursi Hazretleri, Hızır (a.) haydır, iş

bu ellerimle ona musahafa eyledim hatta bir kimse her sabah (Allahümme aslıh

Ümmet-i Muhammed, Allahümme tecâvez an Ümmet-i Muhammed, Allahümme

cealne min Ümmet-i Muhammed) derse abdaldan ola, diye buyurmuştur. Ve Ebu’l

Abbas’ın şu ifadesini Ebu’l-Hassani’ş-Şazeli Hazretleri istimâ eylediğinde Ebu’l

Abbas hayret etmiştir. Hızır (a.) bana gelip kendisini bildirdi. Ve ondan ervâh-ı

mü’min münime ve muazzibe ettikleri marifetini iktisat ettim, el’ân bana bin fakih

gelip Hızır (a.s) meyyittir deseler onlara rücü eder değilim buyurmuştur.245

Bazı kişilerin de Hızır’ın vefat ettiğine dair iddiaları, Hz. Peygamberin

birçok savaşta zor durumda kaldığı halde Hızır’ın yaşıyor olsaydı

Peygamberimizin yardımına koşacağını Peygamberimize yardımda bulunacağını

delil göstermeleridir. Ancak Şeyh Hâlid, bu iddiaya karşı peygamberimizin

Hızır’a muhtaç olmadığını yardıma muhtaç olsa bile yüce Allah’ın yardımsız

bırakmayacağını belirttikten sonra Hızır’ın Peygamberimizin şeriatına tâbi

olduğunu, Sünnet-i Şerife riayet, her zaman halkı Şeriat-ı Mustafa’ya davet

ettiğini belirtir.246 Şeyh Hâlid, Hızır’ın yaşadığıyla ilgili görüşte şöyle devam

eder. Kim Hızır (a.) ve İlyas (a.)’nın varlığını inkâr ederse bu o kişinin câhilliğine

işarettir. Yine Hızır’ın nübüvvetini inkâr o kişinin aklının kıt olmasından

dolayıdır. Biz bunu şeyhlerimizden böyle duyduk. Hızır (a.) ve İlyas (a.) şehadet

ehlinden bazı kimselerle musâhabet ederler. Cüneyd-i Bağdadi’nin şehâdet ehlinin

243 Hüb, Hızır Aleyhisselam, 535. 244 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.4. 245 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.5. 246 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.5.

57

kutb ve abdâlı ile müsâhabet edenlerinden olduğu söylenmektedir. Hızır, Cüneyd-

i Bağdâdi ile müsâhabet etmiştir. Peygamberimiz (s.) Tebûk Savaşında

sahabeleriyle birlikte ikindi namazını kıldıktan sonra iki beyit işittiler ve kimin

okuduğunu göremediler. Peygamberimiz (s.) bu beyitlerin sahibi karındâşım

Hızır’dır, size senâ eyler buyurmuştur.247

Şeyh Hâlid, Hızır’ın özelliklerini yine aynı mektubunda şöyle

sıralamaktadır: Hızır üç özellikle muttasıftır. Bunlar: Hiffet-i idiyye, rahmet-i

indiyye, ulûm-u ledünniyyedir. Hızır çok vakit hasta olur, kendisine ilaç yapar.

Peygamberimiz (s.) den önce insanları doğruya yönlendirirdi. Her yüzyirmi yılda

tecdid ve teşdid eyler. Hızır (a.) eli açık, müşfik yaratılışlıdır. Allah Teâlâ’nın

emriye kimyâ ilmine sahiptir. Yine Allah Teâlâ’nın bildirmesiyle arzın

hazinelerine sahiptir. Hızır’ın yemesi ve uyuması azdır, güzel sesi sever. Cumâ

günleri vecd halindedir. Zikir halkasında raks eder. Bazı vakitlerde sâliklerle

buluşur ve onlara hayır nasihat eder. Şiraz’a yakın bir beldede doğmuştur.

Doğduğu yer şimdi harab olmuştur. Peygamberimize vahiy gelmeden önce

müsâhabet ederdi. Peygamberimizden birçok hadis-i şerif rivayet etmiştir.

Dilinden düşürmediği duâsı (Yâ Hâyy, Yâ Kâyyum, Yâ Lâ İlâhe İllâ ente es’elüke

en tühyi bihi kulûbinâ nebevi marifetike ebeden) dır. Allah korkusundan vecde

gelir. Onu bütün sâlih ve günahkâr kullar sever. Çok kere zulüm altında olan

mazlumları, zâlimlerin elinden kurtarır. Bir rivayette Medine’de deveciler

birbiriyle mücadele edip birbirlerine taş atarlarken o esnâda taş Hızır’ın başına

vurup kanadı ve yarası üç ay kaybolmadı.248

Hızır’ın isminin nereden geldiğiyle ilgili olarak, Arapça kaynaklardan

“hadır” şeklinde yer alan ve Arapça neşeli olduğu kabul edilen kelime Türkçe’de

Hızır ve Hıdır biçiminde kullanılmaktadır. Bazı kaynaklarda Hızır’a bu ismin

kuru yerde oturduğunda altından otların yeşerip dalgalanması, cennet pınarından

içtiği için bastığı her yerin yeşile bürünmesi,249 bir miktar kuru otun üzerinde

oturduğunda, otların yeşermesi, namaz kıldığı mevkiinin etrafının sırsız

olmasından kaynaklanmaktadır. 250 “Hızır (a.) nâssın alimidir ve taife-i abdâlın

247 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.58. 248 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.6. 249 Çelebi, “Hızır”, TDV İslam Ansiklopedisi, XVII/406. 250 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.6.

58

reisidir. Ve Hakk Teâla’nın ordusunda bir askerdir. Hergün Hızır ve İlyas

birbirleriyle birleşirler ve şu kelimât ile birbirinden müfâreket ederler o kelimât

şudur: (Bismillah, Maşallah, lâ yevkâ’l hayre illallah, Bismillah, maşallah -biküm

min nimeti fe-minellah, Bismillah lâ havle ve lâ kuvvete illâ billah) bir kimse bu

kelimatı her sabah dese yangından, boğulmaktan ve hırsızlıktan emin olur”.251

Kaynaklarda Hızır’ın denizde, İlyas’ın karada bulunanlara yardımda bulunduğunu

belirtmektedir. Hızır’a “Hıdırellez” denilen Mayıs ayının altıncı gününde

rastlanılacağına inanılır. Hızır ile İlyas her sene bir defa bu günde buluşurlar.

Bugün halk Hızır’ı görmek için genellikle bir yerde toplanır baharın yetiştiğinde

ona rastlayacağına inanır. Onun için bu güne Hıdrellez, Hızır’ın görüldüğüne

inanılan bu yere de “Hıdırlık” denilir.252

Şeyh Hâlid mektubunda, Abdullah bin Cübeyr’e nisben ederek der ki;

“Her akşamdan sonra Cebrâil, Mikâil, İsrâfil (a.s) ve Hızır (a.s) bileşirler. Cebrail

(a.s) Maşallah lâ havle ve lâ kuvvete illâ-billah der. Ve O’na cevap olarak Mikail

(a.s); (Maşallah külli ni’metin fe-min Allah) der. Ve ona redd-i cevap olarak

İsrafil (a.s); (Maşallah hayru küllihi min-Allah) der. Ve ona dahi redd-i cevap

olarak Hızır (a.s); (Maşallah lâ yedfeü’ş-şerre illallah) der. Birbirlerinden

ayrılırlar, leyle-i âtiyeye kadar birbirleriyle mülâkât etmezler”.253

Tasavvufta hırka giyme konusu Hızır’la irtibatlandırılmıştır. İbni Arabi,

Hızır’la bir kere görüştüğünü ve ondan hırka giydiğini ifade ederek, Hızır’la

tasavvuf kültüründe önemli bir yeri olan hırka konusu irtibatlandırılmıştır.254 Şeyh

Hâlid, bir kimsenin ser-hilafet veya kutup olacağı zaman ya da bir kimseye hırka,

taç ve kemer ihsan olacağı zaman Hızır’ın bu durumlarda devreye girdiğini ve

neler yaptığını mektubunda şöyle anlatmaktadır: “Bir zâta ser-hilafet veya kutup

ihsan olacağı vakitlerde Hızır (a.) ruhaniyet-i risâlet-penah (s.) ile görüşür ve

şöyle der: “Yâ Resulallah falan beldede, falan oğlu filana ser-hilafet veya

kutbiyyet ihsan-ı ilahi olduğu müjdesiyle geldim. Peygamberimiz (s.)’den manevi

bir hırka bir tâç ve bir kemer ihsân olunur. Peygamberimiz; bunları o adama

giydir ve huzuruma getir der. Hızır (a.) o emanetleri alır ve o zât-ı şerifin yanına

251 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.6. 252 Ayrıntı için kbz. Ahmet Yaşar Ocak, İslam Türk İnançlarında Hızır, basım yeri ve tarihi bilinmiyor, 82- 98. 253 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.6. 254 Hüb, Hızır Aleyhisselam, 536.

59

gider. Ona şöyle der: Müjde, sana ser-hilafet veya kutbiyyet ihsân-ı ilâhi oldu.

Şimdi şu taç, hırka ve kemeri giy ve Peygamberimizin huzur-u saâdetlerine hazır

ol der. O zât hemen secde-i şüküre varır. Taç, hırka ve kemeri kuşanıp Hızır (a.)

ile huzur-u saâdete gelir. Bu meclis öyle ulvi bir makamdır ki dil ile tâbiri

mümkün eğildir. Bütün enbiyâ ve mürselin ve evliyâ ervâhı toplanmış,

Rasulullah’ın önünde bir post serilmiş oluğunu görürler. Hızır (a.)’ın

rehberliğinde o zât Rasullullah’ın önündeki posta oturtulur. Rasulullah o zâta

yönelerek siret-i seniyyelerinden nasiblenmesini sağlar. Ser-hilâfet veya

kutbiyyete ait emanetlere ek olarak bir de mühr-ü şerif verir. Rasulullah (a.) şöyle

der: İhsân-ı ilâhiden size ser-hilâfet veya kutbiyyet ihsan oldu ve bundan böyle

bizimde halifemizsin. Bundan sonra ilâ-i Kelimetullâh yolunda baş ve canını fedâ

edip halkı Hâlika davet edip, Allah’ı kullarına, kullarını da Allah’a sevdirmek

senin vazifendir”.255

Mutasavvıflar ve tarikat ehli, bir müridin şeyhi huzurunda uyması gereken

temel kuralların Musa-Hızır kıssasında mevcut olduğuna inanmışlardır. Bunların

en önemlisi şeyhin huzurunda susmak, kalben bile olsa itirazdan kaçınmak,

sakınmak, onun ledün ilmini bildiğini kabul etmek, şeriata aykırı gibi görülen bazı

sözleri ve davranışları karşısında bile şeyhi hakkında şüpheye düşmemek ve ona

tam bir teslimiyet göstermektir.256

Şeyh Hâlid, Divan’da yer alan bir gazelindne “rüz-ı Hızır” ifadesiyle

hıdrellez ve diğer bir gazele de Hz. Musa ile ilgili yolculuklarından

bahsetmektedir.257

Yine rûz-ı Hızır oldu açıldı goncalar cümle

Temâşâ-yı cemâl-i yâra i’lân oldu uşşâka258

Mecma’u-l Bahreyn iken oldun melâmet ey dilâ

Gâfil ü mağrûr kaldın hem olup sen bî-nevâ259

255 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.7. 256 Hüb, Hızır Aleyhisselam, 537. 257 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 67. 258 Şeyh Hâlid, Divan, 252. 259 Şeyh Hâlid, Divan, 240.

60

5. Ahiret

Sözlükte “son, sonra olan ve sonrakiler” gibi manaları olan ahiret kelimesi

terim olarak ölümden sonra başlayan ve mahşerdeki dirilişten sonra ebediyen

devam edecek olan bir hayattır. Bu anlamda ahiret dünya karşılığında ahiret

hayatıda dünya hayatı karşılığında kullanılır. Ahiret gününe, ahiretteki ebedi

hayatın kıyametin kopuşundan sonra başlaması sebebiyle “kıyamet günü”, yapılan

iyilik ve kötülüklerin karşılığı tam olarak orada da alınacağı için “din günü, ceza

günü”, geçici olan dünya hayatının karşıtı olduğu için de “gerçek hayat, ebedî

alem, bâki alem” gibi isimler verilmiştir. İslam’da ahiret gününe inanmak imanın

bir rüknü, akide ve inancın bir parçasıdır. Bu sebeple ahirete iman etmeyen gerçek

mü’min olamaz. Kur’an’da ahiret günü, müminler Allah’a kavuşacakları için

“kavuşma günü”,260 insanlar ve bütün mahlûkât o günde bir araya toplanacağı için

“toplanma günü”,261 dünya hayatlarında Allah’a iman edip O’nun emir ve

yasaklarına kulak asmayanların aldandıkları ortaya çıkacağı için “aldanma

günü”,262 dirilişi müteakip herkes kabirden çıkacağı için “çıkış günü”,263 ve

kafirler amellerinin boşa gittiğini görünce yeniden dünyaya dönmek isteyecekler

bundan dolayı “hasret günü” 264 gibi isimlerle de zikredilir. Kur’an’da ahirete

inanmayanların büyük bir sapıklık içinde olduklarının haber verilmesi, yaptıkları

amellerin kabul edilmeyeceğini ve ahirette kendilerini büyük bir azabın

bekleyeceğinin bildirilmesi, onların imanlarının olmadığını gösterir. Ahireti inkâr,

Allah ve Peygamberlerini de inkâr anlamı taşır. Çünkü ahirete iman akılla ve

duyularla bilinmez, ancak Allah ve Resulünün haber vermesiyle bilinir. Ahirete

inanmayan, bu inanca sahip olmayan hayatının gayesinin tesbit edemediği için

huzursuz olur. Zulüm ve eziyete kalkışır, nefsinin her isteklerini yerine getirmeye

çalışır.265

Şeyh Hâlid, Mektûbâtı’nda ahirete iman konusuyla ilgili olarak şöyle

buyurmaktadır. “Ve dâhi kıyamet gününe inandım cümlemiz olup yine birlik

260 Mümin, 40/15. 261 Teğabun, 64/9. 262 Teğabun, 64/9. 263 Kâf, 50/34. 264 Meryem, 19- 40. 265 Gölcük, Kelâm, 391- 394.

61

gerektir. Cennet ve cehennem haktır ve halen mevcutlardır. Mizan,266 sırât,267

suâl,268 hesap,269 niâm,270 azab271 cümlesi haktır ve olacaktır.”272

Şeyh Hâlid, mektuplarında dünyanın geçiciliği, aldatıcılığı ve faniliğinden

bahsaderek insanoğlunun asıl amacının ahireti kazanmak olduğunu vurgulamaktır.

“Kendi ahvalini sen düşün, iki günlük dünya gamm ve temellük yoktur. Halbuki

dünyanın kendisindeki sürur ve gamda fanidir. Ahretin ise gam ve süruru

bakidir”.273 Şeyh Hâlid dünya ve ahiretle ilgili olarak rivayet ettiği bir hadis-i

şerifte dünyanın faniliğini, ahiretin ise asıl amacımız olduğunu vurgulamaktadır.

Hadis-i şerif şöyledir: ( An Câbir bin Abdullah (r.a) kale küntü maâ Resullullah

(s.a.v) fe-iza etae racülün ebyadü’l-vechi hasenü’l-şaare ve aleyhi siyabe beydün

fe-kale esselamü aleyküm Yâ Resulullah fe-kale en Nebiyyu ve aleykes-selam

kâle yâ Resulullah mâ ed-dünya kale ke-hilmin-nâim kâle ve kal-ahireti kâle

ferikun fel-cenneti ve ferikun fis-saidi kâle fe-aâl Cenneti kâle yedü’l-dünya li-

tarihiha fe-ir semni el- cenneti terake el-dünya kâle femâ Cehennem kâle yedü’l-

dünya li-talibiha kâle femâ hezihi’l-ümmeti kale’l-leziy yamelü bi-taatillahi kale

fe-keyfe ye’künü er racülü fi-ha kale et-talibü el- kafiletü kale fe-kem el-kaare

bihâ kale ke-kaderil’muhtelifeti an el-kafileti kale fe-kem ma beyne ed danye

ve’l-ahireti kale Aleyhisselam hazâ Cebrail ete-küm li-yezhebü kem fid-dünya ve

yergabeküm fil-ahireti) işte dünya ve hal-i dünya ve müddet-i dünya ve ahval-i

ahiret bu hadis-i şerif’ten malum olmaktan maksat ne ise anlayıp verilen niam-ı

ilahiyeyi mâ-halak-lahna sarf eylemekten elzemdir.274

Şeyh Hâlid Divanı’nda ahiret kelimesini kullanmamıştır. Bunun yerine

dünya hayatının bitmesi ve genel bir yok oluş ile genel bir dirilişi kapsayan ahiret

266 Bizim dünya gözüyle ve mevcut aklımızla kavrayamayacağımız bir nevi terazidir. Bu terazide ameller tartılarak zerre miktarı iyilikle zerre miktarı kötülükler bu terazi ile ölçülecektir. (Topaloğlu, İslam’da İnanç Esasları, 300- 301.) 267 Lügatta yol manasına gelen sırat; cehennem üzerinde bulunan bir yol, bir köprüdür. Müminler Cennete bu yoldan geçerek ulaşacaklar. Sırat’ı geçemeyenler ise Cehennem’e düşecektir.( Gölcük, Kelâm, 425.) 268 Ölen kimse kabre vardığı zaman ilk karşılaşacağı şey sualdir. Ölü kabre konunca, Münker ve Nekir adlı iki melek gelir, kendisini sorguya çekerler. ( Gölcük, Kelâm, 398.) 269 Ahirette, insanların, dünyada yaptıkları karşılığında görecekleri hesaptır. (Topaloğlu, İslam’da İnanç Esasları, 297- 298.) 270 İnsanlara yaptıklarına karşılık olarak verilecek nimetlerdir. 271 İnsanların dünyada yaptıkları kötülüklerin karşılığı olarak hak ettikleri cezalar. 272 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 273 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.51- 29. 274 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.43.

62

hayatının başlaması ve söz konusu hayatın bir parçası anlamına gelen kıyamet

ibaresine rastlanmaktadır.275

İbret ile bak hâline gör bu ne alâmet

Kopmakta Kıyâmet

Yetmezse nasihât sana pes bunca felâket

Encâmı hacâlet276

6. Kaza ve Kader

İmanın şartlarından altıncısı, kaza ve kadere, iyilik ve kötülüğün Allah’ın

yaratması ile olduğuna inanmaktır. Kader; kainatta, olacak şeylerin zamanını,

yerini, özelliklerini ve nasıl olacaklarını Allah’ın ezelde takdir ettiği şeyleri zaman

gelince bu taktire uygun olarak yaratmasına denir. Kaderi bir plana benzetirsek,

kaza da plana uygun olarak o şeyin yapılmasıdır. Kader ve kazaya iman etmek,

hayır ve şer, iyi ve kötü her şeyin Allah tarafından taktir edilmesine,

belirlenmesine ve zamanı gelince belirlendiği gibi yine Allah tarafından

yaratılmasına inanmak demektir.277

Şeyh Hâlid kaza ve kadere imanın zorunluluğunu şu sözleriyle

belirtmektedir: “Ve dâhi hayır ve şer, faide ve zarar, kaza ve kader Allah

Teâla’nın bilmesiyle, bildirmesiyle ve yaratmasıyla ve takdiriyle olduğuna

inandım iman getirdim diye itikât eylemek lazımdır”.278

Şeyh Hâlid mektuplarında genelde kaderden bahsetmektedir. Allah’ın

yarattığı her şeyi bir ölçüye göre takdir ettiğini hiç kimsenin kendi için takdir

edilenin dışında bir şeye malik olamayacağını şu sözleriyle belirtmektedir:

“Herkes Allah Teâla’nın takdir ettiği paydan daha azına veya fazlasına sahip

olamaz. Herkes Allah Teâla’nın takdir ettiği ile yetinmelidir. Allah’ın takdirinin

ilerisine geçemez, gerisinde de kalamaz”.279 Aynı şekilde Allah Teâla’nın insanlar

için hayırlı olanı yarattığını ve insanın hayrına olanı seçtiğini söyle belirtir. “Ve

rabbüke yahlüku ma yeşaü ve yahtar ma kane lehümül hıyerah” (Rabbin,

275 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 88. 276 Şeyh Hâlid, Divan, 239. 277 Yazıcı, Temel Dini Bilgiler, 60. 278 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.32. 279 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.37.

63

dilediğini yaratır ve seçer.)280 Başka bir mektubunda Şeyh Hâlid, insanın

iradesinden bahsetmektedir. Allah’ın insana lazım olan her şeyi yarattığını ve

insana da cüzi irade vererek insanı istediğini seçme konusunda serbest bıraktığını

şu sözleriyle beyan eder:” Cenab-ı Halik-i Mevcudat Hazretleri her şeyi yoktan

halk eyledi ve alemi sana hadim eyledi ve seni bunun emriyle imtisal ve nehyinde

ictiabla mamur eyledi. Ve sana kast ile niyetten ibaret irade-i cüziyyeyi ihsan

eyledi. Niyet etmekle kastı ve kastın sebebiyle kast eylediğin şeyin halk ve

işlemekle kuvvet ve kudret verdi”.281

Şeyh Hâlid Divan’ında kazaya oranla kader kelimesini daha çok

kullanmıştır. Şiirlerinde kader anlamında “takdir” , “takdir-i Huda” ve “takdir-i

Hak” kelime ve terkiplerine de yer verir. O kaderi bazen kaza anlamını verecek

şekilde kullanmıştır. O’na göre ezelde belirlenmiş olan kader, zamanı geldiğinde

ve hiç bozulmadan takdir edildiği biçimde kişiyi bulacaktır.282

Ne olduysa ezelde takdir olmuş

Olacaklar olup yerini bulmuş

Edip hâil hicâbı sen yorulma

Bulur takdir olan seni nihâyet283

Kader makdür ecel ma’lûm olunca

Rızk-ı maksûm seni elbet bulunca284

7. Edille-i Şer’iyye

Şer’i, dini hükümlerin kaynağı dinî deliller olup bunlar ilahî esaslara

dayanır. Naklî olan bu delillere edille-i şer’iyye, dinî deliller denir. Dinî deliller

beşerî bir esasa dayanmayıp ilahidirler. İslam dininde asıl olan iki kaynak vardır;

Kitap ve sünnet. İcmâ ve kıyas gibi diğer dinî deliller bu iki asıl kaynağa istinad

eder.285 İslam’da hüccet delil olarak kabul edilen deliller dörttür. Şeyh Hâlid sülûk

yoluna giren sâlik için şer’i şerifi kendisine kandil olarak alındığı takdirde

sülûkunun belirlenen hedefe ulaşacağını belirtmektedir. Şer’î şerifi ise şöyle

280 Kasas, 28/68. 281 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.60. 282 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 89. 283 Şeyh Hâlid, Divan, 239. 284 Şeyh Hâlid, Divan, 238. 285 Gölcük, Kelâm, 29.

64

açıklamaktadır: “Şer’î Şerif, kitap yani Kur’an-ı Azim-ü şandır.286 Sünnet, yani

fem-i saadette zuhur eden ehadis-i Nebevi ve fiili Muhammedidir. Ve kıyas-ı

fukahâ, ulemayı fehham efendimiz bu yolla vermiş oldukları fetvayı şeriflerdir.287

İcma-i ümmet ki, Ashab-ı kiram ve tabiin ve tebe-i tabiin ve ila yevmil nihaye

Ehl-i sünnet vel Cematin getirdiği ve tarik-i mustakimdir dediği yoldur.288

Bir hükmü öğrenmek isteyen kimse için, bu delillerden kitap, başvurulacak

ilk kaynaktır. Eğer karşılaşılan meselenin hükmünü burada bulursa başka delile

yönelmez. Burada çözümü bulamadığı takdirde sünnetten araştırılır. Konu ile

ilgili sünnet hükmüne rastlanmazsa icmayı inceler. İcma da yoksa kıyasa

başvurulur.289 Muâz b. Cebel’den rivayet edilen bir hadiste bu durum

anlatılmaktadır. Hz. Peygamber (s.) Muâz’ı Yemen’e, oradaki insanlara dinî

hükümleri öğretmek için gönderirken, kendisine sormuştu:

— Sana bir uyuşmazlık getirildiğinde neye göre hüküm vereceksin?

— Allah’ın kitabındakine göre.

— Allah’ın Kitabında yoksa?

— Allahın Resulünün sünnetine göre

— Allahın Resulünün sünnetinde de bulamazsan?

— Re’yimle ictihad ederim ve vazgeçmem.

Bu konuşmadan sonra Muaz şöyle demiştir: Bunun üzerine Hz Peygamber

(s.) eliyle göğsüme vurdu ve “Allah Resulünün elçisini Allah Resulünün hoşnut

olduğu (cevaba) muvaffak kılan Allah’a hamdolsun” dedi.290

Şeyh Hâlid, bidat ve delalet ehlinin çoğaldığını, ibadet ve itikada bidat

karışmaya başladığını, bunlardan kurtulmak gerektiğini belirterek şer’î şerifi delil

olarak kabul etmeyip bidatlerin peşine takılanları dikkate almamak gerektiğini şu

sözleriyle dile getirmektedir: “Zira ehl-i heva ve bidat göklerde dahi uçsa ve

deryada yürürse ve o dediği farz-ı mahal olarak olmuş olsa ve diril dediği dirilirse

inanmamalıdır. Elimizde senedimiz, kitap sünnet, icma-i ümmet ve kıyas-ı 286 Kitap ya da Kur’an yüce Allah’ın Hz. Muhammed’e (s.a) Arapça olarak indirilmiş, bize kadar tevatür yoluyla nakledilmiş mushaflarda yazılı Fatiha Süresi ile başlayıp Nas süresi ile sona ermiş kelamıdır. (Zeküyyiddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, Ankara 1999, 51.) 287 Kıyas, kitap, sünnet veya icmada hükmü bulunmayan meseleye, aralarındaki illet birliği sebebiyle bu kaynaklardan birinde yer alan meselenin hükmünü vermektir. (Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, 126.) 288 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.38. 289 Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, 45. 290 Ebu Davud, Akdiye, 11;Tirmizi, Ahkam, 3;İbni müce Menasik. 38

65

fukahadır. Bundan gayrısı delalettir”.291 Din konusunda dikkate almamız gereken

değerler bunlardır. Şer’i şerife ters düşen hiçbir şey kabul edilemez, insanı kamil

mertebesine ulaşabilmek için şer’i şerfin dışına çakılmamalıdır. Aksi takdirde

ulaşmak istenen hedefe ulaşılmaz.

8. Kelime-i Tevhid

Allah’ın birliğini ifade eden, “Lâ ilahe illallah” için kullanılan bir

tabirdir.292 Allah’tan başka ilah olmadığını ifade eder. Şeyh Hâlid genelde

Kelime-i Tevhid yerine Kelime-i Tayyibe tabirini kullanmaktadır. Şeyh Hâlid,

Fâtır süresinde geçen “Men kane yürıdül ızzete fe lillahil ızzetü cemıa ileyhi

yas'adül kelimüt tayyibü vel amelüs salihu yerfeuh” “Her kim izzet istiyorsa,

bilsin ki, izzet tamamıyla Allah'ındır. O'na hoş kelimeler yükselir, onu da salih

amel yükseltir.”293 ayetinde geçen Kelime-i Tayyibe’nin ne olduğu konusunda

farklı kişilerin görüşlerini belirtmektedir. Şöyle ki: “Kelime-i Tayyibe’ye bazıları

Cenâb-ı Seyyid’ül-Kevneyn (s.)’den rivayeten (Sübhanallah, Elhamdülillah, Lâ

ilahe illallah ve Allahû ekber) ve bazıları da İbn Abbas’tan rivayetle (Lâ ilahe

illallah) dır, demiş olduklarını ve bazıları da kelime-i Tayyibe tesbih ve tahlil ve

Kıraat-ı Kur’an ve dua ve istiğfar ve bunun emsâli bulunan ezkâr olduğunu haber

verdiklerini beyan eylemektedirler”.294

Kelime-i Tayyibe ile amel-i sâlih arasındaki ilişki konusunda da zâhir

uleması ile rabbanî alimler arasındaki görüş farklılıklarının bulunduğunu belirten

Şeyh Hâlid, zâhir ulemasının amel-i sâlih ile desteklenmeyen Kelime-i

Tayyibe’nin makbul olmayacağını, buna karşılık rabbanî alimler ve İbn Abbas

gibi müfessirlerin ise zâhir ulemasının görüşünü reddettiklerini, zira bir kimse âsi

dahi olsa mümin olduktan sonra ondan sûdur eden Kelime-i Tayyibe’nin Allah

katında makbul olduğunu belirtmiştir”.295

Şeyh Hâlid, “Men kane yürıdül ızzete fe lillahil ızzetü cemıa” Her kim

izzet istiyorsa, bilsin ki, izzet tamamıyla Allah'ındır.296 ayetinin mânâ-yı

291 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.65. 292 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 441. 293 Fâtır, 35/10. 294 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.8. 295 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.8. 296 Fâtır, 35/10.

66

batınesine göre çalışması gerektiğini belirterek, izzet, şan, şeref, şöhret talebinde

bulunanların isteklerini bu özellikleri kendisinde taşıyandan istenmesi gerektiğini,

bunun da Malikû’l Mülk, Halik-i mevcudât olduğunu belirtmiştir. İnsanın zelil ve

hâkir, her şeye muhtaç olduğunu “ Vallahü’l-Ganiyyu ve entüm ül-fukâra”297

ayeti mucibince yegâne muhtaç olmayanın Allah olduğunu belirtmektedir. İzzetin

Allah’a mahsus olduğunu beyan etmektedir. Hâkir ve zelil olan insanın izzeti

Allah’tan dilemesinin kendisini hâkir ve zelillikten daha üstün bir mertebeye

çıkaracağını belirtmektedir.298 Kelime-i Tevhid’in biri nefy, diğeri isbât olmak

üzere iki yönü bulunmaktadır. Lâ ilahe nefy ve illallah isbattır. Şeyh Hâlid

bununla ilgili görüşünü şöyle belirtmektedir: “Nefy lâ ilahe, isbât illallah ile olur.

Zirâ abd-ı muhlisten nefy lâ ile taallukât-ı kevneyn ref ve izâle olup, isbâtı illallah

ile kalbi pak, Hakka müteveccih olur. Ve abd-i mezbûr vech meşru üzere alâik-ı

kevneyne ve avâik-i kevneynden biri olsa hakikaten Kelime-i lâ ilahe illallah dahi

Hazreti Hakka râci olur”.299

Şeyh Hâlid amel-i sâlihin, amel-i kalp olduğunu belirterek, amel-i kalbin

de muhabbetullah ve şevkenlillah olduğunu bu ikisinin de birleşerek Kelime-i

Tevhidi oluşturduğunu söylemektedir.300

Şeyh Hâlid, müslümana en evvel lazım olanın “Lâ ilahe illallah

Muhammed’ün-Resulullah” Kelime-i Tayyibe’sini kalp ile tastik, dil ile ikrâr edip

şirkin her türlüsünden uzak durmakla beraber, kalbini kötülüklerden temizleyip

muhabbet-i ilâhi ile süslemedikçe yaptığı ibadetlerin kabul olmayacağını belirtir.

Bu kalbî temizliğin ilk önce sâlikin itikadını Ehl-i Sünnet Ve’l Cemaat itikadını

tatbik etmek ve ikincisi ibadetin ancak Allah için olduğunu, Allah’tan gayrısı için

olunan ibadet ve taâtın kabul olunmayacağını, sahibinin kâfir olduğunu, Allah için

yaptığı ibadetle Allah’tan gayrısının taleb etmekle denâet olduğunu bilip

kaçınmak gerektiğini belirtmektedir.301

Şeyh Hâlid halis bir niyet ve samimi olarak salih amel, güzel söz söyleyen

kimsenin yani Kelime-i Tayyibe’yi yerine getirenin yüce Allah tarafından yüksek

297 Muhammed, 47/38 298 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.8. 299 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.8. 300 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.8. 301 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.26- 27.

67

bir mevkiye yükseltileceğini Peygamberimizden rivayet ettiği bir hadis-i şerifle

ortaya koymaktadır. 302

Sûfilere göre Kelime-i Tevhid üç manaya gelir.

Lâ mabûde illallah: Hak olan mabudu isbât, bâtıl olan mabudu nefy

demektir. Bu, Tevhid-i Avâmdır. Hak olan mabûd, şüphesiz ki Allah’tır. Bâtıl

olan mabûd ise insanların yapıp taptığı put ve benzeri şeylerdir.

Lâ maksûde illallah: Her şeyde ve her halûkârda istenen sadece Allah’tır,

demektir. Buna Tevhid-i Havass denir.

Lâ mevcude illallah: Allah’tan başka hakiki mevcut yoktur. Bütün

tarikatlar, Kelime-i Tevhidi (lâ ilahe illallah) zikir olarak benimsemiş iken,

Mevleviler, Lafzatullahı tercih etmişlerdir. Zikrin en efdâli, lâ ilahe illallah’tır. 303

Şeyh Hâlid mensubu bulunduğu tarikatın ulaşmak istediği noktanın “lâ mevcude

illallah” olduğunu şu sözleriyle ortaya koymaktadır. “Üç zât birbirlerine

tariklerinin adâbını sual eylediklerinde, birisi teslim olduğunu ve diğer birisi edeb

olduğunu ifade eylemeleri üzerine Hz Pir Muhammed Bahâuddin Nakşibendi

Hazretleri bizim tarikatımızda cümlesinde mevcuddur ki “lâ mevcude illallah”

deryasına müstağrak olmaktır”,304 buyurmuştur.

Şeyh Hâlid, Divanı’nda üç ayrı şiirinde kelime-i şahadeti kullanır.

Bunlardan ilkinde “lâ ilahe illallah” kelime-i Tevhidi nakarat olarak kullanmıştır.

Çaresizlerin çaresi, her türlü derdin çaresidir kelime-i tevhid. Yüz dört kitabın

anlamı olan bu kelime, kulun dilinde vird olmalıdır. Bu kelimeyi vird eden bir

zâkir bu zikrinden dolayı gönlünden şeytanı uzaklaştıracaktır. Şevk ile kelime-i

tevhidi söyleyen insanlar kendilerini her türlü şirkten kurtaracaklardır. Kişiyi

Müslüman eden bu kelime aynı zamanda onu kurtarıcı bir kelimedir de. Kim bu

kelimeyi vird edinirse Mevlâ’sı kendisinden razı olacaktır. 305

Çâresizlerin çâresi

Lâ ilâhe illallâh

Her bir derdin devâsı


302 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.10. 303 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 441. 304 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.30. 305 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 91.

68

Vird-i zebânın olsun


Yüz dört kitab ma’nâsı


Zâkiri mahrûm koymaz


Sürer dilden hannâsı


Her kim dese şevk ile


Şirkeden pâk eder nârı


Kâili bulur necât


İslam eder her nâsı


Kangı dil evrâd etse


Râzı olur Mevlâsı


Hâlid’e oldu evrâd


Din ü iman esâsı

Lâ ilâhe illallâh306

Şeyh Hâlid diğer iki şiirinde de yine kelime-i tevhidi nakarat olarak

kullanmaktadır.

Ne tâkat yârime gidem

Ne varım var fedâ edem

Vâdi-i hayretde kaldım

Esirge yâ Rasulallâh

Hak cellellâh Subhânellâh

306 Şeyh Hâlid, Divan, 263.

69

Lâ ilâhe illallâh Allâh Allâh

Allâh Allâh Lâ ilâhe illallâh307

Yâ Rahim ü Rahmânım lutf eyle yâ Subhânım

Ayırma beni senden ben muhtâc-ı ihsânım

Yâ Hû yâ Hû yâ men Hû leyse’l-hâdi illâ Hû

Dünyâ fâni bâki Hû la ilâhe illâ Hû308

10. İman

İman kelimesi, eman ve emniyet, güven anlamındadır. Arap dilinde iman;

mutlak tasdik etmek, yani bir habere bir hükme, bir şahsa bir varlığa kesin bir

şekilde, içten gelerek samimiyetle inanmak, onu doğrulamak, teyid etmek, doğru

söylediğini kabullenip benimsemektir. Istılahta iman; Hz. Peygamberin Allah

tarafından getirdiği kesin olarak bilinen ve zarurat-ı diniyye denilen İslâmî

esasların, hükümlerin ve haberlerin doğru ve gerçek olduğuna tereddütsüz

inanmaktır. 309

İmanın diğer bir tarifi de dil ile ikrâr kalp ile tastiktir. Şeyh Hâlid bir

kâfirin kelime-i şehadeti lisânıyla izhar edip kalbiyle tastik etmeyince iman ve

islamına müctehidlerin hükmetmediklerini belirtmektedir.”Zira imanın tasrifi

ikrârı bi’l lisân ve tasdiki bi’l-cenân ve marifeti bi’l-kalbdir buyurarak, tasdik ve

marifet bulunup bilâ-zarure lisan ile cehren ve izhar bulunmaz ise onun imanına

şerân zahirde hüküm olunmaz. Bu tahkik dahi malum olduktan sonra iman-ı kâmil

ile muttasıf olan evkattan bir vakit ile ubudiyet yollarını kat etmek ve hudud-u

emir ve nehiyden nazarını ayırmak caiz olmaz”,310 buyurmaktadır.

Şeyh Hâlid, dine yeni giren bir ihvân, için ilk önce gerekli olanın iman ve

tasdiki olduğunu belirttikten sonra imanın önemini şöyle ortaya koymaktadır:

“Malûmun olsun ki dine yeni giren ihvâna ilk önce lazım olan iman ve tasdiki

olduğundan bir parça imandan bahsetmek lazım oldu. Evvelen kulun üzerine cemi

ferâizden mukaddem Hak Teâlâ hazretlerine iman getirip anlatmaktır. Bir kimse

Hak Teâlâ hazretlerini şan ve şerefine layık olmayan vechle anlarsa imanı sahih

307 Şeyh Hâlid, Divan, 150- 151. 308 Şeyh Hâlid, Divan, 222. 309 Gölcük, Kelâm, 105- 106. 310 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.39.

70

olmaz. Ve bir kimse ahkâm-ı imanı bilmese her işlediği ibadeti dürüst olunmaz.

Ve bir kimse müşrik olan veya ehl-i kitaptan olan bir câriyeye mâlik olsa imanın

erkân ve ahkâmını bildirmeyince vatty (çiftleşme, cimağ) helal olmaz. Ve bir

kasap imanın ahkâmını bilmezse zebihası haramdır. Her bir kimse kendi

hükmünde olanlara erkân-ı imanı ve namazı ve savmı dürüst olacak mesâilini ve

namazda okuyacak kıraâtini öğretmesi vaciptir”.311

Şeyh Hâlid imanın şartları olan; Allaha iman, meleklere, peygamberlere,

kitaplara, ahiret gününe, hayır ve şerrin Allah’tan olduğuna, yani kaza ve kadere

imanı ayrıntılı bir şekilde açıkladıktan sonra, bunları herbir kulun bilip itikad

etmelerinin farz-ı ayn olduğunu belirtmektedir.312

Kelime-i Tevhid bahsinde değinildiği gibi iman konusunda da amel ön

plana çıkmaktadır. Sadece kalpte kalmış, amel olarak dışarıya aksetmemiş bir

imanın pek o kadar faydası yoktur. İman nuru kalbi parlatıp aydınlattığı, insanın

içini nurlandırdığı gibi, onun dışını da aydınlatmalıdır. Bunun için ibadet ve güzel

ameller gerekir.313

Tasavvufta sâlik belli aşamalardan geçerek iman makamından olan tövbe,

zühd, verâ, tevekkül ve rıza makamlarını müşahede edip ve her makamın

cüziyyâtında Hakk’ın isimleriyle muttasıf olduktan sonra, Allah’ın ahlâkıyla

ahlâklanır, böylece sâlik iman makamından tahalluk makamına yükselir. Hakk’ın

isimlerinin tecellisi sâlikte gerçekleştikten sonra sâlik ihsân makamına erişmiş

olur. 314

Sûfiler, velilerin imanını, “vuslata ermek”, “uluhiyeti seyretmek”, “sadece

bir olanı görmek” şeklinde değerlendirilirken, imanın çok yüksek ileri derecelerini

aşk ve hakikat olarak görürler. Tasavvufi açıdan iman; kısaca dil ile söylem,

İslam’ı yaşama, kalble marifete ulaşmanın bir terkibi olarak değerlendirilebilir. 315

11. Şeytan

Kur’an-ı Kerim’den edindiğimiz bilgilere göre Allah Teâlâ, ilk insan

olarak Hz. Adem’i yaratmıştır. Ona akıl, irade gibi bazı üstün özellikler vermiştir.

311 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.30. 312 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.30- 31- 32. 313 Gölcük, Kelâm, 124. 314 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.12. 315 Cebecioğlu, , Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 305.

71

Daha sonra Allah Teâlâ meleklerden Hz. Adem’e secde ederek ona olan

saygılarını ifade etmelerini istemiştir. Meleklerin hepsi Allah’ın emrine uymuşlar,

fakat onlar arasında bulunan şeytan bu emre karşı çıkmıştır. Bu durum Kur’an-ı

Kerim’de şöyle anlatılmaktadır: “Ve o vakit meleklere: "Adem için secde edin!"

dedik, derhal secde ettiler. Ancak İblis dayattı, kibrine yediremedi, zaten o

kafirlerden idi.”316 Kutsal kitabımız Kur’an-ı Kerim’de şeytanın cinlerden olduğu

belirtilir. Bununla ilgili olarak Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulur: “Yine o vakti

hatırla ki, meleklere: "Adem için secde edin!" demiştik, hemen secde ettiler,

ancak İblis cinlerden idi Rabbinin emri dışına çıktı.”317 Kur’an-ı Kerim’de

belirtildiğine göre şeytan, kendisinden istenileni yerine getirmediği için Allah’ın

huzurundan kovulmuştur. Bunun üzerine şeytan, insanlara kötülük edeceğine,

onları doğru yoldan saptıracağına yemin etmiş ve mühlet istemiştir. Allah Teâlâ

da kıyamete kadar süre vermiştir.318

Şeyh Hâlid, şeytanın, insanları doğru yoldan çıkarıp helâke sürüklemeleri

için çalışacağını, bundan kurtulmak için neler yapılmasını Mektûbâtı’nda şu

ifadelerle ortaya koymaktadır: “Şeytan, Allah Teâlâ’ya Yâ Rabbî, ben Âdem’in

yüzünden helâke uğradım, bende onlara göstermiş olduğun doğru yolun üzerine

oturup, o yolda onları çeşitli oyunlarla, aldatmacalarla, entrikalarla kandırıp

sapkınlığa sürüklenmelerini sağlayacağım, dedi. Şeytan’ın bu oyun ve

tuzaklarından kurtulmanın çaresi ise; bütün kapıların kapalı olduğunu bilip,

hemen ilahi kapının önünde diz çöküp Peygamberimizin getirmiş olduğu din-i

mübine sımsıkı sarılıp Peygamberimizin istediklerini yapmaktır. Bunları yaparken

izlememiz gereken yol ise; ehl-i sünnet ve’l cemaat’e dâhil olmak, dört büyük

mezhepten birine ittibâ ve bir tarikata girmekle mümkündür”.319

Kur’an-ı Kerim ayetlerinden anlıyoruz ki şeytan, insan için açık bir

düşmandır.320 İnsanları doğru yoldan alıkoyup, sapıklığa düşmeleri için

çalışmaktadır. Şeyh Hâlid, şeytanın hilelerinden ve tuzaklarından kurtulmanın

reçetesini, Hz. Muhammed’in getirmiş olduğu dine ittibâ, Ehlisünnet ve’l-cemaat

316 Bakara, 2/34. 317 Kehf, 18/50. 318 Araf, 7/12- 18. 319 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.14. 320 Bakara, 2/168- 208; Arâf, 7/16; Hicr, 15/39.

72

ve dört mezhepten birine dâhil olmaya ve Hak üzerine olan tarikatlardan birisine

sûlük eylemeye bağlamıştır.321

Şeyh Hâlid, Divanı’nda ki birçok şiirinde şeytanla birlikte nefs kelimesini

kullanır. Bu şiirlerinde nefsin şeytana uyarak, insanı kötülüğe sürüklediğini ifade

eder. 322

Nefs ü şeytân pâdişâhım bana n’etdi

Geçti ömrüm gaflet ile âhire yetti323

Nefs ve şeytan, insanı dünyaya geldiğine pişman eden iki düşmandır. Bu

ikisine esir olmamak için bir mürşid-i kâmil bularak kapısına bağlanmak gerekir.

Bana bu nefs ile şeytân

Olup her ikisi düşmân

Geldiğime edip pişmân

Beni giryân sen edipsen324

Ara bir mürşid-i kâmil bulup kul ol kapısında

Bilirsen sen seni şimdi esir-i nefs-ü şeytânsın325

Nefis ve şeytan birer fitnedir. Şeytanı gönülden uzaklaştırmak için gerekli

olan şey lâ ilahe illallah kelime-i tevhidini zikir haline getirmek gerekir. 326

Nefs ile şeytân

Fitne-i devrân

Ah neler etdi

Baht-ı siyâhım327

Zâkiri mahrum koymaz


Sürer dilden hannâsı

Lâ ilâhe illallâh328

321 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.14. 322 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 97. 323 Şeyh Hâlid, Divan, 205. 324 Şeyh Hâlid, Divan, 244. 325 Şeyh Hâlid, Divan, 226. 326 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 98. 327 Şeyh Hâlid, Divan, 267. 328 Şeyh Hâlid, Divan, 263.

73

B. TASAVVUFÎ DÜŞÜNCESİ

Suf giymek, saf olmak, ilk safta bulunmak, suffa ashabı gibi yaşamak329

anlamlara gelen tasavvufun, tek bir tanımını yapmak mümkün değildir. Tasavvuf

bütün dinlerde varlığını çeşitli şekillerde ortaya koymuştur. Sufiler tarafından

yapılan tasavvuf tarifleri çeşit çeşittir. Bunun nedeni; her sufinin iştigal ettiği

makamın özelliklerine ve kendi durumlarına göre tasavvufu tarif ettiklerini,

yapılan tariflerin zamandan ziyâde makamla mukayyed olduğundan

kaynaklanmaktadır.330 Hadis kitaplarında “Cibril Hadisi” olarak bilinen hadiste

bahsedilen üçüncü kavram olan ihsanın ne olduğuna verilen cevapta “Allah’ı

görüyormuşçasına kulluk etmendir. Sen O’nu görmüyorsun da O seni

görüyordur.” İfadelerinin karşılığı tasavvufun ne olduğunu ortaya koymaktadır.331

Tasavvuf; İnsanın kalbindeki kötü vasıflarla onlardan kurtulma çarelerinden,

kalpteki iyi vasıflar ve onları kazanma yollarından; manevi mertebeleri kat ederek

en yüksek mertebe olan “insan-ı kâmil” mertebesine ulaşmanın kurallarından; ve

nihayet “tevhid”in sırlarından bahseden bir ilimdir.332

Tasavvuf, nazari ve akli bir ilim olmadığı, aksine tecrübi bir ilim olduğu

için tarifleri de pek çoktur. Çünkü her mutasavvıf tasavvufu yaşadığı manevi

tecrübelere ve bulunduğu makama göre tarif etmiştir.333 Tasavvuf tarifleri

konusunda en önemli çalışma İngiliz şarkiyatçı Reynold Nicholson tarafından

yapılmıştır.334 Mutasavvıflar, tasavvufu tarif ederken bazen soru soranın

durumuna göre, bazen kendi yaşadığı psikolojik hâle göre, bazen de vurgulamak

istediği esasları göze alarak konuşmuşlardır. Bu tarifler bize tasavvufun farklı

boyutlarını ve derinliklerini göstermektedir.335

Tasavvuf, her dinin veya felsefi düşüncenin ideale yöneliş esâsını teşkil

eder. Kali hâle tebdil etmek şekliyle ifâde edilen tasavvuf, İslâm dininin ihtiva

ettiği bilgi sisteminin kuvveden fiile, yâni kâlden-hâle, nazariyeden-ameliyyeye

329 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 339. 330 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 40. 331 Mehmet Demirci, Sorularla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 2001, 13- 15. 332 Türer, Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihi, 26. 333 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, 28. 334 Bkz. Ethem Cebecioğlu, “Prof. Nicholson’un Kronolojik Esaslı Tasavvuf Tarifleri”, AÜİFD, Ankara 1987, XXIX/386- 406. 335 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul 2003, 27.

74

dönüşüdür.336 Yapılan onca tasavvuf tariflerinden çıkan ortak tarifleri şu şekilde

sıralayabiliriz.

Tasavvuf; zühd, güzel ahlâk, kalp temizliği, nefis ile mücâdele, kitap ve

sünnete sarılmak, Allah’a tam teslimiyet ve rabbânilik, Hakk’a vuslat (ihsân),

İslam’ın ruh hayatı, bir bâtın ilmi ve havassa ait ledün ilmidir.337

Burada yaptığımız tarifler sadece ön plana çıkan tariflerdir. Yapılan bütün

tarifleri buraya almak mümkün gözükmemektedir. Tasavvufun gayesi, ahlâken

kemâl mertebesine ulaşmak için her hususta Hz. Peygamber (s.)’in gösterdiği yolu

takip ederek, iç ve dış olgunluğu itibariyle O’nun gerçek varisi olmanın yolunu

göstermek, Hakk’ın rızasını kazanmak için, nefisleri temizlemek güzel ahlâk

sahibi olmaya çalışmak, kısaca Allah ve Resulü’nün ahlâkıyla ahlâklanmaktır.338

Şeyh Hâlid Mektûbâtı baştan sona tasavvufî terbiyeyi içermektedir.

Mektûbâtı’nda tasavvufa giriş olarak görülen sülûkün bütün Müslümanlara farz

olduğunu şu sözleriyle belirtmektedir: “Evvelen bilin ki sülûk her bir müslim ve

müslümeye farz-ı ayndır. Kim ne derse desin kulağıma girmez. Zirâ bugünkü

İslam olan bir mûhtediyye ahkâm-ı İslamiyeden her ne var ise cümlesi de ashâb-ı

resul Rıdvan Allah’ü Teâlâ aleyhim ecmâin hazretlerine nasıl farz olduğu ise

öylece farz olmuştur.339 Kişinin bir an önce iş işten geçmeden aklını başına alıp

dünyanın aldatıcılığına kanmadan kendini hesaba çekmesi gerektiğini vurgulayan

Şeyh Halid bunu şu sözleriyle belirtir; “Sâlike lâzım olan, hesap günü gelmeden

önce, kendini bir an önce hesaba çekmesidir. Daha sonra feryad ve figânı fayda

vermez. İş işten geçmeden kişi kendine gelmeli, fiil ve amellerini ona göre

yapmalıdır”.340 Ayrıca Şeyh Hâlid kişinin gücü kuvveti yerindeyken, Allah’a

yönelip Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanması gerektiğini “Fırsat elde iken dünyayı ve

dünyada mâlik olduğun neyin var ise Allah ve rızaullaha alet ederek tahallukû bî-

ahlâkî-Allah ile muttasıf kıl.”341 sözleriyle vurgulamaktadır. Şeyh Hâlid tasavvuf

yoluna girmek isteyenlerin mutlaka bir tarikata intisap etmeleri gerektiğini de

336 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 29. 337 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, 28- 29. 338 Türer, Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihi, 27. 339 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.26. 340 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.51. 341 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.51.

75

belirtmektedir.342 Tasavvuf tarifleri arasında bulunan tasavvufun hâl ilmi olduğu,

kâl ile tarif edilemeyeceğini Şeyh Hâlid mektuplarında ilm-i ledün için

kullanmaktadır.343

Şeyh Hâlid tasavvufun insan-ı kâmil olmak için yapılması gerekeni şöyle

ifâde etmektedir: “Kendini günâh deryasına müstağrak olmuş şekilde kıyasi edip

ve bu hâlde Allah’tan başka meded ve inâyet edecek bir kimsenin olmadığını bilip

kemâl-i hüşû ve bâb-ı ilahiyede tezellül ve behr-i yevm ekallen yüz istiğfâr ve bin

salavat-ı şerif ve beşbin zikr-i ilâhi kıratla şer-i şerifi baş tacı edip ve beş vakit

namazı edâ ile teheccüd ve salât-ı evvâbin ve salât-ı duhâ ve secde-i şükrü edâ

eyledikten sonra da ölmeye nefsi razı edip hâzır-baş olmak ve ben Allah’ı

görmüyorsam da Cenâb-ı Allah beni görür ve her bir hâl ve muamelatımda bana

benden daha ziyâde vâkıftır, diyerek bir ân ve bir dakika gâfil olmamaya çalışıp

ve her bir muâmelatında mesûl olacağını dahi kemâl-i yâkinle bilip ona göre iş

etmek lazım. Ve her halde kul olmak iktizâ eder. Zira tarikimiz abdiyyettir.344

Buraya kadar tasavvufla ilgili genel bilgileri vermekle yetindik. Bundan

sonraki bölümde Şeyh Hâlid’in Mektûbâtı’nda yer verdiği tasavvufi kavramlar

hakkında bilgi vereceğiz.

Her ilim dalının kendine has kavram ve terimleri olduğu gibi tasavvuf

ilminin de kendine has terim ve kavramları vardır. Tasavvufi kavramlar genelde,

tasavvufun tahalluk ve tahakkuk boyutu ile ilgilidir.

İlk önce tasavvufun insanı unsurları345 olarak bilinen mürşit (şeyh), mürit

(derviş, ihvan, sâlik) ve silsile hakkında bilgi vererek konuya giriş yapalım.

1. Mürşid (Şeyh)

Sözlükte; rehber, delil, kılavuz, yol gösteren, uyaran, irşad eden, sırat-ı

müstakimi gösteren, dalaletten önce hak yola ileten, şeyh, veli, eren, pir gibi

342 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.52. 343 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.39. 344 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.20. 345 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 108.

76

anlamlara gelir.346 Terim olarak mürşit; tarikata giren dervişleri, tarikatın seyr u

sülûk esaslarına göre yetiştiren ve denetleyen mutasavvıfın adıdır.347

Tasavvufun “bir hal ilmi olup, kâl ilmi olmadığı” her fırsatta dile

getirilmektedir. Hal böyle olunca, kitaplardan okuyarak öğrenilen ve anlaşılan bir

keyfiyet olmaktan çok yaşanılan bir tecrübe olması dolayısıyla, daha önce bu

tecrübeyi yaşayanların rehberliğine ayrı bir önem verilir. Bu durum öğrenen-

öğreten; mürid-mürşit ilişkisini daha anlamlı ve gerekli hale getirmektedir.

Bundan dolayı bir mürşidin rehberliği olmadan bu yolda mesafe alabilmek

imkânsız olarak görülmüş ve “şeyhi olmayanın şeyhi şeytandır” denilmiştir.348

Mürşid veya mürşid-i kâmil, tasavvufta genellikle şeyh kavramıyla eş

anlamlı olarak kullanılmaktadır. Mürşid hekime benzer. Hekim nasıl kendisine

başvuran hastayı hastalığına ve bünyesinin mukavemet ve direncine göre tedavi

ederse, mürşid de kendisine başvuran kimseleri, aynı şekilde teşhis ve tedavi eder.

Düşmanla savaşan askerin stratejisi kumandan tarafından çizildiği gibi, nefis

düşmanıyla uğraşan müridin mücadele yoluda mürşid tarafından tayin edilir.349

Tarikatlarda, Peygamber (s.) “mürşid-i azam” olarak kabul edilmiştir.350

Şeyh Hâlid, Mektûbâtı’nda Peygamberimizden;“Hakikatte pirimiz,

peygamberimiz ve mürşidimiz…”351 olarak bahsetmektedir. Şeyh Hâlid

mektuplarının birçoğunda mürşidin zorunluluğunu vurgulamaktadır. Bir

mektubunda “Ya eyyühellezıne amenüttekullahe vebteğu ileyhil vesılete ve

cahidu fı sebılihı lealleküm tüflihun” (Ey iman edenler, Allah'tan korkun, O'na

yaklaşmaya vesile arayın, O'nun yolunda cihad edin ki, mutluluğa erebilesiniz.)352

ayet-i kerimesini delil göstererek, silsile olarak Peygamberimiz (s.)’e dayanan,

tarikatına bidat karışmamış, dört mezhebden birisine müntesip, Ehlisünnet ve’l-

cemaat itikadını benimsemiş bir mürşid-i mükemmeliye intisap etmenin

zorunluluğunu belirtmektedir.353 Ayrıca Şeyh Hâlid birçok mektubunda itikadı

346 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 260; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, 527. 347 Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, 176. 348 Konur, Hasan Sezâi, 65. 349 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 184-185. 350 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 116. 351 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.58. 352 Mâide, 5/35. 353 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.51.

77

sağlam, Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmış, Hz. Peygambere mûtâbaat etmiş bir

mürşide bağlılığın zorunlu olduğunu belirtmektedir.354

Mürşit tarikata giren ve ona intisab eden kimse için her haliyle ideal ve

örnek insanı temsil eder ve onun yol göstericisi, terbiye edicisi ve problemlerinin

halli için başvuracağı kişidir. Dolayısıyla onun bütün tavsiyelerine riayet etmek,

bütün kalbiyle ona bağlanmak ve onu manevi baba ve öğretmen olarak görmek

gerekir. Mürid, mürşidine ne derece bağlı olursa, vuslat yolunda o kadar çabuk

yol alır.355

Şeyh Hâlid, Mektûbâtı’nda gerçek şeyhin özelliklerini şu şekilde

sıralamaktadır.

Tarikatının silsilesi, manevi yönden Hz. Peygambere ulaşmalı.

Müntesibi bulunduğu tarikatına bidat karışmamalı.

Dört mezhepten birine bağlı olmalı.

Ehlisünnet ve’l-cemaat itikadını benimsemeli.356

Muhammed’i ahlaka sahip olmalı.357

Allah’ı kullarına, kullarını da Allah’a sevdirmeli.

Yeryüzünde nasihatle yürmeli.

İki cihanda fayda sağlayacak iş ve fiilleri talibâna bildirmeli.

Peygamberimizin sünnet-i seniyesine ve siret-i aliyesine mûtâbaat etmeli.

Hz. Peygambere mûtâbaat etmeyen bir kimse, harikulade olaylar ortaya koymuş

olsa dahi ona intisap, dalaletten başka bir şey değildir.

Mahbûbu hak olmalı.358

Şeyh Hâlid, şeyhleri, Rasülün nâibi ve kavminin nebisi olarak

nitelendirmektedir. Buna da şu haberi delil göstermektedir: “eş-Şeyhü fî kavmihi

ke’en nebiyyü fî ümmetihi.”359

Şeyh Hâlid, sekiz numaralı mektubunda şeyhte bulunması gereken

özellikleri belirttikten sonra, muhakkıkların şeyhi dört kısma ayırdıklarını ve bu

dört kısım şeyhten sadece birisine iktida etmeyi sahih gördüklerini belirtmektedir.

354 Bkz. Şeyh Hâlid, Mektubât, v.17- 27- 51- 52- 63. 355 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 109. 356 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.51. 357 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.52. 358 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.17. 359 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.17.

78

Şöyle ki : “İlim erbâbı şeyhin dört kısma ayrıldığını belirtirler. Bu dört kısım

şeyhten sadece birisine ittibâ edileceğini diğer üçünün ise tam manasıyla şeyh

kabul edilmeyeceğini bildirmişlerdir. Bu dört kısım şeyh şunlardır: Birincisi sırf

sâlik, ikincisi sırf meczûb, üçüncüsü sâlik-i meczûb ve dördüncüsü meczûb-u

sâliktir. Sâlik, şeyhliğe ve iktidâ edilmeye ehil değildir. Nefsânî sıfatlardan

uzaklaşmamıştır. Nefsinin kontrolü altındadır. Salik mücâhede, murakabe, tevhid-

i ilâhi ve vuslât-ı rabbaniden uzak kalmıştır. Meczub da sâlik gibi şeyhliğe ve

iktida etmeye ehil değildir. Meczûb kendisine cezbe eriştiğinde kendinden

geçmektedir. Bundan dolayı yaptıklarının bilincinde olmadığı için buna iktidâ da

uygun değildir. Her ne kadar meczûbtan olağanüstü olaylar görülsede buna iktida

edenler muradlarına eremezler. Çünkü meczûb şeriat ve tarikatın faydalarını

anlamaz. Yaptığı işlerde noksanı vardır ve noksanı olan kişiye de ittibâ uygun

düşmez. Salik-i meczûba da iktidâ caiz değildir. Sâlik-i meczûb başlangıçta

mücahede, riyazât, ibadet ve taatla meşgul olur, fakat sonradan cezbeye tutulup,

zevk ve vahdet meşrebine girip sahv halinde olduğundan buna iktida da câiz

görülmemiştir. Dördüncü kısma giren meczûb-ı sâlik, ittiba etmeye ehil olan

kimselerdir. Bunların cezbeleri sûlükten öncedir. Bunlar bir nev’i melek

gibidirler. Şeyhliğe ve iktidâ etmeye layık olanlar bunlardır. Bunlar cezbe-i ilâhi

vasıtasıyla beşeri sıfatlardan ve hayvanî arzulardan uzak olan kimselerdir. Masivâ

dışında bir kaygıları yoktur. Kendilerinden geçmişlerdir. “Rabbini bilen, kendini

bilir” irfanına mazhar olmuşlardır. “Rabbini gören, kendini görür” diyenler gibi

hakikâti görmüşlerdir. Kendilerinden fâni olmuşlar ve Hâk ile bâki olmuşlardır.

Kesrette vahdeti müşahede ederler. Tâlibin irşâdına kendilerini adamışlardır.

Makam-ı mahbûbiyete ermişlerdir. Gerçek manasıyla Hakk’ın halifesi

olmuşlardır. Bunlara mutabaât Resulullah’a mutabaâttır. Aynı şekilde Allah

Teâlâ’ya mutabaâttır. Cenab-ı Allah’ın Kur’an-ı Kerim’de buyurduğu;

“İnnellezine yubâyiûneke innemâ yubayiünnellahe yedullâhi fevkâ eydihim.” (Her

halde sana biat edenler ancak Allah'a biat etmiş olurlar. Allah'ın eli (kudreti)

onların elleri üstündedir.)360 hakikâti bunların nâil olduğu makamdır. Çünkü

bunlar Rasulullah’ın varisleri ve kâim makamıdır. Aynı zamanda halifetullahtır.

Bunlara iktidâ her müslamana vaciptir. Hangi tarikata mensup olursa olsun bu tür

360 Fetih, 48/10.

79

insanlar bulunduğunda fırsatı kaçırmadan mutabaât edilmelidir. Sonra iş işten

geçmiş olur.361

Şeyh Hâlid, Divanı’nda mürşide olan zorunluluğu çeşitli şiirlerinde dile

getirmektedir. Mürşid, gaflet uykusuna dalmış olan sâliki uykusundan

uyandıracak, gönlünü aydınlatacak ve ondaki karanlık ve pusu kaldıracaktır. 362

Ara bul mürşid-i kâmil uyarsın hâb-ı gafletden

Sulûk-ı salike lazım uyanmaklık bidâyetde363

Cümleden evvel velâkin ara bul bir mürşidi

Ref’ede hurşid-i dilde varsa ger inkisâf 364

Ara bir mürşidi bul var olup hâdim kapısında

Bırakıp kîl ile kâli kuru da’va ile kalma365

Allah’a giden ve sâliki vuslat aşamasına götürecek yol, kemal derecesine

ulaşmış olan bir mürşitten geçmektedir. Mürid, bu vasıflara sahip olan bir mürşide

kendisini teslim ederek, benliğini onun eline bırakmak ve onun kendisine verdiği

emir ve nehiyleri manevi bir ilaç gibi içmek suretiyle ancak derdine derman

bulabilecektir.366

Ara bir mürşidi bul dilersen Hâlik’a yol

Mürşid-i kâmil demi anlar isen o demdir 367

Ara bir mürşidi ver ona sen senliğini

Var iken sende bu varlık bulamazsın sen ilaç 368

2. Mürid (Sâlik, Derviş)

Mürid, sözlükte irade ve talep eden, isteyen, arzu eden, Allah’a vuslatı

arzu eden, Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmak isteyen ve bu olgunluğun eğitimini

verecek bir şeyhe bağlanan kişiye denir.369

361 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.17- 18. 362 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 118. 363 Şeyh Hâlid, Divân, 215. 364 Şeyh Hâlid, Divân, 203. 365 Şeyh Hâlid, Divân, 234. 366 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 118-119. 367 Şeyh Hâlid, Divân, 266. 368 Şeyh Hâlid, Divân, 156. 369 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 260; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, 526.

80

Istılâhta mürid, kalbini Allah Teâlâ’dan başka her şeyden öldürmüş,

sadece O’nu arzulayan, O’na müştâk, dünyanın süsünden, debdebe ve

ihtişamından yüz çevirmiş bir kimse olarak tarif edilmiştir. Gerçek mürid, yüzünü

Hakk’a yönelten ve O’na ulaşmak için tarikat disiplinine uyan, mürşidine bağlı bir

vasfa sahip olandır.370

Mürit için; sâlik, ihvân, derviş, fâkir, tâlib, vâsıl gibi isimler de

kullanılmaktadır. Bu isimlerin içerdiği anlamlar tam olarak birbiriyle örtüşmese

de yakın anlamları kapsamaktadır.

Müridin yolunda gideceği bir mürşid ve üstada ihtiyacı vardır. Çünkü

dünyada şeytanın gizli ve açık pek çok yolu vardır. Mürşidi olmayan müridi,

şeytan kendi yoluna saptırabilir.371

Şeyh Hâlid Mektûbâtı’nda mürid için ihvân, sâlik ve tâlib tabirlerini

kullanmaktadır. İlk mektubunda, Şeyh Hâlid, ihvânın yapması gerekenleri şöyle

ifade etmektedir: “İhvâna evvelen lazım olan imân, muhabbet ve sebâttır. Bu da

her sâlikin süluk eylediği tarikat-ı aliyeyi bilmek, bilenlerden öğrenmek, ona göre

baş, can ve malından ziyâde muhabbet edip bu muhabbette sebât ederek, âdâb ve

üsûl-ü tarikat ve aldığı evrâd ve ezkara ve ekallen haftada ikişer saat olsa şeyhinin

sohbet ve huzurunda bulunup ve aldığı emri mucibince hareket etmek

lazımdır”.372 Ayrıca Şeyh Hâlid, her müridin aynı usul ve âdâba göre değil

mürşidi tarafından uygun görülen usul ve âdâba göre eğitilmesi gerektiğini, doktor

ile hasta arasındaki ilişki ile açıklar. Doktor kendisine gelen her hastaya aynı

şekilde tedavi etmeyip her hastanın illetine göre tedavi uygulamasını uygun

gördüğü gibi mürşid de müridin halet-i rūhiyesine göre tedavi uygulamalıdır.373

Şeyh Hâlid, müridin gafletten uyanıp yaratılış maksadına uygun hareket ederek

kendisine verilen nimetlerin karşılığını Allah’ın istediği şekilde ifâ etmesi

gerektiğini vurgulamaktadır.374

370 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar ,114. 371 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar , 185. 372 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.1. 373 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.2. 374 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.43.

81

Şeyh Hâlid, üçüncü mektubunda, Şeyh Muhammed Pârsa (r.a)’dan alıntı

yaparak, sûfi meşrebli bir grubun yedi tabakaya ayrıldığını belirtmektedir. Bu yedi

grup şunlardır:375

1. Tabakatü’t-tâlibin: Tâlib, tarikata girme arzusunu taşıyan, fakat henüz

tarikata kabul edilmemiş olan kimsedir.376

2. Tabakatü’l-müridin; Tarikata girme isteğinde bulunan ve bu isteği kabul

edilip tarikata alınan kimsedir.377

3. Tabakatü’s-sâlikin: Sâlik, seyrû sûlukunu devam ettirmekte olan

kimsedir.378

4. Tabakatü’s-sâirin: Hak yolunda yürüyerek marifet derecesine ulaşmaya

çalışan kimsedir.379

5. Tabakatü’t-tâirin: Hak yolda uçarak yolculuk yapanlardır. Marifet

derecesine uçarak ulaşan kimselerdir.380

6. Tabakatü’l-vâsılîn: Vâsıl, seyrû sûlukunu tamamlayıp Hakk’a vasıl olan

kimsedir.381

7. Kutup: En büyük veli, kabul edilen kutup, âlemin ruhu, âlem de onun

bedenidir. Her şey kutbun çevresinde ve onun sayesinde hareket eder, yani her

şeyi o idare eder.382

Şeyh Hâlid Dersaâdet’te bulunan halifesi Hâcı Sabri Efendi’ye yazdığı

mektup sûretinde, sâlikin kalbine gelen hâtırın383 dört kısma ayrıldığını belirtir.

Bunlar; Hâtır-ı Rahmâni, Hâtır-ı Meleki, Hâtır-ı Nefsani ve Hâtır-ı Şeytâni’dir.384

375 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.2. 376 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 111. 377 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 111. 378 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 111. 379 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 301. 380 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 301. 381 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 111. 382 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 221. 383 Hâtır, insanın içine gelen hitap, iç alemde duyulan ses, alınan mesaj gibi anlamlara gelir. Şeyh Hâlid’in de belirttiği gibi dört kısma ayrılır: 1. Hâtır-ı Râhmâni: Sâlikin kalbinde, cemal-i vahdetin tecellisi ile, tam bir sûkunet halinin meydana gelmesine denir. Aynı zamanda muhabbetullah’ı ifade eder. Allah’tan gelen hitaba hâtır-ı hak da denir. Dinin zâhir hükümlerine uygun olur. 2. Hâtır-ı Meleki: Ahiret sevgisi ve ruhâni kuvvetlerin gelmesiyle tâata yönelmenin ortaya çıkması yerinde kullanılan bir tabirdir. Melekten gelen bu hâtıra ilham denir. Dinin zâhir hükümlerine uygun olur. 3. Hâtır-ı Nefsâni: Nefis ve dünya sevgisinin, rûhâni, kuvvetlere üstün gelmesine denir. Nefisten gelen bu hâtıra hevâcis ve hadisu’n-nefs de denir. Nefisten gelen hâtır insanı süfli arzulara çeker. 4. Hâtır-ı Şeytâni: Nefse sevgi beslemek yüzünden, kötülük işlemek arzusu yerinde kullanılır bir tâbirdir. Şehvet ve mâsiyet demektir. Şeytan’dan gelen bu hâtıra vesvese de denir. Şeytan’dan gelen bu hâtır insanı günaha götürür.

82

Şeyh Hâlid mensubu bulunduğu Nakşî-Üveysi sâliklerinden Hz.

Peygambere ittiba etmiş bir pîre bağlanmayı ve Cenâb-ı Allah’ı her fırsatta

zikretmeyi istemektedir. Sâlikin kendisini günah deryasında görüp Cenâb-ı

Allah’tan başka meded ve inâyet edecek kimsenin olmadığını bilip, bir şeyhin

terbiyesi altında ibadet ve Allah’ı zikirle iştigal etmelerini ister.385

Nakşibendiyye tarikatında müridin üzerine düşen vazifeleri vardır.

Bunlardan bazıları şunlardır:

1. Mürid, yıkayıcının elindeki ölü gibi, kendisini şeyhine teslim etmelidir.

2. Mürid, şeyhinin huzurunda ve gıyâbında edebe uygun hareket etmelidir.

Aksi halde feyze mâni olur.

3. Mürid, başından geçen iyi veya kötü, her şeyi şeyhine söylemelidir.

Çünkü şeyh, müride göre doktor gibidir.

4. Şeyhinin telkin ettiği zikre devam etmeli, terk ettirdiği evrâdı da

bırakmalıdır.

5. Müridin dünyevî ve uhrevî bir arzusu olmamalı, sâdece Hakk’ın

hoşnutluğunu kazanmayı gaye bilmelidir.

6. Mürid, asla öfkelenmemelidir. Çünkü öfke zikrin nûrunu öldürür.

7. Mürid, Allah Teâlâ’nın emirlerine uymalı, yasaklarından kaçınmalı,

Peygamber (s.)’e muhabbet beslemelidir.

8. Şeyhi neyi telkin etmişse, yalnız onunla meşgul olmalı, hatırına başka

bir şey getirmemelidir.

9. Mürid, sadece Allah’ın rızasını düşünmelidir. Dünya veya ahirette bir

makam temin etme düşüncesi olmamalıdır.

10. Mürid, bilerek veya bilmeyerek yapmış olduğu günahlardan pişmanlık

duymalı ve tövbe etmelidir.386

3. Silsile

Silsile, Arapça zincir demektir. Tarikat şeyhlerinin üstad zinciri, tasavvuf

okullarındaki maneviyat öğretmenleri zinciri gibi anlamlara gelir.387 Tasavvufta

384 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.48. 385 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.45. 386 Daha fazla ayrıntı için bkz. Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 380- 381; Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar, 180- 181.

83

süfilerin zincir halkalarına benzeyen şeyhler vasıtasıyla Hz. Peygamber’e, nihayet

Allah’a ulaşmak için kabul ettikleri bir esastır. Şöyle de tarif edilir: “El ele, el

Hakk’a”.388

Tarikatlarda silsilenin önemli bir yeri vardır. Hz. Peygamber’in sahip

olduğu, Ali (k.), Ebubekir (r.) ve ashabdan belli kişilere talim ettiği ilahi

hakikatlerin ve manevi ilimlerin bu silsile vasıtasıyla intikal ede ede hayatta olan

şeyhe ulaştığı, dolayısıyla şeyhin Hz. Peygamber’in manevî varisi olduğu kabul

edilmektedir. Bu hali ile silsile, tarikatların meşruluğunu ve güvenirliliğini

gösteren bir senet durumundadır. Bundan dolayı, tarikatlarda posta yeni oturan

şeyhe usulüne uygun icazetnâme verilmesine ve silsile zincirinin kopmadan

devam etmesine özel bir titizlik gösterilir.389

Şeyh Hâlid, Mektubâtı’nda mensubu bulunduğu tarikatın silsilesinin elden

ele silsile halinde kendisine ulaştığını belirtmektedir.390 Şeyh Hâlid, Nakşi

silsilesini şöyle belirtir.391

Hz Muhammed (s.),(ö. 11/632)

Hz Ebubekir (ö.13/634)

Selmân-ı Fârisi (ö.35/655)

Kasım b. Muhammed (ö. ?)

Cafer-i Sâdık (ö.148/765)

Hızır

Beyâzıd-ı Bistami (ö.261/875)

Ebu’l-Hasan el-Harakâni (ö.419/1028- 29)

Ebu’l- Kasım Cürcâni (ö.450/1058)

Ebu Ali el-Fârmedî (ö.477/1085)

Yusuf el-Hemedânî (ö.535/1140- 41)

Hızır

Abdulhâlik-ı Gucdüvânî (ö.617/1220- 21)

Arif er-Rivgeri (ö.649/1251)

387 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 315; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, 645. 388 Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar, 117. 389 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 117. 390 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.34. 391 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.34; Ayrıca silsilenin tertipli sunumunda Selçuk Eraydın’ın ‘Tasavvuf ve Tarikatlar’, isimli eserinden faydalanılmıştır. (373- 374)

84

Mahmud Encirfağnevî (ö.670/1271)

Ali er-Râmitenî (ö.705/1305; 715/1315)

Muhammed Baba es-Semmâsî (ö.740/1339)

Emir Kûlâl (ö.777/1375)

Bahauddin Nakşibend (ö.791/1389)

Hızır

Kulâhizâde Mahmud Efendi (ö. ?)

Muhafızzâde Ahmed Behçetî (ö. ?)

Mustafa Münib (ö. ?)

Katipzâde Mustafa Arif (ö. ?)

Ganizâde Ahmed Nurî (ö. ?)

Mehmed Sâdık Baba (ö. 1333/1916)

Şeyh Hâlid (ö.1348/1931)

Şeyh Hâlid Mektûbâtı’nda Üveysi silsilesine dahil olan bazı mutasavvıflar

hakkında çeşitli bilgiler vermektedir. Şeyh Hâlid’in verdiği bilgilerin dışında

ayrıntılı olarak bilgi sahibi olamadığımız kişiler şunlardır.

- Külâhizâde Mahmud Efendi: Asıl adı Külâhizzâde es-Seyyid Hüseyin

Mahmud Efendi’dir. Tarikatta nihayet pîr kabul edilir. Aslen Kayserilidir.

Seyidü’l-vakt ve yegâne-i meşayih olarak tanınmış üveysi meşrep bir şahsiyettir.

Manevi feyzini peygamberimizden, Hızır (a.)’dan ve Bahauddin Nakşibendi’den

almıştır. Yerine Ahmed Behçeti Efendi’yi bırakmıştır. Kayseri’de Fuad Camii

Şerif hazinesinde medfun ve kabri ziyaretgâh-ı alem olmuştur.392

- Hafızzâde Ahmed Behçeti: Külâhizâde Hacı Mahmud Efendi’nin halife-i

ekmelidir. Kayserilidir. Sarı Hafız namıyla bilinir. Zâhir ve bâtın ilmi ile iştigal

etmiştir. İstanbul’da bir dehrinin iddialarını çürütmüştür. Sultan II.Mahmud

tarafından iltifata mazhar olmuştur.393

- Mustafa Münib: Ahmed Behçeti’nin halifesidir. Kayserilidir. Zamanının

ferididir. Tarikat-ı Aliye-i Üveysinin, Kulahizâde Mahmud Efendiden sonra

üçüncü kutbu’l-aktabıdır. Mısır’ın Midan Şehrinde vefat edip orada medfundur.

Kabr-i şerifleri ziyaretgâhtır.394

392 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.2 -3. 393 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.7- 9. 394 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.9- 13.

85

- Katipzâde Mustafa Arif: Kayserilidir. Mustafa Münib Hazretlerinin

halife ve kâim-makamıdır. Kayseri’de Fuad Camii Şerif havalisinde medfundur.

Zâhir ve bâtın ilimlerine câmi ve zamanın ferididir. 395

- Ganizâde Ahmed Nuri: Ahmet Baba Ganizâde demekle bilinir.

Kastamonu vilayetinin Tosya kazasındandır. Debbağ (deri terbiye eden) olarak

hayatını kazanmaktadır. Mustafa Arif, şeyhi olan Mustafa Münib ile Tosya’ya

geldiğinde, Mustafa Münib kendisine “Senden sonra bu civan sahib-i zaman

olacaktır. İrşâdı dahi sizin elinizde olacaktır. Şimdiden taht’ı terbiyenize alınız ve

terbiyesinde ihtimam ediniz.” demiştir. Ahmet Baba’nın terbiyesi Mustafa Arif

Hazretlerine tevdi edilmiş, Mustafa Arif’in vefat zamanı yaklaştığında Tosya’ya

iki ihvân göndererek, Ahmed Baba’yı yanına getirtmiş, kendisine ser-hilafetlik

verdikten sonra bazı nasihatlerde bulunmuş. Ahmed Nuri vefat ettikten sonra

defin ve taziye kabulünden sonra Tosya’ya dönmüştür. Ve orada vefat etmiştir. 396

- Mehmed Sâdık Baba: Ganizâde Ahmed Nuri’nin oğludur. Tosya’da

doğmuştur. 1285/1868 yılında babasının yerine ser-hilafet olmuş 1333/1916

yılında vefat etmiştir. 48 sene ser-hilafet postunda oturmuş ve sâlikânı irşad

etmiştir. Fenâ halini kendisine yol edinmiştir. 397

Tarikatlarda kabul edilen silsilelerin hemen hepsi Cüneyd-î Bağdâdî’ye

ondan da Hz. Peygamber’e ulaşır. Bir başka ifade ile Cüneyd’den önceki şeyhler

çoğunlukla aynı şahıslardır. Cüneyd’den gelen silsile ya Ali (k.)- Hasan-ı Basrî-

Habîb-i Acemî –Davud-ı Tâi- Maruf el-Kerhî yoluyla gelir veya “Alevi silsile”

adını da alan Hz. Ali ve onu takip eden imamlar, sekizinci İmam Ali Rıza’dan

sonra Maruf el-Kerhî- Seriyy üs-Sakatî yoluyla Cüneyd-i Bağdâdî’ye ulaşır.398

Ayrıca Şeyh Hâlid tarikat silsilesinin bir örneğini yukarıda verdiğimiz

şekliyle “Hilafetnâme” adlı eserinde vermiştir.399

4. Hilafet ve Hilafetnâme (İcazetnâme)

Halife, arapça birinin yerine geçen arkasından gelen vekil olan kişi

anlamına gelir. Kur’an-ı Kerim’de; “ Rabbin meleklere; ben yeryüzünde bir halife

395 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.13- 16. 396 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.17 -20. 397 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.21 -27. 398 Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar, 183. 399 Şeyh Hâlid, Hilafetnâme, v.4- 9.

86

yaratacağım.”400 ve ”Biz seni yeryüzünde bir halife kıldık. O halde insanlar

arasında hüküm ver”.401 ayetleri insanlar arasında hak üzerinde hükmeden

Peygamberin, Allah’ın yeryüzündeki halifesi olduğunu ortaya koymaktadır.

Tasavvuf okullarında ise; şeyh müridlerinin yetişkinleri arasında, kendisi gibi

mürşid-i kâmil olmaya ve derviş yetiştirmeye manevi yetenek kazananlara, özel

metotlarla halifelik denilen bir emanet verir. Bu bakımdan halife, o mürşidin naibi

ve kaim-i makamı olur.402

Şeyh Hâlid, halife konusuna ayrı bir önem vermektedir. Bundan dolayı da

7 numaralı mektubunu halifelik konusuna ayırmıştır. Şeyh Hâlid bu mektubunda

ilk olarak halifenin tanımını yaparak Fahreddin Razi ve İmam Ragıb gibi İslam

âlimlerinin görüşlerine yer verir. Şöyle ki: “Ey ihvân malûmunuz olsun ki Cenâb-ı

Allah meleklere hitaben buyurdu ki; yeryüzünde bir halife yaratacağım. Halife bir

kimsenin makamına kâim, yerine nâib olan kimseye derler. İmam Fahreddin Râzi

tefsirinde; halife başkasının yerine geçen ve makamına kâim olandır, der. İmam

Ragıb da; halife lafzının cemi ve tekil olarak bulunduğunu söyler. Burada

kasdedilen mananın ise, cemi durumda olduğunu belirtir. Halife ile kasdedilenin

Âdem (a) ve evlâd-ı Âdem olduğudur. Kur’an-ı Kerim de geçen şu iki ayet-i

kerimenin anlamının halifeden kasdın evlâd-ı Âdemin olduğunu ortaya koyduğu

açıktır. Bu iki ayet-i kerime şunlardır: “Ve huve’llezi ceâleküm halâife fi’’l-

ardı”403 ve “Sümme cealnâküm halayif fi’l-arddı”404 Müfessirlerin bu iki ayetin

yorumunda kabul ettikleri görüşte halifeden kasdedilenin evlâd-ı Âdem

olduğudur. Yine Fahreddin Razi şöyle der: Evlâd-ı Âdem’den Hakk’ın halifesi

olan kişiye halife ismi verildi. Halife isminin verilmesinin sebebi ise halkı,

Allah’ın emir, nehiy vb. konularında bilgilendirmesidir. Burada şöyle bir sorunun

akla geldiği bildirilir. Halife aciz ve gaybın sırlarına vakıf olmayan kimselere

lazım olur. Cenâb-ı Allah her şeye kâdir, gizli ve açık her şeyi bilendir, o halde

Allah’a halife olmanın ne gereği vardır? Cevap olarak şöyle denilir: Halife, halife

kılınan kişilerin kusurundan ötürüdür. Halk tam manasıyla Hakk’a aşinâ değildir,

halkın bu eksikliğinden dolayı halife tayin edilmiştir. Halife, Allah’tan aldığı emir

400 Bakara, 2/30. 401 Sad, 38/26. 402 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, 316. 403 Fâtır, 35/39 404 Yunus, 10/14.

87

ve yasakları halka bildirip, onların doğru yolu bulmalarını sağlayan kimsedir. Hâk

ile halk arasında vâsıtadırlar. Ruhaniyetleriyle Allah’tan aldıklarını, cismâniyetler

ile halka ulaştırırlar. Halkı terbiye ve irşâdla me’murdurlar. Halife bir yönüyle

halife tayin edicinin kendisi gibidir. Şöyle ki: O’nun ahkâmı ile hâkim, onun

ilmiyle âlim, onun sıfatıyla muttasıf, onun ahlâkı ile ahlâklanmış ve onun nûr ve

esrarıyla donanmıştır”.405

Şeyh Hâlîd halifede bulunması gereken özellikler üzerinde şu şekilde

durmaktadır: “Şeriat-ı ilahiyeye halife olan zât, bi’l-kulliye kendi nefsinden fâni

ola ve bekâyı Hâk ile bâki ola, onun akval, efâl, ahlâk ve sıfatıyla ittisaf kıla. Bir

iş işlemeye illâ onun emriyle bir kere başlamaya illâ onun iradesiyle başlaya. Ama

burası gayet dakik bir manadır. Her hayalata kapılmayıp ve her bir evhâma

aldanıp buna böyle işaret olundu ve şöyle zuhûrât vûku buldu, diye kendi hayatına

aldanıp da hem nefsini hem de ebnâyi cinsini aldatıp dâll ve mudil olmaktan

ictinâb eylemek elzemdir.406

İnsanları ila-yı kelimetullah ve sünnet-i Resullullah yoluna çağıran herkes,

halifetullah ve halifet-i resulullahtır. Şeyh Hâlîd bununla ilgili görüşünü hadis-i

şeriflerden örnek vererek ortaya koymaktadır. Ebu Hureyre (r.a.) Peygamberimiz

(s.)’den şu hadis-i şerifi rivayet etmiştir. (Kale Resûllah (s.a.v) Men emere bi’l

mâruf ve nehyi ani’l-münker fe-hüve halifetullah fil-ardı ve halife-i kitâbe ve

resule.) Sünnet-i Rasûlü icrâ edip ihyâ eyleyen halife-i Rasûllahtır. Ve halife-i

Rasulullah yine halifetullah’tır. Kemâ revâ ani’l Hasani’l-Basri kale Resulullah

(s.) (rahmetullah alâ hulâfai- kâluv ve men hulafûke ya Rasulullah kâle’llezine

yuhibbunehu Sünneti ve yamelünehâ ibâdullah). Sizin halifeniz kimdir yâ

Rasulullah? Diye sorulunca; Her kim evâmir-i ilahiyeyi icrâ ve sünnet-i

Rasûlullahı ihyâ eyler ise Halifetulluh ve Halife-i Rasullah olur. Ve şu kimse ki

evâmir-i ilahiye ve Sünneti Rasûlullahı bir tarikin revisi üzere icrâ ve o tarikatı

ihyâ ile hem o pirin ve hem Rasûlullah’ın ve hem Allah Teâla Hazretlerinin

halifesi olur”.407

Allah Teâla’nın yeryüzünde yarattığı herkesin istidâdı mucibince halife

olduğu Şeyh Hâlîd tarafından şöyle ortaya konulmaktadır: “Allah Teâlâ’nın

405 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.13- 14. 406 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.14. 407 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.14.

88

yaratmış olduğu bütün insanlar imkanları ölçüsünde Allâh’ın halifesidir.

Peygamberimiz bu konuyla ilgili şöyle buyurmaktadır: “Kullûkûm râin ve

kullûkûm mes’ulûn an ra’yetih” Yani; “Hepiniz çobansınız ve hepiniz

yönetiminiz altındakilerden sorumlusunuz.” Nasıl bir vâli ve hâkim kendi

yönettikleri yerlerden sorumlu ise, Allâh’ın yarattığı bütün insanlarda kabiliyetleri

ölçüsünde Allâh’ın halifesidir. Cenâb-ı Allâh şu ayet-i kerimede hilafeti bütün

insanları kapsayacak şekilde ortaya kor. Ayet şöyledir: “Hüve’llezi ceâlekûm

halaife’l ardı” (O, sizi yeryüzünün halifeleri yapandır.)408 Daha sonra da bazı

insanların bazılarından derece bakımından üstün olduğunu “ve refâa bazıkûm

fevka bazın derecât”. (Kiminizi kiminize üstün kılandır.)409 ayetiyle

bildirilmiştir.410

Halife olacak kimse insanlar arasında kâmil, alim, ilim sahibi ve

bulunduğu toplumda söz sahibi olmalıdır. Şeyh Hâlid bununla ilgili görüşlerini

şöyle belirtir: “Hilafet, insân-ı kâmil olan kişiye mahsustur. Daha sonra derece

derece kimin ilmi ziyâde ise hilâfete o kişi daha layıktır. İlmi fazla olan kişi, ilmi

olmayandan derece bakımından ve hakikât açısından daha efdâldir. Eğer şeraitte

ise şeraitte, tarikatta ise tarikatta her nerede olursa olsun ilmi fazla olan kişi daha

efdâldir. Allah Teâla bununla ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Hel

yesteviye’llezine yâ’lemûn ve’llezine lâ yâ’lemûn”411 Hiç bilenlerle bilmeyenler

bir olur mu? Alim ile abid arasında kıyaslama yapan Şeyh Hâlid; alim ile âbid

arasındaki farkı ay ile yıldızlar arasındakı farka benzetir. Âlimin ilmi sebebiyle

âbidden daha üstün olduğunu belirtir. Hangi tarikat olursa olsun hilafete kesinlikle

ilmi fazla olan kimse geçmelidir. Kitap, sünnet ve icmâ ile sabit olmuştur ki, ilmi

fazla olan her zaman daha efdâldir. Nitekim Allah Teâlâ’da Âdem (a)’ı ilmi

sebebiyle halife tayin edip, melekleri etmedi.412

Halife olacak kimsede bulunması gereken niteliklerin başında adalet gelir.

Yani, hilafetin en önemli rüknü adalettir. Şeyh Hâlîd bununla ilgili olarak

görüşlerini Allah Teâlâ’nın Hz. Davud’a hitabını örnek göstermektedir, şöyle ki:

“Hilafetin rükn-ü azâmı adalettir. Onun için Cenâb-ı Hak, Davûd (a.)’a hitab edip

408 En’am, 6/165 409 En’am, 6/165 410 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.14. 411 Zümer, 39/9. 412 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.14- 15.

89

buyururlar. “Ya davudü inna cealnake hhalıfeten fil erdı fahküm beynen nasi bil

hakkı ve la tettebiıl heva fe yüdılleke an sebılillah innellezıne yedıllune an

sebılillahi lehüm azabün şedıdüm bima nesu yevmel hısab” (Ey Davut , gerçekten

biz seni yeryüzünde bir halife yaptık. Artık insanlar arasında doğrulukla hükmet,

keyf(in)e uyma ki, seni Allah yolundan sapıtmasın; çünkü Allah yolundan

sapanlar hesap gününü unuttukları için kendilerine pek şiddetli bir azap vardır.)413

manayaı şerifi yâ Dâvud biz seni istihlaf eyledik ve mülkümde halife kıldım.

Sende beynen-nâsı adl ile hükmeyle. Hevâ-i nefsine tâbi olma ki seni Allah

yolunda ihlâl eyler. Tahkik o kimseler ki Allah yolunda kem-râh olurlar. Onlar

için azâb-ı şedid vardır. Yevmi hesabı nisyânları sebebiyle her bir halife onlara

taht-ı yedinde mutasavvıf olduğu kimselerle adâlet eylemek vâcib oldu.”414 Şeyh

Hâlid her şeyin sûrisi ve manevisi olduğu gibi, hilâfetin de sûrisi ve manevisinin

olduğunu belirterek asıl olanın manevi olgunluğa ermiş gerçek hilafet sahiplerinin

insânlığa rehber ve önder olacağını ortaya koymaktadır.415

Hilafetnâme, tasavvuf okulunu usulünce bitirmeyi başararak, irşad

(uyarma, doğruyu göstermek) kabiliyetini elde eden kişiye, mürşidlik

yapabilirliğini göstermek üzere, şeyh tarafından bir belge verilir ki buna,

hilafetnâme veya icazetnâme denir. Şeyhin halife tayin ettiği müridine verdiği

belge, ehliyetnâme, şehâdetnâmedir.416 Hilafetnâme şeyh tarafından halife olan

kimseye verilir. Hilâfetnâme sınırsız yetkiler için verildiği gibi, meselâ sadece

zikir telkini veya rüya tabiri gibi görevler için de verilebilir.417

Nakşî-Üveysi meşrebe mensup olan Şeyh Hâlid, Mektûbât ve

Hilafetnâm’sinde şeyhi bulunan Ganîzâde Muhammed Sâdık Baba tarafından

kendisinin hilâfete getirilmesini ayrıntılı bir şekilde anlatmaktadır. Öncelikle Şeyh

Hâlid kendisine verilen halifelik olayını şöyle anlatır: “Şeyhim, sultanım

Ganîzâde Şeyh Muhammed Sâdık Baba Hazretleri üçyüzyedi senesi Teşrin-i

Evvelin yedisinde âcizlerini istihlâf-ı tâlibânın irşâdına bizzat me’mur buyurdular

idi. Müşaru’n-ileyh Hazretleri vefât edeceği esnâda dahi umûm ihvâna hitâben;

413 Sâd, 38/26. 414 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.15. 415 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.15. 416Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 169; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, 362. 417 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 110.

90

beni arayanlar Hâlid Efendi’de ve Hâlid Efendi’yi arayanlar da bizde bulsunlar.

Şimdi Hâlid Efendi ile biz bir vücud olduk buyurdukları gibi; acizlerine hitaben

dahi; “Oğlum Hâlid Efendi seni Allah ve Resullullah, bi’l-cümle pîrâna emanet

eyledim. Bi’l-cümle sâlikan ve tâliban ve ihvân dini, nazar-ı himmetinizden devr

eylemenizi tavsiye ediyorum.” Diye o bâbda ki nâme-i aliyesinde irâde buyurmuş

idi”.418

Şeyh Hâlid, hilâfet makamına yetkili kılındıktan sonra, şeyhi Ganizâde

Muhammed Sâdık Baba tarafından kendisine iki tane hilafetnâme verilmiştir.

Örnek olması açısından biz burada şeyhi tarafından kendisine gönderilen

hilafetnamelerden birincisinin aslını, ikincisini özetleyerek sunmak istiyoruz.

Birinci hilafetnamenin aslı şöyledir: “Oğlum Hâlid Efendi, pederim, efendim

hazretleri buyururlar ki: Oğlum tarikin nedir? diye sual edilirse, cevap ver ki:

Tarikim Kur’an ve tarik-i müstakim-i Muhammediyyedir. Tarik-i aliyeni

çekiştirenlerden Allah razı değil, Muhammed Mustafa (s.) razı değil. Muhammed

Babauddin Nakşibendî Üveysî razı değil buyurdulardı. Külahizâde Muhammed

en-Nakşıbendî el-Üveysî, Şâh Muhammed Bahâuddin Nakşibendi’den pîrdir. Sarı

Hafız nâmıyla meşhur Ahmed Behçetî, Mustafa Münib, Hoca Efendi namıyla

ma’ruf Mustafa Arif ve Ganizâde Ahmed Nuri Efendilerin Tarikat-ı Aliye-i

Nakşibendî el-Üveysî Ahmed Behçetî namında bir zata verilmiş. O zât gûyâ

mecâz ile bir kuruş verin sizi paşa edeyim demiş. Bizim tarikımızı dünyaya

satıyor diye elinden tasarruf ve emaneti almışlar. Bunun üzerine kırk yıl hâli

kalmış. Kayserili Külahizâde Hacı Mahmud Efendi’ye işâret Seyyidü’l-Kevneyn

ve Rasülü-s Sakaleyn (s.) ve Hızır (a.) vasıtasıyla ruhaniyet-i Muhammed

Bahâuddin Nakşibendî marifetleriyle ser-hilafet tahtına cülûs ettirip şâh-ı velâyet

mühr-ü şerifini ihsan ve tâc-ı hilâfeti aksa, ahvâl-i tarikat ve hatm-i hâceyi bu

minval üzere tarif buyurmuşlar. Silsile-i şerifler malum çok Nakşi ismiyle kullar

zuhur eylemiştir. Muhammed Bahauddin Nakşibendi usûl ve erkânı bu minvâl ile

tarif etmiş ve bu minvâl üzere icra edilmesini irâde ve ferman buyurmuşlardır.

Halvetten murat; gönlü, kudürât-ı masivâdan pâk eylemektir. Zâhirin halk ile

bâtının Hakk ile beraber olmasıdır. Üç kişi tarikatlarının adâbını sual

eylediklerinde, birisi teslim olduğunu, diğeri edep olduğunu söylerken,

418 Şeyh Hâlid, Hilafetname, v.9- 10; Mektûbât, v.35.

91

Muhammed Bahauddin Nakşibendi; “Bizim tarikatımızda cümlesi de mevcuddur.

“Lâ mevcude İllallah” deryasına müstağrak olmaktır”, der. Oğlum Hâlid Efendi,

tarik kitaplarında silsile-i ahvalim mevcud olduğundan tekrara hâcet yoktur.

Tarikın nedir? diye sual edenlere tarikım Kur’an’dır de. Bu âlem de her şey hal ile

kaimdir. “Mirat-ı Muhammedi’den” Allah görünür daim. Oğlum Hâlid Efendi,

erenlere kol kanat olunuz. Eli elimiz, dili dilimiz, kalbi kalbimiz, sırrı sırrımıza

mazhar olup, kibâr-ı meşayıhtan olan Hâlid Efendi yedi dereceden on iki makam

ile canımdır. Tâlellahu ömrüh ve zâdehû mâlehû ve ihsânehû ve nacâtehü fi’d-

dar’eyn.”419

Ganîzâde Muhammed Sâdık Baba tarafından Şeyh Hâlid’e verilen diğer

hilafetnâme de özet olarak, ihvân için en önemli şeyin imanın ikrar ve tasdiki

olduğu belirtildikten sonra, imanın önemi üzerinde ayrıntılı şekilde durulur. Daha

sonra imanın şartları olarak bildiğimiz; Allah’a, meleklere, peygamberlere,

kitaplara, ahiret gününe, kaza ve kadere iman ayrıntılı olarak anlatılmaktadır.420

Şeyh Hâlid, halifelerine, bir sâlike icazet verecekleri zaman, ne yapmaları

gerektiğini şöyle anlatmaktadır: “Bir sâlike icazet verecek olursanız, tamamen

aradan çıkıp kâtip elinde kalem gibi, ‘Yâ Rabbi, kul senin ve Habibullah (s.) dahi

senin mahbûbun ve işte bu tâlib dahi sevgili Habibinin ümmetlerindendir. Her ne

kadar rıza-i ilahiyeni taleb ve tarikat-ı aliye sûluklerini vasıta ediyorsa da bendedir

sana, Malike’l-Mülk sensin. Sende senin olarak bir şeye mâlik olmadığını acz-i

kemâl ile arz ve bu kulunu sana delâlet ediyorum. Tevfikini cümlemiz hakkında

refik eyle’, deyip sâlikin elinden tutar Mâlike’l-Mülk’e teslim eder. Aldığınız

dersi o vechle telkin ve isimlerini dahi bize yazarsanız Cenab-ı Allah tevfikini

refik eyleye.”421

Tarikat şeyhleri ve tasavvuf mensupları, zaman içerisinde liyakatı olmayan

ve seyr ü sûluk görmemiş ehil olmayan insanların şeyhlik iddiasında

bulunmalarını önlemek için icazet zorunluluğunu getirmişlerdir. 17. yüzyıldan

sonra şeyhliklerin babadan oğula geçmesi sebebiyle, tasavvufî eğitimin belki bir

düşüş kaydetmesi, tekke şeyhleri için “icâzetnâme” aranması sonucunu

419 Şeyh Hâlid, Mektûbât, v.29- 30. 420 Şeyh Hâlid, Mektûbât, v.30- 32. 421 Şeyh Hâlid, Mektûbât, v.35; Hilafetnâme, v.12- 13.

92

doğurmuştur. Şeyhten icâzet olan sâlik, halife sayılır, tekke açmasına izin

verilirdi.422

Şeyh Hâlid Mektubâtı’nda bazı şeyhlerin yerlerine kendi çocuklarını veya

ehil olmayan kişileri halife tayin etmeleriyle ilgili olarak şöyle buyurur: “Her bir

şeyin sûrîsi ve manevîsi olduğu gibi hilafetin de sûrîsi ve manevîsi vardır. Bir

şeyh bir kimseyi bir hângahın tasarrufu veya o diyarda bulunan sâlikânın zabt ve

bastı için hilafet verse, o halife olan kimsede ise merâtib-i sûluk ve irşâd-ı sâlike

alim olmaz, emr-i şeriat ve ahkâm-ı tarikatı aliyeyi ve esrar-ı hakikiyeyi bilmese,

buna süret-i hilafet derler. Ama mânâ-yı hilafet meratib-i sûlûke âlim ve irşâd-ı

sâlike ehil kimsedir. Üçüncü bir hilafet de, hakikat-ı hilafet, irşad-ı sâlike ehil olan

kimsedir. Bazı kimselerde ise bu hilafetin sûrisi, manevîsi ve hakikisi423 bulunur

ki bunlar şeyhliğe ehil olanlardır.

Daha önce de belirttiğimiz gibi, halife adı altında ehil olmayanların ortaya

çıkmasıyla birlikte, icazet ve icazetname gibi şeyh tarafından halifesine verilen

izin ve izin kâğıdı yaygınlık ve işlevsellik kazanmıştır.

5. Seyr u Sülûk

Seyr ve sülûk kelimelerinin lügat manası; gitmek, yürümek, girmek,

seyahat ve yol almak gibi anlamlara gelir.424 Tasavvuf ıstılahı olarak; tarikata

giren bir sâlikin, işin başından vuslat makamına ulaşmasına, yani tarikattaki

gayesini gerçekleştirmesine kadar yapmış olduğu kalbî ve manevî yolculuk

anlamındadır.425 Seyr, cehaletten ilme, kötü ve çirkin huylardan güzel ahlâka,

kendi vücudundan Hakk’ın vücuduna doğru hareket demektir. Sülûk da tasavvuf

yoluna girmiş kişiyi Hakk’a vuslata hazırlayan ahlâkî eğitimdir. Seyr u sülûk,

tasavvuf ve tarikata giren kimsenin manevî makamlarını tamamlayıncaya kadar

geçirdiği safhalara verilen isimdir.426 Seyr u sülûk tamamıyla psikolojik bir

422 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 319. 423 a. Sûret-i Hilafet: Şeyh bir kimseyi, herhangi bir hangâhın tasarrufu için ve orada oturan kimselerin zabt u rabtını temin maksadıyla hilafet vermesidir ki, bu gibi kimseler irşada me’mur değildir. b. Mânâ-yı Hilafet: Sûluk mertebelerini bilen, Allah Teâlâ’nın esma ve sıfatını anlayan kimselere, şeyhi halkı, bildiklerini onlara öğretmek için izin vermesidir. c. Hakikât-ı Hilafet: Bunlar insanları doğrudan irşâda me’mur kimselerdir. Şeyhlik mertebesine ermiş olan bu gibi kimselerde üç özellikte mevcuttur. (Bkz.Şeyh Hâlid, Mektûbât, v. 16.) 424 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 311- 312; Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 637. 425 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 139. 426 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 183.

93

olaydır. Müridin, tarikat prensipleri çerçevesinde yapmış olduğu ibadet, dua,

riyâzet, mücâhede, halvet, tefekkür vs. neticesinde ruhun tedrîci olarak saflaşması

ve ilahî hakikatleri kavramasına mâni olan perdelerin kalkıp aslî berraklığını

kazanmasıdır.427

Şeyh Hâlid, birçok mektubunda sülûk etmenin gerekliliğini belirtir.

Sülûkün her Müslümana farz-ı ayn olduğu üzerinde durur.428 Seyr u sülûk yoluna

giren sâlik, kendisini bütün mahlukattan zelil görür, hâlini fâni bilip mülkünü

tamamen Mâlik-ül-Mülk’e teslim eder ve böylece maksadına ulaşır.429 Şeytanın

hile, desise ve tuzağından kurtulmak için sülûk yolunu seçen kimsenin Allah’ın

kapısına dayanıp, şeriat-ı Ahmedî ve Tarikat-ı Muhammediye’nin kapısından

girmesi, Ehlisünnet ve’l-cemaat ve dört mezhepten birisine ve tarikat-ı aliyeden

bir tarikata girip bir mürşid-i kâmil nezaretinde yol alması gerekir.430

Şeyh Hâlid, sülûk ve sülûkun neticesini şöyle anlatır: “Herhangi camii

şerif kolayınıza gelirse o caminin mihrabında Cenab-ı Seyyid-ül-Mahlukiyye ve

İmam-ı Mürselin Hazretlerinin riyaset eylemekte kâfi enbiyayı azam ve evliyayı

kirâmın bi’l-cümle efrad-ı ümmet o halkaya tesbihin dizildiği gibi dizilmiş ve

Cenab-ı Resulullah (s.)’in riyaset eylemekte ve diğerlerinin dâhi hatırınıza hâtur

eden mâan o Sultan-ı Kevneynne ittiba ile bab-ı emâne sarılmış ve senin günah

deryasına müstağrak olduğunu yâd ile o meclise dahil olmaya liyakat bulamayıp o

halkanın saflarında kemal-i acz ile kuûd eden şeyhinin hırkası altına girip o

halkada bulunanlar ile yek-dil olarak evrada devam eder”.431 Şeyh Hâlid

Mektûbâtı’nın sonunda asıl sülûkun sohbet olduğunu söyler.432

Şeyh Hâlid Divanı’nda, sâlik seyrü sülûk yoluna girdiği andan itibaren

heva ve hevesten vazgeçip Hak zikrine devam etmelidir. Onun sadece Allah’ın

rızasına talip olması ve bunu büyük bir arzu haline getirmesi gerekmektedir.

Sâlik’in sülûkunun değeri arzusu ölçüsündedir.433

Sâlike seyr ü sülûkda zikr-i Hak oldu esas

427 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 133. 428 Şeyh Hâlid, Mektûbât, v.26. 429 Şeyh Hâlid, Mektûbât, v.21. 430 Şeyh Hâlid, Mektûbât, v.14. 431 Şeyh Hâlid, Mektûbât, v.37- 57. 432 Şeyh Hâlid, Mektûbât, v.66. 433 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 124.

94

Ara bul bir mürşidi yalvarıp et sen iltimâs434

İster emânâtı bir gün ol mâlik

Hevâ vü hevesde sen etdin hâlik

Böyle mi ederler sûlûkı sâlik

Rûz u şeb etmekle cürm ü cinâyet435

Sûlûk-ı sâlike kıymet hemen mikdâr-ı arzûsu

Rızâ-yı Hakk’a tâlib ol sîvâyı verseler alma436

Sâlikin seyrü sülûk sırasında büyük bir aşk ile Allah’ın emrine bağlanması

ve rehberi iman hâline gelen aşık vasfına ulaşan bu kişinin marifet derecesine

ulaşarak O’nun tevhidinden uyanık olması gerekir. Çünkü Allah’ın birliğinin ilmi

ona her zaman lazımdır.437

Kim ki âşıkdır Hudâ’ya emrine münkâd olur

Sâlikin seyr ü sülûkda aşka eyler iktidâ438

Âşkın seyr ü sülûkda rehberi imân ola

Fehm ede emr ile nehyi sâhib-i irfân ola439

Sâlikân seyr ü sülûkda tevhide âgâh gerek

İlm-i tevhid-i Hûdâ sâlike her gâh gerek440

a. Nefsin Mertebeleri

Seyr u sülûk esnasında sâlikin nefsinde meydana gelen değişmeler göz

önüne alınarak, nefisle ilgili mükemmele doğru giden bir derecelendirme

yapılmıştır. Yedi mertebeden müteşekkil olan bu derecelendirmenin her bir

mertebesinde sâlikin nefsinin sahip olduğu özellikler değişik yönleriyle izah

edilmiş ve her mertebede hangi ismin zikrine devam edeceği tarikatlarca tespit

edilmiştir. Bu mertebelerden herbiri Kur’an-ı Kerim’deki bir âyetten mülhem

olarak isimlendirilmiştir.441

434 Şeyh Hâlid, Divân, 163. 435 Şeyh Hâlid, Divân, 181- 182. 436 Şeyh Hâlid, Divân, 234. 437 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 124. 438 Şeyh Hâlid, Divân, 257. 439 Şeyh Hâlid, Divân, 229. 440 Şeyh Hâlid, Divân, 273. 441 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 135.

95

Şeyh Hâlid, Mektubâtı’nda ki dokuz numaralı mektubunda şeyhi Ganizâde

Muhammed Sâdık Baba’dan bahsettikten sonra, şeyhinin fenâ ehli olduğunu

sülûke dair sözler söylediğinden bahseder. Şeyhinin kendisine fenayı seyr u

sülûkun gerekliliğini belirten bir mektup yazdığını söyler. Ganizâde Muhammed

Sâdık tarafından Şeyh Hâlid’e yazılan bu mektupta genel hatlarıyla nefsin halleri

anlatılmaktadır. Şeyh Hâlid, bu mektubu, teberrüken ve tefsilen anlatmaktadır. Bu

mektupta nefsin her bir hali bir şehre benzetilir ve şehirde yaşayan insanlar o

mertebedeki insanların özellikleriyle muttasıfftır. Nefsin yedi mertebesini sırasıyla

ele alalım.

a.1. Nefs-i Emmâre

Münker ve günah olan şeyleri işlemeyi teşvik ve emreden nefistir. Kur’an-

ı Kerim’deki “Rabbimin merhameti olmadıkça, hiç kuşkusuz nefis, kötülüğü ve

çirkinliği ısrarlı bir şekilde emreder.”442 ayet-i kerimesi nefsin bu makamına işaret

eder.443

Şeyh Hâlid Mektûbâtı’nda nefs-i emmâreyi bir şehre benzeterek şöyle

bahseder: “O şehirde bulunan mahlukâtın çoğunluğu öyle bir mertebedeki insan

rahat bir şekilde orada gezemez. Bu şehrin ahâlisi dünyâda bulunan her milletten

insanlarla doludur. Türk, Kürt, Arab, Rum her türlü insan orda ikâmet eder.

Şehirde dolaşırken şaşkınlığımdan garip bir hal aldım. Şehrin ortasında büyük bir

kalenin bulunduğunu gördüm. Bu kalenin burç ve surlarında zulmet müşahede

ettim. Anladım ki bu şehre hiçbir zaman hakikât güneşi düşmemiş bundan sona da

düşmez. Şehirde yaşayanları gördüm ki, bunların tamamı zulüm içindeler.

Oradaki insanlar köpek gibi bir lokma için birbirleriyle hırlaşırlar, birbirlerine

zarar verirler. Şehvetlerinin elinde oyuncak olmuşlardır. Tamamen ateş ehli

olmuşlar ve birbirlerini menfaatleri için gözlerini kırpmadan öldürürler. Zinâya

aşırı düşkündürler. Fâhişe bir kadının peşine düşüp birbirleriyle savaş

halindedirler. Livâtadan son derece zevk alırlar. Hırsızlık, cimrilik, iftira, gaybet

ve içki içmek adetleri arasındadır. Allah’tan zerre miktarı korkmazlar. Ayrıca bu

günâhları işleyenlerin çoğunluğu Müslüman ulemâsından, insanları iyiliğe çağırıp,

kötülükten sakınmalarını söyleyen kişilerdir. Bu şehirdeki kalede yaşayan 442 Yûsuf, 12/53. 443 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 234.

96

insanların içler acısı durumunu gördükten sonra bir miktar orada daha kalıp, o

şehrin yönetim kadrosu hakkında bilgi sahibi oldum. Şehrin isminin emmâre

olduğunu söylediler. Gâflet ve zulüm yurdu olduğunu anladım. Şehrin ileri

gelenleri tamamen yasaklanmış işlerle uğraşmaktadır. Tamamı kötü ahlâk üzere

olup, zevklerinin esiri olmuşlardır. Şehrin padişahına (aklı maâş) ahâlinin içler

acısı durumundan şikayet ettiğimde dedi ki; eskiden İblis bu şehrin halkını yoldan

çıkarmış, hepsi şeytanın esiri olmuşlar. Her ne kadar uğraştıysam da başarılı

olamadım. Emmâre şehrinde bir müddet kaldıktan sonra, padişahından izin alıp

şehirde bulunan “levvâme” diye adlandırılan başka bir kaleye gitmeye karar

verdim.”444

Kötülükleri emredici durumda olan ve bu yüzden de “emmâre” sıfatıyla

anılan nefis, bu ilk makamda dünyaya karşı eğilimlerle doludur. Kibir, hırs, hased,

cehalet, zulüm, şehvetlere esir olma, kötülüğe meyilli olma gibi gerçekten kötü

veya şer kabul edilen sıfatları vardır.445 Bu mertebedeki sâlikin zikri “La ilâhe

illallah”, seyri “seyr ilallah” usulü “şeraite riâyet”tir. Tevhid kalbe tesir edince,

nefy gidip isbât kalır ve tedricen diğer esmâ zikrine başlanmak üzere ikinci

makama geçirilir.446

a.2. Nefs-i Levvâme

Kınayıcı nefis anlamındadır. Tasavvufi olarak, bir parça kalbin nuru ile

nurlanmış, o nur ölçüsünde uyanıklık kazanmış nefistir. Levvâme sıfatını alan

nefis, yaptığı kötü işlerin farkındadır, yani gafletten bir parça sıyrılmıştır. Bu

yüzden kendisini kınar, onları yapmak istemez. Ancak yeterince olgunlaşmadığı

için onları yapmaya devam eder. Bununla birlikte bir takım iyileşmeler

mevcuttur.447

Şeyh Hâlid, nefs-i emmârede olduğu gibi, nefs-i levvâmeyi de bir şehre

benzetir ve şöyle bahseder: “Levvâme ahâlisi, emmâre ahâlisine kıyas edilmez.

Emmâre şehrinde şeytan ikâmet ettiği için burada yaşayanlara tövbe nasip olmaz.

Fakat, levvâme ahalisine, emmârede olduğu gibi şeytan tamamen musallat olmaz.

444 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.21- 22. 445 Hayrani Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, Ankara 1991, 45. 446 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 235. 447 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 547.

97

Levvâmedeki insanlar da büyük günahları işlerler. Zinâ, livâta, gıybet, hırsızlık,

içki içmek gibi kötü alışkanlıklara sahip iseler de hemen tövbe ederler. Hemen

pişman olup Allah’tan bağışlanma dilerler. Levvâme kalesinin kapısına

vardığımda; “Günahından dolayı tövbe eden hiç günah işlememiş gibidir” yazılı

olduğunu gördüm. Hemen tövbe edip bağışlanma dileyip levvâme kalesine dâhil

oldum. Levvâme şehrindeki insanlar, emmâre şehrindekilerin yarısı kadardır.

Levvâme şehrinin ulemasından bir müftinin huzurum vardım. Hizmetinde bir

müddet kaldım, ilim tahsil ettim. Levvâme şehrinin padişahına akl-ı maâş derler.

Kibir, riyâ ve alay bunların özelliğidir. Bu levvâme şehrinde de bir çok âlim

bulunmaktadır. Bu şehrin ahâlisinin ne meşrebde olduklarını sordum dediler ki:

Bu şehrin ulemâsı, abidi ve zâhidi cimrilik, haset, kibir, taassub, nefsi arzulara

tabi olma, gıybet ve nifâk meşrebindedir. Bir kısmı ise, cehennem korkusundan

avf ve mağfiret ümidiyle ibadet ederler. Cennet arzusu için gece ve gündüz

çalışırlar. Cennetin safâsı, huriler ve gılmanların özelliklerini birbirlerine anlatırlar

ve birbirlerini teşvik ederler. Levvâme şehrinin abidlerinden birisine emmâre

şehrinin ahalisinden şikayet ettim. Dedi ki: O emmâre şehri halkı; kâfir, müfsit,

kâtil, namazı terk eder, zina yapar, livâtadan hoşlanırlar ve içki içerler. Onlar

bizim şehrimize gelmezler. Ancak onlardan hidâyeti bulanlar bizim şehrimize

gelirler. Yaptıklarından pişman olup, tövbe ederler. Allah’tan bağışlanma dilerler

ancak bizim şehrimize o zaman gelirler. Çünkü emmâre şehri âhalisine tövbe

nasip olmaz ve peygamberin şefaâtine de nâil olamazlar.”448

Nefs-i levvâme safhasında sâlikin ruhunda kötülüklerden iyiliklere dönüş

arzusu doğar ve önceki kötü fiillerinden dolayı kendi kendini kınamaya başlar.

Adını Kur’an-ı Kerim’deki “Ancak kendisini her zaman kınayan nefse and

içerim”449 ayetinden almaktadır. Bu makamda sâlikin zikri “lâfza-i celâl” (Allah),

seyri “seyr lillah”, makamı, “kalb”, âlemi “berzâh”tır. Bu makamda

muhabbetullah hasıl olup nefs-i levvâme rûha tâbi olur.450

448 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.22- 23. 449 Kıyâme, 75/2. 450 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 548- 549.

98

a.3. Nefs-i Mülhime

İlham ve keşfe nâil olan nefse, iyiyi kötüden ayıran irâdeye, nefs-i

mülhime denir. Bu nefsin ulaştığı üçüncü makamdır. Bu, bir iyileşme derecesidir.

Artık nefis, sevabını ve günahını Allah’ın yardımı ile bilmektedir. Bu sebeple,

Allah’tan gayrı herşeyden uzaklaşır. Ruhlar alemine yönelen bu nefis, aşk hâli

içindedir. İlmi sever, cömerttir, kanaatkâr ve mütevâzidir. Sabır ve tahammül

gücü artmıştır. Müsamahakârdır, zahmete ve işkenceye katlanır. Kainâtın sırrına

hayran kalır, halkı terk edip Hakk’a yaklaşır. Sözü güzel ve hikmetli olur.451

Şeyh Hâlid Mektûbâtı’nda nefs-i levvâmenin akabinde nefs-i mülhimeden

şöyle bahsetmektedir: “Mülhime kalesinin padişahına akl-ı maâd derler. Vezirine

ise sultan-ı aşk derler. Mülhime kalesine, levvâme ahâlisinden giden olmaz. Eğer

ki, bazı kimseler gider ise bir daha levvâme kalesine alınmaz. Çünkü onlar

mülhime şehrinde aşk ve muhabbet ile kendilerinden geçip neyi var neyi yok fedâ

ederler. Bizim sultanımıza (akl-ı maâş) itibar etmeyip ırz, namus ve vakarı terk

edip, tasavvuf diye yazılmış kitaplar var ki, onları okuyup yazarlar. Bu kitaplar

şer’i şerif kitaplarına mutâbık değildir. İçlerinde mürşid ve rehberleri vardır. Bazı

kimseleri vardır ki; hırka, tâç ve abâ giyip sûret olarak ehlullah gibidirler. Fakat

söz ve fiilleri şer’i şerife terstir. Bu tür kimselerin sözlerine itibar ederler.

Mülhime kalesindekiler, saz, söz, nağme, tanbur, ney ve kudûm ile Allah’ı

zikrederler. Onlar bizim levvâme şehrimize gelip müziklerini icrâ edemezler.

Mülhime kalesinin kapısının üzerinde; “Cennet kapısı ve Lâ İlâhe İllallâh” yazılı

olduğunu gördüm. Kelime-i Tevhidi okuyup hemen Allah’a secde-i şükür edip,

mülhime kalesine dâhil oldum. Nakşibendiyye-i Üveysi tekkesinde ikâmet edip,

saz, söz, şevk ve zevkle Allah’ı zikrediyorlardı. Aralarında kibir, haset, buğz,

koğuculuk ve düşmanlıktan eser yoktur. En büyüğüyle en küçüğü arasında sevgi,

saygı hakim olmakla birlikte, birbirlerini kesinlikle incitmezler ve daima hoşgörü

içindedirler. İçlerinden söz sahibi birisine dedim ki: Ben bir gârip yolcuyum gönül

derdine düştüm, benim bu derdime derman olacak bir doktor bulunur mu? Soruyu

sorduğum kişinin ismine ise hidâyet derlermiş. Cevap verdi: Senin derdinin

dermanı bu mahallede bulunmaz. Burada bulunan doktorlar, görünüş olarak hırka,

taç ve abâ giyip şeyh suretine bürünüp, ahlâki açıdan çöküntü içinde olan

451 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 548- 549.

99

kimselerdir. Bunların işi; şân, şöhret, şehvet peşinde olup, içki içmek, oyun ve

eğlenceyle günlerini gün etmektir. Bu mülhime kalesinden hicret et, mutmainne

kalesinde mahalle-i mücâhede vardır. Orada derdine derman olacak doktor

bulunur.”452

Mülhime iyileşmenin bir derecesidir. Artık nefis, sevabını ve günahını

Allah’ın yardımıyla bilmektedir. Allah’tan gayrı her şeyden (masiva) uzaklaşır.

Ruhlar âlemine yönelen bu nefis, aşk hali içindedir. İlmi sever, cömerttir, sabır ve

tahammül gücü artmıştır. Kainatın sırrına hayran kalır.453 Nefs-i mülhime, adını

Kur’an-ı Kerim’deki, “Nefse ve onu düzenleyene and olsun ki, nefsini temizleyen

kurtulmuş, onu kirleten ise ziyâna uğramıştır.”454 ayetinden almıştır. Mülhime

mertebesinde seyr, “seyr alallah”, zikr “ism-i Hû”, âlem “âlem-i melekût”, makam

“makam-ı rûhtur.”455

a.4. Nefs-i Mutmaine

Doyuma, huzura, rahata kavuşmuş nefis anlamında Arapça bir ifadedir. Bu

nefis, kötü sıfatlardan sıyrılmış, güzel ahlâk ile ahlâklanmıştır.456 Bu nefsin temel

özelliği “fakr”dır. Fakr ise kişinin bütün nefsâni arzu ve isteklerinden kurtulması

demektir. Nefsin üzüntüleri son bulmuştur, kalb her şeyden emin olmuştur.

Cömertlik, doğruluk yumuşak huyluluk, alçak gönüllülük, güler yüzlülük, tatlı

dillilik vs. oluşur.457

Şeyh Hâlid Mektûbâtı’nda nefs-i mülhimeden sonra nefs-i mutmainneden

bahsetmektedir. Aradığını mülhime şehrinde bulamayan kişi, mutmainne şehrine

yönlendirilmektedir. Şöyle ki: “Mülhime şehrinde derdine deman bulamayan

kişiye derdinin dermanının mutmainne kalesinde olduğu söylendiğinde hemen

orada bulunan mücâhede mahallesine varıp misafir oldu. O mahallenin ahâlisi,

edip, zâkir, şâkir olup, mücâhede, hac, namaz ve ibâdetin her çeşidiyle meşgûl

olmaktadırlar. Bu şehrin âlim ve fâzıl kişileriyle görüştüğünde, bu kişilerin hal ve

gidişatından, kötü ahlâktan, şirkten, zulümden ve gafletten uzak olduklarını anladı

452 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.22- 28. 453 Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, 47. 454 Şems, 91/7- 10. 455 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 235. 456 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 548. 457 Ali Kuşat, “Nefis Mertebelerine Psikolojik Bir Yaklaşım”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Sayı:9, Ankara 2002, 125.

100

ve hemen Allah Teâlâ’nın (irci’îy-giriniz) hitabı mucibince bu mutmainne

kalesine dahil oldu. Uzun süre orada, ikâmet edip, ahâlisi gibi zikrullah ile meşgul

oldu. Sâbır, tahammül, kanaât ve gayretle mücâhedede sebât etti. Burada bulunan

tabiblere rica edip dedim ki: Benim derdim şirk-i hâfi, gaflet ve zulmettir. Benim

derdime bir çare bulsanız. Cevap olarak dediler ki: Burası mücâhede mahallesidir,

derdinin dermanı bulunmaz. Mutmainne kalesine yakın bir mahalle vardır,

derdinin dermanı orda bulunur. O mahalleye mahalle-i murakâbe ve mahalle-i

münacaât derler. Derdinin dermanını orda bulursun dediler.”458

Bu mertebede sâlikin kalbinde ilâhi aşk da yerleşmiş, dünyayı ve onda

olan her şeyi (masivâyı) kalbinden çıkarmış her şeyde Hakk’ın fiillerinin

tecellilerini müşahede eder hale gelmiş olur. Bu yüzden kalbi itmi’nân içerisinde

ve huzur doludur. Allah’ın dışında hiçbir şeye değer vermediği için de son derece

cömerttir.459 Adını Kur’an-ı Kerim’deki: “Ey itmi’nâna ermiş nefis”460 ayetinden

almıştır. Bu makamda Seyr, “seyr maallah” zikir, “İsm-i Hakk”tır. Makam ise

“ayne’l-yakin” makamıdır.461

a.5. Nefs-i Râziye

Kendisi ve başkaları hakkında tecelli eden kazâ hükümlerine -gerek hayır,

gerekse şer olsun- tereddütsüz teslim olup rızâ gösteren nefsin makamıdır. Bu

makam sâlikin esrâr-ı ilâhiye muttali’ olup şuhûd-ı kemâl ve vahdete erdiği

makamdır.462 Bütün hallerinde kemâl derecesini kazandığı için kendine “râziye”

sıfatı adı verilen nefis, yerilmiş beşeri sıfatlardan âdeta sıyrılır, fenâ haline ulaşır.

Emir ve yasakları bütünüyle tatbik eder. Güzel huylar kendinde ortaya çıkmıştır.

Allah’ın fiillerinin, isimlerinin ve sıfatlarının tecellisi zaman zaman onda tezâhür

eder. Hakka’l-yâkin mertebesine ulaşmıştır.463

Şeyh Hâlid aynı şekilde Mektûbât’ında mutmâinne kalesinde aradığını

bulamayan kişinin, râziyye (murakabe veya münacaât) kalesine yöneldiğini

belirtir. Şöyle der: “Bu mahallede (mutmâinne) derdine dermân yoktur. Lâkin

458 Şeyh Hâlid, Mektûbât, 23- 24. 459 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 137. 460 Fecr, 89/27. 461 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatar, 236. 462 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 236. 463 Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, 47.

101

mutmâinne kal’asine kârib bir mahalle daha vardır. O mahalleye mahalle-i

murâkabe ve mahalle-i münacât derler. Bu senin illetine ilaç eder, tâbib onda

bulunur, dediklerinde hemân mahalle-i murakabeye vardım. Gördüm ki ahâlisi

zikr-i kalb de veled-i kalb sahibleri olup huşû’ ve huzurunda melül, mahrum, bi-

nutk, bi-lisân, zâhirleri harab, bâtınları mâmur olup, meşrebleri hâlim, selim,

teslim, havf-ı Hüda’dan başka birbirleriyle ülfet ve sohbet etmezler. İlim ve

hikmeti ile asla birbirlerini murâkabeden men’ etmezler. Ve birbirlerinin

huzurlarına mâni’ olmazlar. Fakir dahi o murâkabe mahallesine vardım. Ve nice

seneler ikâmet edip onlar gibi vazifeye devam eyledim. Lakin gafletten azâde

oldum. Ammâ şirk-i hâfiden ve gönül zulmetinden azâde olmadım. Gözüm yaşlı

olup, zâr-ı giryân hayrette hayran bir garip seyrâna uğradım. Gamda gark olup her

ânda ölmeyi arzu edip, ölmeden başka çare bulamadım. Ve ölmek dâhi yed

ihtiyarımda olmadığından melul ve mahzûn murâkabede dururken yine

mukaddem nush eden nâsih gibi hidâyet-i Hakk tâm zühur edip hâl-i perişanıma

merhamet edip buyurdular ki: Ey gurbette esir ve zâr-ı giryân sen derdine bu hâl

ile dermân bulamazsın. Bu mahalle-i murâkabeden geç, mutmâinne kal’asi kapısı

önünde bir mahalle vardır.”464 Aradığını burada bulamayan kişi bir sonraki

mertebe olan, nefs-i marziyyeye yönlendirilmektedir.

Bu makamda olan kişi, güzel huyların kendisinde oluştuğu bütün ahlâki

güzelliklere sahip olan kişidir. İyilik onun temel özelliğidir. Herkesten sevgi ve

saygı görür. Sahip olduklarından memnûn ve mutludur.465 Kur’an-ı Kerim’deki

“Sen O’ndan razı O da senden razı olarak dön Rabbine”466 ayeti bu makama işaret

sayılır. Bu makamda seyr, “seyr fillah” zikir, “ism-i Hayy”dır. Makam ise,

“müşâhede” makamıdır.467

a.6. Nefs-i Marziyye

Arapça, hoşnut olunan nefis, kendisinden razı olunan nefis anlamına gelir.

Allah bu nefisten razıdır. Bu vasfa kavuşan nefis, beşeri istekleri terk etmiş, güzel

huylu olmuştur. Kusurları affeden, güzel düşünen, şefkâtli, eli açık, insanları sırf

464 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.24. 465 Kuşat, “Nefis Mertebelerine Psikolojik Bir Yaklaşım”, Tasavvuf, Sayı:9, 125. 466 Fecr, 89/28. 467 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 236.

102

Allah için seven, hassas, ince düşünceli, nefis muhasebesini en iyi şekilde yapan,

herkeste bulunmayan güzel meziyetlere sahiptir.468

Şeyh Hâlid nefs-i marziyyeyi Mektûbâtı’nda “mahalle-i fenâ” olarak

bildirir. Şöyle bahseder: “Mahalle-i fenâya varıp misafir oldum. Ahâlisi dilsiz

gibidirler, konuşmaya takatları yoktur. Sağlıklarından ümit kesmişlerdir. Her ân

ölümü bekler haldedirler. Kendilerinde bir mülk bırakmayıp mülkü tamamen

Mâlik-ül Mülke teslim etmişlerdir. Gece ve gündüz ibâdetle meşgul olup,

ibadetlerini Allah Teâlâ’nın bir nimeti olarak görürler. Allah’ın rızasını kazanmak

için ibadet ederler. Kendi acizliklerinin farkında olup dünya ve içindekileri terk

edip, kendilerini tamamen Hakk’ın rızasına adarlar. Fenâ ve hâl-i fenâ yı anlatmak

mümkün değildir. Bu hâli yaşamayan onun sırrına eremez. Bu hâle ulaşan kişi

artık kendinden geçer ve rabbî ile bütünleşir. Her ne iş yaparsa rabbinin

yaptırmasıyla olur. Tamamen Hakk’ın rızası gözetilir.”469

Şeyh Hâlid fenâ halini anlattıktan sonra çeşitli örneklerle bu fenâ halini

örneklendirmektedir. Şöyle ki: “Bu fenâ-yı efâle Kur’an-ı Azümü’ş Şan’da bir

delil var mıdır? Var ise (Kûl Külli min indillah) ayetleri sende ayân dır. Hz.

İbrahim (a.s.) nâr-ı Nemrud’a atıldığında bi’l-cümle eşyaya müvekkil olan

melâike-i Kirâm Hazreti, Cenâb-ı Vâhib-ül-Atâyâ Hazretlerinin izni ve icazetiyle

Hz. İbrâhim (a.s.)’a gelip; Yâ İbrahim Cenâb-ı Hâlik-i Mevcudât Hazretleri bizi

emrine müsahhar eyledi. Emreyle şimdi bu ateşi söndürelim diye ilticâ’

eylediklerinde Hz. Halilullah’ın, benim sizin muâvenetinize ihtiyacım yoktur

dediğinde, Hz. Cebrâil (a.s.) Cenâb-ı Vâhib-ül-Atâya Hazretlerine ilticâ’

eylediğinde, yâ Cebrâil bende benim olarak bir mülküm yoktur. Bana mâlik

Cenâb-ı Hâlik-i mevcudâttır. Halimi benden ziyâde bilir, Alimü’s-sırr ve’l

Hafiyyâttır. Eğer rızası beni yakmakta ise, benim muradım, murad-ı ilâhide fâni

olmuştur. Murâdım ancak rızasıdr. Ve eğer yakmayı murâd eyledi ise, mahlûkâtta

kendi zatıyla bir şeyi yapmaya kuvvet ve kudreti yoktur. Her eşyada ve

mahlûkâtta kuvvet ve kudret ile kâimdir. Mahlûkât kendi kudretiyle bir şeye kâdir

değildir. Diye cevap verdiğinde Cenâb-ı Vâhib-ül-Atâyâ Hazretlerinin, yâ nâr

Hâlilim tabiat-ı beşeriyeden çıktı, sende tabiat-ı nârından çık ve Hâlilim üzerine

soğuk ve selâm ol, fermânı ilâhiyesi hem hâl-i fenâyı bu ümmete bildirmek ve 468 Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 547- 578. 469 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.24- 25.

103

hem de makâm-ı fenâda olanların indallahta derecelerini göstermek olduğu bu

hâle aşina olanlara rûşenâdır.”470 Ayrıca fenâ hâliyle ilgili olarak Şeyh Hâlid’in

Mektubâtı’nda Peygamberimizle, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali

ile ilgili örneklerde bulunmaktadır.471 Şeyh Hâlid fenâ ve hâl-i fenâyı anlattıktan

sonra, bu durumun tam olarak ehli tarafından anlaşılabileceğini şu sözüyle

anlatmaktadır. “El-hâl lâ ya’rif bi’l-kâl” ehline göre malûmdur.472

Nefs-i mardiyye makamı, Allah ile kul arasında rızânın müşterek bir vasıf

olduğu, kulun Allah’tan, Allah’ın kuldan râzı olduğu makamdır. Kur’an-ı

Kerim’deki: “…Oda senden razı olarak dön rabbine”473 ayeti bu makama işârettir.

Bu makamda seyr, “seyr anillah”, zikir “ism-i Kayyum”dur. Makamının adı da

“Hakka’l-Yâkin”dir.474 Sâlik Allah’ın da lütfuyla bu mertebede şu özellikleri

kazanır. Allah’tan başka her şeyi terk, mahlukâta lütufla muamele, Allah’a

yakınlık, Cenâb-ı Hakk’ın sanatlarını tefekkür, O’nun taksimine rıza ve

marifetullahı elde etme. Bu makama ulaşan kamil zât, eşyanın hakikat ve sırlarına

vâkıf olmuştur.475

a.7. Nefs-i Kâmile

Sâlikin ulaştığı en yüce makam olup, artık sâlik “kâmil” sıfatını

kazanmıştır. Bütün güzel sıfatları kendinde toplamış, adetâ cisimleşmiş bir melek

hâlini almıştır. Bu makamdaki kimsenin hareketleri ve davranışları hasenât ve

ibâdetten ibarettir. Sözleri hikmettir. Yüzündeki nur, bakanlara huzur ve ferahlık

bahşeder. Onu görenler ister istemez Cenab-ı Hakk’ı hatırlar. Bu makama ulaşıp

“vuslat”ın sırrına eren kişi, bütün ilâhi sırlara vâkıf olmuştur. “Kesrette vahdet ve

vahdette kesret” sırrını elde etmiştir.476

Şeyh Hâlid bu gruba giren kimselerin özelliklerini şeyhin kısımları olarak

ele aldığı meczûb-u sâlikte anlatmaktadır. Şöyleki: “Meczûb-ı sâlik ittiba etmeye

ehil olan kimselerdir. Bunların cezbeleri sûlükten öncedir. Bunlar bir nev’i melek

gibidirler. Şeyhliğe ve iktidâ etmeye layık olanlar bunlardır. Bunlar cezb-i ilâhi

470 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.25. 471 Ayrıntılı bilgi için bkz. Şeyh Hâlid, Mektubât, v.25. 472 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.26. 473 Fecr, 89/28. 474 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 236. 475 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 138. 476 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 139.

104

vasıtasıyla beşeri sıfatlardan ve hayvani arzulardan uzak olan kimselerdir. Masivâ

dışında bir kaygıları yoktur. Kendilerinden geçmişlerdir. “Rabbini bilen, kendini

bilir” irfanına mazhar olmuşlardır. “Rabbini gören, kendini görür” diyenler gibi

hakikâti görmüşlerdir. Kendilerinden fâni olmuşlar ve Hâk ile bâki olmuşlardır.

Kesrette vahdeti müşahede ederler. Tâlibin irşâdına kendilerini adamışlardır.

Makam-ı mahbûbiyete ermişlerdir. Gerçek manasıyla Hakk’ın halifesi

olmuşlardır. Bunlara mutabaât Resulullah’a mutabaâttır. Aynı şekilde Allah

Teâlâ’ya mutabaâttır. Cenab-ı Allah’ın Kur’an-ı Kerim’de buyurduğu;“İnnellezine

yubâyiûneke innemâ yubayiünnellahe yedullâhi fevkâ eydihim.” (Her halde sana

biat edenler ancak Allah'a biat etmiş olurlar. Allah'ın eli (kudreti) onların elleri

üstündedir.)477 hakikâti bunların nâil olduğu makamdır. Çünkü bunlar

Rasulullah’ın varisleri ve kâim makamıdır. Aynı zamanda halifetullahtır. Bunlara

iktidâ her müslamana vaciptir. Hangi tarikata mensup olursa olsun bu tür insanlar

bulunduğunda fırsatı kaçırmadan mutabaât edilmelidir. Sonra iş işten geçmiş

olur.”478

Bu makamda sâlik, bütün ma’rifet sıfatlarını kazanarak irşâd mevkiine

yükselir. Bu makam vehbidir. Seyri “seyr billah”, zikri “Yâ Kahhâr”dır.479

b. Seyr u Sülukun Gerekliliği

Şeyh Hâlid sûluk ve nefsin mertebeleriyle ilgili söyleyeceklerini

söyledikten sonra mektubunu seyr u sülukun gerekliliği beyan eden şu sözleri ile

tamamlamaktadır: “Ey ihvân sakın hatırınıza bu şeyh bu sözleri nereden çıkarıyor,

sûluku sûubete düşürüyor biz bu sözleri şimdiye kadar duymadık diye bir şey

getirmeyiniz. Evvelen bilin ki sûluk her bir müslim ve müslümeye farz-ı ayndır.

Kim ne derse desin kulağıma girmez. Zira bugünkü İslam olan bir mühtediyeye

ahkâm-ı İslamiyeden her ne var ise cümleside ashâb-ı resul rıdvânullahû teâlâ

aleyhim ecmâin hazretlerine nasıl farz oldu ise öylece farz olmuştur. Ashabın dini

başka ve bugün ki müslümanın dini başka değildir. Her bir fert, Cenâb-ı Seyyidü’l

– Kevneyn (s.)’in getirdiği din ile mükelleftir. Bunu inkâr eden kâfir olacağı

âşikâredir. İş böyle olunca, üzerine meselen, hacc farz olan bir kimse yolun

477 Fetih, 48/10. 478 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.18. 479 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 296.

105

zahmet ve meşakkatinden esnâyı râhta hırsız havfından, havf ile hacca gitmemiş

olsa, o adamın şu evhâmı haccın farziyetini sâkıt edemediği gibi, şunun ve bunun

evhâmına kapılıpta sûlukten ictinâb eylediği cihetle tarik-i müstakime sâlik

olmaması sûluku iskât edemez. Madem ki kulsun, kulluk lazım ve fert olmak

Hâliki bilmeye mütevakkıf olduğu gibi Hâlıkı bilen dahi emrine imtisâl ve

nevâhiyesinden ictinâb ile olur. Ve’l-hâsıl en evvel İslâma farz olan “Lâ ilâhe

illallah Muhammeddü’r-Resûlullah” kelime-i tayyibesini kalb ile tasdik ve lisân

ile ikrâr edip, şirk-i celî ve hâfiden halâs ile beraber kalbini telvisât-ı ma-sivâdan

tathir ve muhabbet-i ilahi ile alâ merâtibihim tathir eylemedikçe diğer ibâdet farz

olmaz. Bu tathirât dahi evvelen sâlik itikâdını Ehl-i Sünnet Ve’l Cemaat itikâdına

tatbik etmek ve ikincisi ibadetin ancak Allah için olduğunu ve Allah’ın gayrı için

olunan ibâdet ve taâtin merdûd ve sâhibinin kâfir olduğunu bilip Cenâb-ı Vahib-ül

Atâyâ Hazretleri için ettiği ibadetle Allah’ın gayrıyı taleb eylemekle denâet

olduğunu bilip ictinâb eylemenin lâzım geldiğini bilip ibâdetini bu yolda tathir

eylemek lâzım olduğunu ve bunlarda ancak bir mürşid-i zinde hayye teslim ve

sûluk ile hâsıl olacağı cihetle her müslüm ve müslümeye sûluk lâzım ve

elzemdir.” 480

6. Aşk ve Muhabbet

Aşk, sarmaşık manasına gelen “ışk” kelimesinden alınmıştır. Sarmaşık,

sarıldığı yeri nasıl kaplarsa, aşk da girdiği kalbi, hatta insanın vücudunu öyle

sarar. Aşk, muhabbetin seveni kavraması, bütün vücuduna yayılması, âdeta onu

sarmaşık dalları gibi kucaklamasıdır. Aşk, her durum ve hâliyle insanı, Hakk’a

götüren yoldur. O, ister süfli arzulardan uzak iki insan arasında duyulan mecâzi

aşk olsun, ister Allah Teâla ile kul arasındaki gerçek aşk derecesini bulsun,

neticesi aynıdır. Hakikâte mecaz köprüsünden ulaşıldığına göre, mecâzi aşk da

kulu ergeç, Mevlâ’sına kavuşturur.481

Mutasavvıflarca meşhur olan “Ben gizli bir hazine idim. Bilinmeyi

istedim, mahlûkâtı yarattım” şeklindeki “kenz-i mahfi” hadisinin delâletine göre,

muhabbet başlangıçta Hakk’tan zuhur etmiş ve bütün âlemin icadına sebep

480 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.26- 27. 481 Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 203.

106

olmuştur.482 Aşk, muhabbetin ifratı, yani sevginin aşırılaşmasıdır. Ya da aşırı bir

dereceye ulaşmış sevgidir. Şu ayet bunu ifade etmektedir: “İnananlar ise Allah’ı

aşırı derecede severler.”483 olduğu şekilde saf olarak zuhur ettiğinde “hubb” diye

adlandırılan bu sevgi insanı bütünüyle kuşatır; sevgiliden başka hiçbir şeyi gözü

görmeyecek derecede insanı kör eder. Bu hakikat, insan vücudunun bütün

organlarına, bütün duyularına ve ruhuna işler, damarlarındaki kan gibi her yerinde

deverân eder, insanın eti olur, vücudunun bütün mafsallarına girer; bedeninin ve

ruhunun bütün parçalarını etkileyerek, insanın varlığıyla özdeş olur, öyle ki

insanda artık ondan başka bir şeye yer kalmaz. Bu noktaya geldiğinde, bu

dereceye ulaştığında ise, insan başkasıyla konuşurken bile, sevgilisiyle konuşur;

başkasından bir şey duysa, sevgilisinden duymuş olur; her neye baksa, sevgilisine

bakar gibi olur; gördüğü her şeyde sevgilisinin suretini görür; herhangi bir şeyi

görse “Bu O’dur!” der. İşte o zaman bu sevgi “aşk” diye adlandırılır.484 Aşk,

sûfiler için aşağılık nitelikleri eğitmeninin tek şer’i yoludur. Aşk yolunda akıl,

kitap yüklü eşeğe benzer, topal bir eşektir. Oysa aşk, Muhammed’i Allah’ın

huzuruna götüren kanatlı Burak’tır.485 Aşk gazabı merhamete dönüştürür, ölüleri

hayata döndürür, köleleri padişah tahtına oturtur ve kralları köle yapar. En

nihayet, olgunlaşmanın bir yolu olarak aşk, benliği ateşe atar ve onu sevgiye, aşka

dönüştürür. Aşk karşısında korku bir hiçlik olur ve aşk etki ettikçe daha çok enerji

meydana gelir. Dini anlamda aşk mevcut yetmiş iki fırkadan daha güçlüdür.486

Şeyh Hâlid, tarikatta rehber (mürşid) olan kimsenin ihvânının gönlünü

kötülüklerden temizlemesi konusunda, ihvânın aşk ve şevkle mürşidine

bağlanmasını zarûri olarak görmektedir. Müridin gönlünün mürşidine kayması

gerekmektedir. Mürid ile mürşid arasında muhabbet zûhur etmelidir. Bunun

yolununda devamlı zikir, beş vakit namaz ve resule ittiba ile olacağını

belirtmektedir. Bunları belirttikten sonra şöyle bir hikâye anlatmaktadır: “Dervişin

birisi şeyhi huzuruna gelir. Cenâb-ı Seyyid-ül Kevneyn (s.a.v.) Hazretlerine aşık

olduğundan bahsle rüyada olsun bir defacık görmek arzusunda bulunduğu halde,

482 Yılmaz, Tasavvuf ve Tarikatlar, 207. 483 Bakara, 2/165. 484 İbn Arabî, İlahi Aşk, ter. Mahmut Kanık, İstanbul 2003, 78. 485 Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlar, haz. Yaşar Keçeci, İstanbul 2000, 164- 165. 486 A. Reza Arasteh, Aşkta ve Yaratıcılıkta Yeniden Doğuş, ter. Bekir Demirkol ve İbrahim Özdemir, Ankara 2000, 65.

107

göremediğini, müteessir olduğunu beyanla çâresini sual eylediğinde, şeyhi

bulunan zât dâhi oğlum kolaydır. Bu gün akşama kadar tuzlu yemeklerden

ziyâdece ekl et ve su da içme. Susuz olduğun halde yat. Sabaha kadar ne

mûşâhede edersen gel, hayır ve şer, ben de ona göre derdinin dermânını bulayım

der. Biçâre derviş dahi şeyhinin emri vechiyle akşama kadar tuzlu yemeklerden

ekl eder ve su da içmez. Susuz olarak yatar. Rüyasında çok soğuk suların başında

su içer içer kanmaz ve doymaz. Sabaha kadar suların başından ayrılmaz olduğu ve

bu hâl üzere uyanıp şeyhi bulunan zâta gidip rüyasını söylediğinde; Oğlum işte

hâlini gördün mü? Bu gün suya iştiyâk eylediğin sebeple sabaha kadar suyun

meclisinde devr olmadın. Eğer Seyyid-ül-Kevneyn (s.a.v.) Hazretlerine dahi suya

olan iştiyâkın gibi iştiyâkın olsa idi, bir dakika meclisinden devr olmaz idin. İmdi

bu iş fevri dava ile olmaz. Bu saadete ermeye aşk ve muhabbet lazım. Ve ona da

abd ve ubudiyetle ve devam-ı zikir ve sâlat-ı selam ve sünnet-i resule ittibâ ile

çare bulunur.”487

Şeyh Hâlid yukarıda ki sözlerinden sonra aşk hakkındaki düşüncelerini

şöyle belirtmektedir: “Aşktan dahi bir parça söz söylemek lazım geldi. Mahlûkun

aşk ve muhabbeti senin sabır ve arâmını alır bî-sabır ve arâm eder. Gönlünde onun

muhabbetinden başka bir şey bırakmaz. Hadd ve hâline meftûn ve düşünde de

hayaline pây-bendesin. Sıdk ve safâ ile onun emrine şöyle matlûb olursun ki

dünyâ ve mâ-fihâ gözüne çöp kadar görünmez, mâl ve mülkünde gözüne zerre

kadar görünmez. Yolunda cümle varını fedâ edersin. O mahbûbun gönlünde öyle

mekân tutmuştur ki, onun muhabbetinden başkasına yer kalmamıştır. Ve ondan

başkasıyla muhabbet eylemek istemezsin. Onun hayali gözünden gitmez ve

gözünü yumarsın gönlünden gitmez. Yâni muhabbeti zâhir ve bâtınını ihâta eder.

Ve o mahbûbesini o kadar tasdik eder ki, onsuz bir nefs-i sâbir olmazsın. Ve onun

sevdasıyla rüsvây olmaktan da zerrece havf etmezsin. Ve o cânan senden cân taleb

ederse, canını fedâ eder ve başına dahi vuracak olursa, başını önüne tutarsın. Bir

aşk ki, onun bünyâdı ve esası arzuyu nefsânî üzeredir. Aşk-ı mecâzî böyle olur ise

pes acemi zannedersin, Salikân ehl-i tarikattan yani ehl-i ilâhiyenin aşk-ı hakiki

deryasına pâk olurlar. Onlar canâna muhabbetleri sebeple candan fâriğ ve

azâdelerdir. Ve mahbûblarını zikr sebebiyle dünya ve mâfihâdan fâriğlerdir.

487 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.19.

108

Hûdayı zikr eylemek sebebiyle halktan kaçmışlardır. Ve şöyle medhûş ve lâ-

ya’kıl olmuşlardır ki kendi nefislerini dahi unutmuşlardır. Târik-i Hakk sâliklerine

nebâtat ve şarabâtla ilaç eylemekte mümkin değildir. Zirâ onların dertleri dermân

kabul etmez bir derttir. Onların ezelde vâki olan “elestû bî-rabbikûm” kelâm-ı

şerifi ilan olduğu gibi kulaklarındadır. Ve “kâlû belâ” feryadıyla cüş ü

hurûşdadırlar. Bunlar emri ilâhi ile bâtın aleminde ahvâl-ı dünyaya

mutasarrıflardır. Umûr-u mahlûkâta mübâşirelerdir. Ve lâkin zâhirde bir köşede

sâkinlerdir ki, hallerine kimse muttali değil kademleri hâki dir. Yani

hareketlerinden kimse agâh değil ve nefisleri ateşindir. Yani müstecâbü’t-

da’vettirler. Cenâb-ı Allah onların dilediklerini kabul eder. Bunlar bir nâra ile bir

dağı yerinden koparırlar. Ve bir nemle bir şehri birbirine urûrlar. Yani harab

ederler. Ve bunlar rüzgar gibi pinhândırlar. Yani mahsûsi değillerdir. Ve tasarruf-

u dünya ve ibâdet-i mevlâda çabuklardır. Ve hacer gibi hâmûş, ammâ gönülleri

müsebbih ve zâkir-i Hüdâdır. Evkât-ı seherde o kadar zâr u efgan ederler ki

gözlerinin yaşı, gözlerinden gaflet uyku sermesti pâk eder. Yani şevki ilâhi ve

havfi rabbâni ile ağladıklarından uyku hatırlarına bile gelmez. Rûz ve leyâl ibâdet-

i Hûda ve zikr-i Mevlâ ile nefislerini zelil ve zebûn ederler. Ve seher vakitlerinde

de Hakk’a ibâdet etmedik, menzil ve maksûda yetişmedik diye feryâd ve figân

ederler. Bunlar gece ve gündüz muhabbet-i ilâhi ve aşk-ı rabbâni deryâsına

müstâğrak olduklarından hayrette kalıp, akl-ı maâşın tasarrufundan el

yumuşlardır. Ve Cenâb-ı Mevlâya aşk ve muhabbetleri sebeple mâ-sivâden el

yumuşlardır. Hâsılı vâhdet hâlis şarâbını her kim nûş eyledi, dünyâ ve ahreti

ferâmûş edip Allah’tan başkasına gönül verip iltifât eylemedi.”488

Şeyh Hâlid anlatılan bu mertebeye ermeyi murad edenlerin yapması

gerekenleri de şöyle belirtmektedir. “İmdi ey sâlik bu mertebeye ermek murâd

edersen, evvelen bilâdı evsâfı bey’ân olunan bir halif-i ekmel bulup bey’ât

eylemen lazımdır. Kemâ kâle Allahû Teâla “Vettebiüv ileyhi’l –vesileti sümme

câhidüv” (O'na yaklaşmaya vesile arayın, O'nun yolunda cihad edin ki, mutluluğa

erebilesiniz.)489 buna delildir. Kendini günâh deryasına müstâğrak olmuş kıyâsi

edip ve bu hâlde Allah’tan başka meded ve inâyet edecek bir kimsenin olmadığını

bilip kemâl-i huşû ve bab-ı ilâhiyede tezellül ile behr-i yevm ekallen yüz istiğfâr 488 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.19- 20. 489 Mâide, 5/35.

109

ve bin salavât-ı şerif ve beşbin zikr-i ilâhi kıraâtla şer-i şerifi bâş tâcı edip ve beş

vakit namazı edâ ile teheccüd ve salat-ı evvâbin ve salat-ı duhâ ve secde-i şükür

edâ eyledikten sonrada ölmeye nefsi razı edip, hâzır-baş olmak ve ben Allah’ı

görmüyorsam da Cenâb-ı Allah beni görür ve her bir hâl ve muâmelatımda bana

benden daha ziyade vâkıftır diyerek bir ân ve bir dakika gâfil olmamaya çalışıp ve

her bir muâmelatında mesûl olacağını dahi kemâl-i yakin ile bilip ona göre iş

etmek lazım. Ve her halde kul olmak iktizâ eder. Zirâ tarikımız abdiyyettir.

Abdiyyetin ne olduğunu bil’ahare arz ederim. Lâkin muhtasaran burada bir parça

bey’ân ederim. Bir hizmet var ki mukâbilinde mükâfat gözetilir. Bu herkesin

kârıdır. Bir hizmette var ki efendisinin lûtuf ve inâyetine müstağrak olmuş ve her

anda binlerce eltâfını görmekte olduğunu, efendisini ne suretle râzı edeceğinde

hayrette kalmış ve elinden geldiği kadar efendisinin emrini tutar ve

nevâhiyesinden ictinâb eder. Ve bunu dahi lûtf-u râbbani bilip artık kemâl-i

hayretle zikir eylemez, illâ efendisini zikreder, medh eylemez illâ efendisini medh

eyler. Ve’l-hâsıl efendisinin aşk û şevk û muhabbet ve rızasını talepten başka

gönlünde bir şey bırakmazda, her ne ederse rızayı ilâhi için eder. Ve hurde-i

tarikat olan keşf-i süriden ve kerâmet-i kevniyyeden ilmi taleb ve kimyâ ve simyâ

ve havâs-ı esmâ ve havâs-ı Kur’an ve bunların ehillerinden eder. Ve her bir hâl ve

muâmelatında matlûb ve maksadı Allah ve rızâullah olur. Ve bununla beraber de

Hakk’ı ubudiyet ile ibâdet ve Hakk’ı şükür ile şâkir ve Hakk’ı marifetle ârif

olamadığını itirâfla kemâl-i acz ve noksanla bâb-ı emâne sarılıp dem-be-dem

kusûrunun avffı içinde ağlar.”490

Şeyh Halid Mektubâtı’nda ki bir gazelinde aşk ateşiyle yanıp benliğinden

geçtiğini, Allah’a olan iştiyakını şöyle belirtmektedir:

Vahdet serabında hayran olmuşsun

Seyyah edüp alemlere salan dost

Bir tecelli ile bezm-i elestte

Hasta edüp ahd-i misâk alan dost

Encamı gönderip mülk-ü dünyaya

Bu derdime dermân kılan dost

Vadi-i muhabbette aşk ateşiyle

490 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.20.

110

Yandı bu benliğim, kaldı hemân dost

Hâlid’in varlığın yağmaya verdin

Oldu zikr ü fikrim şimdi emân dost491

Şeyh Halid yine Mektubâtı’nda ki bir gazelinde aşıkların hallerinden şöyle

bahsetmektedir:

Kahrı lütfu bir olur aşıklara canânın

Aşık olmaz cevr-i canânda bulmayan sâfâ

Canını canana vermek ibtidası aşkın

El çekip hem varlığından ola

Cananda fena Malik-el Mülk O

Şahım var mı şeyhin zahidân

Mülk onundur hüküm onundur

Kaldı mı seninle sana

Var mıdır zâtıyla kâim fâil mutlak bu dem

Kullü şeyin hak ile kâim ya kime bu ittika

Terk edip gayrı sivâyı yüz sürüp dergâha gel

El ver terk et bu şirki Hakk’a eyle iltica

Hamdullah Hâlid’in hep aldı varlığın elden

Katre iken gark edip ummana lütf etti Hüdâ.492

Şeyh Hâlid Divanı’nda ki bir çok şiirinde aşk kavramına yer vermektedir.

Aşk akılla anlaşılmaz. Bu nedenle aşk nidası aklı yağmaya verdiği gibi aşkın

sevdası da varlığı fenâ makamına ulaştırır. İnsan bezm-i ezelde aşkı ve âşıkları

yaratana hayran iken bir ayrılık âlemi olan dünyaya geldiğinde başına birçok iş

gelmiştir. Aşığın durumuna bakıp da onu kınamamak gerekir. Aşktan şikâyetçi

gibi görünen Şeyh Hâlid, Fuzuli gibi bu durumdan memnundur ve şiirini yine aşk

dileyerek bitirir. 493

Aklımı yagmaya verdi büsbütün nidâ-yı aşk

Varımı ifnâya verdi âh kim sevdâ-yı aşk 494

Bin bir ismin hürmetine sen kerem kıl Hâlıkâ

491 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.27 492 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.28. 493 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 103- 104. 494 Şeyh Hâlid, Divân, 197.

111

Hâlid’e ihsân-ı aşk et hemdemin dildâr-ı aşk 495

Aşık olan kişinin zikri ve fikri daima yegâne sevgili olan Allah’tır. Bu kişi

sürekli olarak sevgilisine kavuşacağı anı bekler. Aşık bu hale geldiğinde sevgilisi

her işinde kendisine yol gösteren durumuna gelir.

Zikri fikri Hak olur vaslına eyler intizâr

Her umurunda delili ol zaman Allah olur 496

Allah’tan başka her şey aşık için bir alettir. Âşık, Hakk’a gönlünü tam

olarak bağlar ve “âşk-ı fillâh” vasfını kazanırsa elinden tutan kendini

kötülüklerden uzaklaştıran ve iyiliklere sevk eden sadece Allah olacaktır.

Mâsivâyı âlet eyle Hakk’a bağla gönlünü

Âşık-ı fillâh olana destgir Allah olur 497

Bir mutasavvıf için en önemli şey Allah’a ulaşmak, fenâ fillâh makamına

erişmektir. Bunun için de Allah dışında her şeyden elini eteğini çekip, sadece aşka

uyması gerekir. Allah’a ulaşabilenler de ancak uyduğu şey aşk olanlardır.498

7. Zikir, Vird Ve Evrâd

Sözlükte hatırlamak, anmak, unutmamak, yâd etmek, zihinde tutmak,

ağzına alma gibi anlamlara gelen zikir, tasavvufta; Allah’ın isimlerini, belli

duaları, çeşitli zamanlarda belli miktarda sesli veya sessiz söylemek, tekrar etmek

demektir. Zikirde esas unsur, diğer varlıkları unutarak, hatta yok sayarak Allah’ı

hatırlamak ve anmaktır. Tasavvufun en önemli özelliklerinden olan zikir, kulu

gafletten koruyan, mânevi bir zırhtır. Kişi ancak zikir sayesinde huzûr bulur. Zikre

devam eden kimselerin kalbinde dünyaya karşı duyulan rağbet zayıflar ve yerini

Allah sevgisine terkeder.499

Zikir, Kur’an-ı Kerim’in çeşitli âyetlerinde emir ve tavsiye edilmiştir:

“Allah’ı anmak en büyük ibadettir.”500, “Ey iman edenler, Allah’ı çok zikredin,

O’nu sabah akşam tesbih edin!”501 “Bunlar iman edenlerdir. Allah’ın zikriyle

495 Şeyh Hâlid, Divân, 198. 496 Şeyh Hâlid, Divân, 277. 497 Şeyh Hâlid, Divân, 277. 498 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 103- 104. 499 Ayrıntı için bkz. Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, 126- 127; Demirci, Sorularla Tasavvuf, 35; Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar, 156; Kılıç, Zikir ve Tevhid Eğitimi, 17- 18. 500 Ankebût, 29/45. 501 Ahzab, 33/41.

112

gönülleri huzura kavuşanlardır. Evet bilin ki, kalbler ancak Allah’ı anmakla

yatışır, arzuladığı huzur ve güveni bulur.”502, “Unuttuğun zaman Rabbi’ni

zikret…”503 vs. Zikirden maksat, gönülde Hakk’ı hatırlamak suretiyle ruhu

gafletten kurtarmak ve ona ilahi tecellilerin inkişâf etmesine müsait saflığı

kazandırmaktır. Zikir sayesinde insan Allah’ın varlığı karşısında ölüden farksız,

her haliyle O’na muhtaç olduğunu, her ân ve her yerde Allah’ın huzurunda ve

ilâhi murakabesi altında bulunduğunu hatırlayarak, hem hal ve hareketlerine çeki

düzen verir hem de rûhî olgunluğa kavuşur.504

Şeyh Hâlid, Mektûbâtı’nda zikir konusunu ayrıntılı bir şekilde ele almıştır.

İlk olarak zikrin gerekliliğine dair âyet ve hadislerden örnekler vermektedir. Şöyle

ki: “Cenâb-ı Vâhib-ül- Atâyâ Hazretleri Kur’an-ı Kerim’inde; (Vezkurullahe

zikrân kesirâ)505 buyurmuştur. Bu âyet-i celilenin tefsirinde bazı müfessirler şöyle

buyurmuşlardır: Her nerede olursanız olun, Allah’ı zikretmekten geri kalmayın.

Otururken, yatarken, yürürken, gece, gündüz ve her halukârda Allah’ı zikrediniz.

Diğer ayet; “Ve men ezlemû mim-men meneâ mesâcidellâhi en yüzkere fiyhâ

ismuhû ve sa’y fî’harabihâ”, (Allah'ın mescitlerinde, Allah'ın isminin anılmasını

engelleyen ve onların harap olmasına çalışan kimselerden daha zalim kim

olabilir?)506 manayı ayet-i kerime der ki, Allah Teâla’nın mescidlerinde ism-i

şerifi zikr olunmayı men edenden ziyâde zâlim ne kimsedir. Zâkirin ve

müsebbihin ve musallin ondan men’ ile o mescidin harabına sa’y eder

buyurmuştur.”507 Şeyh Hâlid burada birinci ayette zikir denilince Kur’an-ı

Kerim’de akla ilk gelen ayeti örnek vermiştir. Ayetin açıklamasında ise insanoğlu

her nerede olursa olsun, yatarak, oturarak, yürüyerek, karada, havada, denizde her

bir halinde Allah’ı zikretmelidir yorumuna yer vermiştir. İkinci ayette ise zikr-i

şerifi men eden kimselerin zâlim olduğunu belirtmiştir.

Şeyh Hâlid ayetlerden örnekler verdikten sonra Hz. Peygamberin

hadislerinden örnekler vermektedir. “Cenâb-ı Seyyid-ül Kevneyn (s.a.v.)

Hazretleri dahi (Ekserü ezkûrullâhe hatta yekûlu’l münâfikuvn ennekûm murâûn)

502 Ra’d, 13/28. 503 Kehf, 18/24. 504 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 120. 505 Ahzab, 33/41. 506 Bakara, 2/114. 507 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.38.

113

yani; Cenâb-ı Allah’ı çok zikredin hatta münâfıklar size mûrâidirler buyurduğu

gibi. Yine Cenâb-ı Risalet (s.) (Efdâlü’l amâlü en tefâreka ed-dünya ve lisânike

ratebe min zikrillah) (Ve efdâlü’l-ibâdeti derecetü indellâhi yevme’l-kıyâmeti

ezzâkiruvne kesiren) ve (Elâ enbe’ekûm bi-hayri’ amâlikûm ve ezkâha inde

meliylekûm ve erfeâha fî derecâtikûm ve hayrin lekûm min atâ’i ez zeheb ve en

telkû aduvvekum fe-tedarrebûv ağnagıkum, kâlûv mazâ yâ Resulullah kâle

Zikrullah) ve (lâ tekûme es-saâti hatta lâ yakalû ala’l-arz Allah Allah) hadis-i

şerifleri zikrullahın tarik-i Hak’ta rûkn-û kavi olup ve bir abd devam-i zikirsiz

Allah Teâlaya vâsıl olamayacağını dahı Cenâb-ı Vâcib-ûl Vücud Hazretlerinin

Sûre-i Hadid’de “Elem ye’ni lil’leziyne âmenüv en tehşeâ’ kulubuhüm li-

zikrillâh”, (O iman edenlere zamanı gelmedi mi ki, kalpler! Allah'ın zikrine ve

inen gerçek aşkına saygı ile coşsun.)508 buyurduğu ayet-i celilesi delil-i kâfidir.”509

Şeyh Hâlid zikrin ne sûretle yapılacağına dair görüşünü kelime-i şehâdeti

örnek vererek açıklar. Nasıl kelime-i şehadette dil ile ikrar, kalb ile tasdik söz

konusuysa, zikirde de aynı şey geçerlidir. Ayrıca Şeyh Hâlid her bir ibâdetin

belirli bir vakti olmasına rağmen zikir için böyle belirli bir vaktin olmadığını,

zikrin her müslümana farz olduğunu, her zaman ve her şekilde zikir yapılacağını

belirtir.510 Şeyh Hâlid ayrıca zikrin nasıl yapılacağı ile ilgili çeşitli fetvaları da

mektuplarında ele almıştır.511

Şeyh Hâlid din-i mübini İslam’ın maddi ve manevi olmak üzere iki

düşmanının bulunduğunu bunlardan muhafaza etmek için mücâhede ve muhârebe

yeteneği olan iki kumandana ihtiyaç olduğunu, bunların ise Seyyid-ül Kevneyn

(s.a.v.) Hazretlerinin getirmiş olduğu Şeriat-ı Ahmediyesine her bir halinde ittibâ

ile zikr-i ilâhiyyeye devam olduğunu belirtir. Şeyh Hâlid zikr-i ilahiyeyi ise dört

kısma ayırmaktadır.

1. Zikr-i Lisâni

2. Zikr-i Kâlbi

3. Zikr-i Hâfi

4. Zikr-i Hakiki

508 Hâdid, 57/16. 509 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.38- 39. 510 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.39. 511 Ayrıntı için bkz. Şeyh Hâlid, Mektubât, v.39- 40.

114

Şeyh Hâlid dört kısma ayırdığı zikri şöyle açıklar: “Zikr-i İlâhiye erbâbı

dört nev’a taksim oldu. Evvelkisi; zikr-i lisâni olup kalpte tasdik olmadıkça ve

ikincisi; zikr-i kalbi olup bilâ-zarûre lisânda ikrar bulunmadıkça bir fâidesi

olmadığı ehl-i kelâmın akâid kitaplarında musarrahan beyan kılındı. Üçüncüsü;

zikr-i hafidir ki, bu da kalbden taallukât masivâ çıkarılıp aşk ve muhabbeti

Subhâni ile gönlünü cilâlamadıkça ve maâsiyeden başka her ne eder ise Allah ve

rızaenli’llah için etmedikçe nâil olamayacağını ayât-ı Kur’an ve ehâdis-i şerifle

ayân kılındı. Dördüncüsü; Zikr-i Hâkikidir. Bu da sen Cenâb-ı Vâhib-ül At’aya

Hazretlerinin sen onu zikr eylemezden evvelce zikir eylediğini bilmedikçe

muvaffak olamayacağımızı ayân eyledi.” 512

Şeyh Hâlid, Allah Teâla’nın biz insanoğluna sayısız nimetler verdiğini

bizim de bu nimetlere karşılık olarak Allah’ı zikretmemiz gerektiğini vurgular.513

Şeyh Hâlid halifelerine yazdığı birçok mektupta hatm-i hâce ve Fatiha-i Şerif

zikrine devam etmelerini istemektedir. Fatiha-i Şerifi kendilerine zikir edenlerin

dünyada irfâna nâil olacağını, ahirette ise Cennet-i Rıdvan’a dâhil olacağında

şüphe olmadığını belirttikten sonra Aksâm-ı Sebâ (Fatiha)nın her kapının

açılmasını sağladığını belirtir. Fatihadaki gizli sırları şöyle açıklar: “Aksâm-ı

Semâniyenin birisi, Zikr-i Zât-ı İlâhiyedir ki Elhamdûlillâh kavlidir. İkincisi, Zikr-

i Safâ’dır ki, Rabbi’l-âlemin kavlidir. Üçüncüsü, Zikr-i Ef’âldir ki, er-rahmanü’r-

râhim kavlidir. Dördüncüsü, Zikr-i Maâddır ki, malikkiyev mid’din kavlidir.

Beşincisi, Nefsi afâttan tezkiyedir ki, iyyâ ke-nağbudu ve iyyâ ke-nestein kavlidir.

Altıncısı, nefsi hayrât ile tahliyedir ki, ihdinâ kavli olup tezkiye ve tahliye sıratel

müstakim kavlidir, beyânıdır. Yedincisi, enbiyâ ve evliyânın ziri ve onlar

hakkında Allah Sübhâne ve Teâlâ’nın fazl ve ihsânını tezekkürdür ki

sıratelleziyne en-amte aleyhim ânı mabinidir. Sekizincisi, gazaba uğrayanların

ahvâli ve Hakk Teâla’nın onlara gazabını zikirdir ki, gayril mağdubi aleyhim ve

leddâliyn kavlidir.”514

Nakşi meşrebli bir sûfi olan Şeyh Hâlid halifelerine hatm-i hace zikrine

her halûkârda devam etmelerini istemektedir. Hatm-i hâce; Nakşibendiyye

tarikatında uygulanan ve genellikle toplu olarak icra edilen zikir şekillerinden

512 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.42. 513 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.42. 514 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.43- 44.

115

birisidir. Bu zikre hatm-i hâce denmesinin çeşitli nedenlerinin olduğu

söylenmektedir. Bunlardan birisi şudur: Fâtiha Sûresinin Kur’an-ın tümünü

kapsadığı kabul edilmektedir. Bu zikirde Fâtiha Sûresiyle başlar ve biter.

Dolayısıyla bu zikri yapanlar âdetâ Kur’an-ı hatmetmiş gibi telâkki edilmiş ve

adına hatm-i hacegan denmiştir.515 Bu zikir sessiz olarak yapılır. Herkes

okuyacağı dua, ayet ve salavatı şeyhin işaretleriyle okur. Cemaat arasında İnşirâh

Suresini ezbere bilenler 10 dan fazla ise büyük hatme, değilse (daha kısa sürede

biten) küçük hatme yapılır. Silsile şeyhlerini ihtiva eden bir dua ile sona eren

hatme rabıta ile başlar. Hatme esnasında gözler kapalıdır. Mürid olmayan zikre

iştirak edemez.516

Sûfilere göre, ilk defa zikir telkini yapan kişi Hz. Peygamber olup dört

halifenin her birine değişik usullerde zikir telkin etmiştir. Sonradan tarikatlar

bunlardan herhangi birini esas alarak zikir tarzlarını geliştirmişlerdir.517 Şeyh

Hâlid Mektûbâtı’nda bu konuya değinerek zikr-i kalbi ve zikr-i cehrinin silsile

halinde Hz. Peygambere dayandığını belirtmektedir. Hz. Peygamber, Hz. Ebu

Bekir ile Medine’ye hicret esnasında gizlendikleri mağarada Hz. Ebu Bekir’in

kulağına zikir telkin etmesiyle zikr-i kâlbi daha sonraki tâlibâna usul ve tarikat

oldu. Aynı şekilde Hz. Ömer ve Hz. Osman zikr-i cehriyi usul olarak ortaya

koydu.518 Ayrıca Şeyh Hâlid bu zikirlerin silsilelerini sayarak Hz. Peygamberde

son bulduğunu belirtmektedir. Daha sonra Şeyh Hâlid zikirlerin farklı şekillerde

icrâ edilseler dahi hepsinin amacının bir olduğunu belirtmektedir.519 Şeyh Hâlid

Yusuf Hemedâni Hazretlerinden iltimâs edilen bir konuda zikr-i hâfinin ilm-i

ledûn ile olacağını, zamanı gelince sahibine Allah tarafından telkin buyrulacağnı

söyler. Zikr-i hâfiye ulaşmanın yolunun ise; Bir sâlik ne zaman gönlünü kûdurât-ı

masivâdan tathir eyler, aşk-ı sübhani ile cilalandırır mâ-meleki tamamen mâlik

olmaya teslim eyler ve kûdurât-ı masivâda kendinin olarak bir vücut bulamaz. Hz.

İbrahim’in ateşe atılmasıyla eriştiği makama ulaşır, o zaman nâil olduğu makama

oluşur. Zikr-i Sübhâni için bir had ve hudud yoktur. Zirâ Seyyid-ül-Kevneyn

515 Tosun, Bahâuddin Nakşibend, 320- 321. 516 Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar, 159. 517 Türer, Tasavvuf ve Tarikatlar, 121. 518 Ayrıntı için bkz. Şeyh Hâlid, Mektubât, v.58- 59. 519 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.59.

116

Hazretleri ne suretle zikir edilirse edilsin kabul olunacağını bildirir.520 Şeyh Hâlid

bunları söyledikten sonra, zâkirin zikrindeki maksad ve rızasının ne olduğunun

önemli olduğunu bildirir. Zikreden maksat tam manasıyla kul olup yaratıcıya

bağlılıktır.521

Şeyh Hâlid halifelerinden günlük olarak virdlerini okumalarını

istemektedir. Vird (ç.evrâd); Günlük dualar, düzenli bir şekilde belli zamanlarda

okunmak üzere ayet, hadis ve ermişlerin sözlerinden derlenmiş dualardır. Her

tarikatın kendine özgü bir evrâdı vardır. Bu dualar günün ve gecenin belli

saatlerinde topluca veya ferden yüksek veya alçak sesle okunabilir.522 Şeyh Hâlid

halifesi bulunan Hâlil Efendiden günlük yüz kadar Yâ Hayy, Yâ Kayyûm, Yâ

Allah, Yâ Bediû’l-Semâvat Ve’l-ardı ve Yâ Mâlikû’l-Mülk, Yâ Zü’l-Celâli Ve’l

İkrâm zikrini okumasını istemektedir.523

Şeyh Hâlid Mektûbâtı’nda daha çok zikir hakkında genel bilgiler

vermektedir. Aynı şekilde Divanı’nda yer alan birçok şiirinde zikire yer

vermektedir. O’na göre zikir gönlü daima canlı tutacak olan vazgeçilmez manevi

bir gıdadır. O aynı zamanda kişiyi manevi hastalıktan kurtaracak olan en iyi

ilaçtır.

Rabbenâ hidayet eyle Hâlid’e

Gıdası zikr olsun daimâ dilde

Tevfikin refik et ahfâda sırda

Bağışla isyânın edip inayet 524

Bir acizim geldim sana

Koyma lütf et beni bana

Alıp bu varlığım benden

Olsun zikrin bana gıda 525

Zikr unutmanın zıddıdır. Sûfi gaflete düşmemek ya da gaflette olmamak

için Allah’ı bir an bile aklından çıkarmamalı, gece ve gündüz sürekli olarak gönlü

ve diliyle zikir ameliyesi içerisinde bulunmalıdır. Çünkü Hakk’a ulaşmak,

520 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.61. 521 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.65- 66. 522 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 374. 523 Şeyh Hâlid, Mektubât, v.52. 524 Şeyh Hâlid, Divân, 182. 525 Şeyh Hâlid, Divân, 214.

117

mâsivayı terk ederek, insanın kendini unutup her şeyden vazgeçmesi ve gönlünü

Allah’a bağlamasıyla mümkündür. 526

Sen de cânı cümle terk edip yâ Hâlidâ

Zikr ü fikrin Allah olsun gece gündüz dâima 527

Mâsivâları terk edip gece ve gündüz zikrim sen ol

Sen var iken kime gidem sensin her âlemde mevcûd 528

Hâlidâ teslim ol terk et sivâyı

Ruz u şeb vird eyle zikr-i Mevlâyı

Kendine derd eyle vird-i Hûdâ’yı

Derde Hak’dan özge derman bulunmaz 529

Seyr û sûlûk yolundaki salikin temel olarak yapması gereken şey zikirdir.

Zikir kişiyi sivadan kurtaracak, heva ve hevesi ile konuştuğu şeylerden

uzaklaştıracak ve Allah ile ya da Allah’ın rızasına uygun olarak konuşur hâle

getirecektir. Zikir aynı zamanda bir gurbet hayatı yaşamakta olan insan için

gönlündeki pası giderecek olan en iyi arkadaştır. Bu nedenle zikir tüm dertlerin

dermânı olarak kabul eden ârifler için de Mevlâ’nın zikrinden daha lezzetli bir şey

yoktur. 530

Sâlike seyr û sûlûkda Zikr-i Hak oldu esâs

Ara bul bir mürşidi yalvarıp et sen iltimâs 531

Hevâ vû hevesle etdiğim tekellümden

Tahlis edip zikrinle güyâ kıl 532

Hûdâyâ Hâlid’i aciz koma tenhâ bu gurbetde

Yakıp aşkınla dil mülkün enis et zikrini yâ Rab 533

Rabbenâ tevfikini sen Hâlid’e eyle refik

Zikrini edip enisi kalmasın gönlünde pas 534

Hâlidâ turma devâm et zikr-i Hak’la kâim ol

Ârif-i billâh için yok zikr-i Mevlâ’dan leziz 535 526 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 132. 527 Şeyh Hâlid, Divân, 149. 528 Şeyh Hâlid, Divân, 155. 529 Şeyh Hâlid, Divân, 158. 530 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 133. 531 Şeyh Hâlid, Divân, 163. 532 Şeyh Hâlid, Divân, 149. 533 Şeyh Hâlid, Divân, 174. 534 Şeyh Hâlid, Divân, 163.

118

Senin bâb-ı emânınâ yüzün sürer olan aşık

Bilir ârif olan derde hemen zikrin olur dermân 536

Zikrin nasıl yapılması gerektiğine de değinen Şeyh Hâlid, uzlet hâlinde,

her zaman ve her durumda (gezerken, yatarken ve otururken) zikrin

yapılabileceğini ifade etmekte ve şekil olarak da gizli zikri esas almaktadır. 537

Zikrinde ey gönül dilersen lezzet

İhtiyâr et sana dâimâ uzlet (141/1)

Yatar oturur gezerken zikre kâim ol dedi

Fezkûrullahe kıyâmen şâhidimdir bu ayân 538

Sıvâyı dilden çıkarır

Aşk-ı Hak’la cilâ verir

Ol dem zikr-i hâfi olur

Budur erkân-ı hâcegân

Budur dergâh-ı azizân 539

Zikir, sadece gönül ve dilin işi değil insanın tüm uzuvlarının adeti olmak

durumundadır. Tüm varlığını terk eden ve canını fedaya hazır hâlde bulunan,

yüreği firkât ateşiyle yanıp kebab olan Hak âşığını benlik fikrinden kurtarıp, onu

daha dünyada iken vuslata ulaştıracak olan şey de yine zikirdir. Bu vuslata ulaşan

kişinin Allah, gören gözü, işiten kulağı hâline gelir ki o kişinin artık her işinde

rehberi Allah’tır. 540

Ateş-i aşkıyla yansın kül olsun

Edip Hak zikrini her â’zâ mu’tâd 541

Terk edip hep varlığını mülkü verir Mâlik’e

Zikri fikri dilde dâim başka yok Allah’ı var 542

Göz yuma gayr u sivâdan zikri fikri yâr ola

Terk-i zikr eden bu yolda etmesin hiç kuru lâf 543

Zikr ü fikri yâr edip unuda kendi varlığın 535 Şeyh Hâlid, Divân, 168. 536 Şeyh Hâlid, Divân, 268. 537 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 135. 538 Şeyh Hâlid, Divân, 249. 539 Şeyh Hâlid, Divân, 259. 540 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 135. 541 Şeyh Hâlid, Divân, 201. 542 Şeyh Hâlid, Divân, 174. 543 Şeyh Hâlid, Divân, 207.

119

Ciğeri nâr-ı firâk ile yanıp biryân ola 544

Şeyh Hâlid’e göre masivanın gönülden atılması için sâlikin gece gündüz

Hak zikrini gönlünde vird etmesi gerekir. Alınan bu vird kişiyi hevâsına hizmetten

ve inattan vazgeçireceği gibi, aynı zamanda nasihat dinlemeye ve ahde sâdık

kalmaya da vesile olacaktır.

Yerleşmiş mâsivâ çıkmaz gönülden

Zikr-i Hak gönülde vird olmayınca 545

Gel insâf et artık terk et sivâyı

Vird eyle sen sana zikr-i Subhânı 546

Hâlidâ teslim ol terk et sivâyı

Rûz u şeb vird eyle zikr-i Mevlâ’yı

Kendine dert eyle vird-i Hûdâ’yı

Derd Hak’dan özge dermân bulunmaz 547

Haniya ne oldu aldığın evrâd

Hevâna hidmeti eyledin mu’tâd

Kabûl etmen nushu eyleyip inâd

Revâ mı etmeklik ahde hıyânet 548

Şeyh Hâlid’in tasviye ettiği bir diğer vird ise “lâ ilâhe illallâh” kelime-i

tevhidinin sürekli olarak dilin zikri haline getirilmesidir. 549

Vird-i zebânın olsun


Yüz dört kitâb ma’nası

Lâ ilâhe illallâh 550

Abdülmecid Sivâsi zikrin faydalı olabilmesi için onun kâmil bir rehberin

denetiminde yapılması gerektiğine işaretle şunları söyler: “Tevhid tohumunu kalb

tarlasına üstâdsız ekmek tohumu ikiye bölüp yarısını ekmek gibidir. Şu halde

sâlik, akâid, fıkıh ve bâtın ilminde ilerlemiş, Kur’an’ın zahiri ve bâtınına vakıf,

akidesi düzgün, şeriata sıkı sıkıya bağlı, helâl ve harâmı birbirinden ayırmada

544 Şeyh Hâlid, Divân, 230. 545 Şeyh Hâlid, Divân, 241. 546 Şeyh Hâlid, Divân, 228. 547 Şeyh Hâlid, Divân, 158. 548 Şeyh Hâlid, Divân, 182. 549 Yıldız, Şeyh Hâlid Divanı, 131- 137. 550 Şeyh Hâlid, Divân, 263.

120

hassas, çokça amel işleyen, ehl-i sünnet’in yolunu bilen bir pîrle sohbet edip, onun

her emrinde hazır ve her işaretine nazır olması gerekir ki, zikirle kalbin pası

silindikten sonra onu ihlâs gümüşü ve aşk altınıyla kalaylayabilsin. Böylece altın

gibi bir daha pas tutmaktan kurtulup hakikatin sırları ona açılabilsin.”551

551 Cengiz Gündoğdu, Bir Türk Mutasavvıfı Abdülmecid Sivâsi, Ankara 2000, 341.

121

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

MEKTŪBÂT-I HÂLİD’İN TAM METNİ

Bu bölümde Mektûbât’ın tam metnini transkribe edeceğiz. Eserde yer alan

mektup numaralarını alt başlıklar halinde sunduk. Bazı mektup numaralarında

müellif mektubuna başlık koymuş, biz o başlığı da yazarak takdim edeceğiz.

Varak numaralarını metinde parantez içerisinde göstermeye çalıştık. Metinde

düzgün okuyamadığımız kelimeleri yanlış telaffuz etmek yerine boş bıraktık.

Mektup 1: 1 Receb 1339

(1) Hâdim Tarîkat-ı Aliye-î Nakşibendi Üveysi Kâdızâde Şeyh Hâlid

Sivasî

Bismillahirrahmenirrahim

Elhamdü’lillâhi rabbil âlemin. Ve’s-salâtü ve’s-selâmü alâ seyyidinâ

Muhammedin ve âlâ âlihî ve ashâbihi ecmâin. Emma ba’d, Ey sâlik hak hakikat

huzû’ ve huşû’ ve niyaz ve şikesteliktir. Bu mânâyı gönülde, Hak Sübhânehü ve

Teâla’nın azâmeti şuhûdundan zâhir ve hüveydâ olur. Ve buncaleyn saadetin

husûlü imân ve muhabbete mevkuttur. Ve muhabbetin zuhûru, Seyyîdü’l Evvelin

ve’l Ahirîn Aleyhimûsselât Efendimize mûtâbaatta mevkuftur.Ve mütâbaat dahi

tarik-i mütâbaati bilmeye mevkuftur. Pes bi’l-mazmûr ulüm-u dinîniyye vârisleri

olan ulemâya bu gazardan dolayı mûlâzemet eylemek lâzımdır. Ve şol ulemâ ki,

ilmi vesile-i maâş-ı dünyevi ve sebeb-i husûl-i câh eylemiştir. Ânların

mülazemetlerinden baîd olmak gerektir. Ve şol dervişler ki, her neye olursa bila

tereddüd alırlar, verirler.Onların sohbetlerinden perhiz eylemek lâzımdır. Ve Ehl-i

Sünnet ve’l Cemaât mezhebinin noksan akideye sebep olan tevhid ve maarif

istimâ’ından kaçmak gerektir. Ve tahsil-i ulûm-u Muhammediyye Sallalahû Teâla

Aleyhiveselem Hazretlerine mûtâbaata meşrut olan maarif-i hakikiye zuhûrundan

ötürü etmek gerektir.

122

Mektup 2: 27 Receb-i Şerif 1339

“Feeynemâ tevellev fesûmme vech’ullah” âyet-i kerimesi musâdakınca

Hak Sûbhânehû ve Teâla her yerde hâzır iken, Ka’be-i Mükerremeye teveccûh

etmeksizin salâtın kabûl olmadığının hikmeti budur ki, âb-u kil, âb-u kilden olan

Ka’beye teveccüh etmeyince cân ve dil dahi, can ve dil Kabesine teveccüh etmiş

olmaz. Zîra insan suret-i muayyinesi ve rûh-ı hayvânisi cihetle……….cihettir.

Ammâ hakikatte cihet âlemden bîrûndur. Bu sebeple mübtelây-ı cîhet, cîhete

teveccüh etmeyince bî-cihet, bî-cihete teveccüh etmiş olmaz. Îmdi bu mecâzen

gönül dedikleri et parçası dahi hakikatte dilin nişânesi ve o genç bî-pâyânın

vîrânesidir. Bu mecaza teveccûh ile ki hakikate yol bulasın ve bu harften

……..gibi ilm-i ledünniyle âlim olasın. Ves-sâlam “.

Mektup 3: 10 Şaban 1339

Bismillâhi et-tevfik ni’mel mevlâ ve nî’mel rafik. Ammâ ba’d ey ihvân

tarikat-ı aliyede tâlîb-i hak olan îhvâna evvelen lâzım olan, imân ve muhabbet ve

sebâttır. Ve bu da her bir salikin sûlûk eylediği tarîkat-ı âliyeyi bilmek ve

bilenlerden öğrenmek, ona göre baş ve can ve malından ziyâde muhebbet edip ve

bu muhabbette sebat ederek,adâb ve usûl-ü tarikata ve aldığı evrâd ve ezkâra ve

ekallen haftada ikişer saat olsa şeyhinin sohbet ve huzurunda bulunup ve aldığı

emri mûcibince hareket eylemek lazımdır. Ve evvelâ malumunuz olsun ki bu

tarikatta Kûlahizâde Es-Seyyîd Hacı Mahmûd Efendi nihâyet pîrdir. Aslı

Kayserilidir.Evveliyede de seyyidû’l-vakt ve yegâne-i meşâyih olmuştur.

Üveysidir. Esrâr-ı tarîkatı ruhâniyyeten Hâce-i Kâinat ve Mefhar-ı Mevcudât

Sallallahû Teâla aleyhi ve selem ve Hazret-i Hızır Aleyisselam, ve ruhâniyyet-i

Muhammed Bahâuddin Şah-ı Nakşibendi Üveysi’l Buhârî Hazretlerinden almıştır.

Şeyh-i tarikat Şeyh Feridûddin Attâr Kaddesallahû sırrahû buyurmuştur ki

“Evliyâullahtan bir kavim vardır ki onlara meşâyih-i tarikat ve kübrâ-yı

üveysilerdir. Ve onların zâhirde pîre ihtiyaçları olmamıştır. Onları Hazret-i risâlet

sallallahü Teâla aleyhi ve selem efendimiz mecrâ-i inayetlerinde bilâ vasıta

terbiye eylemiştir. Nitekim Veysel Karâni radiyallahû Teâla anh hazretlerini bilâ-

vîsıta terbiye eylediği gibi.Bu bir makam-ı azim-i âlîdir ki bu mertebe-i dâmme

123

bir zâta müyesser olmaz. “Zalike fadlullahî yûvtîhî men yeşa”. Ve yine

evliyaullahtan bazıları, kim Ûveysi olan zâta tâbîlerdir. Tâliblerden bazılarını

ruhâniyyetle terbiye ederler. Ve onların zâhirde pîri olmaz. Ve bu cemaât dahi

üveysiye dahildir. Nitekim şeyh ………… Şeyh Ebu’l Kasım Gürgani Tûsi

kaddese sırruhu silsile-i âliyemizde dâhildir. (2) Şeyh Ebu Saîd ve Ebu’l Hayr ve

Ebu’l Hasanü’l-Harakanî tabakasındandır kaddese Allah ervâhehûm. İbtidây-ı

sülukunda zikri ale’d-devam Ûveysi idi. Bu silsilede Ûveysilik Hazreti Beyazid-i

Bistâmi Hazretlerinde vâki’ olmuştur ki, irşâdı Îmâm Câfer hazretlerinin

ruhaniyyetlerinden ve Ebu’l Hasani’l-Harâkani hazretlerine Ebu Beyazîd-i

Bistâmi hazretlerinin ve Ebu’l Kâsım Gürgani Tûsî hazretlerine Veysel Karanî

hazretlerinin ve Abdûlhâlik Gücdüvâni hazretlerine Hazreti Hızır Aleyhisselam

vâsıtasıyla ve ruhâniyet-i risâlet sallallahû teâla aleyhi ve selam hazretlerinin ve

Muhammed Bahauddin Nakşibendi hazretlerine ruhâniyyet Abdülhâlik

Gücdüvâni hazretlerinin Hâcı Mahmud Efendimiz hazretlerine Hazreti Hızır

aleyhisselam ve ruhâniyyet-i Bahâuddin Nakşibendi ve Cenâb-ı risâlet-penah

sallalahû tealâ aleyhi vesellem hazretlerinden ahz-ı tarikat ve onların emr-i

şerifleriyle irşad-ı sâlikâne kıyâm eylemişdir. Hâcı Mahmud Efendimiz, Ahmed

Behçeti hazretlerini ve o Mustafa Ârif ve o da Mustafa Münib ve o da Ahmed

Nûri ve o da Muhammed Sâdık Bâba hazretlerini yerlerine kâim eylemişlerdir.

Bunların her birisi bu tarîkat-ı âliyede pîr makamına kuûd eyleyip diğer meşâyih

ve halifeler bunlara tâbi’ olmuştur. Hazreti Muhammed Sadık Baba hazretleri de

bu acizlerine kerem ve înâyet edip makamlarına kâim eylemiştir. İşte bu cümle

malûmunuz olduktan sonra, malumunuz olsun ki mûrşîd erbâb-ı tarikat ve kâşifûl

esrâr-ı hakikat câmiû’l ulûm-u zahiriye ve’l bâtıniyye Hâce Muhammed bin

Muhammed Mahmud Hafiz-ûl Buharî eş-Şehir Hâce Muhammed Pârsa Kaddes-

Allahü el-Azîz, Kitab-ı Fasl-ı hitâbında buyurmuştur ki, Şeyh Alâuddevlet

Valideyn Ahmed bin Muhammed Es-Sehânî Kaddese sırruhû bi tarîkû’l vâkıa

âlem-i ğâibde bir silsile-i müctemia yani bir güruhu merdum müşâhede eyledim.

Benim nefsim onlara meyleyledi selâm verdim. Hüsn-ü cevap ile selamımı aldılar.

Keramet ve lûtuf ile bana merhaba dediler. Ben onların hüsn-ü makallerinden ve

sıhhat hallerinden taaccüp ettim. Nisbetlerinden teftiş eyledim. Nisbetimiz

sufiyyedir ve tabakâtımız yedidir. Tabakat’ûl tâlîbin ve tabakâtü’l müridin ve

124

tabakâtü”s sâlikin ve tabakatû s- sâirin ve tabakât ül tâirin ve tabakât ûl vâsılin

ve’l kutup buyurdular. Müfessirin-i izâmdan İsmâîl Kâdı kaddese sırruhu

hazretleri Kîtâb’ûl hîtâbında buyurmuştur ki; sohbet üç türlüdür.Biri sohbet-i

cismaniyedir ki efvah-ı meşayıhtan ahz olunur. Biri sohbet-i ruhaniyedir ki ervâh-

ı kemâlinden istifade olunur. Gerek intikâl etmiş olsun gerek hayatta bîlâd-ı

bâidede bulunsun. Ve biri dahi sohbet-i ilahiyedir ki, bizzat Cenâb-ı Vacib-ül

Vûcud hazretlerinden istifâze olunur. Veysel Karani (r.a) hazretlerinde bu

münasebet sabit olmakla bi’l-fiil Haktan ahz ile serfirâz ve onun tarikatına üveysi

dediler. Hazreti Musa Aleyhîsselam zamân-ı saâdetlerinde Berki Esved dedikleri

belde-i siyah sabırda dahi meşrebi Ûveyside idiki dergah-ı hakta dereceyi

mahbubiyete erişmiştir. Kûbra-i …………. bir cemaat ki umûru hakikatı bi-

vasıtay-ı zebân birbirinden mecâlis-i müceddede ile ahz ederlerdi. İşrakiyyûn gibi

onlara bir berhiyân derlerdi. Din-i Muhammedi zûhurun da o vasıf üzerine

olanlara Ûveysiyân dediler. Onlar ki bilâ-vâsıta-i zebân birbirinden ahze kâdir

olurlar. Ve haktan dahi ahze akreb olurlar. Ve ser- hîlafet kıyamete kadar bu

tâifeye verilmiştir. Bunlar halife-i rasulullah sallallahü teâla aleyhivesellem olup

ve meşârib-i sâlik muhtelif olmakla bunlarda tabib-i hâzik hastanın illetlerini

muayene edip herkesin illetlerine göre tedavi ettikleri gibi, bunlar dahi salikânın

meşariblerine göre terbiye ederler. Ama sâlikte îman ve muhabbet ve teslim ve

niyaz lazımdır. İşte Hacı Mahmud Efendimiz dahi cîvânlığında zikri Hazreti Hızır

aleyhisselamdan ahz etmiştir. Hazreti Hızır aleyhisselam muvazebet-i zikir ve

evrâd-ı Fatihay-ı Şerif (3) ve mütâbaat-ı şer’i şerif ve Sünnet-i Seniyye-i Mustafa

sallallahû tealâ aleyhi vesellem ve mûcânebet-i bidat ve hevâ ile emir buyurup ve

cemi’ ahvâlde kudsî emir ve nehy seccâdesine konmaklığa emir buyurdular. Ve

daima Hz. Hızır aleyhisselam ve ruhâniyyet-i Bahauddin Nakşibendi hazretleriyle

birleşip onların terbiyeleriyle yegâne-i asr oldular. Âkıbet Habib-i Hûdâ ve

menba-ı cûd ve sehâ, Hazret-i Muhammed Mustafa sallallahû Tealâ Aleyhi

vesellem Efendimizin ruhâniyetleriyle ve vasıta-i Hızır aleyhisselam ile birleşip

ser-hilâfet ve ser-hilâfete mahsüs olan emanetleri ihsân edip rüzgarının feridi ve

zamanının kıblesi olmuştur. Kayseri de Fuâd Camii şerif havalisinde medfün ve

kabri ziyaretgâh-ı alem olmuştur. Ser- hilâfete mahsüs olan emânet ise, zâhirde

görünür ve lisân ile târif olunur bir şey olmayıp,ruhânî bir keyfiyettir. Hilâfiyyet-i

125

mezküre nâil olan zâtın bâtınında zûhur eden bir sırdır ki,sâlıkân-ı mes’adâtı o sırr

ile terbiye ederler. O sırr sebebiyle bu taifeye uzaklık ve yakınlık olmaz. Bu

taifenin sâliklerinden birisi mağribde diğeri dahi meşrikte olsa ikisine dahi bir

anda bir emr-i azim vâkî’ olsa kudret-i ilâhi ile ikisine dahi yetişir. Zirâ bunların

suret-i ruhaniyetleri,suret-i cismânileri üzerine mütecessid ve müteşekkil olurda o

sureti mütecessidenin üzerinde ahvâl geçirir. Hazır olanlar evvel onların suret-i

mütecessideleri zannederler. Nitekim bu taifeden Şeyh Mağribî Kaddese Allahû

sırruhu hazretlerine Saîd Mısrî kumandandır. Ziyâde Celil’ül kader ve Kebir’ül

şân idi.Bir Habeşi kuldur. Bir gün ona bir cezbe erişmekle altı ay taâm yemedi ve

su içmedi. Görenler hasta ve yahut divâne zanneylediler. Her ne kadar dârb

eylediler faide eylemedi. Bağlayıp zindana haps eylediler. Zindanın haricinde

bendlerinden halâs olmuş gördüler .Ondan bu kerametleri gördüklerinde artık

envâ-i ikramâta başladılar. Ve sâlikânından bir kavim arefe gününde arafatta ve

diğer bir kavim dahi hânesinde ve o günün tamamı yanında ikâmet eylediler.

Ba’de-l-edâyı hacc-ı arafâtta müşâhede eden dervişânda gelip hanesinde beraber

oturan dervişânla muhabbet eylediklerinde, şeyhlerini arefe günü arafâtta

gördüklerini ve diğerleri de hânesinde o gün akşama kadar beraber oturduklarını

ifâde ve her birisi sözlerinde sâdık olduklarına dair talaklarına yemin ederek

huzura gelip arz eylediklerinde,şeyh hazretleri ikiniz dahi sözünüze sâdıksınız

buyurmasına mebnî, hazır bununanların hayretlerine mebni bu mesele hakkında

söz söyleyiniz diye emreylemesine mebnî orada bulunan Celîl-ül kadr bir zâta bu

sözün sırrı keşf olarak bir veli velâyetiyle tahakkuk eylediğiniz onun ruhâniyeti

,cismâniyete kalb eder. Ve o zât kudret-i ilahiye ile bir vakitte muhtelif cihetlerde

kendi müteaddid surette her nice diler ise gösterir. Bu suretle şu her iki müddâi

dahi sözlerinde doğrudur buyurdukları, tamamı isâbet ettirdiniz buyurmuştur.

Bunları sâlikânı Cenâb-ı Allah davet etmekle hizmet ile Cenâb-ı Allah meşgul

etmiştir. Ve bunlarda tamamen varlıklarını Cenâb-ı Allah ile meşgul etmiştir. Ve

bunlarda tamâmen varlıklarını Cenâb-ı Allah’a ‘tevdi’ edip mülkte, Mâlik-ül-

Mülk Cenâb-ı Allah tan başka görmeyip hemân maksad ve arzularını Allah ve

rızâ-yı sübhânî olup kullarını rızâ-yı Allah için Allah ve zikrullah ve rızâ-yı Allah

davet ve kusurlarının affı için geceler sabaha kadar feryâd ile vâsıl-ı ila’llah

olmalarını Vâhib-ül Atayâ hazretlerinden ricâ ve niyâz ederler. Vesselâm.

126

Mektup 4: 1 Şaban 1339

(4) Ey tâlib malûmun olsun ki bu tarikat-ı aliye-i Ûveyside, Hızır

aleyhisselam dahi pîrdir. Hatta Ebu Ali Farmedi Hazretlerini, Azizân lakabıyla

yâd olunmaktadır. Ve esbabı ise, Aziz Hazretlerine bir gün ikram-ı mucip bir

misafir gelip o esnada o misafire ikram edecek hâne-i saâdetlerinde bir şey

bulunmaz. Bir paçacı çırağı bu hâle vâkıf olur. Ustasına benim günlüğümün

mukâbiline bir tabla paça ihsân edersen ihyâma sebep olursun diye ricâ edip,

ustasından bir tabla paça alıp huzur-u Azize arz ve kabulûnü niyaz eder. Aziz

Hazretleri dahi kabul buyurup o taâmla misafirine ikram ve misafirini yolcu

eyledikten sonra o paçacı çırağını celb eder. Oğlum senin pîrinde vaki’ oldu.

Sende ne murâdın var ise taleb eyle muradın hâsıl olacaktır, zamanı gelmiştir.

Yolundaki fermanına karşı, o çırak benim senin gibi olmaktan başka muradım

yoktur. Cevabında bulunması üzerine Aziz Hazretleri, oğul bu yük gayet ağırdır

üzerine çöktüğünde tahammûl edemezsin dedi, ise de o kâmil ve âkil çırak dahi

benim ondan başka muradım yoktur ,dediğinde çocuğu karşısına alıp birinci

teveccühünde çırağın şemâili ve şekilleri aynen Aziz hâzretlerine benzediği gibi

ikinci teveccühünde Aziz Hazretlerinin hâlleri aks edip hâl ve şemâilatı Aziz

Hazretlerine benzediği ve kolundan tutup yanına oturttuğunda müşâhede eden

“Hazâ Azizân” dediklerinde ikimizden birisi paçacı çırağıdır. Kırk gün sayınız

kim vefat ederse çıraktır. Kalan Azizinizdir, buyurduğu ve bunun üzerine kırk gün

sonra çocuğun vefat eylediği menâkibinde mesturdur. Ve hatta Hazreti Pîr

Muhammed Bahauddin Nakşibendi hazretlerinin Emir Külâl ve Emir Külâl’ın

şeyhi Muhammed Baba Semmâsî ve Muhammed Baba Semmâsî hazretlerinin

şeyhi müşarûn ileyh Azizân hazretleri olup Muhammed Bahaûddin Nakşibendi

Hazretleri ben evlâd-ı azizânım. Bana ve benim evladlarıma her kim Allah için

muhabbet ve hizmet ederse indallah aziz olur, buyurmuştur. İşte o Aziz

hazretlerine yani, Ebu Ali Fârmedî Hazretlerine iliştiği terbiyemiz Hızır

Aleyhisselâmdandır, buyurmuşsunuz. Bu nasıl sözdür. Bu gündeki sâilin cevabına

Aziz Hazretleri dahi bu ümmet içerisinde Cenâb-ı Allah’ın öyle aşıkları varki,

Hızır Aleyhisselam ona hizmet eylemeye aşıktır, buyurmuştur. Hatta ser halkâ-i

Hacegân Abdülhalik Gücdüvanî hazretlerini civanlığında evladlığa kabul

buyurduğu sabittir. Bazıları Hazreti Hızır Aleyhisselamın vefat eylediğini zikr

127

edeceğim hadis-i şerifi istîdlâl ederler de vefat etmiştir derler. Ve hadis-i şerif

budur: (Kâle en-nebiyyû aleyhisselam; Ba’demâ sallâ’l-ışai leyleten eraytekum

leyletekum hazihi fe-in ala resi’y miete senetin la yebka ehade mim-men

hüvel’yevm ala zahri’l-ardı), meâl-i hadis-i şerif peygamberimiz, bir gece yatsı

namazı kıldıktan sonra buyurdu ki; iş bu geceyi gördünüz mü? iş bu vakitten yüz

yaşına değin el’ân zahr-ı arzda olandan kimse hayatta kalmamıştır,buyurmuştur.

İşte vefatına zâhib olanlar, iş bu hadis-i şerif ile istidlâl ederler, vefat etmiştir

derler. Ve hayatına zâhib olanlarda, iş bu hadis-i şerife cevaben; Peygamberimiz

sallallahû tealâ aleyhi vesellem hazretlerinin bu hadis-i şerifi buyurdukları esnada

Hızır Aleyhisselam zahr-ı arzın gayrı avâlimin birinde olması mümkündür

yolunda cevab verdiler. Zirâ Cenâb-ı Allah, Hızır ve İlyas Aleyhisselam, âlemleri

tayy ve geşt û güzâre kudret verdiği el-yevm evliyaullahın bazılarıyla dahi

görüşmektedirler. Ebu’l Abbâsî Mûrsî Hazretleri, Hızır Aleyhisselam hayy dır. İş

bu ellerim ile ona musâfaha eyledim hatta bir kimse her sabah (Allahümme aslıh

ümmet-i Muhammed, Allahümme tecâvez an ümmet-i Muhammed, Allahümme

cealne min ümmet-i Muhammed) dese abdâldan ola diye buyurmuştur. Ve Ebu’l

Abbâsî’nin şu ifadesini Ebu’l Hasani’l Şazeli Hazretleri istimâ’ eylediğinde Ebu’l

Abbâsi (5) sıdk söylemiştir. Hızır Aleyhisselam bana gelip kendisini bildirdi. Ve

ondan ervâh-ı mü’min münime ve muazzibe ettikleri marifetini iktisât ettim. El’ân

bana bin fakih gelip Hızır Aleyhisselam meyyittir deseler onlara rûcu’ eder

değilim buyurmuştur. Bazıları dahi Cenâb-ı Seyyid-ül Kevneyn sallallahû Tealâ

aleyhivesellem hazretlerinin hâşâ birçok muharebe ve gazavâtta daraldığını Hızır

Aleyhisselam hayatta olsa imdadına yetişeceğini vefatına delil addederler.

Halbuki Cenâb-ı Rasulullah sallallahû tealâ aleyhi vesellem hazretleri pirdir,

yetimdir, Üveysidir. Bizzat hücre-i inâyet elleriyle terbiye olmuştur. Nebiyyü’l

ümmidir. Cenab-ı Vâhib-ül Ataya hazretlerinden başka kimsenin imdad ve

terbiyesine muhtaç değildir. Bazı gazavâtta ve evkâtta sûret-i zâhîrde daraldığı

hikmet-i ilahiye iktîzâsındandır. Yoksa her anda mansûr ve muzafferdir. Eğer

Hızır Aleyhisselam ile görüşmek ve onun imdadıyla mahzar olmuş olsa idi, Hızır

Aleyhisselamın imdadına muhtaç olması lazım gelir idi. Halbuki Sultan ûl

Kevneyn ve Seyyid-ül-Evvelin ve’l Ahirin odur. Ve cümle âlem onun kapısının

muhtacıdır. Ve bir kimseden okumadığı hâlde ulûm-u evvelin ve âhirin ondan

128

cem’ olmuştur. Hatta Cebrâil Aleyhisselam vahyi telkin eylemiş kâtip elinde

kalem gibidir. Bütün melâike-i mukarrebin ulûm-u evvelin ve âhirin o sultan-ı

kevneyn hazretlerinden telkin eylediğine zerre şüphe yoktur. Ve buna münkir

olanlara şu hadis-i şerif delil ve cevab-ı kat’i kâfidir: (Kâle rasulullah sallallahu

aleyhivesellem (Li maallah vakt ey vakti müstehirre daimete lâ yâni fiyhî melekun

mukarrebun ve la nebiyyu mürsel). Ve’l-hasılı Hızır Aleyhisselâm maâruf ve

keramât-ı ayâniye sahibidir. Ve’l yevm şeriat-ı Mustafaya tâbidir. Ve sünnet-i

şerife kemâl-i riayetle riayet edenlerdendir. Ve her zaman halkı şeriat-ı Mustafaya

davet ederler. Ve her kim İlyas ve Hızır Aleyhisselam hazretlerinin vûcudlarını

inkâr eder gayet cehalettendir. Ve her kim nûbûvvetlerini inkâr eder hatem-i

nübüvvet nakzından ihtirâz için kıllet-i âkıldandır, diye pîran efendilerimiz

buyurmuştur. Tahkik bu iki zevat Hak Sübhanehû ve Teâla Hazretlerinin emriyle

ehl-i şehâdetten bazılarıyla musâhabet ederler. Ve zaman Cüneyd-i Bağdadi

Hazretlerinde müşahid denirki, ehl-i şehâdet kısmının kutb ve abdâlı ile

müsâhabet edenlerindendir. Bu zat-ı şerifle musâhabet eylemiştir. Hazreti

Muhammed Mustafa Sallallahû Teâla aleyhi vesellem Hazretleri ashabı

rıdvanullahı aleyhim ecmain ile Harb-ı Tebükte asr namazı kılındıktan sonra iki

beyit işittiler. Münşidini görmediler Resulullah salllallahu Teâlâ Aleyhi ve selem

bu iki beyitin münşidi karındâşım Hızırdır. Size senâ eyler buyurmuştur. Hızır

Aleyhisselam üç hasâyısla muttasıftır. Biri; hıffet-i idiyye, biri; rahmet-i indiye,

biri; ulûm-ü ledünniyye dir. Nitekim Kitab-ı Mecid buna nâtıktır. Ve çok vakitler

hasta olur kendisine ilaç eyler. Ve hatem el-enbiyâ (s.a.v) Hazretlerinden evvel

Hak Sübhanehû ve Teâlâ Hazretleri her beşyüz yılda bir kere onun ömrünü tecdid

ve erkânını tecdid ederdi. Ba’dehu her yüzyirmi yılda bir defa tecdid ve teşdid

eyler. Hızır (as) hasenül-halk ve bâsıt’ül-keff yani; eli açıktır. Ve halâik-i

müşfiktir. Ve nefü ve siyâbdan ve siyâb-ı fâhireden çok atâlar edicidir. Hak

Sübhanehü ve Teâla Hazretlerinin emriyle kerâmet-i ilm-i kimyâya âlimdir.

Hakk’ın bildirmesiyle künüzü arza muttalidir. Hak Tealânın emriyle erbâb-ı hâcâtı

kendi nefsine ihtiyar eyler. Onun ekli ve nevmi azdır. Ve hüsn-i savtı sever. Ve

Cuma’ vakitlerinde vecd-i azîm sahibidir. Halka-i zikirde raks eyler ve hareket

kılar. Vakit olurki bir gün bir gece mağlûb kalır. Ve bazı sâlihler ile buluşur, ve

onlara hayır nasihat eder. Nükûd ve esvâb ve merkübiyye ve gayrı nesneleri

129

bağışlar. Vakit olurki bazı nesneyi rehin kor, istikrâz eyler, ve onun hâlât-ı

acibiyye ve keramât-ı garibesi vardır ki ona mahsustur. Kendisi, karısı,

oğullarındandır. Ve mevlüdu Şizâra karib bir bedeldendir. Ve bi’l-fiil o karye

şimdi harâb olmuştur. Rasulûllah Sallalahü Tealâ Aleyhi ve selem ile kalbe

nüzül’ül vahiy ve ba’dehû musâhabet etti. (6) Resulullah (s.a.v) onu bilmeksizin

Rasulullah Sallallahû Tealâ Aleyhi vesellem efendimizden çok hadis-i şerif

rivayet eder. Ve ekseriya lisânına cârî olan duâsı (yâ Hayy, yâ Kayyum, yâ lâ

ilâhe illâ ente es’elüke en tûhyî bihi kulûbinâ nebevi ma’rifetike ebeden) dır. Ve

hem havf-ı rabbâni ile vecd ve’l-bekâ sahiplerindendir. Ve onu cemi’ nâssın sâlih

ve fâcirleri severler. Ve çok kere bir mazlumu zâlim elinden halâs etmek

istediğinde, Hızır ve Kıbtî ordular harb ederler. Acâib ittifaktandır ki, medine-i

rasulde deveciler birbirleriyle mücâdele edip yek diğerlerine taş atmaktalar iken

ittifâken bu esnâda bir taş Hızır Aleyhisselamın mübarek başına değip cerh eyledi,

ve o cerihesine bürüdet tesir edip tevrim eyledi ve üç mâh eseri gitmedi. Kitab-ı

Fetevây-ı Sufiyyenin evvelki bâbının beşinci faslında şöyle irâd olunmuştur ki;

Tefsir-i Ayn-el-Maanî ve Muallim ul-Tenzilde, Hızır Aleyhisselamın ismi yek-

bâyen melakâttır. Ve Hızır demelerinde sebeb bir miktar cemi’ olmuş kuru otun

üzerine oturdu, o kuru otlar yaşardı. Ebu Hureyre radıyallahü Tealâ anh Hazretleri

buyurmuştur ki; Hızır Aleyhisselamın namaz kıldığı mevkinin etrafı sırsız olur.

Ve İkrime radıyallahü Tealâ anh hazretleride Hızır Aleyhisselam her nereye gitse

sırsız olur, buyurmuştur. Lafzı hazarâtın lakabıdır. Ve Hızır lafzında üç mana

vardır. (Hâ)nın fethi ve (dad)’ın kesri ve ikinci (hâ)nın kesri ve (dâd)’ın sükunu ve

üçüncü (hâ)’nın ve (dâd)’ın sükunudur. Ve Musa Aleyhisselamın musâhibidir.

Tefsir-i Keşânide Süre-i Hadid de Ebu Derdâ radiyallahû Tealâ anh bir gün

……mekkeye çıktı, bir salih kişi oturduğunu gördü, ve üzerinde salihler nişânı

lemaât ederdi. Yanına varıp bana vaaz eyle dedi. Vaaz sana mevt yeter buyurdu.

Ziyâde eylediğinde kişiye mülâhaza-i gam kabir yeter buyurdu. Ziyâde

eylediğinde ikindi güneşi kasr-ı tâmî üzerinde takarrür ârâm eder buyurdu. Ebu

Derdâ radıyallahü Tealâ anh hazretleri gelip Resulullah (s.a.v) Hazretlerine arz

eyledi. Karındâşım o zât Hızırdır buyurdu. Ve bu cümleden biri Resulullah (s.a.v)

karındaşım Hızır her ne söyler ise haktır buyurmuştur. Hızır Aleyhisselâm nâssın

alimidir. Ve tâife-i abdâlın reisidir. Ve Hakk Tealânın cünüdundan bir leşkerdir.

130

Ve kuvvet-i kulûbde zikr ederki Atâ-i bin Abbas (r.a) hazretlerinin mervîdir ki,

her gün Hızır ve İlyâs birbirleriyle birleşirler. Ve bu kelimât ile birbirinden

müfârekat ederler o kelimât budur: (Bismillah, ma-şallah, lâ yevka’l hayre illallah.

Bismillah, ma-şaallah. Lâ yekşife-s-sûe illallah Bismillah ma-şâallah mâ-bikem

min nimeti fe-minellah Bismillah lâ havle ve lâ kuvvete illa billah). Bir kimse bu

kelimâtı her sabah dese harktan ve garktan ve sirkattan emin olur. Ve bu

cümleden dir ki, bu akt-ül-mevâkıtta yevm-i arefenin faslında irâd olunmuştur ki,

Abdullah Bin Cübeyr anasından ve atası Aliden radıyallahû Teala anhüm Ali (r.a)

haber verir ki her akşamdan sonra Cebrail ve Mikail ve İsrafil aleyhisselam ve

Hızır Aleyhisselam birleşirler. Cebrail Aleyhisselam ‘ma-şâllah lâ havle ve lâ

kuvvete illâ billah’ der. Ve ona cevap olarak Mikail Aleyhisselam dahi ‘mâ-

şâallah kûlli ni’metin fe-min’el Allah’ der. Ve ona dahi redd-i cevap olarak, İsrâfil

Aleyhisselam ‘mâ-şâllah hayru kûllihi min-Allah’ der. Ve ona dahi redd-i cevap

olarak Hızır Aleyhisselam ‘ma-şâallah lâ yedfe’üş-şerre illallah’ der.

Birbirlerinden ayrılırlar. Leyle-i âtiyeye kadar birbiriyle mülâkât etmezler. Ve

Tefsir-i Ebu’l Leys’te ve Muâllim-ul-Tenzil’de Sûre-i Kehf’te şöyle derki; Hızır

Aleyhisselam melekzâde idi, pederi kendi yerine halife etmek istedi, kabûl

etmedi, varıp Cezayir-i bahre düştü ve bazıları nesli Ben-i İsraildendir dediler. Ve

künyesi Ebû’l İlyastır. Ve bazı tevarihte Hızır Aleyhisselamın âbâ-î ve ecdâdını

bu tertible naklederler ki: (7)Yahya bin melakât bin Kâni’ bir Âbid bin sâmî bin

Nûh Aleyhisselam ve bazıları da Yahya bin melekât dahi derler. Vallahû âlem bî-

hakikat-ûl-hâl. Bir zâta ser-hilâfet ve yahut kutup ihsân olacağı vakitlerde, Hızır

Aleyhisselama kalbe”l ilahiyyeden bildirilir de Hızır Aleyhisselam dahi bizzat

ruhâniyyet-i risâlet-penah (s.a.v) ile görüşüp; Yâ Resulallah falân beldede falan

oğlu felana ser-hilâfet ve yahut kutbiyyet ihsân-ı ilahiye olduğu müjdesiyle

geldim diye tebşir eylediğinde, taraf-ı risâlet-penah (s.a.v) efendimiz

hazretlerinden dahi manevi bir hırka ve bir taç ve bir kemer ihsân olunur. Ve

bunları o adama giydir ve huzur-u saadetime getir diye emrolunur. Ve Hızır

Aleyhisselam dahi o emânetleri alır. O zât-ı şerifin yanına gelir. Müjde sana ser-

hîlâfet ve yahut kutbiyyet ihsân-ı ilahi oldu. Şimdi şu tâç ve hırka ve kemeri eksâ

ile huzur-u sâdette muntazırdılar, dediğinde o zât dahi secde-i şüküre varır ve taç

ve hırkayı giyer ve kemeri kuşanır. Hızır Aleyhisselam ile birlikte huzur-u saâdete

131

gelirki; bu bir âli meclis ki dil ile tabiri kâbil değildir. Bütün enbiyâ ve mürselin

ve evliyâ ervâhı ictimâ’ etmişler ve Resulullah (s.a.v) Hazretlerinin önünde bir

post serilmiş olduğunu görür. Hızır Aleyhisselam rehber olarak işaret Seyyid-ül-

Kevneyn (s.a.v) ile zikr olunan posta oturtulup ve bizzât Sallallahu Teale Aleyhi

Vesellem hazretleri teveccüh ederek siret-i seniyyelerinden nasibi miktarı ihsân ve

ser-hîlafet ve yahut kutbiyyete âit olan emanetleri ihsân ve birde mühr-ü şerif i’tâ’

ederler . Kabl-el- ilahiyyeden size ser-hîlafet ve yahut kutbiyyet ihsân olundu ve

bizimde halifemizsin. Bundan böyle i’lâ-i kelimetullah yolunda baş ve cânı fedâ

edip, halkı Hâlik’a davet ve Allahı kullarına ve kullarını Allah’a sevdirmek sana

hizmet olsun diye emr-i fermân buyurdu. Bundan sonra o zât gelip hizmete devam

ve ne ederse emir ve irâde Resulullah (s.a.v) ile edip ve kendiliğinden bir işe

kıyâm etmeyip taraf-ı risâlet-penâh (s.a.v) den sâdır olan emrin icrasında ihtimâm

ederler. Kimler sâdık ve kimler kâzib ve kimler sâlik-i hak olup davete icabet

edeceği ve kimler etmeyecek olduklarını bildikleri hâlde cümlesini dahi davete

ihtimâm ile bazıları davette ezâ ve cefa ve bazıları tarafından hiciv ve tekzib ve

enva’ iftiralara mübtelâ oldukları hâlde davetlerine devam ederler.

Zirâ matlûblerı halkın medh ve senâları olmayıp hemân-Allah ve rızâullah

yolunda feda-yi- cân ederler. Vesselam.

Mektup 5:

(7) Kûlâhizâde Hâcı Mahmud Efendimizin halife-i ekmelî Ahmed Behcetî

Kayserilidir. O havâlîyede ismi, Sârı Hâfız nâmıyla iştihâr eylemiştir. Zâhir ve

bâtın ilmî ile tegarrûd edip, iki cihâttan halkı tarîk-i Hakka da’vet ile iştigâl

eylemiştir. Hatta zamânında Dersaâdette zuhûr eden bir dehrinin ilzâmından

asrında olan ulemâlar âciz kalmalarına mebni Sultan Mahmud cennet mekânın

fermânıyla Der-saâdete dâvet edilip, dehrî-i mezbûru ilzâm ve habt etmiştir. Ve o

esnâda yanında bulunan hulefâsından el-Hâcı Said Mehmed Hazretleri, Yahya

Efendinin dergâhı şeyhlerinin cedd-i a’lâsı bulunan Şemseddin Nûrî hazretlerine

yedi sekiz yaşlarında iken bu çocuğumu Allah ile size emânet eyledim irşâdı sizin

elinizde olacaktır. Terbiyesinde ihmâl eylemeyesiniz diye fermân buyurmuştur.

Ve bil’âhere müsâ-ileyh Mehmed Şemseddin Nûrî hazretleri El-Hacı Said

Mehmed hazretlerinin terbiye ve irşadıyla yegâne-i asr olup, el-yevm Dersaâdette

132

Yahya Efendi demekle ma’rûf dergâhtır. Evlâdları seccâde-i irşâdda kuud

etmektedirler. Mûsâ ileyh Ahmed Behceti Efendimiz esrar-ı tarîkatı sure-i fatırda;

(îleyhi yesadu’l kelim-ut-tayyîbu vel-amelu-es-salîhu yerfeuh (8) men kâne yurîd-

ul-izzet’e fe-lil’Allahi”l-izzetu cemîan) kavl-i kerîmini tefsirle îzâh buyurmuştur

ki; kelime-i tayyibenin ne olduğuna dâir olan ihtîlâfâtı ayânla kelime-i tayyibeye

ba’zıları, Cenâb-ı Seyyîd-ül-Kevneyn sallallahü Teâlâ aleyhi ve selem

hazretlerinden rivâyeten; (Sûbhân Allah ve el-hamdülî-llâh ve lâ ilâhe ill-Allah ve

Allahü Ekber) ve bazıları da; Îbn Abbas hazretlerinden rivâyeten (Lâ ilâhe

illAllah) dır. Demiş olduklarını ve bazılarıda kelime-i tayyibe tesbih ve tehlîl ve

kıraat-ı Kur’an ve duâ ve istiğfar ve bunun emsâlî bulunan ezkâr olduğunu haber

verdiklerini bey’ân eylediklerinden sonra ulemâ-i zâhirin bu âyetin tefsirinde olan

kavillerini bey’ânına şürû’ edip buyururlar ki; bu âyet-i kerime tefsirinde amel-i

sâlihe mukârin olmayan kelime-i tayyibe makbul olmaz,ve suûd etmez. Îllâ amel-i

sâliha mukârenet ile mütesâid olur ki amel-i sâlih kelime-i tayyibeyi muhakkık ve

musaddık olup is’âd ve ref’ eder. Yolundaki ba’zı müfessirinin kavllerini İbn

Abbas hazretleri red ile kavl-i mezbûr sahih değildir. Zîrâ mezheb-i Ehl-i Sünnet

sâhîb-i kelim âsî dahi olur ise de mü’min olduktan sonra ondan südür eden

kelime-i tayyibe indallahta makbuldür. Diye buyurmuş olduğunu der-miyân ve iş

bu âyetin ma’nayı zâhiresini bey’ânınından sonra, ey salik iş bu âyet-i celilenin

ma’nâ’yı batiniyesini dahi işitip ona göre çalış. Îmdi âyet-i celilenin mâkablî

(men kâne yurîd-ul-izzete fe-lilllahi”l-izzete cemian) dır. Yani şu kimse ki, şeref

ve izzet ulûm makam-ı tayyibe eyleye. İzzet ve şeref ve saâdet ve menba’ ve

meskenet ve kudrete Haktan gayrısı malik değildir. Pes tâlib-i izzet olan tâât ve

ibâdât edip izzeti Haktan talep eylesin. Zirâ herşey mâlik ve sâhibinden taleb

olunur. İmdi Ey sâlik-i Hakk (Vallahî el-ganiyyu ve entüm el-fukârai). İmdi insân

zelilen ve mehinen halk olunup her şeye muhtaç oldu. Ve insânın cemî’ eşyaya

vâkî’ olan ihtiyacı kûlliyesi gibi, bir şeyin bir şeye ihtiyacı yoktur. Ve her kimin

hâceti ziyade olsa zilleti dahi alâ kadril-hâce ziyâde olur. Îzzet ise cemî’an Hakka

mahsûstur. Mâlik-ül-mülk Allahtır. Ve ihtiyaçtan ganî ve münezzehtir. Kemâ kâle

Allahü Teâlâ (Înnel Allahe le-gâniyyi an-il-alemin). Cemi’ eşyanın Hakka kemâl-i

ihtiyaçları olup Hakkın zelil ve makhürleridir. Ve âla-l-husûs insân ihtiyaçta

cümleden ziyâde oldu isede, Cenab-ı Hakka olan zillet ve haceti dahi cümleden

133

ziyade ve kâmildir. Ona bey’ânen Hakk Sübhane ve Teâlâ Hazretleri, cemî’ eşyâ

Hakkın zelil ve muhtacı olup ve Hakk’tan gayrıdan izzet taleb olunmadığını

ibâdına haber verdi. Pes abd-ı müsteîr nazarını cümle eşyadan kat’ edip izzeti

Haktan taleb ettiği miktarı zillet-i nâkıs ve izzet-i mezîd olur. Ve Hakk’tan

gayrıya ihtiyacı kalma. Amma kulub-u ibâddan dahi Hakkın gayriye olan iftîkar

ve ihtiyaç zâil olmaz. Îllâ nefy lâ ilâhe ve isbâtı illalah ile olur. Zirâ abd-ı

muhlisten nefy lâ ile taallukât-ı kevneyn ref’ ve izâle olup isbâtı îllallah ile kalbi

pakla Hakka müteveccih olur. Ve abd-ı mezbür vech meşrû’ ûzere âlâik-i

kevneyne ve avâik-i kevneynden biri olsa hakikaten kelime-i lâ ilâhe illallah dahi

Hazreti Hakka râci’ olur. Meselen hacer ve hadîdin yek-diğerine cüz’iyette felek-i

esîrden müstenzile olan şerâre-i nâr ile şeceri ihrâk olunup ve nârın şeceri ihrâkla

ekl edip sûret-i hatabiyesini ifnâ ve vücud-i nâriyyet ile îkâ’ ve keyde keyde

vücud-ı şeceriyyet bi-külliyetihâ fânîye olup sûret-i hatabiyeden eser kalmadıkta

nâr müstenzile hayyîz-i tabîî ve felek-i esîre rücû’ ve ürûc eylediği gibi amel-i

sâlih dahi erkân-ı şer’iat olduğu âşikâredir. Ve şeriatın rüknü evveli dahi istinzâl-i

nârı nur-u Allahtır ki la ilahe illallah ve senin dilin ihtikak ve birbirine

çakılmasıyla nuru tevhidin nârı îkâd şecere-i vücud insânî edip o esnâda abd-ı

mû’min dahi mebnâ-yı Îslâm olan erkân-ı hamseden biriyle amel etmiş olur. Ve

erkân-ı erbaa bâkiye dahi şu a’mal-i sâlihadır ki, demâr-ı diraht tâbîatı arzı ve

dünyâdan bir yere kalıp kabül-i nâre ve iştigâl etse müstemidd kat’alar eder. Hatta

diraht-ı vücud nâr-ı nûr tevhidin hîzem sözündesi olup nar-ı tevhîd dahi ihrâk ve

vücud-i şeceriyyetten ifnâ’ ve bekâ-billâh ile ikâ’ ve üç alâ-yı kurb Hakka

terfi’eder. Ve şecere-i vücud-i mevhüm dahi nâr-ı hamiyet ve nûr-i tecelliyât-ı

ehadiyyet ile esîr hazrette müşteile oldukta mûsayı kalb-i cânib Tûr’dan enis-î nâr

olur (Felemmâ etaha nûdiye min şâtiye’l-vâdi’l-eymenî fi’l-buk’ati’l-mübareketî

mine’l-şecereti) mânası ma’lûm olup (İnnî ene-Allâh rabb-ul-

alemin) nidâsını cân kulağıyla işitir. Îmdi amel-i sâlih ,amel-i kalbdir. Ve amel-i

kalb dahi muhabbetullâh ve şevk ile-l-lîkâ-i Allah’dır. Ve ikisi dahi cüz’iyyâtı

rabbâniyeyeden sûdur edip musâhabât kelime-i tayyibe olurlar. Zîrâ kelime ve

muhabbet cânîb ulûhiyyetten pertev edip bir mûcib (Feminh yebdeü ve ileyh

yeûd) geri ve aslına rücu’ ederler.

134

Mektup 6: 25 Mart 1337

(9) Mustafa Ârif Hazretleri Kâtipzâde demekle meşhûrdur. Ve Kayseri

sancağı ve ulemâ-i be-nâm asrının ferîdî ve Ahmed Behceti hazretlerinin halifesi

ve tarikat-ı aliye-i Nakşibedi Üveysinin Külâhizâde Hâcı Mahmud Efendimizden

sonra üçüncü kutbü”l-aktâb olup, bir tâkım sâlikanla kalırken Mısır’ın Midân

şehrinde vefât edip orada medfün, kabr-i saâdetleri ziyâret-i enâm olmuştur. Îmdî

ma’lüm olsun ki, ehl-ullah efendilerimiz buyururlar ki; eflâk ve kevâkib dest-i

kâtibinde manend kalem alan esmâ-i ilahyeyi ve esbâb-ı zuhûrât-ı sıfâtı rabbaniye

olup teşekkülât ve ittisâlatı dahi mezahir teveccühat ve ictimaat hakaik esma

olmakla bu alem süret ve makam-ı şehadette bi”l vasıta müsirlerdir. Ve teşekkülat

ve ittisalat-ı mezbürenin suver ve netâyici bu dünyâde suver-i âhirce ve eşhâsı ve

akvâl ve a’mâl ve ahvâl ile müteşahhıs olup te’sirleri müceddid-i unsuriyyât ve

tabiyâtta vâkî’ olur. Enbiya-i Azâm ve evliyâ-i kîrâm nûr-i basar basiretle nazar

ederek hakikat-ı insâniyenin mecrâsı tavârık-ı eflâk olmayıp lâtife-i rabbâniyeden

ibâret ve bu naksa giriftâr olmazdan mukaddem bülbül gül-zâr-ı cennet olur.

Âşinâ-yı hîtâbı kudsî ve me’vâsı cümlesi enîs ederken muâyyen kılıp vatan-ı

âsliyye yoluna hâkî kevâkib eflâkî hükmünden halâsî olmadıkça müyesser

olmadığını mükâşefe etmekle âteş cezbe-i rahmân ve muhabbet-i sûbhânî ile

vücud-u beşeriye ve ahkâm-ı tabiiyyelerin efnâ ederlerde, mahküm hükm-i zamân

olmayıp zâmân enbîyâ ve evliyânın mahkümu olur. Bulunduğu asrın aktâbından

Ömer bin Fariz kuddise sırrah el-Azîz hazretleri buyururlar ki, şimdi makâm-ı

kutbiyyette kâim benim ve eflâk benim vûcüdum sebebiyle devr eder. Şimdi ben

aktâr-ı eflâki ihâta eyledim buyurmuştur. Zirâ kutb-i hüsn kendi üzerine devr eden

devâiri ihâta eylemez. Belki vasatta mağrüz olan merkezi nukat-ı memât olur. Bu

sûretle kutb-u ma’nevi olan insân merkez-i eflâk iken kibr o eflakı ihâta etmiştir.

Ve kutb i’tibâr ettikleri insân-ı kâmilin ihâtası ilim ve kudret ve şeref ve rütbe

cihetinden olur. Ve insân-ı kâmil kutb ahlâk olunduğu onun içindir ki ekmel-i

insân makâm-ı karibinde mütemekkin olup ahvâl-i halk onun üzerine devr eder.

Ammâ bu dahi ikiden hâlî değildir.Ya budur ki makâm-ı kutbiyette olan kâmil

âlem-i şehâdette olan mahlukata kutb ola bu taktirde kutb-ı mezkür întikâl

ettiğinde abdâldan kendiye akreb kim ise onu makâmına istihlâf eder. Evliyâ-i

rüm ıstılâhında bunlara makâmaât ve kerâmet erleri derler. Ve yâhut âlem-i gayb

135

ve şehâdette olan cemi’ mahlükâta kutb ola kutb-u mezbür kendi makâmına

abdâldan istediğini istihlâf etmez. Ve bunâ kutbul-aktâb derler ki müteâkıben

âlem-i şehâdettedir. Ne onu bir kutb sebk etmiştir ve ne âhirî onâ halife olmuştur.

Ve o rüh-i Muhammedidir ki (lev-lâke lemmâ halakt-ül-kevneyn) ile muhâtabdır.

Ve cemi’ zamânda kutb-ul-aktâb olan hakikatte rûh-ı Muhammedi dir. (10) Hâsılı

kelâm merd-i vücûd ve bekâ ve sebât cümle-i âlem ve devrân-ı eflâk ve kevâkib

ve gayrihâ hazreti cem’iyyet-i hakikate müteâlliktir. Ve süret-i unsurîye-i insan-ı

kâmil o hakîkatin süretidir. Kemâ kâle sallallahü aleyhivesellem (Înnel-Allahe

halaka Âdeme alâ süretih) Pes kutb dâire-i eflâk bilki merkez cemi’ mevcûdât

süret-i insân-ı ekmeldîr. Bekâ sûret-i âlem bu sûret-i insâniyenin bekâsına

merbûttur. Kema kale aleyhisselâm (Lâ yekûmu es-saati ve alel’ardı vâhid Allah

Allah ey yezkur kemâ hû hû). Pes kutb-u âlem bu sûret-i insânî olup devran ve

beka-yi eflâk dahi onâ müteallik olur. Behr-i emvâc esrâr ve ma’ânî Şeyh

Sâideddin Fergânî buyururlar ki; eğer bir sâil suâl edip sûret-i insâniyenin ta’yîn

ve tahkikinden evvel süret-i eflâk sâbit ve kâim idi. Ve süret-i Âdemiyenin, adem-

i ta’yininden sonra dahi süret-i âlem ve devrân eflâki hiçbir halel ve noksân

terettüb eylemez. Pes Adem ne vechle kutb-ul-eflâk olur. Cevâb budur ki; eğerki

Adem hissen yok idi, ammâ ma’nen var idi. Zîrâ (fe-ehbibtü en a’rîfe) îcâd-ı

âlemden maksûd kemâl-i zuhûr idi ve kemâl-i zuhurî hakîkat-i cem’iyyeti zât

îcmâlen ve tafsîlen bu zuhûrun zuhuriyyete mevküf idi. Ve zikr olunan hakikat-ı

cem’iyenin kemâ hüve zuhûru süret-i insâniye-i kemâliyeden gayrısı değildir. Zirâ

anâsır ve mevlüdat ve mâ-fevkıhâ ve tahtihâ insândan mâ-adâ her ne kadar zâhir

var ise her birisi hazret-i cem’iyyetten bir hakîkât ve bir sıfat ve bir isimden

zîyâdenin mahzarı değildir. Fe-li-hâzâ bu kemâl-i cem’iyyetten gayrısı cümle

emânetten ibâ’ eylediler. Kema kâle Allahü Teâlâ (Înnâ arrednâ el-emânete) ilâ

âhirihi. Yani Hakk sübhâne ve Teâlâ kemâl-i zuhûr ile mahzar cem’iyyet-i

mezküre olunmaması a’lâ-yı âlemden semavât ve esfel-i âlemden arzı ve cibâlı ve

beynehümâ olanlara arz edilip lâkin her birinde hükm-i kayd ve cüz’iyyet gâlib

olmakla kabul-i emânetten ibâ’ eyleyip insânın kemâl-i kabiliyeti olduğu için bu

cem’iyetten unsuriyeyi kabul eyledi. Vel-hikmeti azimeti vel-maslahati kulliyeti

Allah Sübhâne ve Teâlâ icâd-ı âlemi süreten bu suret-i însâniyeye takdim eyledi.

Ve o teveccüh-i icâdiyenin kıblesi süret-i insâniye oldu. Zîrâ maksat ve maksûd

136

insân idi. Pes meded ve bekâ eczâ-yı âlem bu süretin ta’yininden evvel onun

keynûnet mevcüdesiyle hükmen ve ma’nen o teveccüh-i îcâdiyeye muzâf idi.

Maksud-ı aslî olan bu sûret-i insâniye kemâliyeside dahi müteayyin olup meded

ve kıyam ve bekâ ve sebât âlemin hıfzına bu sûret unsuriye-ı insânı maksadı oldu.

Ve makâm-ı kutbiyyet ve müstakarr merkezinde istikrâr buldu. Ve yine Şeyh

Saadettin Ferganî buyururlar ki; teşekkülât ve ittisâlât-ı eflâk ve kevâkibin suver

ve netâyici neşâ-i nebeviyyede suver ve emzice ve akvâl ve a’mâl ile mütecesside

ve müteşahhısa olduğu gibi ve süret-i insâniyenin dahi kuvâ ve igzâbına mecmû

cemi’ avâlimdir. Ke-zâlik suver ve mezâhir hakayik ve esmâ-i ilahiyedir. Ve

teşkkülât ve ittisâlât süret-i insânî gibi akvâl ve a’mâl-ı teşekkülâtı mezbüreden

ibârettir. Onlar dahi mezâhir-i nev-cihân ve içtimâât-ı hakâyık ve esmâdır. Ve

eğer ki kim o teşekkülât ve ittisâlâtın suver ve netâyici a’râz dır. Amma etbâka

mütecessid olup ve cemî’ suver-i berzahı ve haşrî ve cenânı ve gayrihâ o hey’et-i

mütecessidenin aynı olur. Nefha-i insâniye berzahda sûver-i mezbureye

müteallaka olup berzahta vâki‘ olan nimet ve nakmet onlara o suverin cinsinden

isabet eder. Ammâ niyet-i hâlise ve kasd-ı samîme mukârin olan a’mâl-i sâliha ve

ef’âl ve akvâl-i tayyibe ve sâdıkanın bi-haseb-il kuvve-i gayri bil-vahdeti vel-

ihlâsı kulun a’lâ-yi illiyyîn de mukadder olur. Hatta vahdet ve ihlâsı bir kavl ve

amel üzerine kemâl-i mertebe-i gâlib olsa (ileyhi yesadu”l kelimel tayyibu ve”l

ameli salih yerfeuh) nassı keriminin fehvâsınca külliyet ile âlem-i vahdet mürtefî’

olup bu eflâkta süret kema îşâr ileyh kavlih alehisselâm (Lâ ilâhe illallah leyse

lehâ düne Allah hatta yekdî ileyh) ve kâle sallallahü aleyhi vesellem (mâ kâle abd

lâ ilâhe illallah muhlisân min kalbih illâ fetehat li ebvâbis-semâvât hatta yekdî

îlel-arş). Fe-amma şu fiil ve kavl ki niyet ve kasd-ı samîmîden hali olsa o makule

a’mâl-i mesübe hebâen mensüre olup bu âlem hâk ve âb ve heva ve âteşten

tecâvüz etmez. Nitekim bunun tafsilî bilâde zikr edilmiş idi. Pes a’mâl-ı gayri

hâlise ve gayr-i sâliha neşâ-i uhrevîyyede suver mânâsıyla munzam ve cîsmâniyet

(11) ile musavvir olup ve gazab-ı şedide olmak için cismâniyyet-i azime hâsıl

olur. Kema işâre ileyh kavli sallallahü Teâlâ aleyhi vesellem (Înne galeze cilde’l-

küffar isnâ ve erbaûne zerâ’en ve in cesede misle ahed ve in meclisi fî cehennem

mâ-beyne Mekkete vel-Medinete). Ve nusûs-ı Kur’an-ı Azim ve hadis-i şerif rasül

rabb-ül alemîn nazar-ı erbab-ı keşf şuhûdda mübeyyindir ki kursi-î kerîm ferş-i

137

cennet ve arş-ı azim sakf-ı cennet olduğu bey’ân buyurulmuştur. Ve Hakk

Sübhânî ve Teâla hazretleri kûrsiyi ne şey ile vasf buyurmuş ise, arz-ı cenneti dahi

o şey ile vasf buyurmuştur ki, kâle Allahü Tealî azze ve celle (vesîa’ kürsiyyüh-

üs-semavâti vel’ardı) ve ke-kavli Teâlâ (ve sâriûv ila mağfireti min rabbikûm ve

cenneti ardıhâ es-semavâti vel-ardı e’ıddet lil’müttekın) ve delâleti hadis-i şerif

budur ki, kemâ kâle aleyh-is-selâm (inne fîl- cenneti mie derece mâ-beyne kullü

dereceti kemâ beyne es-semâi vel-ardı vel-firdevsî a’lâhâ dereceti ve minhâ

tefcürû-el-enhâre el-erbaate ve min fevkıhâ yekûn-ül-arşı). Makasid-ı hayâliyeyi

herhangi a’mâl ve akvâl cümleden zîyâde olur ise cennet-i Firdevste suver-i

hadâyik ve eşcâr ve esmâr ve enhâr ve suver ve kusûr ile mütecesside olur. Kemâ

kâle Allahü Teâlâ (vein leyse”l insane illa ma-sa’y ve in sa’yihi sevfe yera sümme

yecziye’l cezae el-evfa) ve kale Allahü Teala (Fe-men ya’mel miskâle zerretin

hayren yerah). Pes bu âyet-i beyyinâtın mazmûnu saâdeti âyeti bu ma’nâya

delâlet eder. Ammâ sa’y ve amel arz kabilinden olup tarifi arzda ise (el-arzu la

yebka zamaneyn) denilmiştir. Ve ta’rîf-i mezbûr ta’rif-i cemi’ ve emr-i

mukadderdir. Nass-ı Kerim Sübhânî ise sa’y ve amelin aynının rû’yeti isbât

etmiştir. Bu takdirce a’râz-ı a’mâl zamân-ı sabitte ne keyfiyetle mer’i oluyor denir

ise iş bu takdîr olunan veche üzerine mûtecessid olur. Kemâ kâle sallallahü teâlâ

aleyhi vesellem fi hadis-i kudsi hakiyen an-Allah Teâlâ fe-kâle (yâ Muhammed

ikrâ ümmetike minnî selâm ve ahbirhûm înnel-cennete tayyibet-ül-ziyneti azbet-

ül-mâi ve ennehâ ve in gargbihâ sübhân Allah vel-hamdulillah ve lâ ilâhe illallah

ve Allahü Ekber). Pes tecessüd-i mezbûr hakikat-ı kâmil vesâtet-î a’mâl-ı hasene

ve akvâl tayyibe mütebassıta dünyâ-i kemâlî inbisâtı mezkür ile muhkem olur.

Ammâ zikr olunan derecât-ı aliyenin vusûlüne sebeb derecât-ı kesire vardır. Lakin

merâtib-i mezbürenin usûl-i kulliyâtı makâmâtı selaseye o da evvelen islam,

sâniyen imân, sâlisen ihsândır. Ona binâen ki çünki o ser vücudu merâtîb-ı istîdâ’

eflâk ve anâ-i mevlüdât ve rahîm-i mâder de olan mertebe-i istikrârdan tecâvüz

edip bu süret nefis ve mizacı insânî ile tâhir oldu ise ahkâm-ı kesret anâsır ve

mevlüdâta melâbiseti sebebiyle hükm-i vahdet ve tahâret ve besâtet ser vücudu

zîkr olunan âsâr-ı kesret harekât ü sekenât tabîî ve ahkâm-ı inhîrâfâtta maklüb ve

mahbûs olup kendînin mebde’-i vahdetî ve la yedi olan avd ve rücûğundan ve

turuk-i zâhir ve bâtne-i maâddan kemâl-i hicâb ile mahcûb kaldı. Pes şunlara ki

138

tevfîk ve inâyet ezeliye-i rabbâniyeye karîn hâlleri olup mâder ve pederinin

vesâtet taklîdi ve yahut bir resûlün da’vetî halife-i resül olan mürşid-i kâmilin

irşâd ve delâeti ile mebde’ ve maâdından haberdâr olur ise evvelen bi-z-zât eser

ona zâhir bâhir olup li-ecli”t-tedbir onun mizâç ve kuvâ ve cevârih ve

âzâsına isâbet ve sirâyet edip kavlen ve fi’len harekât ü sekenât nâ-mazbût ve

suver-i inhirafât nâ-merbût ile zuhûrdan a’râz eder. Ve ahkâm-ı şer’iyede

münderic olan vahdet-i adâlete inkıyâd-ı kulliyen ile müteveccih olur. O zamân

onların dâire-i makâm-ı islâma dûhulleriyle ki itâati evâmir-i revaciri şeriyye-i

nebeviye den ibârettir. Dürüst olur ve hâlet-i mezbüre de dâhil dâire-i Îslâm olan

şahısı insâniyenin Hazreti Hakka ve esmâ ve sıfât-ı mukaddes-i rabbâniyeye

irtibâtı bî-tarîk-it-taalluk olur. Zirâ merbübun ismi Rabb ve sıfat-ı rubûbiyette ve

mahlûkun ismi Hâlîk ve sıfat-ı hâlikiyyette ve mehdinin ismi Hâdî ve sıfatı

hîdâyete ve tâibinin ismi Tevvâb ve kabîl-i tövbe sıfatına ve mâğfürun ismi Gaffâr

ve sıfatı mağfirete helümme cerrâ ta’allûkları zarûridir. Ve her şeyin bir sebeb ve

illeti zâhireye izafeti ve esbâb ve îlelî mezbûreye muzaf olan eşyânın rü’yeti dahi

esmâ-i ilahiyenin mezâhir ve âsârıdır. Mâdem ki bir kimse dâhil-i dâire-i islâm

olmaya onun talluku esmâ-i kûlliyeye olmayıp dûn-el-bâz bâzı esmâ ve sıfâtadır.

Ammâ sonraki makam Îslâmın hakâyıkıyla muhakkak ola. O merd-müslimin

ta’alluku esmâ ve sıfât-ı külliyede tamâm olur. (12) Ve bu mertebeden sonra

mebde’ ve maâd bî-tarîk-il- ma’dül eser ona hepsi kuva-yi bâtınî ve

hevâsı…………. sîrâyet edip tekellüf ve taltife cehd eder. Ve nefsi

(Summün bukmün umyün fe-hum lâ yerci’ün) dâr-ı müfizinden halas eder. Nutk

ve semi’ ve basar ve fikrin ve vehmine fuzûl ve mâ-lâ ya’nî zîkîr ve fikîr ve eser-i

gayr dan bî-külliyyete mahcûb ve mestûr kalmış idi. Muhabbet-i İlahiye keşf-î

istâre hicâb edip tevfîk ve hîdâyet-i sûbhânî ile cümlesi ma-halak lehne sarf edip

acele getirir. Ve zâtını ism-i semî’ basîr ve ilim ve mütekallim kılar. Ve kuvâ-yı

bâtınesi hakîkî nekayifi ve inhirâfat-ı cehl ve bahl ve zulm ve kasâvet-i kalb ve îlâ

gayr-i zâlik ve sıfât-ı radîyeden halâsi edip üç kemâlât ve suver-i i’tidâlât akıl ve

kerem ve hilm ve re’fete nâil olmak için sa’y-î beliğ eder. Ve bu mertebeye

kadem-nihâde oldukta makam-ı îslâmdan rütbe-i îmânâ terakki etmiş olur. Ve

esnâ-yi seyrde külliyât-ı makam-ı imandan olan tevbe ve zühd ve vera’ ve

tevekkül ve rızâ makâmları müşahede edip ve her makâmın cûz’iyâtında esmâ-i

139

hakk eyle. Misalen Kerîm ve Halîm ve Allâm ve Raûf ve bunun emsâli esmâ ile

vefk tahallukûv bi-ahlâkillah ile muttasıf eder. Fe-li-hâzâ erbâb-ı tahkîk makam-ı

imana makam-ı tahalluk itlak ederler. Ve çünki bâtın ve zâhirden ahkâm-ı

inhirafât veche meşru mütelakki ola meşîme-i nefiste kâmil olan sûret-i vahdet ve

adâlet-i mütevellid olup ismi kalb ile mesh olur. ( Ve bî-hükmî ve sa’ni kalbî

abdu’l-mü’mini’l-tekâ) o dîl ona tevâbi’ ism-i zâhirden bir ismin mir’ât-ı mücellâ

ve mahal-i tecellisi olur kî Îsm-i mezbûr şahsı mezbûrun menşe’-i taayyün nefsi

ve mizâcı olmuş idi. Ve sukut-ı nutka ve nefha-i rûhun vefatında ve zamân-ı

vîlâdette şahsı mezbur o ismin mahkûm te’siri ve terbiyesinin merbûbu olmuş idi.

Pes vâsi’i Hakk olan kalb-i mü mîn bu mertebeye nâil oldukta o isim ile

mûstahikk olur. Yani sâlik-i mezbûrun kalbinde o isim tecelli ettiğinde sâlikin

ismi ve resmi bîl-külliyyete mürtefi’ olup sâlikte ol isimden gayrı şeye bağ

kalmaz. Pes bu mertebede sâlik makam-ı imândan derecât-ı ihsâna i’tîlâ’ ve irtifâ’

etmiş olur. Ve o isim ki onun mir’ât-ı kalbinde cilve-kâr olmuş idi. Ve şu eser ki

esmâ-i zâtiyenin âsârından eser etmiş idi. Sâlik-i fâniyenin semi’ ve basar ve yed

ve ricl ve aklı olur. Hatta bu makam-ı tahakkukun hakikatta vâki’ olan (Kuntü

semîah ve basarah ve yedeh ve ricleh) hadis-i şerifi ve sâir ahbâr ve âsarın letâifini

zevk ü selîm ile fehm eder. Ba’dehû merâtîb-i esmâ ve eflâk-ı sıfâtta seyrân edip

her bir ismin tahakkuku o sâlikî bir ism-i ahârın tahakkukuna müstaidd eder. Hatta

ism-i zâhir camî’ olduğu cemi’ esmaya müttehid olur. Ve o vakitte o merd-i kâmil

ve racül-i fâzıl bâtın rûhun seyrine garibet kılıp cemi’ esmâ-i bâtın tenzîhî ile

tahakkuk-ı mesir olur. O cemi’ kemâliyeye erişip seyr-i kemâleyn

bulur. Ve zîkr olunan seyr ü sülük ümmet-i Muhammedden olan ferd-i kâmillerin

seyridir. Ammâ seyr-i Mustafa kâmîllerin netice-i seyir olan Hazreti Cemidât

Kâbe kavseyn ve ondan makam-ı ahâdiyyet cemi’ ev-ednâdır ki, ondan a’lâ ve

ekmel mertebe olmayıp ve mertebe-i mezbûreye ancak Hazreti Seyyid-ül-enbîyâ

vel-mürselin salavatûl-Allah aleyhi ve selem hazretlerine mahsustur.Ve hasayıs-ı

kâmil odur ki bâtın ve sırrı ile mûşâhede-i hazreti gayb olup makam-ı ihsânda

ulûm-i gayb ve ledünniyi rûhu ve nefsî ile muttâli’ kılar. Ve hâvas-ı zâhir ve

bâtınesi ile makam-ı imânda âsâr gayretle meşgul olup ve mizâç ve kuvâsı

makam-ı islâmda ibâdet-i bedeniyeye vâsıf ve envâ’i ahkâm-ı ibtilâyı şerîyeye

mülâzemet edip cemi’ evkâtta bütün vârını zînet şer-i şerife ma’mür ve zâhiriyi

140

tayy-ı deryâyı ahkâm-ı tarîkına müstağrak olur. Ammâ kâmil-i mezbûrun şer-i

şerif ve rûh-i lâtifinin hazret-i gayb ve makam-ı ihsânda mukayyed olduğunun

fâidesi tecelliyâtı zâtı ve ulûm-i hakiki ve mûkâşefât-ı hamim île muttasıf

olduğundan vesvâsı ve kuvâyi zahire ve bâtınesi dahi makam-ı imânda mukayyed

olduğundan fâidesi bu neşâ-i dünyevîye de fikir ve zikir ve semâ’ ve gayretle ve

neşâ-i âhiriyede rû’yet-i dâim bi-l-basar ve semâ-î kelâm bî-vasita ve bunun

emsâlî teşrifât ile mütellezziz olduğudur. Ve mizâç makam-ı islâmda mukayyed

olduğunun fâidesi îbtilâat ahkâm-ı şeriat ile tahakkuk ve neşâ-i dünyeviye de

icrâyı o emr-i şeriyye ile telezzüz ve ahkâm-ı şer’iattan her bir hükmün dekâik

hikmeti ve savm ve salat ve hacc ve zekât ve sâir ibâdât ve tâatın taayyün ve

tahdîd idâd ve ilel ve esrarı keşf ve sühûd ile muâyin

kıldığını der-kâr ve cem’i avâlim ve dunyevi berzah ve haşr ve cenânı da

kemâl-ı inbisât-ı hakiki takayyüd mizâç ile makam-ı îslâmda yazılmış olması

lazımdır. Ve ibâdât ve hasenât-ı (13) şer’iyyenin berzahta ve haşr da hasıla olan

sûr ve netâyicinden behre-mend ve ber-hurdâr olmakla makam-ı îslâma

mütealliktir. Ve nice evkât olur ki kâmîl-i mezbûrun nefsî hevâsı ve mizâcı hem-

reng sırr olur. Ammâ zikr olunan hükm-i mezbûrun neş’atı iktizâsıyla hâlet-i

mezbûrenin devâm ve sebâtı olmaz. Zîrâ lî maa-Allah vakt

buyurulmuştur. Îmdi ey nûr-i sadika-i a’lem ve nûr-i sâdika-i Âdem merâtib-i

mezbûreyi seyr ve temâşâ edip hakikat-ı zâtiyesinden haberdâr ve aşk ü

muhabbeti rabbâniye ile ber-hudâr olan âşık sâdıklar ahkâm ve eflâk-ı

suveriyeden dahi hurûç edip eflakı hakikiyeyi esma ve sıfat ve zata uruc etmekle

ebü-l-vakt olurlar. Sen de ona göre sa’y edip ebnâ-yi izâmın ve husûsiyle Hazreti

fahr-i kâinât sallallahü aleyhi ekmel-i tahiyyât ümmetlerine terk ettği mîrâs-ı

şeriat ve tarikat ve hakikat ve marifete vâris-i hakîkî olmakla Cenâb-ı Haktan

meded ve inâyet ricâ eylesin.

Mektup 7: 26 Mart 1337

Mustafa Ârif Kâtipzâde Kayserîlidir. Mustafa Mûnîb Hazretlerinin halife

ve kaim-makamıdır. Kayseride Fuad Câmi’ Şerif havalîsinde medfundur. Zâhir ve

bâtın ulûmune câmi’ ve zamânın feridîdir. Sâlike lazım olan hilâfet-i ilahiye ve

hilâfet-i nebeviyye ve hîlâfet-i meşâyih ve merâtib-i îstivâ ne olduğunu bilip ve

141

anlayıp ona göre iş eylemek lazım olduğundan, merâtib-i mezbureden bir miktâr

bu mahalde derc-i sutûr eylemeye şurü’ olundu. Ey Îhvân ma’lümunuz olsun ki

Cenâb-ı Allah (ve iz-kâle rabbuke lî’l-melâiketi innî câilûn fil’ardı halife) yani,

zikreyle ya Muhammed, o vâkit ki rabbin melâikeye buyurdu ki; ben Azîm-üş-

Şâân bir de halife kılmak isterim. Halife bir kimsenin makâmına kâim menâbına

nâib olan kimseye derler. Îmâm Fahreddin Râzî tefsirinde; el-hâlifetü men yehlifu

gayrih ve yekûvme mâkama. Ve Îmâm Râgıb hazretleri dahi lafz-ı halife vâhide

ve cemi ıtlak olunur. Bu mahalde maksüd olan cemi’ ma’nâsıdır. Zirâ halifeden

murâd Hazreti Adem ve evlâd-ı Ademdir. Ve tefsirinde buyurdu ki; halifeden

murâd evlâd-ı Âdemdir. Ve bazısı bazısına kâim-makâm oldular. Nîtekim bu âyet-

i kerime şehâdet ederki (ve hüve ellezi cealeküm halâife fil’ardı) ve kezâ kâle

(sümme cealnâkûm halayif fil’ardı ve kâle eyzan vezkurûv iz cealekûm hulefâe)

bu cümlesi evlâd-ı Âdemin halife olmasına delâlet eder. Ve beyne’l-müfessirin

kavl-ı esahh dahi budur. Îmâm Fahreddin Râzî der ki; Âdem evlâdından halife-i

hakk olana, onun için halife tesemmi kılındı ki halkın nüfûsune tekmilde ve onlara

siyaset ve te’dibde ve emr ve ahkâmı tenfîzde ve bunun emsâli şeylerde Hakkın

halifesi ve kâim-makamıdır. Burada suâl varîd olur ki; halife âciz ve esrâr-ı gayba

muttalî’ olmayan kimselere lâzım olur. Tahkikan Cenâb-ı Allah her şeye kâdir ve

âlim-ûl-bâtın vel-zâhirdir ki ona halife olmanın fâidesi nedir? Cevâp budur ki;

halife müstahlefin aleyhin kusûrundan ötürüdür. Ve halkın Hakka âşînâ olmasında

ve haktan istifâde ve istifâza kılmasında kemâl-ı mertebe âcizleri olduğu içindir.

Lâ-cerem halife gerektir ki Haktan esrâr ve ahkâmı ahz eyleye ve halka bey’ân

kılıp söyleye. Zirâ bunlar halkla Hakk ma-beynlerinde vâsıtadır. Rûhâniyetleri

cihetinden ahkâm ve esrârı ve evâmir ve envârı, Haktan ahz edip cismâniyetleriyle

halka îsâl ederler. Ve halkı terbiye ve irşadla tekmîl edip bî-haseb-îl-istî’dâd

tefhim-i Hakk ile âşînâ ederler. Men veche halife müstehlefin aynıdır. Ve men

veche gayrıdır. Şu cihetten aynı olur ki, onun ahkâmı ile hâkim ve onun ilimiyle

âlim ve onun sıfatıyla muttasıf ve ahlâkı ile mütehallik ve esrâr ve envârıyla

mütehakkıktır. Bunun mîsâlini kalem ile kâtibde müşâhede eyle. Her bir maânî ve

maârif ve esârı yazmaya kâtib elinde kalem bir âlet olup, lâkin kalem başka kâtîb

başka kalem, kalem, kâtib katib olup yanlız kalemin kâtibe kemâl-i merbûtiyle

merbût olduğundan maârifin yazılmasına bir alât olduğu gibidir. Zirâ Cenab-ı

142

Vâhîb-ül-Atâ hazretleri her bir kudret-i ilahiyenin zuhûrunu bir esbâba ta’lîk

etmiştir. Nehârın tenvir olunması güneşe vermiş olduğu ziyâya ve mâhın nûrunu

güneşten (14) aks ve ahze ta’lîk eylediği gibi. Lakin Cenâb-ı Hâlik-ı Mevcûdât

hazretlerinin bilâ-sebeb her şeyi halk ve icâda kâdirdir. Ammâ her bir işinde bin

türlü hikmet-i hâfisi vardır. Kulun aklı cümlesini îdrâk edemez. Îmdi bu cümle

ma’lûm olduktan sonra, şartı hilâlet-i ilahiyeye halife olan zât bi”l-kulliyye kendi

nefsinden fânî ola ve bekâ-yi hakk ile bâkî ola. Ve onun akvâl ve ef’âl ve ahlâk ve

sıfâtıyla ittisâf kıla. Bir iş işlemeye îllâ onun emriyle bir kere başlamaya illâ onun

îrâdesiyle başlaya. Amma burası gayet dakîk bir mâ’nâdır. Her hayalâtâ

kapılmayıp ve her bir evhâma aldanıp buna böyle işâret olundu. Ve şöyle zuhûrât

vuku’ buldu, diye kendi hayâlâtına aldanıpta hem nefsini ve hemde ebnâ-yi cinsini

aldatıp dâll ve mudil olmaktan ictinâb eylemek elzemdir. Zîrâ şeytân Cenâb-ı

Vâcib-ül-Vücud hazretlerine: Yâ Rabbî ben Ademin yüzünden vâdi-i helâke

düştüm. Şimdi bende onlara göstermiş olduğun tarîk-i müstakimin üzerinde

oturur, o yolda olanları ihlâl ve iğfâl ederim dedi. Bunun çâresi ise, cümle

kapıların kapanıp hemân bâb-ı ilahiyenin meftûh olduğunu ve o kapıya varmakla

dahi bil-cümle yolların mesdüd olup ancak şeriat-ı Ahmedi ve tarikat-ı

Muhammedinin açık olduğunu bilip ve yollara dahi ehl-i sünnet vel-cemâat ve

mezâhib-i erbaadan birisine ve pîrân tarîkat-ı aliyeden bir tarika süluk ve bunlurın

kurmuş oldukları mizan-ı tarîkat ve şeriât-ı aliyenin mîzânıyla her bir muâmelâtını

vezn ederek kemâl-ı mütebassırâta hareket etmek lâzımdır. İşte cemi’ enbâ’ ve

evliyânın hilâfetleri bu kevnedir. Ve tebliğ-i ahkâm-ı îlahiye enbiyân ulemâ-i

billah dahi halife-yi Allahtır. Nitekim Ebu Hureyre (r.a) hazretleri peygamberimiz

(s.a.v) hazretlerinden şu hadis-i şerifi rivayet etmiştir: (Kâle resûl-ullah sallallahü

teâlâ aleyhi vesellem. Men emere bil-ma’rûf ve nehyi an-il-münker fe-hüve

halifetullah fil’ardı ve halife-i kitâbeh ve resuleh). Ve sünnet-i rasüli îcrâ edip îhyâ

eyleyen halife-i resülullahtır. Ve halife-i resülullah yine halifetüllahtır. Kemâ revâ

an-îl Hasani’l-Basrî kâle resûl-ullah sallallahü teâlâ aleyhi vesellem (rahmetullah

alâ hulefâ-i kâlûv ve men hulefâuke yâ resûlallah kale ellezine yuhibbunehu

sünnetî ve yamelüneha ibâdullah). Her kim evamîr-i ilahiyeyi icrâ ve sünnet-i

resülullahı ihya eyler ise, halifetullah ve halife-i resülullah olur. Ve şu kimse ki

evâmîr-i ilahiyeye ve sünnet-i resûlullahı bir tarikin revişi üzere icrâ ve o tarîkatı

143

ihyâ ile hem o pîrin ve hem resûlullahın ve hem Allah Teâlâ hazretlerinin halifesi

olur. Hîlafet-i Hakk cemî’ efrâd-ı însâniyede bi-hasebi isti’dadâtihim mevcûdedir.

Kema kâle aleyhisselâm (Küllü-küm râin ve küllü-küm mes’ulün an ra’yetih).

Herkesin hilâfet-i îlahiyeden îstî’dâdı miktârı hisse-i muayyinesi vardır. Misâlen,

pâdişâhın memleketinde tedbir ve tasrrufu ve her vâlî ve hâkimin kendi eyâlet ve

vilâyetinde ve herkesin taht-ı îdâresinde ve ednâ mertebe kendi vücudunda terbîr

ve tasarrufu gibi. Zirâ Cenâb-ı Hakk bu âyetinde hîlâfeti âmme-i nâssa şâmîl

buyurmuşlardır. Kemâ kale Allahü Teâlâ (Hüve ellezi cealeküm halâife’l-ardı) ve

ondan sonra herkesin biri birinden derecesinin ref’ olunmasını ve hîlâfette fazîlet

bulunması (ve refea ba’zıküm fevka ba’zın derecât) âyetiyle sâbit kılınmıştır.

İnşâ-Allah Teâlâ ileride meratib-i süluk zikr olacağı mahalde zikr olunacaktır.

Derece-i tövbeden tâ derece-i tecrid ve tevhide kadar bey’an olunacaktır. Bâ’zı

kimse bu cümle merâtibe câmi’ olur. Ve ba’zısı bunlardan birinde kalır. Ve o

derece onun makamı olur. Ve ona fâlân kimse filan makâmdadır denir. Misâlen ya

televvünde veya temekkünde veyâ velâyette veya keramette her ne ise bu

cümleden güzârla matlabı rızâyı Hakk olmadıkça insân kâmîl olamaz. Ve hîlâfet-i

kâmile ise însân-ı kâmile mahsüs olup ondan sonra emsel fâl emsel her hangi

kimsenin ilmî ziyade ola, o kimsenin îlmî olmayandan derecede erfa’ ve hakikatta

efdaldir. Eğer şeraitte ilmî ziyâde ise şeraitte ve tarikatte ise tarikatte ve eğer

merâtîb-i ilahiyede ise merâtib-i ilahiyede ve esrâr-ı rabbâniyede ise esrâr-ı

rabbâniyede kemâ kâle Allahü Teâlâ (hel yestevîyellezine ya’lemüvne vel’lezine

lâ ya’lemûvne). Ve kâle Allahü Teâlâ (yerfeü ellezine âmenûv min-kum vel’lezine

ûtul-îlme derecât). Yani Allahü Teâla refî’ eyler. Ey müminler siz diyorsunuz ki,

derece-i cânım dünyâda cemîl eyle ve âhirette canânla hâsseten şu kimselerin

derecelerini ref’ eyler ki onlara ilim itâ’ olundu. Ve ilimleri amele mukarin

kılındı. Pes alimin âbid üzere şerefi, mâh-ı bedrin kevâkib üzere şerefî gibidir. Ve

âlimin şerefiyyeti ma’lümun şerefine göredir. Her hangi tarîk olur ise olsun (15)

âlim olan hilafete âlim olmayandan ehakk ve elyaktır. Zîrâ nass ile sünnet-i

seniyye ile ve îcmâ-i ümmet ile sâbit olan budur ki, kitâb-ı ilahiyede delîl Hakk

Sübhânî ve Teâlâ hazretleri Hz. Âdemî ilmi sebebiyle halife edip melekleri

etmedi. Bütün melâike tâat ve ibâdetle mevsûm ve tesbih ve takdîs etmekle

meşhür ve ismetle hatâ ve halelden uzak oldukları hâlde, Cenâb-ı Allah

144

Adem aleyhisselâmı ilmi sebebiyle tercih buyurmuştur. Nitekim Beyzâvi

hazretleri (Fe-kâle enbîunî bî-esmâe heûlai) ayet-i kerimesinin tefsirinde buyur ki

yunekkibu le-hüm ve tenbe alâ aczihim an emr el-hazrete fe-innel-tedbîr vel-

tasdîk ve îkâmetil muadeleti kalbe tahakkuk el-ma’rifeti vel-vukûf alâ merâtîb-il

istî’dâdât ve karraral hukuk mahâl în kuntüm sâdikın fi-zeamekûm enneküm enfâe

bil-hilâfeti li-ismeteküm fe-en-bi’unî bî-esmâi heulâi) ve şeyhzâde merhûm dahi

hâşiyesinde buyurur ki; (innel-hîlâfeti nektezil’ hukme bil-hakkı,ve ikâmetil

muadeleti beyn-el-ibâd ve zâlik lâ ye’ti illâ bil-ilmi vel’ mârifeti zevâtü eşyâ ve

ehlehâ ve ef’âlehe ve i’tâe kullü zî’y hakk hakka bilâ-ziyâde ve lâ noksan).

Ma’nâsı budur ki, melâike zımnen hilâfeti tesbîh ve takdîs ve ismetimiz sebebiyle

bîz müstahakız dediklerinde, Hakk Teâlâ hazretleri bunlara buyurur ki, Ey

meleklerim banâ bu müsebbihâtın esmâsını îlâm edin Kâdı Beyzâvi hazretleri

buyurur ki; bu kelâm melâikeye ilzâm ve onların emr-i hilâfetten acz olduklarına

tenbihdir. Zirâ tedbîr ve tasarruf ve ikâmet-i adl-i mârifete müstehak olmazdan ve

meratib-i istidâdı ve ahlâkın hukûkuna vukûf bulmazdan mukaddem mahalldir.

Eğer ze’minizde hilâfete ismetiniz sebebiyle ehakk olmak var ise, bu cümle

müsebbihâtın esmâsından haber verin mânâsı vardır. Ve şeyhzâde merhûm dahi

hîlâfeti hakk ile hüküm eylemek ve îbadullah beynînde adâlet kılmak iktizâ’ eder.

Ve bu ma’nâ ise ilimsiz olmaz zevât-ı eşyâya ve havâsına ve ef’âline ma’rifetsiz

surete gelmez. Ve her hakkı sâhibine bilâ-ziyâde ve lâ noksân eylemeyince hilâfet

mertebesine zafer bulmaz. Pes hilâfetin rükn-ü azamı adâlettir. Onun için Cenâb-ı

Hakk Celle ve A’lâ hazretleri Hazreti Dâvûd aleyhisselâma hitâb edip buyururlar:

(Yâ Dâvûd innâ cealnâke halifeten fîl’ardı fahküm beyne’n-nâs bil-hakk ve lâ

tetbî’el hevâ fe-yudillike an sebilillah innel-lezine yedullüne an sebilillah lehüm

azâbun şedîd bi-mâ nesev yevm-el-hesâb). Ma’nâ-i şerifi, yâ Dâvûd biz seni

istihlâf eyledik ve mülkümde halife kıldık. Sende beyne’n-nâssı adl ile hükm eyle

, hevâ-i nefsine tâbi’ olma ki, seni Allah yolunda ihlâl eyler.Tahkik o kimseler ki

Allah yolunda kem-rah oldular. Onlar için azâb-ı şedîd vardır, Yevm-i hesâbı

nîsyânları sebebiyle her bir halife olanlara taht-ı yedinde mutasarrıf olduğu

kimselere adâlet eylemek vâcib oldu. Zîrâ Ebu Sâid hazretleri resûlullah (s.a.v)

rîvâyetle buyurur ki; (in’nel-dunyâ helve hazre). Yani dünyâ tâtlı ve leziz şeydir,

tabîat-ı kâmil eyler. Lakin hüsn ü ta’mıyla nâsı meftün eyler. (Ve innel-Allahe

145

müstahlefeküm fe-yenzır keyfe ya’lemün) Ve Allah Teâlâ hazretleri sizi halife

kılmıştır. Emvâl ve erzakta ve tasarruf eylediğiniz şeylerde. Zîrâ o şeyler Hakk

Teâlâ hazretlerinindir. Siz halife ve vekilsiniz. Hakk Celle ve Alâ hazretleri size

nâzırdır. Mâlik olduğunuz şeylerde ne hâl ile amel eylerseniz, her hakkı

buyurduğu zî-hakkâ îsâl edip adâlet eylermisiniz. Ve yahut olup

adaleti terk kılarmısınız. Abdullah îbn Ömer radıyallahü Teâlâ anh hazretleri bu

hadis-i şerifi resülullah sallahü teâlâ aleyhi ve selem efendimizden rivâyeten

buyur ki; (Înnel-muksitine înd-Allahe alâ munâbirine min-nür). Yani tahkikân âdîl

olanlar Allah Teâlâ indin de mukarreblerdir. Nûrdan minber üzerine câlislerdir.

(An yemin-ü rahmân ve kulnâ yedihi yemin-i mübârek) o menâbirin yemin-i

rahmân tarafında ola. Bu hadis-i şerif âdillerin ulvî mekânına iş’âr eder. Zirâ

sultânın sâğ tarafında oturan sol tarafında oturandan eşreftir. Ve burada tevehhüm

olunmaya Cenâb-ı Allah’ın yemîn-i rahmân yesâre mukâbili olan yemîn-i cinse

ola onu def’ için buyururlar ki; Rahmanın iki tarafı dahi kudret-i kâmile ve îrâdet-

i şâmile ve esmâ-i mütekâbiledir. Yemîn mübârektir. (Ellezine ya’dilüne fî

hukmihim ve ehlihim ve-mâ velü) sıfatı kâşifesi veya sıfatı mâdihesidir. Muksitin

yani âdil olanlar şu kimselerdir ki; hükümetlerinde ve taht-ı yedlerinde bulunanlar

ve ehl ü iyal ve cevârî ve ibâd ve hâdim ve kendi mâlik olduğu iklim vücudunda

adâlet eyleye. Nitekim Cenâb-ı Allah Teâlâ hazretleri buyurur: (Înne Allahe

ye’muruküm bil’adli vel’îhsân). Adâletin ma’nâsı (16) ise terk-i zulümdür. Ve her

hakkı zî-hakka îsâl ve her bir mâlık olduğu mâ-halak-lehinde îsti’mâl ile tefsir

eylemişlerdir. İmdi halife olan kimse her hâlde âdil olmak zorundadır. Zîrâ adl

cemî’ umürda tavassut etmeye derler. Mîsalen, itikadâtta tenzîhle teşbih mâ-

beyninde olasın. Ve mezheb-i cebr eyle kader mâ-beyne tutasın cüdda tecelle

tebzîr mâ-beyn güzedesîn. Kemâ kâle Allahü Teâlâ (ve lâ tecal yedeke mağluleten

ilâ unugık ve lâ tebsüthâ kullel bast) ve savtta dahi cehr eyle ahfâ mâ-beynine

söyleyesin. Nitekim Hakk Teâlâ hazretleri habibine buyurur; (ve lâ techer bi-

salâtik ve lâ tehâfet bi-hâ vebnağ beyne zalik sebilâ). Ya Muhammed salatta

kırâatını cehr eyleme ve dahi onu zayıfda eyleme. Bu ikisinin mâ-beyninde bir yol

taleb eyle ki beyn-el-cehr vel-zayıf ola. Rivâyet olunur ki, bu âyetin

nüzûlunde Hazreti Habib-i Hüda sallallahü aleyhi vessellem bir gün Hazreti Ebu

Bekr es-Sıddık radiyallahü teâlâ anh hazretlerine uğradı ve gördü ki ahfâ ile okur.

146

Ve Hazreti Ömer radiyallahü teâlâ anh hazretlenie uğradı cehr ile ve savtı a’lâ ile

okur. Hazreti Ebu Bekir’e ne sebeble ahfâ ile okursun? diye sorduğunda rabbim

münâcâtımı işitiyordu. Ve hazreti Ömer’e ne sebeble cehr ile okursun? diye

sorduğunda şeytanı tard etmek ve nâimleri îkâz için dediklerinde, Hazreti Ebu

Bekire, sen bir parça savtını çıkar yani; (erfa’ savtık kalîlen) ve Hazreti Ömere

dahi, (El-adl sârî fî cemi’ el-eşyae fecal el-adl hâkimen alâ nefsik ve ehlik ve

ashâbik ve abîdik ve fi kelâmik ve efâlik zâhiren ve bâtınen). İşte ba’zı tarikatta

bu sıfat-ı i’tidâl mertebe-i istivâdır. Bu mertebeye vâsıl olanlara alamet başlarına

hatt-ı îstivâ çekip onunla bu mertebeyi işâret kılmışlardır. Ve bizim tarikımızda

ise sürete itibâr olmayıp, her hâlimizde adâlet ve istikâmet ve şeriat ve tarikata

kemâliyle mütâbaat eylemektir. Ve istivânın üç mertebesi vardır. Birisi edna,

birisi evsat, diğeri a’lâ mertebedir. Ve ednâ mertebesi hadd-ı şeriattır ve dâire-i

tarikatdan hurüç etmemek. Ve râh-ı dalâl ve fesâda gitmemen. Ve ef’âl-i

seyyieden bi-l-kûlliyye necât bulmak ve evkât-ı hamseyi vaktıyle edâ eylemek.

Ve a’mâl-i hasene ve ahlâkı hamide ile muttasıf olmaktır. Evsatı mertebe emr-i

sübhâniye itâaat ve sıhhat-i ibâdete ve riyazâta gitmek. Ve savm ve salâta

müdâvemet kılmak ve nefsi zulmanisini nûrânî ve cismani edip, (ervâhnâ eşbâhnâ,

eşbâhnâ ervâhnâ) hükmünü bulmaktır. Ve mertebe-i a’lâsı aşk ü muhabbetle

cemi’ merâtibden güzâr edip şâd ü gam ve zevk ü elem ve ye’si ve kem ve medh

ü zemm ve nîam ü nakm ve lütf ü sitem bi-l-külliyye katında berâber ola. Bir sâlik

ki kendisi zâten ve sıfâten ve zâhiren ve batınen fânî olup Hakk ile kâim ve bâkî

bula. Ve yanında sîm ü zer ve berâber ola. Ve esrâr-ı gayb o vâkit

onâ ayân olur. Ve mertebe-i meşihate dahi mâlik olur. Ve o vâkit halife edilmeye

kudret bulur. Suâl olunur ise ki, bir çok şeyhler evlâdlarını yerlerine halife ederler

ve ba’zılarıda istediklerine hilâfet verirler. Bunlarında bu hakka nâil olmuşlar

mıdır. Cevâben her bir şeyin sürisi ve ma’nevisi oluduğu gibi hilâfetin dahi sûrîsi

ve ma’nevîsi vardır. Bir şeyh birkimseyi bir hân-kahın tasarrufu ve yâhut o

diyârda bulunan sâlikanın zabt ve bastı için hilâfet verse ve o halife olan kimsede

ise merâtib-i süluk ve irşâd-ı sâlike âlim olmaz ve emr-i şeriat ve ahkâm-ı tarikat-ı

aliyeyi ve esrâr-ı hakikiyeyi kemâ yenbeğî bilmese buna sûret-i hilafet derler.

Ammâ ma’nâ-yı hilâfet bilâde zikr olunan makâmâtı güzârla merâtib-i süluke âlim

ve zuhürât-ı ilahiyeyi ve esma ve sıfat-ı rabbâniyi şuür bulmaktır. Ve hakikat-ı

147

hilâfet abd-ı Allah irşâd-ı nâssa me’mûr olmaktır. Şeyhiyyet mertebesinde olan

kâmilin taht-ı terbiyesinde iken ba’zı kimsede hilâfetin süret ve ma’nâsı ve

hakikatı üçü birlikte cem’ olur. Ve ba’zısında ise süret ve ma’nâsı cemi olur.

Bazısında ancak suret-i halife olur, mana ve hakikatten bî-nasib kalırlar. Ammâ o

kimsede ki, üçü birlikte cem’ ola meşihat mertebesinde olur. Vallahu a’lem bil-

savâb.

Mektup 8

(17) Ahmed Bâbâ Ganîzâde demekle müştehir Kastamonu vîlayetinin

Tosya kazâsındandır. Îbtidâ hâlde debbâğ san’atla kesb ve idâre-i tayin etmekte

imiş. Rivâyet-i meşhuredendir ki Mustafa Ârif hazretleri şeyhi bulunan Mustafa

Mûnîb hazretleriyle birlikte Tosyaya geldiklerinde, Mustafa Ârif hazretlerine

şeyhin bulunan Mustafa Münîb hazretleri müsâ-ileyh Âhmed Bâbâ hazretlerini

irâe ederek senden sonra bu civân sâhîb-i zamân olacaktır. Ve irşâdı dahi sizin

elinizde olacaktır. Şimdiden taht-ı terbiyenize alınız ve terbiyesinde ihtimâm

ediniz buyurmuşlar. O zamân Âhmed Bâbâ efendimizi huzurlarına celb ve

evlatlığa kabül ile terbiyesini Mustafa Ârif hazretlerine tevdi’ buyurmuşlar. Ve

Mustafa Ârif hazretleri dahi vefât’ zamânı takarrûb eylediğinde, Tosyaya Âhmed

Bâbâ hazretlerini huzurlarına getirmek üzere Kayseriden iki ihvân gönderip, müsâ

ileyhi huzuruna celb ve biz-zât kendi halvetine alıp, lâzım gelen vesâyâyı îcrâ

eyledikten sonra makamına kaim ve ser-hilafet ve talibânın terbiyelerinde

ihtimâm eylemesini tavsiye eyledikten sonra irtihâl-i dâr-i beka eyledikleri

Âhmed Bâbâ hazretleri cenâze namazını bade”l-eda defn eylediğinde ashâb ve

ahbâbının merâsim taziyelerini tamâm edildikten sonra Tosyaya avdet ve etrâfında

bulunan hülefâtının cümlesini dahi makâm-ı ser-hilâfette kuûdunu îlanla irşâd-ı

tâlibâna seksen sene ihtimâm bin ikiyüz seksen beş sene-i hicriyesinde yüzyirmi

yaşında mahdüm-ı sultânım Mehmed Sâdık Bâbâ hazretlerini istihlâfla irtihâl-i

dâr-i beka buyurmuşlardır. Etrafta olan hulefâlarına güzel mektuplar ile tarikat-ı

âliyeye müteallik bir çok sözleri vardır. Ve bazı manzûrum olan mektûbâtında

görmüş olduğum nasâyihleri ber vech-i zir ihvâna arz ederim. Şöyle

buyurmuşlardır: Sultândan iktidâya hangisi layık ve hangisi layık değildir.

Malûmunuz olsun ki, Cenâb-ı Seyyid-ûl-Keyneyn sallallahü teâla aleyhi vesellem

148

hazretleri buyurmuşlardır. Kâle Resûlullah sallallahü teâla aleyhi vesellem (vellezî

nefsî Muhammedin bi-yedîhî leîn şî’itûm la beyneni leküm in ehabbe ibâdellahi

ile-allahi ellezine yuhibbüne-allahe ile-îbâdehu ve yuhibbüne îbâde-allahi ileyh ve

yemşüne fi’l-ardı bin-nasihati). Yani Resûlullah sallallahü teâla aleyhi vesellem

hazretleri buyururlarki, O Allah hakkı içün ki Muhammedin nefsî o’nun yed-i

kudretîndedir. Eğer isterseniz ben size hakîkat-ı hâlî beyân edeyim. Tahkîkan

Allah’ın sevgili kulları şu kimsilerdir ki, Allah’ı kullarına sevdireler ve kulları

Allah Teâla hazretlerine sevdireler. Yeryüzünde nasihatle yürürler. Ve dü-cihânda

fevâid ve âvâid ve eltâf-ı hakkı tâlibâna bildireler. Ve kalıp âşıkânı mâ-sivadan

pâk ve derûni mûştâkanı zîkri ilahî ve îbadeti sübhânî ile mücellâ edip âyine-i

îlahi olmaya lâyık ve kâbil kılarlar .Pes mertebe-i meşihatta olanların hâlleri

budur. Ve şeyhler resulün nâibi ve kaviminin nebisi gibidir. Ke-mâ kâle

aleyhisselâm (Eş-şeyhü fi-kavmîh, ke-en-nebiyyi fi-ümmetîh). İş böyle olunca

şeyh olan zâta dahi Hazret-i Resûl-i Ekrem Hazretlerinin Sünnet-i seniyyesine ve

sîret-i âliyesine mûtâbaat eyleye ki mahbûb ve manzür-ı hakk ola. Ke-mâ kâle

Allahü Teâla fi-kelâmi (Kül în-küntüm tühîbbuvne Allahe fet-tebîüne

yühbibkümullah). Manâsı eğer Hazret-i hakka muhabbet da’vâsı kılarsanız,

Hazret-i nûbüvvet-penâhın akvâl ve ef’al ve âhvâline mütâbaat eyleyin. Hatta

Allah Tebâreke ve Teâla hazretleri sizi seve. Muhabbeti hakka sebeb mütâbaat

hazreti risâlet-penâh sallallahü teâla aleyhi vesellemdir. Herhangi şeyhin seyyid-

ül-enbiyâya mütâbaatı derecesinde tâlibân enfâs-ı nefsiyesine müstefid olur. Ve

hizmet-i şerifesiyle hakka yol bulur. Ammâ bir şeyhin Hazret-i Sultânı kevneyne

mûtâbaatı olmaya, tâlib ondan bir tâkım hârikülâde bazı şeyler görülmüş olsa bile

iktidâ’ eylemeye. Eğer âhmaklıklarından iktida edenler olur ise delâlete düşer. Ve

yolundan şâşırır, onların yüzlerini görmemek dâha evlâdır. Ve muhakkıklar şeyhî

dört nev’e taksim etmişler. Ve o dört nev’iden birisine iktidayı sahih görmüşler ve

buyurmuşlar ki; Salikân-ı râhı dört kısımdır. Bir kısmı sırf sâliktir. Ve bir kısmı

dahi sırf meczûbdur. Ve bir kısmı sâlik ve meczûbdur. Ve bir kısmı dahi meczûb

ve sâliktir. Salîk sırf meşihat ve iktidâya lâyık değildir. Ve in kâne âlimen

fiş’şerîâtı vel-tarîkatı. Onun içindir ki bazı sıfât-ı nefsâniyye dahi ondan henüz

zâil ve fânî olmamıştır. Ve kendisi ise makâm-ı muâmele ve mücâhede de tevhid-i

ilahiyeden ve vuslat-ı rabbânîyeden mahcûb kâlmıştır. Ve sâîrî dahi hulasa hicâbî

149

olmaz. Ve hicabdan rehâ kalmaz. Meczûb sırf dahi meşihate lâyık ve iktidâ’ya

sâlih değildir. Zira cezbe-i ilahiye ânı vücûdundan hal’i edip müstağrak ve fanî

kâlmıştır. Bu sebeple (18) bundan dahi irşâd-ı kelimât ve bunâ dahi iktidâ câiz

değildir. Her ne kadar hârikülâde bîlâ-nîhâye sâdır olur isede, iktîdâ edenler

kemale ermez ve felâh bulmaz. Zirâ meczub menâfî’ âlem-i kesretî bilmez. Ve

fevâid-i şeriat ve tarikatı anlamaz. Ve muâmelede noksânı vardır. Nâkısa

mûtâbaat revâ görülmez. Zîrâ mertebe-i meşihate fâiz ve hâiz değildir. Sâlik

meczübe dahi iktidâ’ câiz değildir. Ve sâlik meczûb ona derler ki; ibtîdâ’ halinde

kesret-i mücâhede ve riyâzatle ve îbâdet ve taat ve hîzmetle sûlûk ede. Ve nîhâyet

hâlinde cezbe-i îlahîye ve muhabbet-i rabbâniye ona zuhür edîp, onu mazîk surette

ûç ma’nâya ve tevhîd-i zât ve sıfât-ı Hûdâya îsâl ede. Zevk ve vahdet meşrebine

galib ola. Sonra da kale ve sahva ve bil-cümle telvînden hâlî olmaya. Ve temkin

mertebesini bulmaya. Onun için iktidâya lâyık olmaya. Dördüncü kısmı meczûb-ı

sâliktir. Bunlar onlardırki cezbeleri kabl-el-süluktur. Taht-ı temkîn ve kemâl-i

yakinde bunlar melektir. Meşîhate ve iktidâ’ ve mûtâbaata lâyık olanlar bunlardır.

Bunların merg ruhların bidâyet-i sülükte şâh-bâz cezbe-i îlahiye sabid ve her-dem

bunlara cezbe-i îlahiyeye âbid olup bu cezbe ve tecelli vâsıtasıyla beşeriyetten

müteselli’ ve sıfât-ı hayvâniyetten mütehalli’ olurlar. Levh-i dillerine

nûkuş-i mâ-sivâdan sâfî kılarlar. Ve kendilerini ortadan yok olmuş bulurlar.

(Areftû rabbî bî-rabbî) îrfânına ererler. Ve (reaytü rabbi bi-rabbî) diyenlerin rüyeti

gibi bunlar dahi görürler. Ve kendilerinden fânî olduktan sonra Hakk ile bâkî

oldular. Ve ba’de-l-mahv vel-fenâ irşâd-ı et-tâlîbin ve tekmil-i sâlikin âlem-i

mahva geldiler ve kesrette vahdet mûşâhede kıldılar. Makâm-ı mahbübiyete

erdiler. Ve mertebe-i hîlâfet-i hakkı hakîkaten buldular. Cenâb-ı Hak bu makâmda

olanlar hakkında (ve bî yesmi’ ve bî yebsir ve bî yebtış) hadis-i şerifini ve (ve

ahrıc bi-sıfâtî min râ’ki rânî ve men kasdîke kasdenî ve min ehânekı ehînekı

ehânenî) hîtâbıyla müşerref kıldı. Ve bunlara mütâbaat rasulullah sallallahü

teâlaya mütâbaattır. Ve bunlara mütâbaat Cenâb-ı Hakka mütâbattır. Ke-mâ kâle

Allahü Teala, (innellezine yubâyiüneke inne-mâ yûbâiune Allah yed-ullahî fevkâ

eydihim) bu sıfatla muttasıf olân azizlerin makâmıdır. Zîrâ bunlar vâris ve kaim-

makam resûldür. Ve halife-i haktır. Bunlara iktida Seyyidü”l-Enbiya ve zümre-i

asfiyaya îktidâdır. (Ûlâîke ellezine hedâ-hûm Allah fe-bî-hedâ-hûm iktedâ.) emrî

150

üzere hidâyet-i hakk ile mühtedi olân bunlardır. Ve bunlara îktidâ vâcibdir.

Herhangi tarikte olur ise olsun bulduğunda fırsatı fevt etmemek lâzımdır. Ve bu

mertebede olânlara iki tâife mûteşebbehtir. Biri muhik birisi mübteldir.

Mûteşebbeh-i muhîkk odur kî, bunların mertebelerine âlim ola, lâkin o mertebeye

nâil olamaya, onlar ki âmil ola ve lâkin maa-el-bakiyye vücûd ola ve halkı hakka

da’vet kıla. Ve lâkin ekser mertebede onlara takliden da’vet kıla. Vel-hâsıl nice

mertebede onlara mûşâbehetî ola ve nice mertebede olmaya. Ve onlar gördüğü

gibi Hakk-el-yâkîn ile görmeye. Ammâ her işinde mûrâdı îlahi ve rızâsı Allah ola.

Bunlara dahi iktidâ’ sahihtir. Ve bunlara îktidâ edenler dahi hûsn-i itikâdla kemâle

ererler. Zîrâ bunlar tabaka-i evveliyede olânlar gibi değillerdir. Amma mukallid

onlardan müteşebbih-i mübtel olanlardan âlîdirler. Ve müteşebbeh-i mübtel

olanlar dahi şu kimselerdir ki, evliyânın ıstılahât ve îbâdâtını öğrene ve kabl-el-

tasfîyetî’l-nefsi nesh edip irşâd-ı nâssa berây-ı şöhret şeyhliğe mübâderet ede.

Halbûki şeriat nedir? ve tarikat nedir? Bilmeye. Hemen kendi hevâsına tâbi’ ola.

İşte bu vasıflı kimseye bey’at edilmeye. Kimlere beyat edilir, kimlere edilmez

hususları ma’lümun olduktan sonra şurâsı dahi mâlûmun olsunki, âhkâm-ı

tarîkattan birisi dahi budur ki meydan-ı muhabbette hizmet eden îhvândan birisi

mürşîd rah-ı hakîkat ve mecma-ı bahr mârifet bazı diyâr-ı âharda bulunan tâlibânı

irşâd ve memlekette bulunan ihvân dini dahi, îkâzı için îstîhlâf eylese tarîk-i

şettârde ona rehber derler. Tarîk-i âliyede bu gibi halife yani rehber olân kimse

kendisinde zuhûr eden hâlâtı ve tâlib-i hakk olan mûştâkâtta vuku’ bulan aşk ü

şevk ve her zuhûr eden kemâlâtı kendisinden bilmeyip pîri bulunan halife-i

ekmelin himmet-i ruhâniyesinden anlaya ve bu gibi hâlât zuhûr eyledikçe

kendisini pirinde mahv ve fenâ-i tammle fânî edip, kendîsinde kendisinin olarak

bir mülk bırakmaya. Hatta teslîm olunan (19) ihvâna evrâd ve ezkârlarını talim ve

tefhime ruhsat verilmiş ise ta’lîm ve tefhim edip, teslim olan ihvânın isim ve

ahvâllerini pirine arz eder. Ve eğer evrâd ve ezkâr ta’lim ve tefhimine ruhsatı yok

ise ihvana delâletle tâlibânı halîfe-i ekmelî olan pîrine yazar. Ve

oradan aldığı emir üzerine telkin ve ta’rif buyurur. Zîrâ rehber olan zât aradan

çıkıp mîr’ât-ı kalbî nûr-i âftâb pîre mukâbil tutarak mûrîd-i mûsteslimin keyfiyeti

pîre ulaştırmak için halife, yani rehber tayin olunmuştur. Ve vazîfesi dahi sâlikân

ve tâlibân âhvâl ve erkân ve sâlik olduğu tarikât-ı âliyenin erkân ve usülû vechle

151

halka-i zîkri teşkil ve tâlîbânın gönüllerini nûr-i muhabbetle tenvir ve halife-i

ekmeli olan zatın aftabı gönlüne kayar ve bend-i leh fuyuzat-ı ilahiyenin

in’ikasına kabiliyet kesb ettirmekten ibarettir.Ve bu da aşk ü şevk ile olabileceği

müstağni arz olduğundan halife-i ekmelin evsâf ve ahlâk ve tâlibâna olan

şefkatlerinden tâlibâna bey’anla mürşidini tâlîbana ve tâlibânın sıdık ve ihlâslarını

mürşîdine arz ile tâlibleride mürşidine sevdirirde bu iki muhabbetten kâv ile

çıkmamak yek-diğerine infimâmından hâsıl olan âteş pârelerinin dağları ihrâk

eylediği gibi gönüllerde küdûrât-ı mâ-sîvâdan bir şey bırakmaz. Cümlesini ihrâkla

zulûmât-ı mâsivâ nûr-i muhabbet-i îlahiyyeye münkalib olur. Burada bir güzel

hikâye hâtırıma geldi. Dervişin birisi şeyhi huzuruna gelir. Cenâb-ı Seyyid-ül-

kevneyn sallallahü teâla aleyhi vesellem hazretlerine âşık olduğundan bahsle rü’yâ

da olsun bir defacık görmek arzusunda bulunduğu hâlde göremediğini müteessif

olduğunu bey’ânla çâresini sual eylediğinde; şeyhi bulunan zât dahi oğlum

kolaydır. Bu gün akşama kadar tuzlu yemeklerden zîyâdece ekl et ve su da içme.

Susuz olduğun hâlde yat. Sabâha kadar ne mûşâhede edersen gel. Hayır ve şer,

bende onâ göre derdinin dermânını bulayım der. Bî-çâre derviş dahi şeyhinin emrî

vechiyle akşama kadar tuzlu yemeklerden ekl eder ve suda içimez. Susuz olarak

yatar. Rü’yâsında çok soğuk suların bâşında su içer içer kanmaz ve doymaz. Ve

sâbâha kadar suların başından ayrılmaz olduğu ve bu hal üzere uyanıp şeyhi

bulunan zâtâ gidip rü’yâsını söylediğinde; oğlum işte hâlini gördün mü, bu gün

suya iştîyâk eylediğin sebeble sabâha kadar suyun meclisinde devr olmadın. Eğer

Seyyid-ül-kevneyn sallallahü teâla aleyhi vesellem hazretlerine dahi suya olan

iştiyâkın gibi iştiyâkın olsa idi, bir dakika meclisinden devr olmaz idin. Îmdî bu iş

fevrî da’vâ ile olmaz. Bu saâdete ermeğe ask ü muhabbet lazım. Ve onâ da abd ve

ubûdiyetle ve devam-ı zîkîr ve salât-ı selâm ve sünnet-i resûle ittibâ ile çâre

bulunur. Yolunda fermân buyurmuş ve hakikaten doğru buyurmuştur. İşte bu

münâsebette aşktan dahi bir pârça söz söylemek lazım geldi.Ab u killden

mahlûkun yani kendin gibi bir mahlûkun aşk ve muhabbeti senin sabır ve ârâmını

alır bi-sabr ve âram eder. Gönlünde onun muhabbetinden başka bir şey bırakmaz.

Hadd ve hâline meftünun ve düşünde de hayâline pay-bendesîn sıdk ve safâ ile

onun emrine şöyle matbû’ olursun ki dünyâ ve mâ-fihâ gözüne çöp kadar

görünmez.Ve mâl ve mâ mulkünde gözüne zerre kadar görünmez. Yolunda cümle

152

varını fedâ edersin. O mahbûbun gönlünde öyle mekân tutmuştur ki, onun

muhabbetinden başkasına yer kalmamıştır. Ve ondan başkasıyla muhabbet

eylemek istemezsin ve onun hayâli gözünden gitmez ve gözünü yumarsın

gönlünden gitmez. Yani muhabbeti zâhir ve bâtınını ihâta eder. Ve o mahbûbesini

o kadar tasdik eder ki, onsuz bir nefs-i sâbir olmazsın. Ve onun sevdâsıyla rüsvây

olmaktan da zerrece havf etmezsin. Ve o cânân senden cân taleb ederse cânını

dahi fedâ eder. Ve başına dahi vuracak olursa, bâşını önüne tutârsın. Bir aşk ki

onun bünyâdı ve esâsı arzu-yi nefsânî üzeredir. Buncaleyn fitne

edici ve hükmî cârî ve nâfizdir. Aşk-ı mecâzi böyle olur ise pes aceb mî

zannedersin. Sâlîkân ehl-i tarîkattan yani ehl-i îlahiyenin aşk-ı hakikî deryâsına

gark olurlar. Onlar cânâna muhabbetleri sebeble cândan fâriğ ve azâdelerdi. Ve

mahbûblarını zîkr sebebiyle dünyâ ve mâ-fihâdan fâriğlerdir. Hûdâyı zîkîr

eylemek sebebiyle halkdan kaçmışlardır. Ve sâkî-yi ezelin (20) mestleridîr ki,

ihtîyârları bâdesin dönmüşler. Ve şöyle medhüş ve lâ-ya’kıl olmuşlardırki kendi

nefîslerini dahi unutmuşlardır. Târîk-i Hakk sâliklerine nebâtât ve şarâbâtla îlâç

eylemekte mümkîn değildir. Zîrâ onların dertleri dermân kabul etmez bir derttir.

Onların ezelde vâkî’ olan “elestü bî-rabbîküm” kelam-ı şerifi îlân olduğu gibi

kulaklarındadır. “ve kâlû bela” feryâdıyla cüş ü hurûşdadırlar. Bunlar emr-î îlahî

ile bâtın âleminde ahvâl-i dünyâya mutasarrıflardır. Umûr-i mahlükâta

mübâşirelerdir. Ve lâkin zâhîrde bîr köşede sâkinlerdir ki hâllerine kimse muttali’

değil kademleri hâkîdir. Yani hareketlerinden kîmse âgâh değil ve nefisleri

âteşîndir. Yani müstecâb-üd-da’vettirler. Cenâb-ı Allah onların dilediklerini kabul

eder. Bunlar bir nara ile birdağı yerinden koparırlar. Ve bir nemle ile bir şehri

birbire urûrlar. Yani harâb ederler. Ve bunlar rüzgâr gibi pînhândırlar. Yani

mahsûsî değillerdir. Ve tasarruf-u dünyâ ve îbâdet-i mevlâda çabuklardır. Ve

hacer gibi hâmûş, ammâ gönülleri mûsebbih ve zâkîr-i hûdâdır. Evkât-ı seherde o

kadar zâr u efgan ederler ki, gözlerinin yâşı gözlerinden gaflet ve uyku ser-mesti

pâk eder. Yani şevk-i ilahi ve havf-i rabbani ile âğladıklarından uyku hatırlarına

bile gelmez. Rûz ve leyal îbâdet-i hûdâ ve zîkr-i mevlâ ile nefislerini zelîl ve

zebün ederler. Ve seher vakitlerinde de Hakk’a ibâdet ile ibâdet edemedik, menzil

ve maksûda yetişemedik diye feryâd ve figân ederler. Bunlar gece ve gündüz

muhabbet-i îlahi ve aşk-ı rabbânî deryâsına müstağrak olduklarından hayrette

153

kalıp akl-ı maâşın tasarrufundan el yumuşlardır. Ve Cenâb-ı Mevlâya aşk ve

muhabbetlerî sebeble mâ-sîvâdan el yumuşlardır. Hâsılı vahdet hâlis şarâbını her

kim nûş eyledi, dünyâ ve âhiretî ferâmûş edip, Allah’tan başkasına gönül verip

iltifât eylemedi. Îmdî ey sâlik bu mertebeye ermek mûrâd edersen evvelen bilâde

evsâfı bey’ân olunan bir halife-i ekmel bulup bey’at eylemen lazımdır. Ke-mâ

kâle Allahü Teâla (vettebiû ileyh el-vesileti sümme câhîdû’) buna delildir.

Kendini günâh deryasına mûstağrak olmuş kıyâsî edip ve bu hâlde

Allah’tan başka meded ve înâyet edecek bir kimsenin olmadığını bilip kemâl-i

huşû’ ve bab-ı ilahiyede tezellül ile behr-i yevm ekallen yüz istiğfâr ve bin

salavat-ı şerif ve beşbin zîkr-i îlahî kırâatla şer’i şerifi baş tâcı edip ve beş vakit

namâzı edâ ile teheccûd ve salât-ı evvâbin ve salât-ı duhâ ve secde-i şükrü edâ

eyledikten sonrada ölmeye nefsi râzı edip hâzır-baş olmak ve ben Allahı

görmüyorsam da Cenâb-ı Allah beni görür ve her bir hâl ve muâmelatımda banâ

benden dâha zîyâde vâkıftır diyerek bir ân ve bir dakîka gâfîl olmamaya çalışıp ve

her bir muâmelâtında mesûl olacağını dahi kemâl-i yakinle bilip ona göre iş etmek

lâzım. Ve her hâlde kul olmak iktîzâ’ eder. Zîrâ tarîkımız abdiyyettir. Abdîyyetin

ne olduğunu bîlâhire arz ederim. Lakin muhtasaran burâda bir parça bey’ân

ederim. Bir hizmet vardır ki, mukâbilinde mûkafat gözetilir. Bu her kesin kârıdır.

Bir hizmette var ki efendisinin lûtüf ve inâyetine müstağrak olmuş ve her ânda

binlerce eltâfını görmekte olduğunu efendisînî ne sûretle râzı edeceğinde hayrette

kalmış, elinden geldiği kadar efendisinin emrini tutar ve nevâhîyesinden ictînâb

eder. Ve bunu dahi lûtf-u rabbânî bilip artık kemâl-i hayretle zîkîr eylemez. İllâ

efendisini zikreder, medh eylemez illâ efendisini medh eder. Vel-hâsl efendisinin

aşk ü şevk ü muhabbet ve rızâsını talepten başka gönlünde bir şey bırakmazda, her

ne ederse rızâ-yı îlahi için eder. Ve hurde-i tarikat olan keşf-i sûrîden ve kerâmet-i

kevniyyeden ilmî taleb ve kîmyâ ve simyâ ve havâs-ı esmâ’ ve havâs-ı Kur’an ve

bunların ehillerinden eder. Ve her bir hâl ve muâmelâtında matlûb ve

maksadı Allah ve rızâsı Allah olur. Ve bununla berâber de Hakk-ı ubudîyyet ile

ibâdet ve Hakk-ı şükür île şâkir ve Hakk-ı zikir ile zâkir ve Hakk-ı ma’rîfetle ârif

olamadığını i’tirafla kemâl-i acz ve noksanla bâb-ı emâne sarılıp dem-be-dem

kusûrunun afvvı içinde ağlar. Vesselâm.

154

Mektup 9

(21) Şeyh Mehmed Sâdık Hazretleri Kastamonu vîlâyetinde Tosya

kazasından Ganizâde demekle ma’ruf pederleri Âhmed Nûrî hazretlerinin halife-i

ekmelî ve bin ikiyüz seksen beş sene-i hicriyesinde makamına kâim olup bin

üçyüz otuzüç sene-i hicriyesinde irtihâl-i dâr-i bekâ buyurmuş ve kırk sekiz sene

ser-hîlâfet postunda kuûdla sâlikânı îrşâd etmiştir. Müşârün ileyhin hâl ve ahvâlî

gayetle mestür ve tamâmiyle fânî olup, hâl-i fenâyı kendiye hâl ve bazen sulûke

mütedâir söz söylediği vakitlerde söylediği sözleri ehlullah efendilerimizden

rivâyetle söyler. Ve bize dahi yokluğu tarif ederek; bir sâlik kendisinden günâhkâr

görür ise mağrür olduğunu ve cümle mahlükâttan kendisini ednâ görür bu da

ibtîdâ-yı sülük ve kendisini ve hâlini fânî edip mülkte Malikü”l-Mülk olmanın

Allah olduğunu hâl edenlere nihâyet sülüke vâsıl olduğunu ve bu yolda ehlullah

efendilerimizin tasvir eyledikleri şu hâneyâmeyi tafsilen bey’ân ve işte bu

hâneyâme mucibince sülük eylemek lazım olduğunu irâde buyururlar idi. İşte o

hâneyâmeyi teberruken ve tafsîlen yâzıyorum. Gönlümün perdesini silip cân

kulağı ile dinle. Allahümme el-fethü lenâ hazâ’l-kûnüz. Ve ekşef lenâ hazîhî el-

rumûz. Benim cânım oğlum hestîre seyr-i sefer ve sahrâ-yı fenâda siyâk

olduğumuz esnâda şâh-ı bekâdan bir ûlfet istîkâmet ihsân olundukta cînsî re’yden

rûyâ misilli beyn-en nevmi ve”l-yakaza güyâ vâkıada olan budur ki sahrâ’yı

fenânın şehir ve kurâlarından bir şehr-i azime uğradım ki tül ve arzını güz ihâta

etmez. O şehrin içerisinde olan mahlûkun kesreti bir mertebede ki sokağında râhat

gezilmez. Ve âhalisi cümle cîhânda mevcüd mahlûkun her sınıfından mahlûk;

Arab, Acem, Türk, Rum cümle keferenin envâ-i onda mevcut bulunmakla

hayrette hayrân bir aceb seyrân vâki’ olup, o şehrin vasatında bir azim kal’a

olmuşki, burç eflâkî beraber ve hâç suverde bir zulmet müşâhede

ettim. İbtîdâ’ fehm ettimki hâric suverde vâkî’ olan bu şehre şems-i hakikatten bir

şu’le düşmemiş ve düşmez. Ve âhalisini gördüm fehim ettim ki, bu şehir

âhâlisinin gönülleri dahi dâr-ı zulmettir. Zîra meşrebleri kelâb-esâ bir lokma için

birbirleriyle hırlâşır birbirlerin yırtarlar ve şehvet ve gazabları

gâlib olmakla tabîat-ı nâriyeleri galebe ettiğinde birbirlerini katlederler. Ve zînâya

meyl ve rağbetleri galib olduğundan bir fâhişe avrat ardına üçü beşi düşüp bazı

kere birbirlerini kıskânıp helâk ederler. Ve livâtadan ziyâde hazz ederler. Sirkat ve

155

bühtân ve îftîra ve şeribe hamr ve gaybet âdet-i müstemîrreleri olup, bir zerre

Hakk’tan havf etmez. Ve bu günâh-ı kebireyi îşliyenlerin ekserisî İslâmdan ve

bazıları dahi ülemâdan olup. emr-i ma’rûf ve nehy-i ani’l-münker eden ûlemâ ve

vâiz ve huleması dahi o şehirde zuhur edip o şehir ahalisinin sû’ hâlînden nâşî bîr

vechle ûlfet edemeyip o şehr-i azîmin vasatında olan kal’aya hicret ederlermiş.

Fakîr dahi o şehirde bir miktâr misâfir oldum. Ve murâd ettimki bu şehrin bir söz

anlar ûlemâsından birini bulup bu şehrin îsmini ve hâkimini ve vâlisini sûâl

edeyim. Ve ûlemâsından birini bulup sûâl ettiğimde buyurdu ki; bu şehrin ismine

şehr-i emmâre derler. Dâire-i gaflet ve dâr-ı zulmettir. Ve pâdişâhına akıl ve

maâşî derler. Bir âlim ve hikmette mâhir müneccim ve mühtedîsî ve hekim ve

tabib ve âkil ve nâdir ki, kûrre-i zeminde bir daha akrânı yoktur dediğinde

pâdiîşâhın vezirleri kimdir. Diye süâl ettiğimde dahi vezirleri kuvve-i

ve hiss-i müşterekedir. Ve kethüdâsı ve vekil-i harcı kuvve-i vâhime ve vesvâstır.

Ve sâir etbâından süâl ettiğimde haber verdiğine göre anladım ve bildim ki cemî’

ahlâk-ı zemime ile mezmûm olan kimseler, akl-ı maâş nâm pâdişâhın emektârı ve

muharrem esrârı olmuş. Fakir dahi akıl ve maâş ve berkatta ûstâd-ı kâmil olduğun

bildiğimde sebeb-i maişet olmak için onun yanında tahsîl-i ma’rifet sevdâsıyla bir

zamân hizmetinde oldum. Îstîdâdını pend edip ifrât-ı muhabbetle mârifet kesb

ettirip beni yanında muharrem-i esrar eylediğinde her katta meşhûr-i cihân olup

beyn-en-nâs hezâr-fen oldum. Lâkin akl-ı maaâşın zîr hükmünde olan mahlükun

cümlesi cemi’ mâsiyeyi mürtekîb olup akl-ı maâş iklim-î vûcüdede pâdişâh

olmakla bunların bir isyânlarını görürken men’ etmekle (22) kudretî olmadığından

ruhumu azim gelip ârifanı bir gün aklını uğurlayıp dedim ki, padişâhım senin bu

şehrin ülemâsı ilimleriyle âmil olmaz ve Hakk’tan havf etmezler. Ve câhîlleri dahi

tâib ve müstagfir olmazlar ve gönüllerinden nûr-ı îmân lemeât etmez. Mutlak

surette insân ve sîrette hayvân bil ki “bel-hüm edall “buna hikmettir dediğimde.

Cevap verdi ki; bunlar benim âhâlimden değildir. Kadimden îblis bu şehrin

halkını bâştan çıkarmıştır. Vesvâsı cemî’ etbâıyla bu şehrin halkıyla ülfet edip

fesâtlarında muharremleri olmuştur. O sebeble fesâtlarının define bir tedbir

edemedim. Dediğinde “emmâre” Şehrinden hîcret etmeğe niyet edip dedim kî,

pâdişâhım bu abd-ı âciz bende-gân ettiğin kerem ve înâyeti bir kimseye etmedin.

Saye-i devletînde nice safâlar ettim. Ve envâ-i ahbâb ve etbâ’ ile nice seneler saz

156

ve söz ve lu’b ve hevâ ile zevkü safâda bulundum. Pâdişâhım yasak etmeyip

ruhsat verdin zevk ü safâmız bu ıklîmde nihâyet buldu. İzn-i şerifeniz olur ise

fakîr bir seyyahım bu şehrin vasatında olan kal’aye varayım, dediğimde

buyurdular ki; o kal’aye “levvâme” dâiresi derler. O kal’a dahi benim zîr-

destimdedir. Lakin levvâme ahâlisi bu şehr-i emmâre ahâlisine kıyas olmaz. Bu

şehr-i emmârede Îblis kadîmî sâkîn olduğundan bu şehr-i emmâre ahâlisine tövbe

müyessir olmaz. Lâkîn levvâme şehrine vesvâsı tamâmıyla tasallut edemez. Ve

onlar dahi günâh-ı kebâire mürtekib olup, işleri zina ve livâta ve şeribe hamr ve

gaybet ve sirkat ve bühtan ise de der-akab tövbe ederler. Ve nâdim olup îstigfâr

ederler, deyip akl-ı maâş süküt ettiğinde hemân levvâme nâm kal’aye cân atıp

kapısına vardım ki, kapısı üzerinde: (Et-tâibu mîn el-zenbi ke-men lâ zenbe-leh)

yazılmış hemân oldum ânda tâib ve mûstağfir olup kal’a-i levvâmeye dâhîl oldum.

Levâme ahalisi emmâre şehri ahâlisi kadar değil nısfı miktarı ancak vardır. Bir

zamân onda misâfir oldum. Levvâme ahâlîsi ülemâsından suâl ettim. Fuhül-i

ulemâsından bir müftileri varmış. Ziyâretlerine vardım. Edep ile selâm verdim.

Selâmımı ta’zîm ile alıp onun hizmetinde bir zamân okuyup yazıp müyessir

oluduğum mîktâr ilim tahsîl ve ahâlisiyle sohbet edip, o levvâme şehri

sâkinlerinden pâdişâhlarının ismini sual ettim. Pâdişâhımız akl-ı maâştır. Bu

şehrimiz akl-ı maâş hükmündedir. Ve îtbâı kibir ve riyâ ve taassîdir. Ve nice âlim

ve fâzıl ve sâlih ve âbid cânlar bu şehr-i levvâmede mevcûtturlar. Dediklerinde

hatırıma geldiği bu şehr-i levvâme ahâlisinin ulemâ ve hulemâ mesleği ve

mezhebi ve meşrebi ma’lüm oldu. Acabâ umüm ûzere halkı ne meşrebdedir, diye

hezâr-aşnâ süretini tutup gördüm ki bu şehrin uleması ve âbîdi ve zâhidliğin bahl

ve haset ve kibir taassub ve nefsaniyyet ve gaybet ve haset ve nifâk meşrebleri

bulunmak, gâyet ebrârları ve hâlîmleriyle ûlfet ettim gördüm ki, ebrârları

cehennem havfinden avf ve mağfiret ûmidiyle ibâdet ve tâat ederler. Ve cennet

arzusuyla nefisleri safâsı için leyl ve nehârı râhat olup cennet safâları ve hüri ve

gılmân safâlarını biri birine vasf edip yek-diğerini tarîk-i cennete tergib ederler.

Âbidlerinden bir zâta emmâre ahâlisinden şikâyet ettim. Buyurdu ki o emmâre

şehrinin halkı bir alayı kafir ve müfsit ve kâtil ve târik-ûs-salat ve zânî ve lûtî ve

şârîb-ül-hamrlardır. Ve cümleside fırka-î .Onlar bizim

levvâme şehrimize gelmezler ve gelenleride yoktur. Ve onlardan bazı kimseye

157

hîdâyet olunca, o şehirden hîcret edip bu şehr-i levvâmeye gelip, fiillerinden

nâdim olup tövbe ve istiğfâr ederler. Zîrâ emmâre şehri ahâlisine onda iken tövbe

müyesser olmaz. Ve şefaata müstehak olamazlar. Dediğinde şehirleri bulunan

levvâme şehri içinde ki kal’anın halinden dahi sual edip buyurdular ki; o kal’anın

ismî (mülhime) dir. Ve pâdişâhlarının îsmine akl-ı maad derler. Vezirinin ismine

sultân-ı aşk derler. O şehr-i mülhimeye bizden asla giden olmaz. Ve bazı kimse

hîcret edip gider ise bir dahi o kimseye levvame şehrimize koymayız. Zirâ onlar o

şehr-i mülhimenin veziri aşka gayetle tâbi’ olup ve muhabbet edip aşkı cân ve baş

ve evlâd u ıyâl u mâl fedâ ederlermiş. Bizim sultânımız akl-ı maâşın tedbir ve

tasarrufuna itibâr etmeyip ve teslîm olmayıp ırzı ve nâmusu (23) ve zühdü terk

edip tasarruf ve tasavvuf diye okuyup bir miktâr kitaplar yazmışlar ki, neüzü

bîllâhi teâla bir harfi şer-i şerif kitaplarına mutâbık değil ve içlerinde mûrşîd ve

delîl ve rehber addolunur. Bazı kimseleri vardır ki, hırka ve taç ve abâ giyip

sürette kisve-i ehlullah ile olup kavl ve fiilleri şer-i-şerife mugayirdir. Onların

emirlerine imtisâl ederlermiş. Neûzu billâh onların cümlesi fırka-i ehl-i

tarîk bulunmuşlardır. Zinhâr o mülhime kal’asine uğramayasın ki onlar saz, söz ve

nağme ve tanbur ve zevk ve ney, kudûm ile Allah derler. Onlar bizim levvûme

şehrimize gelip müziklerini îcrâ edemezler. Bizim ulemâmızda gayret-i diniye

gâlip olmakla ittifâk edip ahkâm-ı şerîyye ve şer’i-Allah ile kîtaplarımızda cem’

olup nefî ederiz. Ve nîce adamların zîkir ettiklerini haber aldığımızda katl ederiz.

Bizde olan ulemâ ve hulemâ ve âbid ve zâhid şehr-i mülhimede bir vechile

bulunmaz. Ve bulunmuş kâbil değildir, dedikte o levvâme şehrinden dahi nefret

edip levvâmeden içeri olan mûlhîme-i mübâreke şehrine teveccüh edip kal’asi

kapısına vardığımda kapısının üzerinde: (Bâb-ı cennet mektûb lâ ilâhe ill-Allah)

yazılmış olduğunu gördüm. Ve o kelime-i tayyibeyi okudum der-akab Allah’a

secde-i şükür edip mülhime şehrine dâhil oldum. Nakşibendi-î Ûveysi tekkesinde

îkâmet edip zevk û şevk ve sâz ü söz ve nağme ve zikrullah ile ahâlisini her-dem

safâ edip beynlerinde nîzâ’ kibir ve fesât ve hased ve buğz ve adâvet yoktur. A’lâ

ve ednâsı birbirine i’zâz ve îkrâm ve tevkîr ve ihtirâm edip meclislerinde

sohbetleri dîl-ber ve dîdâr ve zîkrullah edip dâima safâ-yı ruhâni ile ahâlisi

cefâdan ârî cennet safâsından mûtelezziz olduklarını müşâhede eyledim. Ve bir

zamân onda ikâmet eyledim ve şehr-i mülhime ahalîsinde safâ-yı ruhâni ve

158

cîsmâni muhyâ bulunmakla hâllerine hayrân olup ve o şehirde hüsn-û zan olunur

ihtiyâr ve ârif bir cândan suâl eyledîm ki azîzim bir siyâh fakîrim gönül

marazlarından gaflet ve zulmet nâm marazlarına mübtelâyım. Bu mûlhime

şehrînde gönül illetlerine devâ’ eder, tâbîb-i hâzık bulunur mu, lütf edip haber

verin diyip ve o zât-ı şerifin ismini suâl ettiğimde buyurdu ki, benim ismime

hidâyet derler. Ezelden bu âna gelinceye kadar benden yâlân sâdır olmamıştır. Ve

hizmetim ancak şehr-i vuslat tarîkini cândan suâl eden tâlîb-î dîdâre yolunu

sohbetle haber vermektir. Sen dahi âşık ve sâdık bir fakirsin cân kulağını açıp

sözlerimi cândan dinle ki iş bu sâkin olduğun şehr-i mülhime dert mahallesîdir.

Biri her bir erlerini ihâta etmiştir. Bu senin ikâmet eylemekte olduğun mahallenin

ismine mahelle-i mukalledin derler. Bu senin aradığın tabîb-i hâzîk bu mahall-i

mukalledinde sâkin olmaz ki, senin senden olan gaflet ve gönül zulmetine ve şirk-

i hafiye ilaç eyleye. Hâlen tabîb süretinde olup tâç ve hırka ile şeyh

süretinde olanlar îrfan kalıpta ârifler ve mukallid ve müfsit müddeîler ve

davalarını gönülden isbâta kâdir olmayan müddeîlerdir. Ahlâk-ı zemîme ve şirk-i

hafî ve şöhret ve şehvet ve maraz-ı şehvet ve ekl-i şarab ve lezzet-i cîmâ ve lu’b u

lehv nîsyânda maksadlarını hasr edîp ve mukalled ârifler ise dilleri gâyetle mahfî

ve müdrik ve zekî oldukları lîsânları dâîma zîkirde olduğundan esmâ-i îlahiyenin

te’sirini müşâhede eylediklerinden bu mahallede senin maraz’ kalbine ve gaflet ve

nisyânına merhem-i şâfî verir tâbîb-i hâzik yoktur. Bu mahalle-i mukalledeyn den

hicret edip kal’a-î (mutmaînne) tarafında mahalle-i mücâhede vardır. O mahalleye

vâr ve yakında derdine dermân eder tâbîb bulunur, dediğinde hemân musadda’

hây ve hevâdan fârig o âlemde sultânlık budur deyip mahalle-i mücâhedeye varıp

misâfir oldum. Ahâlisîni gördüm ki, edib ve zâkir ve şâkir ve mücâhede oruç,

namâz ve ibâdetin envâile meşgul sâkin ve sâkit ve âlim ve âmil ve fazlılarıyla

görüştüm, Bildim ki, bunların bu misilli hareketleri ahlâk-ı zemîmeden ve şirk-i

hafîden ve zulmet ve gafletten azâd olup mutmeînne kal’asine dâhîl olmakla

îsti’dâd kesb edîp (irciîy) hitabına müstehâk olup bâb-ı rızâda mûkim ve ikâmet

içinmiş. Fakir dahi nice seneler onlar gibi hareket edip bir ân zikri ve fikri terk

etmeyip sabır ve tahammül ve kanâat ve gayretle mücâhededen hâlî olmadım.

Lakin şîrk-i hafî ve zulmet ve gafletten halâsa çâre bulamadım. Sâkin olduğum

mücâhede mahellesi tabîblerine rîcâ eyledim ki benim illetim şirk-i hafi ve gaflet

159

ve zulmettir. Înâyet buyurup bir merhem-î şâfî ihsân buyursan dedim. Cevâp

verdiler; burası mahalle-i mücâhededir. Bu mahallede derdine dermân yoktur.

Lakîn mutmeînne kal’asıne kârîb bir mahalle daha vardır. O mahalleye mahalle-i

murâkabe ve mahalle-i münâcat derler. Bu senin illetine ilâç eder, tabîb onda

bulunur, dediklerinde hemân mahalle-i murâkabeye vardım. Gördüm ki ahâlisi

zikr-î kalb sâhibleri olub huşû’ ve huzü’ ve huzûrunda melül ve mahrûm ve bî-

nutk ve bî-lisân zâhirleri harâb ve bâtınları mamûr olup ve meşrebleri halîm ve

selim ve teslîm ve havf-i Hûdadân başka birbirleriyle ûlfet ve sohbet etmezler. Ve

ilim ve hikmet ile aslâ birbirlerini murâkabedan men’ etmezler. Ve birbirlerinin

huzûrlarına mânî’ olmazlar. Fakîr dahi o murâkabe mahallesîne vardım. Ve nice

seneler ikâmet edip onlar gibi vazifeme devam eyledim. Lakîn gafletten azâde

oldum. Ammâ şirk-i hafîden ve gönül zulmetinden azâde olmadım. Gözüm yaşlı

olup zâr-ı giryân hayrette hayrân bir garib sayrâna uğradım gamda gark olup her

ânda ölmeği arzu edip, ölmeden başka çâre bulamadım. Ve ölmek dahi yed-

ihtiyârımda olmadığından melûl ve mahzûn murâkabede dururken yine

mukaddem nush eden nâsıh gibi hîdâyet-i hakk tâm zuhûr edip hâl-i perişânıma

merhamet edip buyurdular ki, Ey gurbette esir ve zâr-ı giryân sen derdine bu hâl

ile dermân bulamazsın. Bu mahalle-i murâkabeden geç mutmainne kal’asî kapısı

önünde bir mahalle vardır. Adına mahalle-i fenâ derler. Ona geç (efnüv sümme

efnûv febkuv sümme ebkuv) ilerisi sana ayân olur. Ve maraz-ı şirk-i hafi ve gaflet

ve gönül zulmetine onda devâ eder mahv ve fânî ve bî-vücud olan tabib-i hazikler

ilâç edip halâsî olursun dedi. Ondan mahalle-i fenâya varıp misâfir oldum.

Ahâlisini gördüm ki lâ’l gibi sâkît habs gibi nutka tâkatları yok. Sıhhatlerinden

kat’ ümîd etmişler. Hemân melek-ül-mevte muntazır olup durmuşlar. Ve

mahallelerine gelip gidenlerden haber aldım, gördüm ki kendilerinde bir mülk

bulamayıp, mülkü tamamıyla mâlik el-mülke teslim ve envâ’ ibâdat ile meşgul

oldukları hâlde, ettikleri ibâdat ve tââti kendilerine mâl olmayıp mahzâ Cenâb-ı

Vâhib-ül-atâyâ hazretlerinin bir niam-ı îlahiyesi kıyâsî ile her bir hâllerinde niam-ı

ilahiyeye müstağrak oldukarını bilip şükründen aczlerini itirâfla hayrette hayrân

olarak dünya ve ukbâ ve ömrü terk ve havf recâdan geçip ve safâ ve cefa ve

lezzet-i cismâni ve lezzet-i ruhânî ile mukayyed olmayıp mütellezziz olmazlar.

Onların hâllerine bakıp fâkîr dahi bir nice seneler onlar gibi ettim. Zâhirimi onlara

160

taklîd ile mutâbık ammâ bâtın hâlleri bir vechle ma’lûm olmayıp fenâ ve hal-i

fenayı tarif mümkün olmayıp, o halde mahalle-i fena da dahi bir gam ve âlâme

uğradım ki hâlîmi tabîbe arz ettim ki bende benim olarak mülküm olarak mülküm

üzere bir vücud bulamadım. Benim derdim, ben benim bildiğim vücuda mülk

sâhibi hâzır ve nazırdır. Vücud benim demek yâlân, yalan ise cemî’ edyânda

harâm. Ve taleb dahi şirk-i hafîden vâki’ olup ben ise şirk-i hafîden halâsî olmak

için siyâh oldum. Ve bu hâlde dahi acz ve hayretim ziyâde olup bi’l-cümle

murâdımdan fâriğ olup gözüm yâsı günden güne bilâ-ihtiyâr zîyâde olmaya

başladı. Talibim ve matlubum dahi var. Kaç adama zâhir olur. Bilmem ne çâre

kılayım dilde olan ihtârâtıma vâkit olan Alîm-is-sırr vel-hafiyyât hâlime rahîm

edip gönüllerde tâlib-î dîdâr terbiyesine me’mur olan ilhâm-ı melekî bu garib ve

bi-kes ve bî-vücudun hâline rahim edip izn-i Hakk ile ilhâm-ı rabbânî kitâbından

okutup, ibtîdâ’ ifnâ-yi ef’âl lazîmdır, dediğinde hemen elimi uzatmak murâd

eylediğimde gördüm ki, bu elim gibi anâsır-ı Erbaa dan mürekkeb bir

manâdır. Elim benim değil fa’âl lemmâ yurîddir. Ve ben de bir fiil yoktur. Ve

benden sâdır olacak ne var ise o fa’âle ve onun kuvvet ve kudretine havâle edip,

cümlesinin suret-i beşerde vâkî’ olan ef’alden fâriğ olup tamâmıyla fenâ-yı ef’âl

ne demektir. Îlham-ı melekî vâsıtasıyla sermedi sırrına vâkıf olup (25) hamd ve

senâlarda oldum. Eğer ulemâdan bazı tasarrufa âşînâ olanlar bu fenâ-yı ef’âle

Kur’an-ı kerim’de bir delil var mıdır? Var ise; (Kûl kûlli min înd-Allah) ayetleri

sende ayândır. Hatta Hazreti Îbrâhim Aleyhisselâmın nâr-ı nemrûda atıldığında

bil-cümle eşyaya müvekkil olan melâike-i kîrâm hazrâtî Cenâb-ı Vâhib-ül-Atâyâ

hazretlerinin izin ve icâzetleriyle, Hazreti İbrâhim Aleyhisselâma gelip yâ Îbrâhim

Cenâb-ı Hâlik-i mevcudat hazretleri bizi emrine müsahhar eyledi. Emreyle şimdi

bu ateşî söndürelim diye iltîcâ’ eylediklerinde; Hazreti Halîlullah’ın benim sizin

muâvenetinize ihtiyâcım yoktur, dediğinde, Hazreti Cebrâil Aleyhisselâm Cenâb-ı

Vâhib-ül-atâya hazretlerine iltîcâ’ eylediğinde yâ Cebrâl bende benim olarak bir

mülküm yoktur. Bana mâlik Cenâb-ı Hâlik-ı mevcudâttır. Hâlimi benden zâyâde

bilir alimüs’s-sırr ve’l-hafiyâttır. Eğer rızâsı beni yakmakta ise, benim murâdım

murâd-ı ilâhide fânî olmuştur. Murâdım ancak rızâsıdır. Ve eğer yakmayı murâd

eyledi ise, mahlukâtta kendi zâtıyla bir şeyi yapmaya kuvvet ve kudreti yoktur.

Her eşyada ve mahlukâtta kuvvet ve kudret ile kâimdir. Mahlukât kendi kudretiyle

161

bir şeye kâdir değildir. Diye cevâp verdiğinde; Cenâb-ı Vâhib–ül-Atâyâ

hazretlerinin; yâ nâr Halîlim tabiat-ı beşeriyeden çıktı, sende tabiat-ı nârından çık

ve Halîlim üzerine serin ve selâm ol fermân-ı îlahiyesi, hem hâl-i fenâyı bu

ümmete bildirmek ve hem de makâm-ı fenâda olanların ind-i ilahiyede

derecelerini göstermek olduğu bu hâle âşînâ olanlara rûşenâdır. Hatta Seyyid-ül

Kevneyn sallallahü teâla aleyhi vesellem hazretlerinin Hayber kal’asini feth

eylediğinde bir yahüdinin semm katmış olduğu kuzu kebâbı kendisinde semm

olduğunu haber vermiş olduğu hâlede ekl etmiş ve nihâyet şehâdet ve irthâl-i dâr-i

bekâ buyurmasına, o kebâbta olan semmin te’siriyle ölmesi ve Hazreti Sıddık-ı

Ekber radıyallahü teâla anh hazretlerinin Cenâb-ı Seyyid-ül-Kevneyn sallallahü

teâla aleyhi vesellem hazretleri ile hicret eyledikleri esnâda îhtîfâ’ eyledikleri

mağarada ejderhânın ayağından soktuğu ve bil’âhire o cerîhanin te’siriyle şehîden

vefat eylemesi. Ve Hazreti Ömer radîyallahü teâla anh hazretlerinin kölesi

tarafından mübârek sadrlarından cerh edilip o vâktin cerrâhları cerihasını

diktiklerinde, kırmaşır ise dikişin sökülüp bir dâha dikilmek kâbil olmayacağını

ve bu sebeble müteessiren vefat edeceğî cerrâhlar tarafından ekîden tenbih

olunduğu hâlde, namâz vakti olduğunda tenbihât-ı vâkıayı dinlemeyip namaza

kıyâm ve bu sebeple cerihasının sökülüp cerihanın te’siriyle şehîden vefât

buyurulması. Ve Hazreti Osmân radîyallahü teâla anh hazretlerinin şehadetine

kıyâm edenlere müdâfaa etmek isteyen kölelerine, her kim müdâfaaya kıyaâm

eylemez ve beni kendi hâlime bırakır giderse âzâd eyledim, yolunda kölelerine

emr veripte kazâ-i îlahiyeye râzı olduğu hâlde şehîd olması. Hazreti Ali Kerem

Allahü veche ve radiyallahü teâla anh hazretlerinin habîsî bildiği hâlde yanında

beslediği ve berâberinde kazâlara götürdüğü ve hatta şehîd olacağı esnâda Küfede

Küfe Câmi’ Şerif içerisinde habs-i mâruf ve makhûrun mûşârün-ileyhî şehîd

eylemeğe hazırlanmış fırsat gözetmek üzere Câmî’ şerifte yattığını müşârûn-ileyh

hazretleri mûşâhede ve ayağıyla bir dekmik urûp kalk hizmetine muhyâ ol

göreyim seni, merd-âne olasın diyip, kendîsinin namâza durması ve namâz

kılarken o habîsîn evvelce hâzırlamış zehr ile şedîd olunmuş kılıç ile mübârek

başındar cerh edip şehâdetine sebeb olması. Buna mümâsil bil-cümle enbâ ve

evlîyânın bir âh ile eflâkî ve belki bütün âlemî hûdâya îktidârları var iken kazâ-i

ilahiyeye râzı olup her birisi âdî ve en zayıf bir zâlimin ellerinde şehiden vefât

162

eylemeleri bu fenâ ve hâl-i fenâyı bildirip ve herkesi tergib eylemek için olduğu

bedîhidir. Bakmazmısın bir kelbîn lâşesi bir tuzlu göle bırakılmış olsa, o kelbin

lâşesi âslı murdârdır ve lâşesi dahi murdâr olduğu hâlde müddet-i medîde tuzla

gölde kalmakla o lâşe tamamıyle tuza munkalib olsa ve vücud-ı evvelinden bir

şeyi kalmamış olsa eklî helâl olur. Ve lakin o lâşenin vücud-ı evvelinden bir a’zâsı

bâkî kalmış olsa onun bâkî kalan vûcud-ı âslisi hakkında (26) ulemâ beynlerinde

ihtilâf olmuştur. Bazı ulema der ki; vücud-ı aslisinden bâkî kalan cüziyyesi olur

ise mânî’ olmaz cümlesi tuz hükmündedir. Ve bazısı dahi vücud-ı âsliden

mâdemki bir kıl bâkidir cümle vücudu o bâkî kalan vücud-ı âsliyenin bâkisi

hükmündedir. Eklî helâl bâki kalan vücud bir kıl olursa

diye cevâp verdikleri dahi fenâ ve hâl-i fenâyı müeyyiddir. Hâle mütevakkıftır kâl

ile ta’rîf ve ta’bîr mümkün olmaz. “El-hâl lâ ya’rif bîl-kal dir.” Ehline göre

ma’lûmdur. Bundan sonra îlhâm-ı melekî vasıtasıyla avn-i hakla fenâ-yı sıfât

etmeye teveccüh olunup baktığım nazar benim değil ve söylediğim kelâmda

alâkam yok, lisân benim değil. Nefs-i nâtıkayı bilmem nâ-çâr zâhîr ve bâtında

olan sıfatımdan kat’-i alâka cümle rühumla ve cismimle ve havâssa ve

kuvâlarımla ben beni zât-ı farz ettim. Gördüm ki farz ettiğim dahi ensiye banâ

şirk-i hafîdir. Öyleki mülkünde ne alakam vardır. Diyârın ni-çâr kaldım cümle

zâtımı mahv ve fânî kıldım. Ammâ yine talebden fanî olamadım. Fikr ettimki

ve’l-taleb ayn el-abd. Ben bu benlikte ne belâya uğradım.“Vallahi bi-kulli şey’in

mühit hüve’l-evvelü vel’âhiru vel’zâhîrü vel’bâtınu ve hüve bî-külli şey’in alîm”

sermedi zâhir olup, ondan “mutûv kalbe en temutûv” ye mahzar olmaya teveccüh

ettim. Yine şirk-i hâfiki bir ben ve birde teveccühüm varmış. Güya bu dahi yâlân

derde düştüm ki münâcât ettim ve teveccüh ettim ve taleb ettim bir garib mânâki

hallen müşkûl-i nâ-çâr cümlesini sâhibine teslim edip bâb-ı rızâda mukîm olup

hâl-i nez’da sâhib-i fîrâş olan hasta misilli târifi mümkün olmayan bir makâmda

dâimâ ölmeye muntazır, akl-ı bi şuür aynı millet gibi bir zamân bu hâlde oldum.

”Kalbik” diyip gönül fetvâsına mürâcaat ettim. Cevâp verdi ki; senin senden

zuhûr eden nefsinden mâdemki haberin vardır dersen, “ irci’ıy hitâbını” güş

edemezsin. Cevâbını fehm ve idrâk eylediğimde müceddiden mevt-i irâde ile

ölmeye muhyâ olup ve bu hâlede istiğrâk derler imiş. Bu hâl dahi zuhûr edip

sermede bi-harf ve bî-savt “irci’iy hitâbı” gibi bir hâl zuhûr etmekle o ânda bir

163

günde ta’rifi mümkün olmayan bir lezzet-i ma’nevi vâki’ olup mest ve medhüş

olup bil’âhere bîdâr oldum. Ve ba’de akl-ı maâş ile fikr eyledim ki bu ne hâldir

akl-ı maâş o esrâra vakıf olamaz imiş. Bî-haber olduğundan fikr ile emr-i ilahî

vâkıf olunmayacağı ma’lûm olup da’vadan fâriğ oldum. Ey ihvân sâkın hatırınıza

bu şeyh bu sözleri nereden çıkarıyor sülûku suûbete düşürüyor. Biz bu sözleri

şimdiye kadar duymadık diye bir şey getirmeyiniz. Evvelen bilin ki sülük her bir

müslim ve müslimeye farz-ı ayndır. Kim ne der ise desin, kulağıma girmez. Zîrâ

bugün ki Îslâm olan bir mühtediyeye ahkâm-ı islâmiyeden her ne var ise cümlesi

de ashâb-ı rasul rıdvân-Allahü teâlâ aleyhim ecmain hazretlerine nâsıl farz oldu

ise öylece farz olmuştur. Ashâbın dini başka ve bugün ki müslümanın dini başka

değildir. Her bir fert Cenâb-ı Seyyid-ül-Kevneyn sallallahü teâlâ aleyhi vesellem

efendimizin getirdiği din ile mükelleftir. Bunu inkâr eden kâfir olacağı âşikâredir.

İş böyle olunca üzerine meselen hacc farz olan bir kimse, yolun zahmet ve

meşakkatlerinden esnâ-yi-râhta hırsız havfından ve yâre hâriç edilmesinden havf

ile hacca gitmemiş olsa, o âdamın şu evhâmı haccın farziyyetini sâkıt edemediği

gibi, şunun ve bunun evhâmlarına kapılıpta sülükten ictinâb eylediği cihetle tarîk-i

müstakime sâlik olmaması sülüki îskât edemez. Mâdem ki kulsun kulluk lazım ve

fert olmak Hâlikî bilmeye mütevakkıf olduğu gibi, Hâliki bilen dahi emrine

îmtîsâl ve nevâhiyesinden ictinâb ile olur. Vel-hâsıl en evvel Îslâma farz olan “Lâ

ilâhe illallah Muhammed Rasûlullah” kelime-i tayyibesini kalb ile tasdik ve lisân

ile ikrâr edip şirk-i celî ve hâfiden hâlas ile berâber kalbini telvisât-ı mâsîvâdan

tathîr ve muhabbet-i ilahî ile alâ merâtîbîhim tathîr eylemedikçe diğer ibâdet farz

olmaz. (27) Bu tathîrât dahi evvelen sâlik i’tîkâdını ehl-i sünnet vel-cemâat

i’tikâdına tatbik etmek ve ikincisi ibâdet ancak Allah için olduğunu ve Allah’ın

gayrı için olunan ibâdât ve tâât merdûd ve sâhibi kâfir olduğunu bilip, Cenâb-ı

Vâhûb-ül-Atâyâ hazretleri için ettiği ibâdetle Allah’ın gayrıyı taleb eylemekle

denâet olduğunu bilip îctînâb eylemenin lâzım geldiğini bilip ibâdetini bu yolda

tathîr eylemek lazım olduğunu ve bunlar da ancak bir mûrşîd-i zînde hayye teslîm

ve sülük ile hâsıl olacağı cihetle her müslim ve müslimeye sülük lazım ve

elzemdir.Vakit dar ve kağıt dahi burada tamâm olduğu cîhetle bu günlük bu kadar

ile iktifâ olundu. Şimdiye kadar makâmâtı ve evliyâ-ullahın ahvâllerinden bahs

eyledim. Bundan sonra dahi inşâllah teâlâ merâtib-i sülük ve turuk-i aliyyenin

164

erkân ve ne yolda sûlük edileceğini yazarım. Lakin sizden de ricâm yazdığım

yanlız kâğıt üzerinde kalmasın, okuyun. Hiç olmazsa kâlen merâtib-i sûlükî

belleyiniz. Înşâllah, Cenâb-ı Allah hâlîni dahi ihsân eder. Bu yolda mûcâhede

lazım. Mücâhedesiz dervişlik evlenmeden çocuk talep etmeye benzer. Vesselâm.

Mektup 10

Ganizâde Mehmed Sâdık Babâ hazretlerinden sonra nöbet bu abd-ı aciz,

bî-çâre yani; Mehmed Hâlid bin Şeyh Âhmed bin Hâcı Mustafa bin Şeyh Ömer

bin Mehmed Kâdızâdeye gelip bir pârça tercüme-i ahvâli âcizden bahıs

eylemekten sâlikânın sülûk ve bu yolda çekilen çîlenin bir cilve-i rabbânî

olduğunu bildirmeklen bir vesile-i hasta olduğuna zâhîb ve kâil oldum da

denizden zerre olarak îctisâr ve işte bu bâbda mukaddime olmak üzere şu gazelî

yazıyorum: (Vahdet serâbında hayrân olmuşsun. Seyyâh edûp âlemlere salân dost.

Bir tecellî ile bezm-i elestte. Hastân edip ahd-i mîsâk alan dost. Encâmı gönderip

mülk-ü dünyâyâ. Yokluğu derdime dermân kılan dost. Vâdi–i muhabbette aşk

ateşiyle. Yandı bu benlim kaldı hemân dost. Halidin vârlığın yağmaya verdin.

Oldu zîkr û fikrim şimdi emân dost) fehvâsınca ma’lûm ola ki, Cenâb-ı Vâcib-ül

Vûcud hazretleri Kitâb-ı Vâcîb-ül-Tekrim ve Hafâya Lazım-el-Ta’zîm de buyurur

ki; “veleneblüvennekûm” yani, ey râh-ı rızâyı ilahide sebât edenler ve

tarik-i vefâda lâf istikâmet urup şeref imtiyâza tâlib olanlar eğerki erkam-ı sahayif

itikâdınız bize vazıh ve keyfiyet-i rüsuh salâhınız ve fesâdınız biz azîm-üş-sâna

mâlûmdur. Ammâ size dahi sizin hâlikınızı ma’lum eylemek içûn sîzî imtihân

ederiz. (Bi-şeyin) bir nesne ile (min-el-havfi) ukubâtî uhreviye ve yahut mesâibi

dünyeviyeden (vel-cû’î) ki, o ibârettir yâ inkisârı savlet kuvve-i şeheviye içün

kıyâm-ı sıyâmdan (ve naksi min-el-emvâli) o ibârettir ya bey’ânı izhâr înkıyad

içün ihrâcı hamse ve zekâttan veya tuğyân nefs içün zuhûrâtı hâdisâttan (vel-

enfûsi) o ibârettir yâ vâsıta-i kühületle tenkis kuvve-i nefsâniyyeden veya vesile-i

emrâzla ta’til cevârih-i cismâniyyeden (ves-semerât) o ibârettir ya kıllet-i

fevâkihen ki nice bâğ ve bostân semere-i şecere-i nev’i insândır.

Ve merâtib-i imtihân bey’an olunduktan sonra buyurmuş ki (ve beşşiri’s-sabirin)

yani beşâret ver sâbirlere (ellezîne) o sâbirler ki (îzâ esâbethüm musîbetün) eğer

onlara bir musibet vâkî’ olursa (kâlûv înnâ lillahi ve innâ ileyhi râcîun) onlar

165

deler. Mebde-i vücüdumuz Halik-i Ekber ve âkıbet-ül-emr ona rücü’muz

mukadderdir. Îş bu âyet-î kerime muktezasınca âmme-i îbâda umûm bîlâ-şâmildir.

Ve cemî’erbâb-ı salâh ve fesâd imtihân içün (ve-le neblüvenneküm) hasrına

dâhildir. Ammâ o cümleden mevâkî’ mesâibde dâmen temkin tutup muztarib

olmayanlar ve mesâdır-ı nevâire hâtıra teskin verip cûz’î ve feza’ kılmayanlar

isti’dâd teşif-i beşâret bulmuşlar,(28) müstemi’ tevfik-i takrib

olmuşlardır. “Gazel” aşıkın tahlîlî olmak ibtîlâya mübtelâ.(O sebepten enbiyâ

verdiler ise belâ. Kahrı lütfu bir olur aşıklara cânânın. Aşık olmaz cevr-i cânanda

bulmayan safâ. Cânını cânâna vermek ibtidâsı âşıkın. El çekip hem vârlığından

ola cânânda fenâ. Malike’l-mülkün o şâhım varmı şeyhin zâhidân. Mülk onundur

hüküm onundur kaldımı seninle sana. Var mıdır zâtıyla kâim fâil mutlak bu dem.

Küllü şeyin hak ile kâim yâ kime bu ittikâ. Terk edip gayri sivâyı yüz sürüp

dergâha gel. El ver terk et bu şirki hakka eyle ilticâ. Hamd-allah Hâlid’in hep aldı

elden varlığını. Katre iken gark edip ummâna lütf etti Hüdâ. Fehvâsınca bir

bende-i muhîbb olmakla liyâkat buldu lâ-cerem kendisini hedef-i sîhâm yola ve

menzîle nüzûl nitekim sine-i sadâkat gül-zâr tıynette yâran belâdan neşv û nemâ

bulur ve çerağ muhabbet ateş mihmetten rüşen olur. Ve bu mefhüme muvâfık ve

bu mazmüna muvâfık seyyid-ül-kevneyn sallallahü teâla aleyhi vesellem

buyurmuştur: (Înnellahe ehabbe kavmen îbtîlâhum), yani her kavim ve her bir

tâifeki muhabbet-i mâbûda ihtisâsı bula mukadderdir ki mihnete esir ve belâya

giriftâr ola. Bu nükte-i meşar ve bu manâya muhayyirdir. Evvelki hazreti risâlet-

penâh sallallahû teâla aleyhi ve selemden suâl olundakta; “Ey en-nâss eşeddü

belâ’ “ yani ne tâife ola însândan ki şiddeti belâ ile mârûf kesira’nâ ile mevsûf da

buyurdular ki; (el-enbîya) yani sırrân perde-i nübüvvet muharremleri ve teşrif-i

risâlet muhteremleri zirâ merâtıb-i muhabbetleri ve rî’ât-ı mihnetlerine makrun ve

rîf’at menzilleri şiddet mûsibetlerinde mazmûndur. Tekrâr (ve min ba’dîhim) diye

suâl olundukta (sümme’l-emselü) yani tarik-i musâberette onlara şebîh olanlar ve

câdde-i mütâbaatta onlara iktîdâ’ kılanlardır buyurdu. Ve bu nükte evliyâullaha

îşârettir ki âyîne-dâr hakâik-i eşyâ olup âlem sürette âhkâm-ı nübüvvetî icrâ’ edip

merâsim-i şerifi ihyâ ederler. Ve bi-tekrâr (ve min ba’dihim) deyü suâl olundukta

(fe’l-emselü) cevâbı verilmiştir. Yani şîme-i takvâ ve şîve-i salâhta evliyâya şebîh

olanlar ve bu mazmûna etkıyâ’yı enâm hulemâyı fırka-i islâmdan ibârettir ki

166

savalih a’mâl ile sâir halkdan imtiyâz bulmuşlar ve mahâsin-i efâl ile akrâna fâik

olmuşlardır. İşte bu âciz dahi o dergâhın bir kıtmiri olmak münasebetle ademden

dâr-ı dünyâya geldiğinden, ikincisine vâlide-i müşfikim irtihâl dâr-ı bekâ

buyurmuş. Ve o esnâda cânımızın umûrunu tesviye edecek bîr âkîl bâliğ

mahremimiz olmadığından kırk gün sonra pederim te’hil edip ve anâlığımın

hânemize geldiği akşam dahi pederim hasta olarak birkaç gün sonra vefât eylediği

cihetle amcalarım Said İbrâhim ve Hâfız Rahmî efendilerin nezâret ve birâder-i

müşfikim azizim ve sebeb-i feyzim Ali Berekât Efendinin terbiyesinde âltı yedi

yaşlarına varıncaya kadar kaldım. Ve hasbe’l-kader o makâm-ı pederde olân

bîrâder-i müşfikim merhûm Ali Berekât Efendinin vukû’ vefâtıyla ve hemşîrenin

gelin olması beni bu defa diğer birâderim İsmâil Kemal Hazretlerinin

terbîyelerinde kalıp müsa ileyh haremi dahi bir parça acüze olmak mûnasebetle

günden güne yâr ve agyârın her birisinden sitemler gördükçe dünyânın vefâsı

olmadığı gibi bütün mâ-sivâdan dahi vefa ûmidini kestim. Halvetlere çekilir

geceleri Sabâha kadar yâ Mâlik-ûl Mülk, yâ zül-Celâl vel-İkrâm zîkrine devam ve

bu hâlde bin, ikiyüz seksen iki tarihinde amcâ-i muhterem Hâfız Rahmî Efendi

hazretleri ahvâli âcizânemî sultânım “Mehmed Sâdık Bâbâ” hazretlerinin pederi

muhteremleri sultânım Ahmed Nurî hazretlerine yazmış. Ve mûşârûn-ileyh

rahm edip evlâdlığa kabul ve vâsıta-i âciziyle bir çok ihvânın feyiz-yâb olacağını

mübeşşir birde îcâzetnâme göndermiş idi. İşte o târihte terki mâsivâ edip âlemde

sultânlık budur, diyerek aşk u şevki îlahiye ile halvetlere çekilip sâbaha kadar

feryât etmekte iken üstâd-ı erkemim efendim rüşdiye havâcesi demekle mârûf

Abdullâh Efendi hazretleri Hâlîd Efendinin sabahlara kadar feryâdı benî bî-zâr

eylemekte, söyleyinizde bâri bir vakt feryâdına sükûn ve sesi ile ağlamayı terk ile

haber gönderip rîcâ eylemesine ben artık sesim ile ağlamayı terk ve mekteb-i

ruşdiyeye devâm ve seksen beş (29) târihine kadar bir parça tahsil ile medet

tahsîl-i îkmâl yâ şahâdet-nâme ihrâcla müyesser olduğu kadar yine tahsîle kıyâm

eylemekte iken peder-i ma’nevîyem ve amcâ-i muhteremim ve derd-i aşkta

üstâdım Reşâdetlü Hâfız Rahmî Efendî’nin dahi vefâtı cihetle beni baştan yetim

ve Cenâb-ı Hâlık’tan başka meded ve inâyet ve gözlerimin yaşını silecek ve garîb

gönlüme teselli verecek bir kimse kalmadığı cihetle artık hâl-i hayrette zâr-ı

giryân sefîl ser-gerdân ve geceleri sabâhlara kadar devâm üzere zîkîr ile iştîgâl ve

167

doksan senesinde silk-i celîl askerlik sevdâsı gönlüme düşûp on sekiz yaşında

olduğum hâlde sene-i mezbûrede o vakit sivâs’ta ârâm-sâz sûvâri dördüncü

âlayına îstid’ân takdim ve âlay-ı mezbürenin üçüncü bölüğüne gönüllü olarak

kayıt olup bir sene kadar Sivâsta askerlikle ârâm ve bir sene sonra Sivâs’tan

hareketle Erzincan’a kadar ve ondan Erzincan’a merbüt Tercân kazâsının Maha

Hâtun kazasına gittim. Ve bir sene de orada ârâm ve oradan Erzurum ve Karsa

gidip ve Kars’ta bulunmakta iken doksân üç Rus muhârebesî açıldı muhârebe

ettik, muhâsara olduk, muhâsaradan çıktık. Beyazıd’a civar Iğdır namlı mevkiye

gittik. Sonra Beyazıd’a Vân’a ve Muş’a bî-tekrâr Erzîncan’a geldik. Bî-tekrâr

Erzurum’u Rûsdan teslim âldık. Vel-hâsıl gezdik dolaştık tezkere aldık Sivâs’a

geldik me’mur olduk, dünyânın kahr ü lûtfunu gördük. Cümlesinin fânî bir

hayâldan ibâret olduğunu anladık. Şimdi büsbütün dünyânın ve mâ-fihânin

lezzetinden el yuduk kıble-i hakikıyeye yüz dönerek ve bu yolda beden ve cânı

fedâ eylemeğe ahd eyledik. Cenâb-ı Vâhib-ül-âtâyâ hazretleri cümle ümmeti

Muhammede ve abd-ı âcize tevfikini refik ve rızâyı ilahiyeyi muvâfık ameller

ihsânla sevdiklerine ihsân eyledeğini tarik-i mustakime gitmek nasib ve sen

Ashâb-ı Kehf mesellü sevdiklerinin kapılarında bizide kitmirliğe kabul eyleye.

Âmîn, âmîn sümme âmîn. Benim cânım tercüme-i ahvâli âcizeyi yazmaktan

maksûd arz-ı şikayet olmayıp tahdîs-i nimet olduğu gibi pîrân-ı a’zâm ve

meşâyih-i kîrâm hazretleri vel-hâsıl sâdıkların sıdkı ve kâziblerin kîzbî ve

münkerlerin inkârı kendilerine ve enbâyı cennete dahi mâlûm olmak îçûn her

birisi bir türlü ibtîlâ’ ile mübtelâ olup herkesi bir belâ ile tahlîl ve içerisinde olan

cevherinden ibâret ise o tahlîlde meydâna çıktığını sende bilip bu yolda bir belâya

mübtelâ olursan onu dahi mun’am-i hakikiyenin bir niam-ı ilahiye olduğunu fehm

û îdrâkla teselli olmaklığına bir vesile olsun arzusuyla yazılmıştır. Her ne ise

üçyüzyedi senesinde Dârende kazâsında muâvinliğinde

mûstahdem olduğum esnâda sultânım şeyhim efendim Ganizâde Mehmed Sâdık

Baba hazretleri tarafından istihkak ı tâlibânın irşâdlarına me’mûr oldum. Ve bu

bâbda ihsân olunan hilâfet nâmenin teberrüken bu makâma derc ve îmlâsına

îctîsâr ediyorum.

168

Mektup 11: Birinci Hilafetname

Hîlafetnâmenin biricisinin süretidir. Oğlum Hâlid Efendi pederim efendim

hazretleri buyururlardı ki: Oğlum tarikin nedir diye suâl edilir ise cevap verki;

tarikim Kur’an ve tarik-i müstakim-i Muhammediye dir. Ve tarikat-ı aliyeni

çekiştirenlerden Allah râzı değil, Muhammed Mustafa sallallahü teâla aleyhi

vesellem râzı değil. Hazret-i pir Muhammed Bahâuddin Nakşibendi Ûveysi razı

değil, buyururlardı. Ve Külahizâde Hacı Muhammed Nakşibendi Üveysi

Hazretleri, Şâh Muhammed Bahaeddin Nakşibendi hazretlerinden pîrdir. Ve Sârı

Hâfız nâmıyla meşhur Ahmed Behceti ve Mustafa Münib ve Hâcı Efendi

nâmıyla ma’ruf Mustafa Ârif ve Ganizâde Âhmed Nûrî efendilerim Tarikat-ı

Aliye-i Nakşibendi Üveysi Âhmed Behceti nâmında bir zâta verilmiş. Ve o zât

güyâ mecâz ile bin kuruş verin sizi pâşâ edeyim dermiş. Bizim tarikımızı dünyâya

satıyor diye yerinden tasarruf ve emâneti almışlar. Bunun üzerine kırk yıl hâlî

kalmış. Ve Kûlâhîzâde Hâcı Mehmed Efendi Hazreteline işâret Seyyid-ül-

Kevneyn ve Resûlü’s-sakaleyn sallâllahü teâla aleyhi vesselem ve Hazreti Hızır

aleyhisselâm vâsıtasıyla ruhânîyyeti Muhammed Bâhaeddin Nakâibendi

ma’rifetleriyle ser-hilafet tahtına cülûs ettirip, şâh-ı velâyet mühr-ü şerifini ihsân

(30) ve tac-ı hîlâfeti aksâ ve ahvâl-i tarikati ve hatm-i hâceyi bu minvâl üzere tarif

buyurmuşlar. Silsile-i şerifler ma’lum çok Nakşi isimleriyle kullar zuhûr

eylemiştir. Muhammed Mustafa sallallahu Teâla aleyhi vesellem hazretleri pir

Muhammed Bahauddin Nakşibendi usûl ve erkânı bu minvâl ile ta’rif ve bu

minvâl üzere îcra edilmesini irâde ve fermân buyurduklarını, halvetten murâd

gönlü kûdûrât mâ-sivâdan pâk eylemekten îbâret olup zâhirin halk ile bâtının

Hakk ile beraber olmalıdır. Üç zât biri birisiyle tariklarının âdâbını suâl

eylediklerinde birisi teslîm olduğunu ve diğer birisi dahi edeb olduğunu ifâde

eylemeleri üzerine Hazreti Pîr Muhammed Bâhaddin Nakşibendi hazretleri dahi

bizim tarîkımızda cümleside mevcûddur ki “Lâ mevcûde illâllah” deryâsına

müstağrak olmaktır. Oğlum hâlid Efendi tarik kîtaplarında silsile-i âhvâlim

mevcûd olduğundan tekrara hâcet yoktur. Tarikın nedir diye suâl edenlere tarikım

Kur’andır. Bu âlem her şey hak ile kâim mir’atı Muhammediden Allah görüyor

daim. Oğlum Hâlid Efendi erenlere kol kanat olunuz. Eli elimiz, dili dilimiz, kalbi

kalbimiz, sırrı sırrımıza mahzar olup kîbâr-ı meşâyıhtan olan Hâlid Efendi yedi

169

dereceden on iki makâm ile cânım tâleallahü ömrühü ve zâdehü mâlehû ve

îhsanehü ve necâtehü fi’d-dâreyn.

Ganîzâde Şeyh Mehmed Sâdık Bâbâ Efendi, Hâlid Efendi

Mektup 12: İkinci Hilafetname

(30) Eli elimiz dili dilimiz kalbi kalbimiz sırrı muhammedî olan oğlum cân

içinde cânanımızsın. Söyler dîliniziz, tutâr elinîzîz, görür gözünüzüz. Oğlum ne

mahelde olur isen erenlerde beraberdir. Teslim olan sâlîkânı îrşîd ediniz zîkr û

evrâdlarını telkin ve hatm-i hâceye devam ve ihyâ gecelerini ihyâ edinîz. (Men

kâne Allahü, kâne Allahü lehü) ma’lüm zâhir ve bâtını Hâlid Efendiye verdiler.

Erenler kibâr-ı ehlullahtandır, buyurulmuş. Dahâ tafsilatı yazmakla münasib

görülmemiş hatta bu kadarı yazmaya dahi luzüm yok isede Cenâb-ı Vâhib-ül-

âtâya hazretlerinin Seyyid-ül-Kevneyn Sallallahü teâla aleyhi ve selem

hazretlerine ihsân-ı Îlahiyesini ta’did ve tahdis edilmesini fermân buyurmasına

mebnî hem tahdisi nî’met ve hem de îhvânın îmân ve tasdîkî zîyâde oldukça feyzî

daha zîyâde olacağı bedîhî olduğuna mebnî yoktur. Îfşâya ictîsâr edilmiştir.

Cânım bundan sonra ma’lumun olsun ki îhvânı dine ibtidâ’i lâzım olan imân ve

tasdiki olduğundan bir parça imândan bahseylemek lâzım oldu. Zîrâ kulun ûzerine

iman Maturudi indinde akıl muhayyer vâcib olup bülûğun medhalı olmadığı ve

Eş’ari indinde ise akıl ile büluğun mahcürudur. Vel-hasıl evvelen kulun üzerine

cemi’ feraizden mukaddem Hak Teâla hazretlerine imân getirip anlamaktır. Bir

kimse hak Teâla Hazretlerini şân ve şerefine lâyık olmâyan vechle anlârsa imânı

sahih olmaz. Ve bir kimse ahkâm-ı îmânı bilmese her işlediği îbâdetî dürüst

olmâz. Ve bir âkıl ve bâliğe avretten ahkâm-ı imân suâl olunsada bilmem dese

nikâhı sahih olmayıp kocasından boş olur. Ve bir kimse müşrik olan ve yahut ehl-i

kitâptan olan bir câriyeye malik olsa imânın erkân ve ahkâmını bildirmeyince vaty

helâl olmaz. Ve bir kasâp imânın ahkâmını bilmese zebihası harâmdır. Her bir

kimse kendi hûkmünde olanlara erkânı imânı ve namazı ve savmı dürüst olarak

mesâilini ve namazda okuyacak kıraâtî öğretmesi vâcibtir. İmdî her abde şöyle

bilip îtikâd eylemek farz-ı ayındır ki; Allah Teâla vâhid ve samed ve şerik ve

nazîrden münezzeh ve misl ve zıddan mukaddestir. Ezelî ve dâim ve ebididir. Ve

vûcud varlığının evvelli ve ahirî yoktur. Dâima ibâd ve sâir mahlukâtın icâd tahlik

170

ve terzikleriyle kâimdir. Ve her zamân zât-ı mukaddeseti ve vûcud-u hakikiyesini

kat’a ifnâ’ ve tagayyûr eylemez. Evvel ve âhir bâtın ve zâhir O’dur. Eşyâdan bir

şeye zât-ı ilahiyesi benzemez, cisim ve cismâniyeden (31) ve cevâhir ve â’râzdan

münezzehtir. Azamet ve Şânca her bir şeyin fevk ve ulvindedir. Zât-ı a’lâsı

ecsâmın zâtına meşâyih olmadığı gibi dünü ve kurbiyyetî dahi ecsâmın bazısının

bazısına olan dünü ve kurbiyyeti gibi değildir. Zamân kendiyi tahdîd ve tâyîn

eylemediği gibi mekân dahi ihâta eylemez. Âyât ve ahbârın delâlet ve iktizâsı

üzere Allah Teâlayı mü’min eder. Cennette göz ile görürler. Allah Teâla her bir

şeye Cebbâr ve Kahhar ve Hadîd vücudu mümkine gâlib ve kâdirdir. Kahr ü

kudretine acz ü kusur ârız olmaz. Zât-ı eceline sine ve nevm târi olmaz. İzzet ve

galebe ve ceberrüt zât-ı a’lâsına mahsüs mülk ve meleküt hakikatına maksürdur.

Cemi’mahlükâtı efâl ve ahvâl ve amâllarını Hâlık ve akvât ve erzâklarını Râzık ve

ecel ve ömürlerini takdir ve tayin eden O’dur. Makdürâtı sâyılmaz ve ma’lûmâtı

intiha’ bulmaz. Yani bitmek ve tükenmek bilmez ve her şeye âlimdir. Ve her bir

gizil şeyler zât-ı mukaddesiyesine zâhir ve celîdir. Herkesin kalbindeki gizli esrâra

vâkıftır. İlminden arz ve semâ ve onda zerre miktârı bir şey hârîç olmaz. Cemî’

kâinatı müdîr ve havâdisâtı müdebbirdir. Kalîl ve kesir celîl ve hakir, hayr ve şer

nef’ü zarar vâkî’ olmaz. Ancak Allah Teâla’nın irâde ve kazâ ve kaderin ve

hükmü müsbetiyle olur. Vel-hâsıl ne şeye îrâde-î âliyesi taalluk ederse elbette

olur. Ve taalluk etmezse olmaz. Daima mevcûd ve mebde’ ve merci’ ve muîd ve

faâl lemmâ-yûrid odur, Hüküm ve kazâsını kimse redd ve def’ edemez. İns ve cin

ve melâike ve şeyâtin bir yere cemî’ olup ittifak eyleseler, Allah Teâla’nın irâdesî

olmadıkça âlemde zerre-i tahrîk ve teskinden âcîzlerdir. Semi’ ve Bâsîrdir, her bir

şeyi görüp işiticidir. Mütekellimdir, bir kelâm ile ki kelâm-ı maklûka mûşâbih

olmaz. Zât-ı kadim ve a’lâsından mâ-adâ her bir şey hâdistir. Yani cümlesî

kaderin ve irâdesiyle halk ve icâd eylemiştir. Her bir hareket ve sükûtta ve kâffe-i

eşyâda vahdaniyetine delâlet eder nice nice âyât ve hikmetleri vardır. Ve bununla

berâber Cenâb-ı Allah’ın her bir âkil ve bâliğin bilmesi lâzım olan sıfât-ı zâtiye ve

sıfât-ı sûbütiyesi dahi vardır. Onları dahi bilmek ve öğrenmek lâzımdır. Mâlümun

olsun ki Cenâb-ı Allah’ın sıfât-ı sübûtiyesi sekizdir. Evvelkisi, Cenâb-ı Hakk

Teâla hayy/diridir. Îkincisi, Îlim Hakk Teâla’nın bilmesi demektir. Üçüncüsû,

Semi’ Cenâb-ı Hakk Teâla’nın işitmesi demektir. Dördüncüsü, Basar Cenâb-ı Hak

171

Teâla’nın görmesi demektir. Beşincisi, irâde Cenâb- hak teâla’nın dilemesi

demektir. Altıncısı, Kudret-Hakk Teâla’nın gücü yetmesi demektir. Yedincisi,

Kelâm Hakk Teâla’nın söylemesi demektir. Sekizincisi, Takvin, yani Hakk

Teâla’nın yaratması, yani cümle mahlûkâtı yoktan halk eylemesi ve ondan başka

yâratıcı olmamasıdır. Cenâb-ı Allah’ın sıfat-ı zâtiyesi dahi altıdır. Birincisi, vûcud

yani var olmak, ikincisi, kıdem Allah Teâla’nın varlığının evveli olmamak.

Üçüncüsü, bekâ Allah Teâla’nın varlığının âhirî olmamak. Dördüncüsü,

vahdâniyyet, yani Allah Teâla’nın zât ve sıfât ve efalinde şeriki ve naziri

olmamak. Beşincisi, muhâlefetün li’l-havâdis yani Allah Teâla’nın mahlukât ve

mevcûdâttan aslen bir şeye benzememek, Altıncısı, kıyâm bi-nefsihi, yani Allah

Teâla hiçbir şeye vemekâna muhtaç olmaması ve hiçbir kimsenin doğurmasına

muhtaç olmamasıdır. Ve Cenâb-ı Allah’ı bu sıfatlarıyla bilmek kîfâyet eder. Zîrâ

Allah Teâla’nın zât-ı Azimi kimsenin mâlümu değildir. Ve zât-ı Âzimi bileyim

diye bu ciheti düşünmek günâh-ı kebâirdir. Akıl ve fikîr ile bilinmekten

münezzehtir. Akıl ve fikre gelenlerin cümlesi mahlûktur. Ve dahi Allah Teâla’nın

melâikeleri vardır. Onlar yemez içmezler ve onlarda erkeklik ve dişilik olmaz.

Dâima Allah Teâla’nın emrî her ne ise yerine getirirler. Cenâb-ı Allah’a bir ân

isyân eylemezler. Ve içlerinde mukarrebler ve peygamberleri vardır. Hakk Teâla

(32) onların her birini bir hizmete koşmuştur. Efdalı Cebrâil, Azrâil, Îsrâfil,

Mikâil aleyhisselâmdır. Ve Allah Teâla’nın kitîplarına dahi inânmak lâzımdır.

Yüzdört kitaptır. Cümlesi haktır. Dördü büyük ve yüzü suhuftur. Tevrat Musa

aleyhisselâma. İncil, İsa aleyhisselamâ. Zebür, Davûd aleyhisselâma. Kur’an-ı

Kerim bizim peygamberimiz Muhammed Mustafa sallallahü teâla aleyhi ve selem

hazretlerine nâzil olup diğer kitapların hûkmünü nesh edip, ahkâmı kıyamete

kadar bâkîdir. Ve dahi on suhuf Âdem aleyhisselâma ve elli suhuf Şît

aleyhisselâma, otuz suhuf Îdris aleyhisselâme, on suhuf Îbrahim aleyhisselâma

nâzıl olmuştur. Ve dahi Allah Teâla’nın ne kadar peygamberleri geldi ise,

cümlesine dahi inânmak lazımdır. Evvelâ Adem aleyhisselâm ve âhiri bizim

peygamberimiz Muhammed Mustafa sallallahü teâla aleyhi vesellem efendimiz

hazretleridir. Bu ikisinin arasında ne kadar peygamberler geldi ve geçti ise

cümlesi de haktır ve gerçektir. Ve Kuran-ı azîm-ûş-şânda isimleri bey’ân olunan

yirmi sekiz peygamberdîr. Bunları bilmek herkes için vâcibdir. Âdem, Îdris. Nûh,

172

Hûd, Sâlih, İbrâhim, Îshak, Îsmail Yakup, Yusuf, Şüayb, Lüt Yahya, Zekeriyâ,

Mûsa, Harun, Davud, Süleyman, Elyas, Eyûb, Zûlküfl, Îsâ, Yunus, Ûzeyir,

Lokmân, Zûlkarneyn, Hazret-i Muhammed aleyhisselâtü vesselâm hazretidir.

Üzeyr, Lokmân, Zûlkarneyn hakkında ihtilâf olundu bazıları nebîdir ve bazıları

velîdir dediler. Ve dahi peygamberler hakkında bîlinmesi vâcib olân sıfâtlar beştir.

Sıdık, emânet, tebliğ, fetânet, ismet ve bunların manâları dahi Sıdık: cümle

peygamberler emin olmak, tebliğ; cümle peygamberler Hakk Teâla’nın kendilere

olan emîr ve nehiy ve cümle ahkâmı ûmmetlerine bey’ân edip ulaştırmak, fetânet;

cümle peygamberler akl-ı kâmil sâhibleri olmak, Îsmet; cümle peygamberler

günahtan berî olmak, lâkin bazılarında zelle sâdır olmuştur ve onda da hîkmet-i

îlahî vardır, Hazreti Âdem aleyhisselâmın cennette buğday yemesi gibi.

Peygamberler haklarında muhâl olan sıfatlar vacîbin zıddıdır. Yani, yâlandan ve

hiyânetten ve günâhtan ve hamâkatten ve büyük ve küçük günâhlardan berîdirler.

Bizim peygamberimizin sıfâtı sâir peygamberlerden üç sıfat zîyâdedir. Birincisi

cümle peygamberlerden efdaldir, ikincisi însân ile cine gönderilmiştir. Üçüncüsü

hâtem-ûl-enbiyâdır. Ve dahi kıyâmet gününe inândım cümlemiz olup yeniden

dirilmek gerektir. Cennet ve cehennem haktır. Ve hâlen mevcutlardır. Mîzân,

sırât, suâl, hesâb, nîam, âkâb, azab cümlesi haktır. Ve olacaktır ve dahi hayr ve

şerr, fâîde ve zarar ve kazâ ve kader Allah Teâla’nın bilmesiyle ve bildirmesiyle

ve yarâtmasıyla ve takdiriyle olduğuna inândım îmân getirdim diye i’tikâd

eylemek lâzımdır.

Mektup 13: 26 Receb-i Şerif 1340

(33) “Bismillahi’t-tevfik ni’mel-mevlâ ve mi’mel-refîk”

Elhamdûlillahîllezî allemnâ’l-ülüme-l-diniyyeti ve’l-dünyetî ve allemnâ

alâ-ş-şeriati-l-mustafiyyeti ve-l tarikati-l âliyyeti’l Nakşibendiyyeti-l ûveysiyyeti.

Ve kellemnâ bi-kelimâti-l meşayihu’s-sâfiyyeti’l süfiyyeti. Ve kellemnâ fî-mikâti

kalbinâ bi-kelimâti’l-kudsiyyeti bilâ-sarf ve lâ-savt ve lâ-keyfiyyeti ve lâ-

kemmiyyeti’l-letî lâ-yârifü esrârihâ îllâ-hezihi’l taifetü’l aliyyeti. Fe-sübhâne min

cealeş-şeriatı ve’l-tarikati ayne’l hakikati ve lakinne’l-ukalâi lâ-yefka hûvne bil

kuvveeti’l nazariyyeti ve’l –bîdatı ve’l dalâl ayne’l-ukübeti ve’l-nikâl. Ve

lakinne’l-ükelâi lâ-yeşûruvne keşafetî’l-beşeriyyeti ve’l kuvvetil şeheviyyeti

173

huve’l Hâdîl-lezî yehdi men yeşâ-u min ibâdihi bî-hidâyeti’l-enbiyâî ve irşâdihi’l-

evliyâi ile’s-sünneti’l seniyyeti ve yedüllü men yeşâ-u bî âğdaî’ş-şeytânîl-

cinniyetî ve’l-ihlâli’l-ebâlisel-insaniyyeti fe-yesüdduvnehüm anîl- suluvkîl

tarîkatil-seviyeti ve’l-mûrîdllezî îzâ erâde bi-kavmi hîdâyeti felâ-müdilli lehüm.

Ve izâ erâdehü bî-him delâleten felâ hâdî lehüm min kûlli’l-beriyyeti ve sallallahü

alâ seyyidinâ Muhammedi’l-Hâdi bi’l-akvâli’l sâdikatı ve’l-efâli’l-sâlihati îlâ

vusla’l ilahiyyeti ve şühüdü’l-ehadiyyeti ve âla âlihi ve eshâbihil-lezine tâbiüh

mütâbaate kâmileten”……. ….ve hulûs-i niyet ve rahimallah teâla cemi’l-ülemâi

ve meşâyîhi’l kirâm “ellezî yehşevne fî-bin-nasihati ve yürşidi-s-sâlikiyne alâ

mütâbaata sünnete-s-seniyyete ve’l tarikatî’l âliyete “emmâ ba’de” erbâb-ı

hafî olmaya ashâb-ı bâtıneden ve bil ki enbiyâ aleyhime’s-selâtü ve’s-selâm

hazretlerinden âsıl feyzin iktisâbı üç şeye mevküftur. Evvelkisi imân ve şeriatı

âliye ve tarîkat-ı seniyyeye sûlukle hâlisen li-vechillahî amel ikincisi edeptir. Zîrâ

ahz-i feyz ancak kulûbü ehl-ullaha imtisâl ile olur. Yani bir mürit ki onun kalbi

libas-ı ihlâstan ârî ve yahut evliyaullah veya taraflarından bizzât makâmlarına

kâim oldukları zevât haklarında makâir-i edep harekâtı ola. Veya bunlara teslim

olmaktan yüz döndüre. Elbette bunların iktisâb-ı feyzden mahrum olacakları

müstağni arz ve bey’ândır. Üçüncüsü, enbiyâ ve evliyâya muhabbet etmektir. (34)

Zîra muhabbet feyzin kesret ve izdiyadına sebebdir. Bununla beraber derece-i

velâyet selef-i sâlihine hasr edilirde bulunan meşâyihâna sû’i zan câiz

olmadığı Cenâb-ı Seyyid-ül-kevneyn sallalluhu teâla aleyhi vesellem hazretlerinin

(ümmetî ümmetün mübareketun lâ-yedrî evvelihâ hayren ve âhirihâ) hadis-i

şerifiyle sâbittir. Maa-hazâ Cenâb-ı seyyid-ül-Kevneyn sallallahü teâla aleyhi

vesellem efendimiz bunların mahbübü îlahi olduklarını (vellezî nefsî Muhammed

bi-yedihi lein şî’tim li-iblisenne lekûm în ehabbe îbâdellahi île’l-lahi ellezine,

yühibbünellahe ilâ-îbâdîhi ve yûhibbüne îbâde’lllahi, ileyhi ve yehşevne fil-ardı

bi’l-nasihati) hadis-i şerifiyle ümmetlerine beyan buyurmuştur. Bu cümle ma’lûm

olduktan sonra erhamû’r-rahiminin rahmet ve inâyeti bil-cümle ihvânı dine rehber

olmak üzere ve bu abd-ı aciz hâdim tarîkat-ı âliye-i nakşibendî üveysi Kâdızâde

eş-Şeyh Muhammed Hâlîd îbn Şeyh Ahmed bin Şeyh Hâcı Mustafa el-Mâ’ruf

Hâcı Baba ibn Şeyh Ömer İbn Muhammed’în ta’lîmi zîkr ü nîsbet tarikat-ı âliye

hâcegân kaddesallah ervâhehûm Mevlâna Ganîzâde Muhammed Sâdık Bâbâ Tûsî

174

hazretlerinden ve onların pederleri Âhmed Nûri hazretlerinden ve onlar Mustafa

Ârif Kayseravi hazretlerinden ve onlar Mustafa Münib Kayseravi hazretlerinden

ve onlar Âhmed Behcetî Kayseravi hazretlerinden ve onlar Külâhizâde Hâcı

Mahmud Efendi hazretlerinden ve onlar hazret havâce zinde delân ve feryadı resî

bî-çareğan sahib-i ilmi ledün, Hazreti Hızır aleyhisselâtû ve’s-selâm

hazretlerinden yeden bi-yedin ve ruhaniyyet Hâce Muhammed Bahâuddin

Nakşibendi Ûveyse’l-Buhârî Hazretlerinden ve onlar Seyyid-ül-Emir Külâl ve

Şeyh Halil Âtâ hazretlerinden Şeyh Âtâ’nın nisbetleri dahi Zengi Âtâ Şeyh Tâç

Âtâ Şeyh Abdülmelik Şeyh Havâce Âhmed Hâzeratı vâsıtalarından yeden Havâce

Yusuf Hemadânî hazretlerine vâsıl olduğu gibi Emir Külâl hazretlerine nisbet-i

âliyesi dahi Muhammed Bâbâ Semmâsi ve onlar Havâce Ali Ramiteni’den ve

onlar Havâce Mahmud Encirfağnevî ve onlar Havace Ârîf Rivgeri ve onlar ser-

halka silsile-i havâceğan Abdulhâlik Gücduvâni’den ve onlar Hızır aleyhisselâm

ve Yusuf Hemedâni’den ve onlar Havace Ali Fârmedi’den ve onlar Şeyh Ebu’l-

Kasım Cürcânî ve Ebu’l-Hasani’l-Harakânî’den ve Ebu’l Hasani’l-Harakânî dahi

Ebû Yezid Bistâmî hazretlerinin ruhâniyyetleriyle Hızır aleyhisselâmdan ve Ebu

Yezîd Bistâmi dahi Cafer Sâdık hazretlerinin ruhiniyyetlerinden ve Câfer Sâdık

hazretlerini dahi bir nisbeti Kâsım Îbn Muhammed Îbn Ebu Bekir es-Sıddık

hazretlerinden ve onlar dahi Selman-ı Fârisi ve onlar Ebu Bakir-es Sıddık

radıyallahü teaâla anhüm hazretlerinden ve onlar hazret-i risalet-penâh sallallahü

teâla aleyhi vessellem efendimiz hazretlerinden ve Cafer Sâdik hazretlerinin bir

nisbeti dahi Valid Bezirgevâri Îmam Muhammed Bakır ve Îmâm Muhammed

Bâkır hazretleri dahi Îmam Zeynel Abîdin hazretlerinden ve onlar Îmâm Hüseyin

hazretlerinden ve onlar İmam Hasan ile Îmam Ali kerem Allahü veche radıyallahü

teâla aleyhim ecmâin hazretlerinden ve onlar Cenâb-ı Seyyid-ül-keyneyn

sallallahü teâlâ aleyhi vesellem hazretlerinden ve Ebu Kâsım Cürcânî hazretlerinin

talimi zîkr ü nisbeti aliyeleri dahi Şeyh Osmân Mağribî hazretlerinden ve onlar

Seriy-i Sakatî hazretlerinden ve onlar Maruf-u Kerhî hazretlerinden ve Maruf-u

Kerhî hazretlerinin dahi iki cânibe nisbeti vardır. Bir nisbetî Dâvud Tâi’ye ve

onların Habîb-i Acemi hazretelerine ve onun Hasan Basrî hazretlerine ve onun

emire’l-müminin Îmâm Ali radıyallahü teâlâ anh hazretlerine ve onun Seyyid-ul-

Kevneyn sallallahü Teâla aleyhi vesellem efendimiz hazretlerine ve Hazret-i

175

Maruf-u Kerhî hazretlerinin bir nisbeti dahi İmam Ali Rızâ hazretlerine ve onun

Musâ Kâzım hazretlerine ve onun Îmâm Cafer Sâdık hazretlerine ve İmam Cafer

Sâdık hazretlerinin bilâde zîkr olunduğu vechle hazret-i risâlet-i penah sallallahû

teâla aleyhi vesellem hazretlerine müntehî olmuştur.

Bundan sonra Ey îhvân-ı din mâlümunuz olsun ki, şimdiye kadar bu

tarikat-ı âliye, yeden bi-yedin müteselsilen yek-diğerinden ahz edilerek âcizlerine

gelmiştir. Şeyhim sultanım Ganizâde eş-Şeyh Muhammed Sâdık Bâbâ Hazretleri

1307 senesi Teşrin-i Evvelin yedisinde âcizlerine istihlâf-ı talîbânın îrşâdına

bizzât me’mûr buyurdulardı. Ve mûşârün-ileyh hazretleri (35) vefât edeceği

esnâda dâhi umûm ihvâne hîtâben; beni arayanlar Hâlîd Efendi de ve Hâlid

Efendiyi arayanlarda bizde bulsunlar. Şimdi Hâlid Efendi ile biz bir vûcut olduk

buyurdukları gibi, âcizlerine hîtâben dahi: “Oğlum Hâlid seni Allah ve Resulullah

ve bi’l-cümle pîrana emanet eyledim ve bi’l-cümle sâlîkân ve tâlibanın terbiye ve

irşâdlarını sana tevdî’ ediyorum. Bil-cümle tâlibân ve îhvân dinî nazar-ı

himmetinizden devr eylememenizi tavsiye ediyorum.” diye evvel bâbdaki nâme-i

âliyesinde irâde buyurmuş idi. İşte men gayri liyâkat şu evâmir-i âliye ye

imtisâlen tarafı âcizanemden intihâb ve vukû bulan istihâre ve teveccühü

âcizânemde de işâret olan (bilâde esâmiyeleri muharrer) efendiler sizi ihvân dini

tarikt-ı âliyeyi Nakşibendiye-i Üveysiyeye tergib ve rağbet eden tâlibân ve âşıkân

ve sâdıkân ve sâlîkâna âcizânemle berâber ve bir beldede bulunduğunuz müddetçe

rehber ve bizden infikâk ve başka diyarda bulunduğunuz esnâda dahi telkini zikir

ve usül ve erkânı tarikat-ı âliye vechle hatm-i hâce okutmakla izin ve îcâzet

verdim. Cenâb-ı Allah ömrünüzü tatvil etsin ve râzı olduğu a’mâl ve ef’âle tevfik

ve ehl-i imân üzerine füyüzâtını tekmil eylesin, Âmin.

Benim oğullarım sîz dahi bundan böyle dâimi sürette tavsiyenizi bize edip

her hâlinîzde alacağınız emire göre hareket ve her ân muvâzabet zikir ve evrâd-ı

Fatiha ve mutabaât şer-i şerif ve sünnet-i Muhammed Mustafa Sallallahu teâla

aleyhi ve selem ve mücânebet bîd’at ve hevâ ve cemî’ ahvâlde o emr-i îlahiyeye

imtisâl ve nevâhîden ictinâbla beraber bu yola sulükde maksadınız ancak Allah

Teâla ve rızâullah olsun. Ve Cenâb-ı Vâcib-ül-Vücud hazretlerine ettiğin ibâdât ve

tâati Allah’a minnet eylemeyip Cenâb-ı Vahib-ül-Âtaya hazretlerinden bir nî’meti

ilahi olduğunu bilip diğer ni’am-ı ilahiyeninin şukründen âciz olduğunuz gibi

176

bununda şükründen aczinizi itirâf ve seherlerde istiğfâra devam ve sende senin

olarak bir mülk bırakmayıp mülkü malik-ul-mülke teslim ve Cenâb-ı Vâcîb-ül-

vücud hazretlerine eltâfı ilahiyeden başka bir şey ile vâsıl olunamayacağından her

hâlinde noksânlığını itirafla îmân kapısına sarılıp Cenâb-ı Allah’ı kullarına ve

kullarını Cenâîb-ı Allah ve resûlüne ve pîranına sevdirmekle kendinize kâr edip

ve kendinizi ihvâna hâdim bilesiniz. Ve bir sâlike icâzet verecek olursanız

tamâmen siz aradan çıkıp kâtip elinde kalem gibi; ya Rabbî kul senin ve

Habîbullah sallallahu aleyhi vesellem dahi senin mahbübun. Ve işte bu tâlib dahi

sevgili habibin ümmetlerindendir. Her ne kadar rızâ-i ilahiyeni taleb ve tarîkat-ı

âliye süluklerini vâsıta ederse de bende de mâlik-ul-mülk senin sende sizin olarak

bir şeye mâlik olmadığınızı acz-i kemâl ile arz ve bu kulunu sana delâlet

ediyorum. Sen tevfikini cümlemiz hakkında refik eyle, diyip sâlikin elinden tutar

mâlik-si-mulke teslim eder. Aldığınız dersi o vechle telkin ve isimlerini dahi bize

yazarsanız Cenâb-ı Allah muvaffakınızı refik eyleye. Âmin bi-hürmeti Seyyid-el-

mürselin. 26 Receb-i Şerif 1340

Hâdim Tarikat-ı Âliye-i Nakşibendiye-i Ûveysi Kâdızâde eş-Şeyh Hâlîd

Sivasî

Mektup 14

(36) Kastamonu Vilayetinde Bir İhvâna yazıların bir mektup Sureti

Elhamdûlillâhi alâ kulli hâlin min gayri delâl vesselâtû vesselâmu alâ

resûlü zül-celâl ve alâ âli ve evlâdihi ve ashâbihî min kûlli zemânın ve ân emmâ

baâde. Nûr-i aynim sürür-u sinem olan evlâd-ı mânevîyem Âsım Efendi hazretleri,

mâhsusen selâm edip hatır-nâzikânelerini suâl eyledikten sonra, malumun olsun

ki, o kâdir-i Halâk, (küntü kenzen mahfiyyen) mucibince murâd eylediki, bu

mülk-ü mevcudi ve alem-i meşhudi (Fesbebtü en araka) muktezâsınca halk ve

sıfât-ı celâl gaybiyeye alem-i şûhûd ve aynî mürâyasında nümâyân ve sıfâtından

bir sıfata mahzar ve esmâdan bir isme mücallâ oldu da tekmil dâire-i kemâl

(Lekad hâlaknâ’l insâne fî ahseni takvim) ile bağ vücud-ı Âdem’de açıldı. Ve

cism-i kereminin kasdı ( tıyneti Âdem bi-yedî erbaine sabâhan) inâyetle

ma’mur oldu. Ve bundan sonra nev’i insândan sınıf-ı enbiya ve rasûl

aleyhisselamı gûzîde etti. Erbâb-ı basâir hürşid-i âlem tâbikî ayândırki âsıl istifâza

177

mebde’ feyyazden müfiz, müstefizin mâ-beynlerinde münâsebete mevküftür. Zirâ

müfiz her bâr mukaddes ve takyidden münezzeh küdûrâttan uzaktır. Mütefeyyiz

ise alâik-i yedeyne ve küdürâtı beşeriye ile mukayyeddir. İstifâza bir vâsıtaya

muhtâçtır. Ve o vâsıtanın dahi mutlak-ı külli ve mukayyed-i cûz’î mâ-beyninde iki

ciheti olmak lazımdır ki tecerrüd-i ruhâniyyesi ve kuvvet-i kudsiyye sebeble

mebde’ feyyâzdan ta’lim edip ve taallük-u cismâniyesi hasebiyle beni nevine

tâ’lim eyleye. İşte o sebeble Cenâb-ı Allah enbiyâ ayehisselâmı, hadd-i müşterek

edip mürâyâyı kulûb-ü şeriflerini küdûrâttan pâk ve envâr-ı tecelliyât ve temaât-ı

vahiy ile sâbitân halk etti. Ve onlara tâbi olan zulûmâtı cehâletten mağrib âb-ı

hayât çeşmesine erişti. (Ûvminü kâne meyten fe-ahyeynâhu ve cealnâlehü nûrân

yehşa fii’n-nase kemen mislehu fiz’zulûmâti leyse yûhâricu minhâ) buna işârettir.

Ve bununla beraber bu dahi ma’lumunuzdur ki, kasd-ı ma’rifete hurûc ve bâğ-i

irfâna duhûl o pişvâyât râh-i hudâ ve muktedâyât tarik-i mevlâya mutabaatımız

muhâldir. Ve onların ahlâkı hamideleri ile tahalluk olmadıkça maksada vüsul

mümkün değildir. Ve Hazret-i Seyyid-ûl-mürselin ve hâtemü’n-nebiyyin ve

habibi (lî maallah) ve mâlum (Fa’lem ennehû lâ ilâhe illallah) ve mükerrem (Ve

kefâ billahi şehidân Muhammed resulullah) sallalahü teâla aleyhi vesellem

hazretlerini cemi’ hidât-ı tariki ihtidâ ve âmme-i velâte iktidâ üzerine mezidi

ihtisâs ve makâm-ı muhabbette hâsî edip temhîd-i kavâide hidmetine ve maâkıd

muhabbetin ona ittibâ peyvende edip (Kül in küntüm tuhibbüne fet’tebiunî bi-

yuhbibkümulllah) fermân-ı celile ayân ve beyân eyledi. Bu sebeple sebil-i necât

sâliklerine ve tarik-i envârdan ve sıfât-ı taliblerine seyyid-ül-sâdat efdalü’s-salât

efendimiz hazretlerine zâhir ve batın ittibâ’la her ân ve dakikada râbıta eylemeye

mütevakkıf olduğu âzherü mine’ş-şemsdir. Her ne kadar Cenib-ı Seyyid-ül-

Kevneyn sallallahü aleyhi vesellem hazretleri, Hazreti Ebû Hüreyre hazretlerine

hîtaben bir hadis-i şerifinde; Yâ Ebî Huriyre Cenâb-ı Mevlâya ibâdet eylemekten

saçları perişan ve yüzleri per-giyâr ve karınları kesb-i helâlden olsun âç kalmış,

görüşmek isteyince kendilerine izin verilmeyen, talib olduklarında nikâhlarına

rağbet etmiyen gaybûbetlerinde ârânılmayan ve hâzır olduklarında davet ve rağbet

olmayan ve göründükleri zamânda nazarlarından hoşlanmayan ve hastalıklarında

iyâdet ve vefât ettiklerinde haklarında şehâdet edilmiyen asfiyâlarını Cenâb-ı

Allah sever” buyurduğunda hazır bununan âshab rıdvânullahü teâla aleyhim

178

ecmain hazrâtî yâ resulullah onlardan birisini bize ayân buyurunuz yolundaki

sözlerine cevâben onların birisi; Veysel Karanî buyurmuş. Ve evliyaullahın dâhi

izin ve icâzeti rabbül alemin ile şefaatleri derece-i sübute vâsıl olmuş ise Cenab-ı

Vacîbul Vücud hazretlerinin evliyalarını kulları miyânesinde ihtifa edip Allah’tan

ve Allah’ın bildirdiklerinden başka bir kimsenin bilemeyeceği ve o sebeple

mübeşşirlerinden başka bir kimsenin bilemeyeceği ahvâli anâ rahminde evvelen

cenînin meçhul olduğu gibi meçhul olduğunu mûstağnî arzdır. Ve tarîkımız ise

tarikat-ı (37) ali-i nakşibendiye-i üveysî olup ve terbiyemiz dâhi hücre-i risâlet

penâh sallallahü tealâ aleyhi vesellemde inâyet-i rabbâniyeden olduğu ve buna

sûlukun kaidesi dahi evvelcede tafsilen beyan olunduğu vechile hangi camii şerif

kolayınıza gelir ise o camiin mihrabında Cenab-ı Seyyidil Mahlukiyye ve İmam-ı

Mürselin Hazretlerinin riyaset eylemekte ve kâffe-i enbiyayı izâm ve evliyayı

kirâmın bi’l-cümle efrâd-ı ümmet o halkaya tespihin düzüldüğü gibi düzülmüş ve

Cenab-ı Resulullah Sallallahü Teala Aleyhivesellem Hazretlerin riyaset eylemekte

ve diğerlerinin dâhi hâtırınıza hâtur eden mâan o sultan-ı keyneyne ittbâ ile bâbı

emâna sarılmış ve senin günah deryasına müstâğrak olduğunu yâd ile o meclise

dâhil olmaya liyakât bulunmayıp o halkanın saflarında kemâl-i acz ile kuûd eden

şeyhinin hırkası altına girip o halkada bulunanlar ile yed-dil olarak evrâdınıza

devam ve bizi gönülden çıkarmayıp aralıkta mektubunuzu irsâl eylemeniz

nîyazımdır. Bu tarafta bulunan ihvânın cümlesi bilhassa selâm ederler.

Mazbatanız alındı, İzzet Efendi tarafından gönderilecektir. Orada bizi bilip suâl

edenlere selâm edip hayatınızı îlâ-yı kelimetullah yolunda ifnâ eylemenizi,

kendinize kâr etmenizide başkaca rica ederim. Baki Hüdaya emânet olunuz.

Hadim Tarikât-ı Aliye-i Nakşibendiye-i Evliya eş-Şeyh Kadızâde Hâlid

Sivasî

Mektup 15: 11 Cemaziye’l-âhir 1339

Tosyada Bir Mûnkerin Zîkr-i Cehriyeyi inkârına karşı orada bulunan

Hûlefâdan Şeyhzâde Ahmed Fatih Efendiye

Eûzu bi-kelimâti’l-Allahî taâmât-ı kûlliha min şerri ma hâlak.

Elhamdulillahi Teâla alâ kûlli halîn. Lâ havle ve lâ kuvvete min illâ billah. El-

Melîkûl müteâl ve-selatû ve’s-selam alâ resûlû zûl-celal ve alâ âlîhi ve sâhibihi

179

mîn kulli zâmanın ve ânın ve rıdvanullahı Teâla aleyhim cemiu’l ulema-i âzim ve

meşayıh-ıl kiram emmâ baâde. Benim canım ve rûh-perfetûhum oğlum Ahmed

Fatih Efendiye Rebiül Ahir 1339 tarihli mektub-u aliyenizi aldım. Derece-i

nihâyette memnun oldum. Cenab-ı Halik-i mevcudât Hazretleri dâreynde mesrûr

ve aziz eylesin. Amin. Benim nûr-ı dîdem mağlumun olsunki her bir şeyin

hâkikati zıddıyla ma’lum ve âşikâre olduğu gecenin gündüz ve kışın yaz ile ve

hâkikatin münker ile bilindiği ma’lûmdur. İşte bu kabîlden olmak üzere Cenâb-ı

Vâhibi-ûl-Atâyâ Hazretleri dahi bir hakikatın keşfini izhâr-ı murâd eylediği

sûrette o hakîkatı izhara sebep olacak zâtın karşısına bir münker çıkarır da o

hakikatin olduğuna dair delâil ve bûrhanı îzhâra o münkerin inkârı bâdî olur. İşte

bu cümle mâlumun olduktan sonra erbab-ı rüyet ve eshab-ı bâsiret hazretlerinin

hepsine mübeyyen ve muayyandir ki [ve mâ hâlaktü’l-Cinne ve’l-inse illâ

liyağbüdûn] mazmûnu üzere halaktü aleme ve baastü Adem’den mâksudu aslî

irfanü’l-ilahidir. Sabıka-ı ilm-i muhîti ezelîde bi’t-tarîkil icmâli mermûz olan

istidâdı fıtriye ve melekât-ı cîbilliyye yek-sân olmayıp medâr-ı tekvîn ve ibdâ’

olan hûkm-i fâikin iktizâsı üzerine mütekavvit ve mütehâlif olmakla kemâlat-ı

insâniyyet dâhi âlem-i hâlkta mütafâvit zûhur edip ezel-i ezelden olan miktar-ı

mukadder ve hadd-i mahdûd üzere tahlîl ve tekmîl olunurda kısmet-i ezeliyyede

farz ve takdir olunan faz-ı mukadder kadar zafer bulunur. [innâ kulle şey’in

hâleknahü bi-kâderin]. Herkesi mukadderi’l-amâli ve müdebbiri’l-ahvalîn nasîb

ve ref’ ettiği dereceden ve herkes kendi îçün mukadder olan paydan gayrı bir paya

irtika’ etmez. Her şahsı Cenab-ı Lem-Yezel Hazretlerinin müyesser eylediği

mevkiin bir kadem ilerisine ve gerisine gitmez [Zâlike tegdirü’l azizü’l-alim] ve

bu cümle-i cemilin celiline ihtilaf-ı meşârib ve tabâyi’ ile mütehâlif olup ârifinen

kavli üzere tavsif ve tarif olunan o cins-i âlîyi iki nev’a mütenevvi olup bir nev’i

ashâb-ı alem zâhirdir ki alâm-ı küyüb ve keşşaf-ı serâir Hazretleri usûl-ü meşrûât

ve mesmüâtı asıl ve fürû’ ile ve fürû ma’kulât ve menkulâtı havâşiyesiyle o

tâifeye şerh ve keşf ve tavzîh ve ıslah ve izâh eyledi. Ve bir nev’i dâhi sâlik-i

mesâlik tasavvuf ve sâhib-i tasarruf olup fâik-ı dekâik esmâ ve sıfâtı hûdâyı âlem

onlara ta’lim ve tefehhum edip esrar-ı esmâr-ı ilahiyeyi telkin eyledi. Fatiha-i-

nâme-i ahvâlleri [Ûlâike hümül mükarrebüun] ve hâime ceride-i amâlleri [ûlâike

hûmu’l vârisüvne-l elazine yerisuvne-l firdevs hûm fihâ hâliduvn] dur. Ashab-ı

180

bâtine ve erbâb-ı tasavvufun ki sahâyif-i mesâhif hâtır-âtır kuds havâtırlarından

hâik ve dekâik (38) esrâr-ı mektüme-i esmâ’ hazret-i ahadiyyet ve levâyih-i rûmuz

mermüze-i sıfat-ı sâmiyât Cenab-ı Samediyyet mersûm olup serâir-i hatâir lâhut

ve regaib-i garâib ceberût mahfuz ve mazbutlarıdır. Îhsânî Îlâhî olan nûr-i irfan

mazâhir-i pertev şümûsu îkân olan şûmû’-u cumû’ cenânlarıyla mîşkât-ı nübüvvet

kûberâdan iktibâs ve istinâre edip mânend bedr-i kâmil tekmîl-î zât

eylediklerinden sonra müsterşidân râh-ı Hakkin şümû’ bevâtın ve zevâhirini envâr

asâ irşâd ile is’âd ederler. Ve bu neviden olanlar dâhi iki tarîki tatarruk edip her

biri gayet sûlukta matlub-u hakikîyeye vâsıl olur. İkisi dahi meltefâda iltikâ edip

bir vâdide biri biriyle vûsul bulur. Şu zikrolunan iki taifeden nev’i evvel zikr-i

cehri ile zâkir olup halvet ve celvette cehren zikrullahla meşgul olanlardır.

Kelime-i Tevhid ve sâir esma-i ilahiyeyi darb-ı zikr ile vird-i lisân ve zîkr-i zebân

edip îlâ-i kelime-i aliyâ eyleyenlerdir. Bunların külliyyâtın evrâd ve ezkârları Hû

Hâyy meclisi şerif şîârları müsebbihân savâmi’ felekî ve meskünât semâ ve arş

olan melâikenin güşe-hevesine vâsıl olup ve bu fark galiyen gılyan cezbât ve

vecd-i hâl ile bi-ihtiyâr bir mertebeye vâsıl olurlar ki zârurî mânend çarh-gerdân

çarh-genât raks ururlar, biri birinin semâ ile sema’ edip cümlesi mevleviyân gibi

döner dururlar.

Bir kısmı dahi zîkr-i kalbiyeyi iştigal eyleyenlerdir. Bu tarîfe-i aliye

kelime-i derûn necâbet meknününde nihân ve verâyı perde-i ketmânde pinhân

edip Hazret-i Refi’l-Cenab’ın ism-i şerifini dile getirmezler. Ve gelir endişe misâl

lâl olup ser-mektûmden zâhirde râz açmazlarda zikrullahı lisan-ı hal ile iştiğal

ederler. Ve bu iki tarikât-ı alîyeden birçok tarikât-ı aliye peydâ olup, bu iki aslına

fer’i kesire müteferri olup, işte bunların cümleside itikadatta Ehlisünnet ve amelde

mezâhib-i erbaadan birine tabî olmuştur. Bizim tarikımızın bahsine gelince;

târikat-ı âliyemiz Tarikat’ı Aliye-i Hâcekân Nakşibendi Üveysidir. Ve asıl

usulümüz dahî elvâh-ı havâtır ve zamâir-i nûkuş masivâdan pâk ve musanna’ edip

muhabbet-i rabbâni ve aşk-ı şevkî samedânî ile kalbi münevver ile beraber

halvetde her bîr sâlik kendi makam ve kabiliyeti iktîzasınca ve şeyhinden aldığı

tarif-i vechle zikr-i kalbi veya düvne’l cehri zikr-i hafi ve halka-i zikirde de

oturduğumuz yerde bade’l-hatm havâce cehren zîkrullaha devamla bâlâda zîkr

olunan iki taifenin sûluklerine sülükümüze cem’ edip ilâ-yı kelimetullah için

181

fedâyı cân eylemekdir. Bununla beraber şu sülukumuzde de kanâdîl şer-i şerifi

alıp Kâbeye visâl yollarına gitmektir. Şer-i şerif ise; kitap yani, Kurân-ı Azim-u

Şân’dır ve Sünnet yani, fem-î saâdette zûhur eden ehâdis-i Nebevî ve fiili

Muhammedî’dir. Ve kıyas-ı fukâha ki ulemâ-yı fehhâm efendilerimiz bu yolda

vermiş oldukları fetevayı şerifleridir. Ve Îcma-ı Ûmmet ki Ashâb-ı Kîrâm ve

tâbiin ve tebeî’ tâbiin ve ilâ yevmi-l nihâye ehl-i sünnet ve-l cemaâtın getirdiği ve

tarik-i müstakimdir dediği yollardır.

İşte tarikat-ı aliyemizde şu dört rûknun sevâb gördüğü âtide zikredeceğim

bir tarikat-ı aliye olup, münkeri ehl-i bâtıl ve yâhût câhil olduğunu denizden zerre

olarak âyât-ı Kur’an ve ehâdis-i nebeviye ve fetâvayı şeriflerden müstebân olacağı

bedîhidir. Cenab-ı Vâhibü’l-Atâyâ Hazretleri Kur’an-ı Azim ve Furkan-ı

Keriminde [vezkûrullahe zîkrân kesirâ] buyurmuşdur. Bu âyât-ı celilenin

tefsîrinde Sahîbü’l-Keşşaf ve Sahîbü’l-Müdarek, Ey bimâ hû ehlehû mine’l-tahlîl

ve’l-tekbir ve’l- takdis kıyâmen ve kuûden ve alâ cunûbihim emrâzen ve azhâe

leylen ve nehâren sırren ve cehren ve birren ve bahren ve sukûnen ve alâ kûlli

hâlin buyurdukları ve âyât-ı diğer [ve men ezlemu mim-men menea’

mesâcidellahı en yüzkere fîhâ ismuhû ve sa’y fî’ harâbîhâ] manayı ayet-i kerime

budur. Allah-ü Teâla’nın mescidlerinde ism-i şerifi zikr olunmayı men edenden

zîyâde zâlim ne kimsedir. Zâkirin ve mûsebbihin ve musallinin ondan men’ ile o

mescidin harâbına sa’y eder buyurmuşdur.

Ve Cenâb-ı Seyyîdû’l-Kevniyye Sallallahû Teûla Aleyhi Vesellem

Hazretleri dahi [Ekserû ezkürellahe hatta yekûlu-l münafikûn ennekum murâün]

yani Cenâb-ı Allah dahi [Feveylûnli’l-kasiyeti külübihim min zikrillah]

buyurmuştur. Ve yine Cenâb-ı risâlet sallallâhû teâla aleyhi vesellem [Efdalü’l-

amâlû en tefâreke’d-dûnya ve lisânike ratebe mîn zikrillah] [Ve efdalü’l-ibadeti

derecetû îndallahi yevme-l-kıyameti ez-zâkîruvne kesiren] ve [Elâ enbe’ekûm bi-

hayri âmâlîküm ve ezkâha inde meliylekum ve erfeehâ fî derecâtikum ve hayrin

lekum min âtâi ez-zeheb ve en telkü’ adüvvekum fetedarrebuv a’nâgikum kâluv

mâ-zâ ya Resulallah Kale zikrullah] ve [Lâ teküme es-sâati hatta lâ yukalü alâ-l

arz-ı Allah-ü Allah-ü] hadis-i şerifleri zikrullahın tarik-i hakta rukn-ü kavi olup

bir ahad devamı zikirsiz Allah-ü Teâla hazretlerine vâsıl olamayacağını (39) dahi

Cenâb-ı Vacîbü’l- Vücud hazretlerinin Süre-i Hâdid’de [Elem ye’ni lillezîne

182

âmenüv en tehşeâ’ kulubuhüm lî-zîkrîllah] buyurduğu, âyât-ı celilesi delil kâfiidir.

Ne süretle zîkr edilirse sevab ve ne suretle edilir ise hatâ olur bahsîne gelince,

a’mâl-î salîhâttan kelime-i tayibe “lâ ilahe illallah Muhammed resulullah” îmândır

ki bîl-cümle a’mâl-i salihâtın aslıdır. Bir kimse înkâr ederse, onun a’mâl-ı

sâlîhâsını Hudâyı Teâla kabul buyurmayacağı ilm-i kelâmda mûbeyyendir. Asıl

üzerine fer’i terettüb eder. Asıl olmazsa fer’i kabul olunmaz. Bu surette namaz ve

oruç ve hacc ve zekât ve bunların emsâli fûruâtda her birinin hey’et ve sıfâtını

eîmme-i mûctehîdin beyân buyurup, zikrullah heyettinde ve sıfâtında bir şey

beyân buyurmadılar. Fakat şu kadar var ki, bir kâfir kelime-i şehâdeti lisânıyla

izhâr edip cehren demese iman ve islamına müctehîdin hûkm eylemediler. Zirâ

îmanın tarifi ikrarı bi’l-lisân ve tasdîki bî’l-cenân ve mârifeti bi’l-kalbdir. Hatta

tasdik ve ma’rifet bulup, bîlâ-zarure lîsân ile cehren ve îzhâr bulunmaz ise onun

îmânına şer’ân zâhirde hükm olunmaz. Bu tahkîk dahi ma’lum olduktan sonra

îman-ı kâmil ile muttasıf olan evkattan bir vakit ile ubûdiyyet yollarını katetmek

ve hudud-u emir ve nehiyden nazarını ayırmak caiz olmaz. Cenab-ı Vâcîbu’l-

Vûcud Hazretleri [Vağbud rabbeke hatta ye’tiyeke-l yâkîn] buyurmuştur.

Müfesirin-i îzâm efendilerimiz dahi yâkından murad mevt ve ecel olduğuna ittifak

etmişlerdir. Ve şu suretle her bir ibadetin bir vakt-i muayyeni var isede zîkrullâh

için bir vakt-î muayyen olumayıp, her ân ve zamânda Allah Teâla Hazretlerini

zikr ve tevhid etmek her bir müslümana farz olduğunu Sultan-ı müfessirin

Abdullah ibn Abbas, Süre-i Ahzab’da [Vezkûrullahe zîkrân Kesîrâ] âyet-i

celîlesini istidlâl ederek irâde buyurmuştur. Ve bununla beraber ehl-i zîkir

haklarında dahl eden dahâlin lisânlarını kat’ içünde ülemâ-i i’zâm ve muktedâ-i

enâm efendîlerimiz bir çok feteva vermişdir ki, bu fetevâyı şeriflerden bir miktarı

derc-i sûtur sahife kalınmıştır. İşte o fetevâ-i şeriflerde bunlardır. El-fetevâyı

evvel [Sûfîyyun tâifesinden bir cemâat zîkrullah ederiz diye ayak üzerine kalkıp

gâh cehren lâ ilahe îllallah ve gâh hû hû diyerek ala tariki’d-devr hareket etseler

ömür ve alem bu tâife-i mezkureye şu ettiğiniz fiil helâlmı diye edersiniz yoksa

haramıdır diye edersiniz dediğinde, helâldır deyû ederiz, deseler ömür dahi bu

makûle fiil haramdır, müstehilli kâfirdir dedikte onlar dahî hâramdır diyen kâfirdîr

deseler bu süretlede gâh zîkr edip ve gâh kelime-i tagyir etmekle harâm mıdır ve

helâl mıdır ve helâl olunca harâm diyenlere ne lâzım olur. Yoksa fiil-i mezkurun

183

bazısı helâl ve bazısı harâmmıdır. Bey’an buyurulup mesâb oluna. El-Cevap;

Allah-u a’lem. Cehr ile zîkr etmek İmam Yusuf ve Îmam Muhammed indilerinde

bîlâ-kerîhe câîzdir. Ve fetvâ dahi bunların kavilleri üzerinedir. Sâniyen eğer bu

süfiler âyak üzerine kalkıp döne döne zikrullah ettiklerini lâib ve lehv diye

ederlerse, zikrullahı tahfif küfürdür. Lâkin zâhir budur ki, ettikleri bu değikdir.

Eğer ki, zikrullah ede ede şevke gelip ihtiyârları mağlûb safâ-ı kalp ile edecek

ta’zim-i zikrullah olur o mahz ibâdettir. Bu vechle olana küfür demek cehl-i

mutlaktır. Yahşi aleyhi-l küfür bu manâya küfürdür deyü itîkâd eylemek aynen

küfür olur neûzü bîllah min şürûru en fûsüna (el-fakîrû ala cemâl). El-fetevâyı

sâni; li’l-mul mezküre eyzan süfîyyün taîfesi halka-i zikirde devrân edip döne

döne zikir etseler ve bu halkâ-i zîkirde olan ve döndüren helâldır, diyen kâfîrdir

deseler, şer’an ne lâzım olur. Bey’an buyurulup, el-cevap Allah-û Teâla a’lem bu

vaz’a bu vechle i’tikâd kûfürdür, tecdîd-i imân ve nîkâh lâzım olur. Ve hûkkâm-ı

îslama lâzımdır ki sufiyyûn tâifesine bu vechle îtikâd edip itâle-i lîsân edenlere

tedib-i şedîd ile te’dib edeler (el-fakîrû ala-l cemal). El- fetevâyı salis li’l-mevli’l-

mezkür rahmetüllahû aleyh sûfîler tâifesinden bir cemaat oturup zîkrullah

ederlerken ayak üzerine kalkıp döne döne zîkr etseler şevk ile âhh deseler ve hûu

deseler mezkürlerin bu târikle etmeleri helâl mıdır harâm mıdır. Bu târikle zikr

edenler kâfir oldunuz helâldir derseniz kâfir oldunuz diyenler kafir olurmu,

olmâzmı, beyan buyurulup mesâb oluna. el-Cevâp Allah-ü a’lem süfiler ne târikle

zîkr ederlerse kâfir olmazlar. bunlara kâfir oldunuz denilir kâfir olurlar

(harreretü’l fakiru ala’l-cemâl). Affî an. İşte bu üç fetva Müfti Ali Çelebi

Hazretlerinindir. Bu zât-ı Şerifin (40) evsâf-ı aliye ve menâkıb-ı seniyeleri Kitâb-ı

Şifâyıkda mestürdur. Fetevâyı diğer mesele cemâat-ı müslimin halka-i zikirde

cem’ olup zikirde meşgul olurlarken zikrin lezzeti ve şevki ziyâde olup

ruhâniyyet tarafı galib ve beşeriyet cânibi mağlub olup döne döne ve çevrile

çevrile zîkr etseler melekler arşın çevresinde ve îlm-i tefsir ve hadis çevresinde

döne döne zikr ettikleri gibi zikr etseler bu vechle zikr etmek haram olur mu. el-

Cevap, Allah-ü a’lem gaye-i şevkten nâşi olacak mübâhdır cevâb-ı âhir helaldir. (

Harrerehü’l fakir Ahmed bin Süleyman Kemâl) bu zât-ı şerifin vâlid mecidleri

Süleyman ve dedeleri olup ve bu zât-ı şerifin câmi’ mecâmi’ ulûm-u şetti-şems

vâlideyn îbn Kemâl demekle meşhur Ahmed bin Kemâl Pâşa demekle maruf ve

184

beyne’l-ulemâ muktedâyı enâmdır. Beşinci fetvâ-i mesele bir tâife ayak üzerine

kâlkıp ihtiyâriyle çalkalaya çalkalaya zikr etseler şer’an caiz midir. Bey’an oluna

el-Cevap Allah-ü a’lem câizdir. Zîkr-î tayin vaz’ yoktur. ( Harrarehü Hamideddin

eş-Şehir Efdalzâde affî an ) bu fetvâyı şerif dahi fetva ve takvâ da zamânının

ferîd-i âlim ve kâmil Efdalzâde demekle mâruf ve fazîlet-i ilimî ve ameliye de

akrânının vahidi oldukları meşhurdur. Ve buna mümâsîl nice fetevâyı şerifler

vardır. cümlesini tahrir-i kâbil olamıyacağı gibi ehl-i însâf ve mücerrid tâlip hakk

olana bu kadarda kâfii olup ve lâkîn işi ve gücü inat ve taassub olân ehl-i înkâra

dört kitabı okuyuversek îkrâra gelmez

İşte vârisân rîsalet ve pîrân tarikat ve hâdim-i din ve millet efendilerimiz

dahi tarikat-ı âliyelerini cenab-ı rîsalet-penâh sallallahû teâlâ aleyhi vesellem ve

ashab-ı kîrâm rıdvânullahû teâla aleyhivesellem efendilerimizden ahz ile salikânın

istidâd ve zamânının iktizâsınâ göre teşkîli yeden bi-yedin ve devren bî-devrin

müteselsilen bu zamâna kadar getirmişlerdir ve bütün Arap ve Acem ve Türk

asılda ittifak, fürûda bazen bir birine muhâlif sürette teşkîl halka-i zîkîr ediyorlar

iselerde bunlardan turuk-i aliyenin cümlesi ve tarik-i Nakşibendiyye-i

Halidiyyeden bazıları bizim okuduğumuz esmâları devamlı usulûmuz vechle

cehren ve alenen ve kimisini kûûden ve kimisi dahi kıyâmen ve kimisi dahi

kıyâmda devran ile darb-ı zîkir ile vird-i lîsân ve zîkr-i zebân edip yalnız

Hâlîdiyyeden bazıları ictimalarında zîkri kaldırıp, yalnız hatm-i hâce ile iktifa

eylemekte iselerde asılda bîzim gibi sûluk ederler. Bu suretle tarikımız Selman-ı

Fârîsi vâsıtasıyla bir cîhetten Hazreti Ebu Bekir Sıdık ve Îmam Hüseyin ve Hasan-

ı Basri rıdvânullahı teâlâ aleyhim ecmain hazretleri vasıtasıyla iki cihetten Hazreti

Ali kerremellahû veche rıdvânullahü teâlâ aleyhim ecmaîn hazretlerine müntehi

olur. Selman-ı Fârisi ile Îmam Hüseyin rıdvânullahû teâlâ anhüm hazretlerinden

gelen kavl Îmam Cafer ve Îmam Cafer ile Hasan-ı Basri hazretlerinden gelen

kavilde Ebu Ali Fârmedî hazretlerinde buluşur. Bu da silsile-i şerife vâkıf ve ârîf

olanların malumu olup, şu suretle zîkr-i cehri ve zîkr-i kalbiyi cem’ edîp, Îmam

Ali radıyallahû teâlâ anhu hazretlerinden devren bî-devir müteselsilen geldiği

erbâbının suâli ve şeyhi bulunan Yusuf Hemedâni hazretlerinin vermiş olduğu

cevap mütederricâtıyla sabit olmuştur. Şu suretle silsile-i mezbûre iki vâsıta ile

Seyyid-ül-Kevneyn sallallahü teâlâ aleyhi vesellem hazretlerine vâsıl ve bu

185

münasebetle îcmâ-i ümmet hâsıl olduğu nemâyân olduğu gibi ser-halka-i Hâcegan

Abdülhâlik Gücduvani hazretlerinin Şeyhi bulunan Yusuf Hemedânî

hazretlerinden; Yâ Şeyh ben cehren zîkr eylesem halk ve kalben zîkr eylesem

melâike ve şeytân vâkıf olur. Ben bir zîkir eylemek isterim ki, Allah’tan başka bir

kimse vâkıf olmasın. Bana işte öyle bir zikir eylemekten tarif ve telkin île deyü

rîcâ eylediklerinde Yusuf Hemedâni hazretlerinin dahi o talep eylediğin zîkir zîkr-

i hafidir. O da ilm-i ledün iledir. Hâle mütevakkıfdır, kal ile tarif olunmaz. Ol hâle

kâbiliyet kesb eylediğimiz ânda sahibi gelir tarif eyler, deyû buyurduğu ve Ebu

Ali Râmitenî hazretleri ki; silsile-i şerifte Azîzân lakabıyla mûlâkkab olmuştur.

Bu zât-ı şerifi dahi siz zikri cehren ediyorsunuz yolunda ki sâile sizde hâfii

ediyorsunuz, iddiâsında bulunursunuz zîkîr etmekle eşhar bir yere zîkîr etmekle

eşher zîkir için ictimâ’nızı halk bildikten sonra ses ve sadâlarınızı istimâ’

eyleselerde cehren zîkîr etmiş olursunuz. Kişinin kendi nefsi zîkîr eylediğini

bildiği müddetçe eylediği zîkri, zîkr-i hâfii olmaz. Zîrâ kişinin nefsi dahi gayrı

olduğu şer’an sâbit olmuştur, buyurduğu ve Muhammed Bahaddin Nakşibend

hazretlerinin evlatlığa kabulunû Emir Kûlâl hazretlerinden taleb ve rîcâ

eylediğinde Azîzân, yanî Ebu Ali Râmitenî hazretlerinin tarîkata kabul eylemek

şartıyla kabul eyleyeceğini fermân buyurduğunda bizzât mûşârûn ileyhin tarîkine

dâhîl olmak îçin geldiğini îfâde eylemesine mebni hazret (41) Azîzân’ın tarîkat-ı

aliyesîni telkin ve o vechle evlatlığa kabul eylediği menakıblerinde musarrah.

Zikr-î hafi dahi avâm-ı nâssın bildiği zîkr-î kalbi olmayıp hâlî bir keyfiyet olduğu

ve ona da fazl-ı îlahi ve inâyet-i rabbâni olmadıkça kimsenin nâîl olamayacağı

Abdülhâlîk Gûcdüvani hazretlerinin suali ve şeyhi bulunan Yusuf Hemedâni

hazretlerinin vermiş olduğu cevab ile sabit olmuştur. Olunan dahl ü ta’rîz yalnız

zîkîrde devrân ve raks olup ve bununda cevâzına zîkrolunan fetvayı şerifler kâfii

olduğu, bîzim usûlümüz ise kuûden hatm-i hâceden sonra alenen ve cehren kemâl-

ı edep île zîkrullah eylemek olup ve bu tâife ise din ve îmân ve îslamı bilip havf

ve haşyetullah ile haşr ü neşre imân ederler de şevken li’llah ve taleben lî-

merzâtillâh îlahi tevhîd ve esmâ-i îlahiyi zîkîr ile zevk ü şevk îzhâr ederler. Ve bu

tâife bu cihetden dolayı hâşâ bir vechle mel’ûn olmaz belki laane edenler olur.

Zîrâ bir şahsı mezheb ve sâlik olduğu tarîkatından dolayı lâîn eylemek o mezheb

ve tarîkat sahiblerinin cümlesini laane eylemek olduğundan bu inâdında olanların

186

an-karîb bir belâya müptelâ ve cezâsını göreceği emsâllerinde görülmüştür. Yalnız

size lâzım olan şer-î şerîfi başa taç edip pîrân tarikâtın vaz’ eylediği usûl ve

kâîdenin hâricine çıkmamak ve tarîkat-ı alîyeye taş attırmamak. Bâdî olacak

ahvâllerden mûcânebet etmek ve ehl-i înâdî kendi hâllerini bırakıp rûz-u şeb

şeriat-ı Ahmedî ve Tarikat-ı Muhammediyeye hâdîm olup î’lâ-yî kelimetullah

yolunda fedây-ı cân eylemek lâzımdır. İcâzet talebinde bulunan îhvânın

îcazetnâmelerini leffen takdim eyledîm. Vusûlünde her birlerine başka başka

tebliğ edip derslerini tefehhüm ve selâm senâ-verimi ve tarîkat-ı aliyemizin rükn-ü

azimi, şer-i şerifi baş tacı edip evrâda devam eylemek olduğundan tebliğ ediniz

vesselâm. Ol-tarik nûr-i didem Lütfiye Hanım ve gözüm nûru Ali Galip ve

Hüseyin Sabri ve Îsmâil Hakkı Efendilerle Kerime Hanıma mahsusân selâm edîp

hatır-nâzikânelerini suâl ederim. Bu tarafta bulunân îhvânın cümlesi ve akrabayı

taallukât ve dervişhânede bulunan vâlideniz ve kerime ve mahdüm Ahmed Turan

ve Ali Galip cümlenize selâm ederler. Bâkî-i Bâkîye emanet olmanız duâsıyla,

hatm-i kelâm eylerim cânım.

Hâdim Tarîkat-ı Alîye-i Nakşibendi-i Ûveysi Kadızâde Hâlid Sivasî.

1339/11 Cemaziye’l-âhir.

Mektup 16: 18 Receb-i Şerif 1346/Eskişehir

Bismillâhi tevfik nime’l-mevla ve nime’l-refik

Elhamdulîllahilezi lâ înayeti’l Îlmîhi ve lâ ennehâ ve lâ yehfi aleyhi

şey’en fil ardı ve lâ fis’semâi ves-selâmû ves-selâtü ala resulîhi Muhammedillezi

hüve Medinetü’l alim ve nuru’l-Hûdâ ve vâkıf-ı esrâr kenzü-l-hakk ve seyyîdu’l

enbiyâi ve ala âlihi ve ashabihi ellezine hüm ehl-i safâ-ü vel-vefâ ve nûcumu’l

iktidâ lî-kulli min ihtedâ ve rahmetûllahû ve berakâtühû ala eimmetû-l-dini vel-

müctehîdin ellezine hüm siracü’l ümmeti ve-l muktedâ ve ala cemi’ min vird fî

şânihim innemâ yehşâ Allahû min îbâdihil ülemaî.

Emmâ bâdeh. Benim canım mektubunuzu aldım ma’lum

dâiyânım oldu. Ma’lum-u aliyeniz olsun ki, Cenâb-ı Halîk Hazretlerinin sâdık ve

kâzîb olanları kendilerine bildirmeklen murad eyledi de ibtîdâsında bu silsile-i

ademi vuslattan hicrana bırakıp bir çok îptîlâlarıyla müptelâ ve ezelde aşk-ü şevk

ve muhabbet-i îlahiyede bulunupta davâlarında sâdık çıkanlarına dâr-ı nâimde

187

vuslat ve davâlarında kâzîb çıkanlarında hicrân-ı ebediyyede ikâ edeceğini fermân

ve vuslat yollarını kîtap ve âyat ile beyan ve bizlere dahi peygamlerleri vasıtasıyla

ayân eyledi. Ve ekber-i şehâdet, şehidet-i îlahi olup ve Kur’an-ı Mübinin şek ve

şüpheden âri ve müttakilere hidâyet ve vuslat yollarını göstermek için fermân-ı

îlahi olduğunu Cenâb-ı Vâhîbü-l Atâyâ hazretleri kasem ile fermân buyurduğu

gibi efrâd-ı ümmetin bîlâ-vasıta Cenab-ı Feyyâzın âleminden istifâzeye iktîdarları

olmadığı münasebetle, her bir ümmetin asrında birine sahib-i şeriat îrsâl ve efrad-ı

ümmetleri peygamberlerine tâbi’ olmadıkça maksad-ı vîsâle nâil olamıyacaklarını

bildirdi. Ve bu ûmem-i sâbıkleri bizden mukaddem irsâl ve tâbî’ olup

olmayanların ahvâllerini bize gösterdi. Sonra cümleden Ekrem ve Seyyid-i alem

peygamberimiz sallallahü teâla aleyhi vesellem efendimiz hazretlerini irsâl ve

kerem-i lütf inâyet-i rabbâni olarak biz âcîzlerine dahi öyle bir sultâna ümmet ve

her bir efâl ve âmâl ve muâmelâtda tâbi’ olmaklığımızı fermân-ı aksi hâlimizde

Peygamberlerine tâbi’ olmayanların uğradıkları azâba bizimde uğrayacağımızı

bize duyurdu. Ve ülemâ-i ümmet rahimehüllah hazretleri ala-merâtibihim hâlen ve

kâlen tebliğ-i ahkam-ı (42) Îlahiyye ve ümerâyı dahi ahkam-ı ilahiyyeninin

ahkamını cebren ve kahren infâza ve bu her iki tâifenin yek-diğeriyle bu yolda

ittîhâd ve îttifâk ve bizlerin dahi bunların ömürlerini inkıyâdla î’lâyi-kelimetullah

yolunda fedâ-i cân ve înkıyâd edenleri eâdâlarından muhâfaza hususunda ûmeraya

îttibâ’ ile ma’mur bu bâbdaki nüfûslarının înfazına kuvvet eyledî. Ve bu sûretle bu

din-i mûbinin düşmânı îkiye mûnkasım oldu: Birisi maddî birisi dahi ma’nevî

olup, muhâfazası bu iki düşmanla mücâhede ve muhârebeye mütevakkıf olduğu

münasebetle efrâd-ı ümmetin dahi ma’nevi ve mâddi iki kumândâna ihtiyacı olup

efradı her bir hâl ve muâmelâtta bunların emirlerine imtisâl ile mücâhede ve

muhârebeye her ânda hâzır olmalarına ta’lik kılındı. Ve bu her iki düşmana

muzaffer olunmakla peygamber zî-şân sallallahü teâla aleyhi vesellem efendimiz

hazretlerinin kable’l-îlahiyeden getirmiş olduğu şeriat-ı Ahmediyyesine her bir

halinde ittibâ ile berâber zikr-i ilahiyeye devam şart kılındı. Ve bu da [Yâ

eyyühellezine âmenüv îzâ lekaytüm fieten fesbitüv ve-z kurullahe kesîrân

leallekûm tüflîhuvn] âyat-ı celilesi ile sâbit oldu. Ve zikr-i ilahiyesi ise, erbâbı

dört nev’a taksim eyledi. Evvelkisi; zîkr-i lîsâni olup, kalpte tasdik olmadıkça ve

ikincisi; zîkr-i kalbi olup, bîlâ-zarure lîsânda îkrâr bulunmadıkça bir fâîdesi

188

olmadığı ehl-i kelâmın akâid kitaplarında musarrahan beyân kılındı. Üçüncüsü;

zîkr-i hafidir ki, bu da kalbden taallukat-ı ma-sîva çıkarılıp aşk ü muhabbet-i

sübhânî ile gönlünü cîlâlanmadıkça ve mâsîyeden başka her ne eder ise Allah ve

rızâenlillâh için etmedikçe nâil olamayacağını âyât ve Kur’an ve ehâdîs-i şerifle

ayân kılındı. Dördüncüsü; zîkr-i hakîkidir. Buna da sen Cenâb-ı Vâhîbü’l Atâyâ

hazretlerinin sen onu zîkr eylemezden evvelce zîkîr eylediğini bilmedikçe

muvaffak olamayacağımızı ayân eyledi. Ve Cenâb-ı Vacibü’l-Vûcud

Hazretlerinin ne sûretle beni zikreyledi diye suâl vârid olur ise, o sâil însâf ile

mülâhaza eylesen evvelâ sen ademde idin ve bir gün hizmetin dahi sebkat

eylememişti.Mahzâ eltaf-ı îlahiyenin terkibinden vûcuda gelmiş bir vûcud ve ân-

beân o lütf-u rabbâniyenin înzîmâmıyla bir mevcudsun ve o tecelliyenin infikâkı

ânında ma’dum olacağınada şüphe olmadığından başka acaba senin için halk

olmadık mahlukâtta ne vardır. Cümle mahlukât senin ve sen kendisi için halk

olundun acaba bu eltâfa ne hizmet ve ne istihkâk ile nâil oldun ve bundan sonra

ettiğin îbâdet ve zîkîr ve evrâda hîdâyet ve tevfik ve kuvvet ve kudreti sana kim

ihsân eyledi. Bunlarda senin olarak neye mâliksen ve bununla berâber etmiş

olduğun ibâdet ve okuduğun evrâd ve ezkâra ecir ve sevâbı kim ihsân ediyor.

Eltâf-ı ilahiyeden kabul olunmadık ibâdet kaç pâra eder. Sen ise bir muhayyelin

hayâlinde zûhur etmiş hayâlin vücudu gibi bir mevcud ve vücudun onun nazar ve

harekât ve sekenâtın dahi o sahîb-i hayâlin nazarıyla bâki lâ-şek böyle olduğunu

ve bu gibi niâm-i ilahiyeye müsteğrak olduğunu bilen bir zâta elbette mun’am-ı

hakikiyeyi bilip verilen niâm-ı ilahiyenin her birisini mâ-halk lehne sarf ile

beraber şükründen âciz olup âczini itirâfa mecbur olur. Evvelen lisân bir nîam-ı

îlahiyedir. Onunla tevhid ve zîkîr eylemeli. Savt dahi bir nimettir. Onunla dahî

zîkîrde ref-i savt eylemeli. Ve harekât ve sekenât dahi bir nimettir. Esnâ-i zîkirde

onunla dahi hareket eylemeli. Ve kalb dahi bîr nimettir. Taallukât-ı ma-sîvadan

tathir ile aşk ü muhabbet-i ilahi ile mücellâ eylemeli. Ve hayatta bir nimettir.

Cenab-ı Vahibul Ata’ya hazretlerinin zîkir ve îbâdeti ve îl’layı-kelimtullah

yolunda ifnâ eylemeli. Ve’l-hâsıl ta’dâd-ı niam-ı ilahiyyeyi kâbil olmadığından

her neye mâlik olduğuna vâkıf olur isen cümlesini Mâlik-ül-Mülk hazretlerine

teslim ve sende lâ-şey olduğun halde [Sübhaneke mâ-arrefnâke hakkûn marifetike

sübhaneke abdûnâke hakkûn îbâdetüke sübhaneke mâ zîkrünâke hakkûn zikrike

189

sübhaneke mâ şükrünâke hakkûn şükrüke] sırrı sende zûhur edip, müfellles olarak

kalben bâb-ı emâne sârılıp erkân ile amel ve lisân ve kalp ve lisân ile zâkir

olmaklıktan başka tarîk-ı necât olmadığını bilip, o yola sâlik olmak lâzımdır. Eğer

bir sâîl gelîrde kuvvet ve kudret cümlesini Hâlîk’a verdik bizde bizim için bir şey

kalmadı. Bu surette Hâlîk-i Lem-yezel hazretleri îbâdet ettirir ise ibâdet edebilirîz

yoksa ibâdet etmeye gücümüz olmaz ise nasıl ibâdet edebiliriz diye suâl eder ise

bu ciheti dahi malumun olsun ki, Cenâb-ı Vâhîb-ül Atâya hazretlerinin niam-ı

ilahiyesi ikiye münkasım olup birisi niam-ı muaccel ki, dünyâda ve diğeri nîam-ı

mueccel âhirette îhsân olunacaktır. Ve bu iki nîam-ı îlahiyye pervâze edip uçmak

içinde iki kanat ihsân ve bu iki kânatın istîmâlini kullarına emânet tevdi’ edip,

husn-i îstîmâl ve su-i isti’mâl de kullarının ihtiyârlarını kendilerine ihsân

eylemiştir. İşte o iki kânadın birisi niyet ve birisi dahi kasddır. Bir abd bir amel

eylemeye niyet eylediği ânda, Cenâb-ı Allah o niyete kasdını ihsân eder. Kasd

eylediği ânda da, o kasdı murad-ı ilahiyesine tevâfuk eylediği sürette Cenâb-ı

Allah halk ederde, işte o kul o işlediği işi işlemekle muvaffak olur. İşlemekle

muvaffak olduğu iş rızaya muvaffak bir iş ise âhirette mükâfatını nevâhî-i

îlahiyeyi irtikâb ise mücazâtına nâil olur. Bu sûretle kâsib kul ve (43) halk

Cenâb-ı Allah olur. Ve dünyâda o amele muvaffak olmuş mükâfat ve yahut

mücâzât-ı muacceleden birisi ve âhirette ta’lik olunan dahi mükâfât ve yahut

mücâzât-ı müecceleden birisi olur. Ve bunâ âyât-ı Kur’aniyye şâhid ve bütün

ehlisünnet itikâdâtı dahi bu yoldadır. Zîrâ böyle olmamış olursa sâdıkın sıdkı ve

kâzibin kizbî meydana çıkmaz ve bu söz bîlâde bey’an olunan müfellesle münâfi

olman bu cihet îzâhtan müstağni ve erbâbına malûm ve daha ziyade tafsile hâcet

yoktur. Ve işte bu cümledendir, ulemâ ve meşâyihân bu sırrı efrâd-ı ümmete

bildirmek ve halkı bu yola terğib ve teşvik ve davet eylemek için etrafa halifeler

göndermeye ve umerânın dahi ahkâm-ı ilahiyenin infâzına halkı cebr etmekle

taraflarından me’murlar tayin olundu. Zirâ hakîkattâ mahlukâta seyyid ve îmâm

ve mûrşid Cenâb-ı Seyyid-ül Keyneyn ve diğerleri taraf-ı zî-şân risâlet-

penâhiyyeden mübelliğdirler. Vesselâm.

190

Mektup 17: 11 Cemâziyel âhir 1340-9 Şubat 1338

Nûr-i Dîdem Îbrâhim Bey Evlâdımız’a

İzzetlü eli elim, dili dilim, nûr-i dîdem Hakkı Bey Hazretleri.

Bilhassa selâm edip hâtır-nazikânelerini sûal ederim. Selâmetle hâne-i

âliyelerine muvâsalat ve orada dahi hatm-i hâce ve orada fâtiha-i şerife devam ve

halkı tarik-i âliyeye davet ve tergib eylediğinizi meşar 11 Kanun-î sâni 1338

tarihli muhabbetnâmenizi aldım nîhâyet derecede memnun oldum. Cenâb-ı Hâlik-

i Mevcudât ve râzık-ı mahlukât âlem-i sırr ve’l hafiyyât hazretleri ömr û ikbâl

âliyelerini efzûn ve feyz-i sübhaniyesini müzdâd ve iki cihânda aziz ve ta’yin

olunduğunuz umûrda muvaffak bi’l-hayr nice nice ümmet-i Muhammedi

vasıtanızla füyûzât eylesin. Amin.

Benim cânım pederin evlâd-ı maneviyyesine hediyesi nasihattan başka

olmadığından işte şu mektubu hediye ediyorum. [An Câbir bin Abdullah

radıyallahü anhü. Kâle kuntü maâ-rasullullah sallallahü aleyhi vesellem. Fe-izâ

etâe racülün ebyâdü-l-vechi hasenü’l-şâre ve aleyhi siyabe beydün. Fe-kâle

esselâmü aleyküm yâ Rasulullah fe-kâle’n-nebiyyü ve aleyke’s-selam kâle yâ

Resulullah mâ ed-dünya kâle ke-hilmi’n-nâim kâle ve mâ’l-ahireti kâle ferikun

fi’l-cenneti ve ferikun fi’s-saidi kâle fe-mae’l-cenneti kâle yedü’l-dünya li-târîkiha

fe-in semeni’l-cenneti tereke’d-dünya kâle fe-mâ cehennem kâle yedû ‘l-dünya li-

tâlibihâ kâle femâ hayrûn hezihi’l-ümmeti kâlellezi yamelü bî’t-taatillahi kâle fe-

keyfe yekünü er-racülü fihâ kâle mistemirrü’t-talîbü el-kafîletü kâle fe-kem el-

kârara bîhâ kâle ke-kaderi-l-muhtelifeti an el-kafileti kâle fe-kem mâa beyne’d-

dünyâ ve’l-ahireti kâle ğamdetü abn kâle fe-zehebe er-râcülü fe’lem berâ fe-kâle

aleyhisselâm hazâ Cebrâil eteküm li-yezhebü kem fi’d-dünya ve yerğabeküm fi’l-

ahireti]. Naklolunur ki; Ebu Yezid Bistâmiye suâl ettiler ki; Ey sultânu’l arifin ve

burhanü’l mümfikîn, Cenâb-ı velâyet mâbeniz bu mertebeye ne ile vâsıl oldunuz.

Buyurdular ki; esbâb-ı dünyâyı cem’ edip cümlesini habl-i kanâatle rabt eyledim

……sıdka vaz’ edip …… ilka’ eyledim ve fi’l hâl râhat oldum buyurmuşlardır.

İşte dünyâ ve hâl-i dunyâ ve müddet-i dünyâ ve âhval-i âhiret bu hadis-i şeriften

ma’lum olduysa, sâlike dahi lâzım olan o gafletten uyanıp halk olmaktan maksat

ne ise anlayıp verilen nîam-ı ilahiyeyi mâ-halak-lahna sarf eylemeklen elzemdir.

İbret ile bakılırsa Cenâb-ı Vahibü’l- Atayâ Hazretleri her bir mahlûkâta lazım

191

olacakları lüzûmundan evvel halk ve mûhyâ eylediği aşikâredir. Artık böyle bir

mûnam-ı hakikatın zikr û fikrini bırakıpta masivânın arzusuna iştigal eylemek

cinnet ve denâettir. Cenâb-ı Îlahiyeyi zîkr etmekle dahi evvelâ bir vesile bulmak

[vettebiuğ ileyhi’l vesileti] âyâtıyla sâbît ve o vesile ise tarîk-i aliyeye sûluk ve

sûlukde de evvelâ pîrânın meslek ve mezheblerini bilmeye mütevakkıf olup ve

onu dahi fâtiha-i şerife ile Cenâb-ı Vâhibü’l-Atâyâ hazretleri tavsif ve ta’rîf

buyurmuştur.

Malûmun olsun ki tarîkat-ı aliye senin kapının içerisindedir. Ve her

kapının fethi aksâm-ı ûlum-ü Kur’aniyyeden bir kısma mahsûs olup, mâ-dâmeye

âksam-ı mezbûreyi i’tikad-ı tâam ile husüle getirmeyesin. Ebvâb-ı tarikat sana

güşâd olmaz. O da süre-i Fâtihada mevcuttur. Aksâm-ı Semâniyenin birisi zîkri

zât-ı îlahiyedir ki; elhamdülîllâh kavlidir. İkincisi; zîkri sıfâtdır ki, Rabbî’l âlemin

kavlidir. Üçüncüsü; zîkri ef’âl dir ki ;er-rahman ür-rahim kavlidir. Dördüncüsü;

zîkri maâddir ki, malikiyyev-middin kavlidir. Beşincisi; nefsi âfâttan tezkiyedir ki,

îyyâ ke-nağbudu ve iyyâ ke-nestein kavlidir. Altıncısı; nefsi hayrât ile tahliyedir

ki, ihdînâ kavli olup tezkiye ve tahliye (44) sırate’l-mustakim kavlidir. Yedincisi;

enbiyâ ve evliyânın zîkri ve onlar hakkında Allah Sûbhânî ve Teâlanın fazl û

ihsânını tezekkürdür ki, sıratallezîne en-amte aleyhim ânı mûbinidir. Sekisincisi;

bî-gânelerin ahvâli ve Hakk Teâlanın onlara gazabını zîkirdir ki, gayrîl mağdubi

aleyhim ve laddâlin kavlîdir. Aksâm-ı mezbûre delâil ve âsâr ile her biri tarikattan

bir bâb ve cümleside Fâtiha-ı Şerif de mevcut oldu îse sûre-i Fatiha kırâat

mütederricâtını hâl edenler dünyâda behişt irfâna nâil ve âhirettede cennet-i

Rıdvâna dâhil olacağı şüphesizdir. Feizâ kâne kezalik cezbeleri sülüklerine

takaddum eden ve sülükte cezbeye eren ârifân-ı rabbâniyi âşıkân sübhâniyenin

seyr ü tayrları hazret amâya müntehi ve yine fevki-ammâde envâr-ı sübhâni veche

mutlaktır. Müstehlik ve mütelâşî olup Hazreti vahiyyetü’l-cem’îyyetinde olan

esmâ-i îlahiyye ile mütehakkık olurlar. Ve hazerât-ı esmâiyede olan tecellîyât-ı

ilahiye ve hazaîn-i gaybiyyede evvelâ ülûm-ü gaybiyye-i gayri mütenâhiyeye

mahzar olup o ihdâû’l-zât ve sermedîü’l-safâat tecelli-i âlem ile sûr-u kevniyeye

icaddır. Ve ifâza ve terbiye ile âlemine îrtibatın ve suver-i âlem dahi evvel tecelli-i

âlem ile mevcuda ve vücudda fakr u istifâza ile her birinin hakkı irtibâtın

müşâhede ve Rabbü’l-alemin mefâtih-gayb ve imâddan hakayık-ı eşyaya evvelen

192

ifâza-i cûdiyle mazâhir-i mevcudâtta mütecelli olduğunu muâyine kıldıkta Hakk

Sübhâni ve Teâla Süre-î Fatihada Hamd Allah’a tahsis ve onu Rabb ile tavsif ve

Rabbü’l-alemin muzaf kıldığını sırr û hikmetini bilirde Allah Rabbü’l-Alemin

hamd ve senâ edip bu vechle nîyâz ederler ki, Allah o reddin giriftarıyım. Onun

dermânı sensin ve evvel senânın bendesiyim ki onun lâyıkı sensin ben seni nice

bilirim, yine sen seni bilirsin ey perverd-gâr-ı âlemiyân kimine perversin ve

kimisine dahi perversin dil-i rûzî kıldın. Fe-li-hazâ bazıları nîmet ile perver ve

bazıları dahi esrâr-ı veliyyi ni’met ile dil perver olmuşlardır. Âh ey dîl âgâh-i

nîmetten hazzı olanlar ibâdetle dârü’n-nâimi dilerler. Ve râz veliyi nimet olanlar

dahi dîdâr-ı dosta müştâk olurlar. Îlahi sen Rabbû’l-aleminsin ki, nüfûs-i âbîdini

te’yid ve kulûb-ü tâlîbini tesdid ve âhvâli ârifânı tevhîd ile terbiye edersin. Pes şu

ârifin ki terbiyesi râh-ı tevhîdden ola. Mal’ümât-ı âlem onun nesine yarar âh kim

halk-ı âlem nîam-ı îlahiyeye âşık ve nîam-ilahiye ise âriflere âşıktır. Yâ Rahman

yâ Rahim sen bir Rahmânsın ki, kasîdâna tevfik-i mücâhedât verdin. Ve bir

Rahimsin ki, vâcîdâna tahkik-i müşâhedât verdin. Pes mücâhedât mûrîdîn ve

mücâhedât murâdın sıfatı olup murîd çirâğ tevfik ile müşâhedeye erişir. Ve

murâdı şem’ tahkik ile gidip muâyineye yetişir. Zirâ müşâhede bende ile Hudâ

beyninde olan avâikin refi’ muâyine-i vahdet sarf ile olan rü’yettir. Îlahi ne

kâsıdlardan doğrusun ve ne tâliblerden gaibsin hâzır ve nâzırsın. Ya mâliki’y-

yevmîddîn sen bir pâdişâh-ı lâ-yezâlsın ki, her mahlukun mülk ve memleketine bir

gün zevâl gelip nefisleri ve sultanları nâbûd ve nâ-peydâ olur. Amma senin mülk-

ü ebediyetin, ehadiyyetin dâim bâki ve kâim olup herkes zevâl ve halel kabul

eylemez. Dünyâda ve âhirette hiçbir ferd mülk ve hükmünden taşrâ olamaz.

Bugün rabbu’l-âlemin yârın maliki’y-yevmiddin olan sensin. Kötünün mülk ve

hükmü ve mülkü senin icâdındır. Bi-şerik ve bi-nîyâz ve bi-hâcet senin pes ey

Hûdâ-i lâ-yezâl. Mülk ve hükm senin olduktan sonra îhtiyar mahlûk neden olur.

Zîrâ hükmü olmayanın ihtiyârı dahi olmaz. [ve rabbûke yahlûku mâ yeşâü ve

yehtâru mâ kâne lehûmü’l-hayre] senin kelâm-ı şerifindir. Âmennâ ve saddaknâ

âh ey “yevmiddin” in mâliki ve semavâtın ve arzın hâlıkı eğer manâyı din ki, bu

mahalde hüküm ve fermân ve hesab ve semâr divândır. Ve lâkin sıfat-ı

rahmaniyyet ve rahimiyyenin hûkm ü semâre tekaddüm etmekle sebkat rahmeti

gazabı vâ’desi sem’ câna-resân olup, hesâb-ı ibâdi kendi zâtına ve sıfatı rahmetine

193

tahsisi buyurmakla bu mânâya telmîh ve işâret buyurmuşsun ki, îbâd her zaifânın

uyûbuna senden gayrısı vâkıf olmayıp, kulların sedd-i mesârr olmayalar. İlahi

gerçi kullarını hesaba çekmek kahrdır. Ammâ veche kârdan ref’ a’tıbe etmeyip

agyâr û fevkinden müstevir kıldığın ayn-ı keremdir. Ya Rahim ve ya Kerim senin

lütf û keremine nihâyetmi olur ki, her kasıdiyyenin kahrını îzhâr kılasın. Fi’l-hâl

üzerine merhem kerem vaz’ edersin. Pes ey Rabb-ül-âlemin ve Erham-ûr-rahimin

ve Ekrem-ûl-ekremin ve Malîki’y-yevmiddin senin fazl û keremindir ki, vucûdu

îbâddan perde enâniyyet ve hicâb-ı isneyni ref’edip gaybetten hitâba iltifât ile

âşıklarına iyyâke nabûdû ve iyyâke-nestein kavlini telkin buyurup, îbâdete sezâ-

vâr senden başka Hâlik-ı perverd-gâr olmadığın nûr-î yakîn ile bildirip ve ibâd ve

safâ faalende senin muâvenetin olmadıkça müstakil olmadığını fehm ettirip,

ibâdet-i hâlise ile nefislerini tahliye edip bi-rîbâ ve bî-nîfâk tâat ve îbâdete senden

iânet diletip ve kavl ü kuvveti kendilere isnâd etmeyip gayrı adem-i takât ile şerrin

ve fesâddan kalblerini tasfiye edip iyyâke nabûdü ve îyyâke-nestein demekle

îhsân eyledin. Îlahî ve seyidî ve mevlâyî bu fâkir (45) ve miskin ve derd-mend

hazîn dahi o îbâd-ı asfiyânın eserine iktidâ’ ümidiyle sanâ senin muâvenetinle

îbâdet edip hesti mevhüme kavl ü kuvvet îsnâdından sanâ senin muâvenetinle ve

amelimize nazar etmeyip senin fazlını görmek için tamâm-ı ûbüdiyyette senden

muâvenet ve meded ricâ ederiz. Ve iyyâke nabüdu lâ-rü’yete’l-muâmelât ve talebi

mükâfat ve nesteinike bi-mezidî’l-inâyet bi-nâti’l-ismeti anîlkatiyati ve iyyake-

nabüdü bîl-murâkabeti ve iyyâke-nestein bi-hakk’al-yâkîn ve îyyâke nabûdû bi’l-

dayyibeti ve iyyâke-nestein bil-ruyeti ve iyyâke-nabüdü ye’müruke ve iyyâke-

nestein bi-fazlike âh kim ibâdet kâsıdıynan büstânî ve mededin cenânı ve

muhibbinin enîs ve ârifinin çare-gâh behimetî olup gözlerinin nûru ve kalblerinin

meseddedi ve bedenlerinin râhatıdır. Mabud sâna vâsıl olan tarik-i kadîm ve sırat-

el-müstakim senin irîde buyurduğundur. Îlâhi ricâ ediyoruz kim ihdinâ-es-sıratel-

müstekim sen bize enbîyâ ve evliyâ ve asfiyânın râh-ı râstını hîdâyet edip tarik-i

ma’rifetini irşâd kıl ki katta seninle senin ibâdetine müstakim olalım ve râh-ı

şükre delâlet kıl ki kurb-ı vahdetinle turneyân olalım. Fenâ-î evsafımızla o sâfına

varan yolu gösterki lâ-yezâl ve lem-yezel olan sıfâtınla muttasıf olalım. Ve bade’l-

beyân Hûdâ-i iyân gösterki irâdenin hasebiyle sana istikâmet edelim. Ve tarik-i

muhabbete sevk eyleki sana müncezib olalım. el-Hasıl tarik-i muhibbine sevk

194

eyleki sana müncezib olalım. el-Hâsıl tarik-i mustakim ve menhec-i kavîm üzere

sabît ve dâim olmak müyesser kıl ki yoldan şâşmıyalım. Rîcâ û niyâzımız şu sırat-

ı müstakim dir ki sırate’l-lezine enamte aleyhim gayrî’l mağdubi aleyhim ve

laddâlin, diye be’yân ve bu vechle nîyâz-ı mes’nedin olunuz diye ihsânın olmuş.

Pes ricâ ederiz ki bize şu tarik-i müstakîmi müyesser eyleyesin ki o râh-ı kavîmin

revende-gânı olan enbiyâ ve eyliyâ ve asfîyâya mârifet ve muhabbet ve hûsn-ü

edep ve yakîn-i tâm ve sıdıkk-ı alâe’d-devâm ile enâm ve ihsân edip senin tevfik

ve inâyetinle mukayyed nefis ve şeytâna muttali’ olup garâib sıfat envâr-ı zât ve

cemi’ ahvâlde istikâmet ve inâyet-i ezeliye ile saâdet-i karibine mühtedi olmakla

sıddîkûn ve mukarrebûn ve emnen ve neciyyen ve ârifün zem de senden oldular.

Îlahi bu derd-mend bi-çâreyi dahi ânlar eyle haşr edip bâb-ı ubudiyette muttarıd

olan mağdubu aleyhim zemde senden kılma. Ve nefâis-i mârifetten müflis olan

fırkâyı dâlline karıştırmayıp mekr ve istîdrâc ile mahzûlin ve envâr-ı menhâcdan

dâllinden ve hem cûnân infisâl ile mağbûdî ve visâlden kem-râh olanlardan

addetme. İttibâ’ hü o tarik-i riyâdan sen sakla Âmin Âmin yâ Rabbi’l-alemin ve

hayre’l-nâsirin fe-efâl ve lâ tekilnî îlâ nefsî turfeti ayn bî-hürmeti seyyide’l-

mürselin ve îlahî’l tayyibin ve ashâbîl-râşîdin. Îmdi Fâtiha-i şerifenin sırrı mâlum

oldu ise, hulüs ile ibâdete sa’y ve gayret gerektir. Riyâ ve kıyâs-ı bâtıla ile habt-i

a’malden îctinâb edile. Îmdi benim Cânım târikat-ı aliye ve hususile Nakşibende-i

Ûveysi sâliklerinin terbiyeleri dahi hücre-i risâlet-penâh sallallahû teâla aleyhi

vesellemde inâyet-i rabbâniyeden olup ve bunun tarîkî ise herhangi câmii şerîf

kolayınıza gelirse o câmîî şerifin mihrâbında sâhib-i saâdet sallallahü teâla aleyhi

vesellem saâdetle oturmuş ve bi’l-cümle pîrân evliyâ ve enbiyâ ve ehl-i imân

etrafına halka olmuş olduğu halde Cenâb-ı Seyyid-ül-Kevneyn Sallallahü Teâla

aleyhi vesellem riyâset eylemekte ve öbürleri dahi iktidâ etmiş cümlesi de Fâtiha-i

şerifi mütederricât ile bâb-ı-emâne sarılıp Cenâb-ı Vâhîbül-atayâ hazretlerini zikr

eylemekte. Ve sende günâh deryâsına müstağrak olmuş ve o halde Cenâb-ı

erhamü’r-râhimin hazretlerinden başka meded ve inâyet edecek bir kimsenin

olmadığını bilip o hâldede arz-ı hâcâta dahi sende bi’l-hâl bulamayıp kemâl-ı

mahcubiyetle şeyhinin hırkasının altına girip îbâdette ve zîkr-i ilahiyede müşârün-

ileyhe müşâreketle alâ merâtibihim müşârün-ileyhiyeyi şefî’ ittihâzıyla bâb-ı

emâne sarılır gayrıyı terk edip Allah’a îbâdet ederler. Ve müşârün-ileyhîyeyi şefî’

195

ittihâz eder Allah’tan isterler ve mâ-sîvâyı terk edip Allah’ı ve rızâü’l-ilahiyi

isterler ve istedikleri ibâdetlerini nimet-i ilahi bilip ne isterler ise Cenâb-ı

Vacîbü’l-Vûcud hazretlerinin fazlı ilahiyesinden isterler. Îşte Vâhib-ül-Atâyâ

hazretlerine giden tarik-i müstakîm dahi budur. Ve bu yolu hâl eylemek lâzımdır.

Bâkî hûdâya emânet olunuz. Ve mektubunuzu eksik eyleme ve yazılan mektupları

sakla îcâbında kitap olur ve lâzım olur Azizim. 11 Cemâziyel âhir 1340 /9 Şubat

1338

Hâdim Tarîkat-ı Aliye-î Nakşibendi Ûveysi Kadızâde Şeyh Hâlid Sivasî.

Mektup 18: 1340-Adana’da Hasbi Efendi’ye

(46) Adana’ya Hâsbî Efendiye

Huzûr-u Faziletlerine

Faziletlû Efendim Hazretleri. Evvelâ selam edip hâtır-

nâzikânelerini sual ederim. Huzur-u âliyenizin daim olması arz ve beyân ile her

bir hususla Cenâb-ı Vahibü’l-Ataya Hazretlerine emanet ederim. İnşallah Teâla

vûcud-u faziletleri afiyettedir. Ve o tarafta bulunan ihvânın hâl ve ahvâlleri

nasıldır? Bi’l-hassa selâm ederim. Bu tarafta bulunan ihvânın cümleside

afiyettedir. Bi’l-cümle ihvân ile beraber cümlenize selâm ederiz. Şimdiye kadar

mektup yazamadığımın esbabı ramazan-ı şeriften sonra bir parça hasta oldum. İşte

o hasta niam sebeb oldu isede hamd olsun ki, şimdi afiyet buldum. 14 Şubat 1340

tarihli mektubunuzu aldım, derece-i nihayette mesrûr oldum. Bildirilen

tafsilât yazmaya ibadete bir veche-zir zira ifadeye ictisâr eyledim. Benim

canım ben siyaseti zâhire ile şimdiye kadar iştiğal ettim. O sebeple siyaset-i

zâhireyi tevdi’ eyle. Sana siyaseti maneviyeden yazacağım. Hakikâtta siyaset-

i manevidir. Diğerleri bir hakikâtın sayesinde devrân eden bir hayalâttan ibaret

lâwşey olduğu erbabına malûmdur. Şimdi ayet ve ehadis-i şeriflerin ibârelerini

dahi yazmayıp yalnız meallerini yazmakla iktifa edeceğim. Zira zamanmerviyle

mektubum o ta’biğe düşerde tazimize ihmâl olunur. Evvelâ malumun olsun ki,

Cenâb-ı Allah cin ve insanı zât-ı ilâhiyesini bilip ibâdet eylemek için halk eyledi.

Ve bunu bilmekle kitap ve o kitabı Vahib-ül Ataya Hazretlerinden ahz ve efrad-ı

ümmete tebliğ eylemekle istidâdı kâfî Rasülü Kevneyndir. Ve her bir

peygamberânın ümmetlerini nemidem o günün rûb kimlerle ne sûretle dâreynde

196

nemeyân ve iki cihân nimetleriyle ne esbâb ile dâreynde helâk olacaklarını

Kur’an-ı Mûbin ile bize bildirdi. Artık dehâliyeneye hacet kalmadı. Sûre-i Hûd’u

tamamen okuyunuz. Felâh-ı mûcib esbâba tevessül ediniz. İşte felâha nâil

olacağınıza şüphe yoktur. Aksi sûretle helak olanların anvâl ve sebeb-i helakleri

musarrahtır. Amma bir sâil ahvali umumiyenin kitaba tatbik edilmesi bu zamanda

nâ-kâbildir. Bu sûretle mektubundaki irâde edilen tarik-i mâhale taliktir. Ve biri

ise Kur’an-ı Mûbin ayette câmi ve sarahaten beyan buyurmuştur ki, ettikleri

masiyetlerine tamamen nâdim ve teşbihât tabi’ oldukları peygamberlerine ittiba’

edenlerin tamamı ki, Hz. Yunus Aleyhisselamın kavmi gibi etraflarını ateş istilâ

etmiş ve peygamberi dahi içlerinden çıkmış ümmetlerini ve azaba istilayı o kavim

şahid eylediği halde ettiklerine nâdim olup Cenâb- Vacibü’l Vücud Hazretlerini

tevhid eylemelerini sebep ile azab-ı ilahiye ref’ olup Bi’l ahirede peygamberlerine

kavuşarak kemâl-i şeriflerine inkıyâd ve adetlerine devam eyledikleri

sebeple saâdet-i dâreyne nâil ve bazıları küfürlerine ve ittikâb masiyelerinede

olmaları sebebiyle cümlesi helâk peygamberlerine tâbi’ olanlarıda

peygamberleri ile beraber necât bulduğu musarrıhân fermân-ı ilahiye ile

bildirilmiştir. Hz. Nûh ve Lût ve Sâlih Aleyhisselâmın kavimlerine vaki’ olduğu

gibi. Bizim size Ben-i İsrâil seyyidlerinden küçük olduğu gibi ümmet-i

Muhammedin kanunlarıda Ben-i İsrâil kanunlarından ucuz değildir. Bi’l cümle

meşayıhân-ı anhûm ve ulemây-ı kirâm hazerâtı kendi nakslarını unutup rûz u şeb

yüzlerini yerlere sürerek ümmet-i Muhammedin ukûbetle dareynde

necât bulmalarını eltaf-ı ilahiyeden ricâ ve niyaz ile ümmet-i Muhammed

gözlerinden kanlı yaşlar akıtıyorlar ise de, ne çare ki Cenâb-ı Vacibü’l Vücud

Hazretleri Kur’an-ı Kerimimiz Sallallahû Teâla Aleyhisselâm

Hazretlerine hitaben; Habibim sen münafıklar hakkında istiğfâr eylesende

eylemesende ben onları bagışlamam, buyurduğu cihetle size lazım olan ümmete

icabet meslekene sâlik olmaktır. Bu cinse her mevcûdât eltaf-ı ilahiyenin

terkibinin vücuda gelmiş ve o lütf-u rabbâniyenin ân-be-ân inzimamıyla hâsıl

olmuş bir mevcud olup azab ve ikâbını ümmet-i ilahiyesine inkıyad ve isyanlarına

olmalarına ta’lik buyurmuştur. İnsâf ile bakınız bu ümmette kanun-u ilahi yerine

kul kanunları yüz tutmuştur. Kanuna ittibâ çoğaldıkça itirazda çoğalıp hatta bu

hâle gelmiş ve bundan sonra ne olacağı Allah bilir. Ahkâm-ı şeriat ile muamele

197

edildiği zaman bütün efrâd-ı Adem islâmdan havf eylemekteydi. Hatta fütühât-ı

gazilere hitaben yazdığı mektüba inkıyâdınız sebebiyle hilâfına hareket

eylediğiniz anda da diğerleri sizin mülkünüze vâris olurlar. Bunu sana nutk-u

Ekremleri dahi müeyyed bulmuş. Bundan hâlasa çare her bir râ’i kendi râiyelerine

mes’ul olacağı mallara ki, hadis-i şerife mutabık ve herkes sözü geçenleri tarik-i

müstakime terğib ve hem kendi nefsinle ihlâsı erbâbına tevessül eylemekten başka

çare yoktur. Zira Cenâb-ı Hâlik Hazretleri nimetin izdiyâdını şükrün izdiyâdına ve

azabın dahi şükr-ü ilahiyeden istihkarına ta’lik eyledi ki,(47) ayât-ı Kur’aniyye ile

sâbit ve bu şükrün hakikisi dahi verilen niam-ı ilahiyenin mûnam-i hakikiyenen

ihsânı olduğunu bilerek o niam-ı rabbâniyeyi mâ-halak-lehne sarf ve mâ-halak-

lehî ise, o nimette yehşi eylediği i’lâ-i kelimetullah yolunda ifnâ etmek olup,

bunun hilafı şükrü terk eylemen oldu. Erbâb-ı hakikât indinde sâbittir. Gayret ile

bakılırsa küffârın istilâ eylediği memleket ahâlisi indinde küffâr adetlerine heves

ederek, o adetleriyle adetlendiklerinden dolayı Cenâb-ı Hakk da küffârın

istilasıyla istilâ ve buna nâdim olanları yine halâsî eylediği aynen görülmekte

isede çeşm-i hakikattende olmayanların görememesi bu gafletten

uyanmalarından bâdî olarak vâden helake sevk eylemeye sebep olur.

Sözü uzattım başka tafsilata zaman müsait değildir. Bâki Hüdâya emanet olunuz.

Halkı tarik-i Hakk’a terğib ve herkesin dâhil-i tarikât-ı aliye olmaları esbâbına

tevessül ve icâbet edenlere icazetnâmeleri üzere buraya yazınız. Yazmış

olduğun ihvânın dâhil-i tarikât olmak üzere buraya icazet talebiniz bulunup

bulunmadıklarını tasrih buyurmadığınızdan icazetnâmeleri

onlarda ve tâlib olmadıklarını iş’ar buyurunuz. Azizîm. 5 1340

Hâdim Tarikât-ı Nakşibendiye-i Üveysî Kadızâde Hâlid Sivâsî

Mektup 19

Huzur-u Aliyelerine.

Fazîletlü elî elim dili dilim nûr-i aynim Halîl Efendi Hazretlerine:

Mahsûsan selâm ve duâlar edip hatır-nâzikânelerinizi suâl ederim. Taraf-ı

âcizânemden suâl buyurulur ise, hamd olsun ifâkat buldum vûcud-ı âcizânem

âfiyette olup, hasret ve iştîyâkınızdan başka bir endişemiz yoktur. Çermige

gitmeyi irâde buyurmuşsunuz, inşâ’alllah vekil-i harc efendiyi razı edebilirsen

198

bayrâm ertesi gitmete niyet ediyorum. Allah cümlesinin hakkında hayırlar nasib

eyleye âmin. Zirâ ma’lûm-i seniyyenizdir ki, bu dûnyâ bir karârgâh değildir.

Buraya gelmekten maksad Allâhı bilip emrine imtisâl ve nevâhiyesinden ictinâb

etmekten ibârettir. Diğer yemek ve içmek ve gezmek ve dolaşmak ve’l-hâsıl

dünyâda ne var ise bu husûsa âlettir. Bunun husûli ise Seyyid-ül-kevneyn

sallallahü Teâlâ aleyhivesellem hazretlerine ittibâ eylemeye mütevâkkıftır. O da

üçe taksim olmuştur: İttîbâ-i kalbî ve bedenî ve mâlîdir. Ve bunlarda yek-diğerine

rûh ve ceset gibidir ki yek-diğerinden infikâkı bir vechle câiz olmadığı gibi en

evvel ittibâ-i kalbi tahsil olmadıkça diğerlerinden bir fâide-i müfid olamayacağı

vâreste arz olduğu ittibâ’-i bedenî ve mâlide buna inzimâm etmedikçe ittibâ-i

kalbiyenin dahi pâyidâr olmayacağı erbâb-ı miyânında sâbit ve ayân olmuştur. Ve

ittibâ-i kalbinin husûli ise, ma’rifet-i ilahiyenin tahsiline onun tahsili ise devâm-ı

zîkre mûtevakkıf olduğu Cenâb-ı Seyyid-ül-mürselin Sallallâhü Teâlâ aleyhi

vesellem hazretlerine en evvel Bismillâhirahmenirrahim (îkrâ bî-ismi rabbîke’llezi

halak) sûre-i celilesinin nâzil olmasıyla sâbit olmuştur.

Zirâ Cenâb-ı Vâhib-ül-Atâya Hazretleri (yevme lâ yenfeü mâle ve lâ benûn

illâ min emnâtî’llah bi-kalbin selim) âyet-i celîlesiyle ibâdât-i bedenî ve mâliyeyi

kalb-i selim ile berâber kabûl edeceğini duyurmuştur. Kalb-î selîm dahi ne olduğu

bilinmedikçe tahsili gayr-ı kâbil olduğundan onu dahi Hazreti Halilullah’ın nâr-ı

Nemrûda atıldığında bî’l-cümle eşyaya müvekkel olan melâikenin emr-i ilahiye

ile gelip; Yâ Hâlil ermeyle bu âteşi mahv ve izâle edelim dediğinde, cümlesini

redd ve nihâyet Hazret-i peyk-i celîl gelipte, yâ Hâlîl hâcetin var mı yolundaki

suâline vardır. Lâkîn sana değil cevâbı üzerine rabbimden dile yolundaki nutk ve

işâretlerine karşıda, rabbimden ne dileyeyim benden benim bildiğim mülkte mâlik

Cenâb-ı Allah tır. Rızâ-yı ilahiyesi beni bu âteşte yakmakta ise, murâd ve hâcetim

onun rızâ-yı şerifleridir. Yanarım ve eğer yakmak değil ise, âteşin elinde bir şey

yoktur. Yakmak ve yandırmak yed-i kudreti ilahiyedir. Cevâbını verdiği ânda,

Cenâb-ı kable’l-ilahiyeden; yâ nâr benim Halîlim tabîat-ı beşeriyesinden çıktı.

Sende tabiat-ı nâriyenden çık. Halil üzerine berd ve selâm ol. Fermân-ı ilahiyesi

üzerine nâr-ı Nemrûrun gül ve gülistân olduğunu mâlik-ül-mûlke teslim ve

Cenâb-ı celilü’l-Cabbâr hazretlerinden gelen kazâya râzı ve belâya sabr ile her

hâlinde rabt-ı kalb ve kemâl-i acz ile müflis olarak Cenâb-ı Allaha rabt-ı kalb ile

199

emân kapısına sarılmakla olduğunu bildirmiştir. Zîrâ bî’l-cümle mahlûkât ve

husûsiyle bu bi-çâre insânlar mukadderât-ı ilahiye mâncılığından atılmış ve kazâ-

yı rabbânî sahrâlarına doğru gidiyor. Ve uğradığı yollarda nerelere çağrılacağı

ma’lum olmadığı gibi düşeceği yerinde dâr-ı naim mi yoksa dâr-ı cehim mi

olduğu nâ-ma’lûm olduğu ve bundan halâs eltâf-ı îlahiyeden başka çâre olmadığı

müstağni arz ve bey’ândır. (48) Düşünülür ise, kûlun elinde Cenâb-ı Hâlik-i

Mevcûdât hazretlerine minnet mukâbilinde eltâf-ı îlahiyesini taleb etmekle neyi

vardır. Bakmazmısın Sûre-i Hûcurâtın âhir sahifesinde imânlarını Cenâb-ı Seyyid-

ül-Beşer hazretlerine minnet edenler haklarında Cenâb-ı Vâhib-ül-Atâyâ

hazretlerinin habibine hîtâben; sen onlara söyle imânlarını sana minnet

eylemesinler. Bil ki Allah Teâlâ bize minnet eyler. Za’mınız üzerine bize îmânı

tevfîk etti. Eğer îmân iddiâsında sâdık iseniz, Allah Teâlâ hazretlerinin minneti

sizedir, yoksa sizin ona değildir. Yolundaki kelâm-ı rabbâniyesine karşı artık

kulun elinde nesi kalmıştır. Çünki bütün mahlûkât eltâf-ı ilahiyenin terkibinden

vücûda gelmiş ve ân-be-ân eltâf-ı sübhâniyenin inzimâmiyle mevcûd bir vücûd

olup, hiç mevcûd kendi zâtiyle kâim olmayıp lâ-şey mesâbesinde olduğu ve bu

sûretle însâf ile bakılır ise kulların Cenâb-ı Seyyid-ül-kevneyn hazretlerine

zâhiren ve bâtınen ittibâı bir lûtf ve nîam-ı sûbhânî olduğuna şekk ve şüphe

kalmadığından, kullara lâzım olan her hâlinde mun’am-i hakîkîyeyi bilip ihsânât-ı

sübhâniyesine şükreylemek lâzım. Ve şükr-ü sübhânî ise verilen niam-ı ilahiyeyi

mâ-halk lehine sarf eylemek ve bunun da diğer bir lütf-ü sûbhânî olduğunu

tefekkürle şükrden aczini itirâf ve kemâl-i hayretle emân kapısına sarılmak

lâzımdır. Vesselâm. Artık sözü uzattım. Zirâ bu cîhet deryâlar mûrekkeb ve bütün

nebâtât kalem ve mevcûdât da kâtib olsa ve kıyâmete kadar da yazılsa fenâ ve hâl-

i fenânın ta’rif ve tafsîli kâbîl olamadığından bize lâzım olan en evvel fenâ-yı e’fal

olduğundan devâm buyurmanızı ricâ o tarafta bulunan ve bizi suâl eden ihvânın

cümlesine ve husûsiyle ora meşâyihâtından Hâlîdî Hâcı Abdulhamîd ve Halvetî ve

Mevlevî meşâyıhları Reşâdetlü Efendi hazrâtına ve ihvânımız ismâil Beye ve zabt

kâtibi Cemâl Efendi ve yeni ihvân Kırkağaçlı Yüzbâşı Rif’atlü Cemâl Bey

hazretlerine mahsüsân selâm edip hatır-nâzîkânelerini sual ederim. Mûsâ ileyhin

îcâzetnâmesini takdîm ediyorum. Husûluna tarafımdan bî’l-vekâle bey’at alıp

usûl-i tarîki ve bizim usûlümîz üzere râbıtayı ve şemâil-i âcîzânemî ta’rif

200

buyurunuz. Bu tarafta dâire-i halkamızda bulunan îhvânın cümleside cümlenizi bir

ânda gönülden çıkarmadıklarını bey’ânla selâm ediyorlar. Bâkî Hûdâya emânet

olunuz. Ve mektubunuzu eksik eylemiyin. Cenâb-ı Allah cümlenize ve bi’l-cümle

Ûmmet-i Muhammede tevfikini refîk eylesin, duâsıyla hatm-i kelâm eylerim

azîzîm. 5 1340

Hâdim Tarîkat-ı aliye-i Nakşibendiye-i Ûveysi Kâdızâde Şeyh Hâlid

Sivasî

Mektup 20: 1342- Hacı Sabri Efendi’ye

Dersaâdette Hûlefâdan Hâcı Sabrî Efendiye Yazılan Mektub Sûretîdir.

Rîf’atlü nûr-ı dîdem sûrur-u sinem azîz gardâşım.

Evvelen mahsüsân selâm edip hatır nâzîkânelerini sual ederim. Înşâllah

Teâlâ vücûd-i âliyeleri âfiyettedir. Cenâb-ı Hâlik-i Lem-yezel hazretleri ömür ve

ikbâl-i âliyelerini efzûn ve iki cîhânda mesrûr ve nice nice sülûk-ı ma’neviyelerini

îhsânla dâreynde azîz eylesin. Âmin. Benim cânım buradan müfâreketinizin

onbirinci günü sâlimen Dersaâdete vâsıl olduğunuzu ve kış tedârikinizi

bulunduğunuz meş’ar mektub-u âliyelerini aldım. Ve âfiyet haberinize memnûn

oldum. Ve sizin gibi bir sâdık karındâştan ayrıldığımdan te’essüf eylemekteysem

de ne çâre ki bütün mahlûkât eltâf-ı ilahiyenin terkibinden vûcûda gelmiş

o lütf-u sübhâniyenin inzimâmıyla mevcûd ve şu süretle her bir eşya ve

mukadderât-ı rabbâniyenin elinde oyuncağı düşmüş lâ-şey menzilinde bir mevcûd

olup ve mukadderât-ı sûbhâniyeyi ise teslim ve rızâden başka çâre olmadığı

ma’lûmdür. Yalnız sâlik râh-ı müstakimi bilmesini lâzım olan havâtır-ı kalb dört

kısma taksim olunmuştur. Birincisi, kalb-i sâlikte hubb-i ilâhiye zuhûruyle kuvâ-

yı cismâniyye ve ruhâniyyesinde kemâl-i sûkûn husûle gelse evvel onda kalb-i

sâlîkin tecelliyât-ı cemâl-i vahdet ile kemâl-i safvet bulurda o hâtıraya havâtır-ı

rahmân tesmiye olunur. Sâlikin kalbine muhabbet-i nefs

ve dünyâ zuhûr edip kuvâ-yı cismâniyesine gâlib olsa o hâtırayada havâtır-ı

nefsâni denîlir. Ve bununla berâber o hâtıra sûret-i şûhud ve ma’siyette

kılsa havâtır-ı şeytânî ta’bîr olunur. Ve hubb-ı âhiret zâhîr kuvâ-yi

rûhâniyeye galib süret-i tââtta olsa ona hâtır-i melekî ta’bîr

olunur. Yani sâlikin tââtta hâtırası mukâbele-i ibâdette tevkî mücâzât ve cennât-ı

201

ef’ale duhûl ile sûr-ı aynla muvâsalat ve nefsinin müşteheyâtı olan tahtiât ile

envâ-i tenirât ola. Ve bundan mâ-adâ vasf olunan cennât-ı sıfât ve zât-ı derecâtına

irtifâya himmet etmeyip tâlib hubb-i zât olmaya. Ve erbâb-ı furkandan dâî’yesini

etmeyip harâm-serâsı vahdette ittîkâ’ eden hücre-i neşin mûtekarrib Rabb-ül-

alemiyn olanların yanlarında dârü’l-halka didârdan gayrının kadr ü kıyameti

olmadığnı bilmeye,. Ve pederi Âdem ve Havvâ gibi ezelde ne idi ve sonra nerden

ayrılıp kimlerden cûdâ oldu vîcdânın çâresi ve vasl-ı pâre erişmesinin devâsı âh ü

ünîn ve kemâl-i iştiyâkla nefisini levm etmek olduğunu, ve emre îmtisâl

etmeyenler encâm-ı nedâmet ettiğini muhbir-i sâdık haber vermişken kulaklarına

(49) pâmuk sokup îşetmeyen gâfillere âdem-zâde denilmeyeceği müstağni arz ve

beyândır. Îşte bu sebebledir ki mürşidlik iddiâsında bulunan zâta evvelâ lazım

olan odur ki tarîk-i Hakka tâlib olan zâtı îrşâd eylemeyi murâd eylediğinde, evvela

tarîkat-ı aliyeye tâlib bi’l-cümle zünûbuna tevbe eylemek ve kendiye yâr ve

pâyidâr zann eylediği dünyâ-yi dine mûstelezzât-ı cismâniyye ve müştehiyât-ı

nefsâniye ve muktezayât-ı tabiiyye el-hâsıl cemi’ hubb-ı zâtı

olan hutûtât-ı âhirîyeden dahi tecrîd olunmaklık olduğunu hâlen ve fi’len bildirip

ve tâlib-i sâdık dahi bî-gıll û gışş Cenâb-ı Hakka teveccüh müstaidd olsa da her

arzu ve îştiyâkla mîr’ât-ı kalbîni envâr-ı bârikât pîr tarikiyesine teveccüh ve sıdk-ı

hulûsi ile cân ve tenini ve cümle varlığını tabîb-i muhabbete teslîm edip kendisi

aradan çıka. Zîrâ sâlikin ezelde nâil olduğu cevheri bu â’lem-i kulûb zulûmât-ı

nefsi ile bende olduğu mûnâsebetle gâib edip gâîb ettiği ve bizede gâîb edip

sizede bulacağını hâtırından çıkardığı cîhetle perişân ve serseri dolaşmakta

olduğundan şeyh-i sâdık balâde arz olduğu cihetle sâlikin yazdığının çâresini

beyân ve sâlikin dahi teslîm-i kûllî ile teslîm olduğunda artık şeyh-i sâdık o sâlike

teveccühle nefh envâr-ı hîdâyât o sâliki cennât-i ma’neviyyeye nâil ederde o vakit

tâlibin gönlüne nûr-i feyyâz muhabbet pertevî înâyet olur. Ve o vakit sâlikin

sâdıkada aşk-ı subhâniyenin eseri nemayât olur. Rûhu kararıp handân ve

vechemîzi kevkeb devrî gibi ta’ân eder. Ve bu sûrette tâlibin mûrebbisî mürşîd

olmayıp taraf-ı pîrden tâlibi îrşâda me’mûr olan rehber ise o mürşîde o hâlde

tâlibde zuhûr eden hâl nûr-i hakikat-i Muhammediyeye vârîs olan maşrık mûrşidin

tulû’ ettiğini sâlike tefhîm eyleye ki tâlîb dahi esnâ-yı nîyâzda Ka’beyi hakîkiyeyi

istîkbâl eyleye. Zirâ mürşid câm-ı cümle nemâ-yı aşktır ve muhabbettir. Be-heme-

202

hâl hulûs ile müteveccîh olanlar eser nûr-i hubb lâ-yezâl cîlve-nümâsı cemâl-i

cenâhında tecellî olmaz. Ve bu hâl mûrşidîn hâssîyyet kemâlâtından

rehberin îfâzan envâre medhalî olmaz. Nîhâyet mertebe-i pertevlûz fûyuzât-ı pîre

teslîm-i kûllî ile teslîm olup îrâdesini pîrinin îrâdesinde fânî ederek hâl ve

harekâtını pîrinin hâl ve hareketine tatbîk ve o vechle kemâl-i mütâbaatla tâbî’

âyînenin şemse karşı tutulduğunda şemsin âyîneye in’ikâsı gibi tecelliyât vâkı’

olmakla zuhûra gelen sözün cezebât kudsîyye gayr-i fûyûzât

pîr-i tarikin levâkîb-i bârikâtı olduğunu bildirmeli. Fe-ammâ îbâd yâ Allahü Teâlâ

rehber me’mûr hıdâ’ nefsi ile mehkür ve kendisinin vesâtetine ma’zûr ve varlık

şarâbıyla mahmûr tâlibde zuhûr benim mevfüremdir, diye varlık

bendine giriftâr olur ise, o vakit o hâl o rehbere tîryâk olmadıktan başka zehr-i

iftirâk olur. Ey nefsi kala sen bercâsı mazîk perhâşte nice rehzenlerin keleleri tirâş

kurb-ı bârekâh vedüddan muttarid olmuşlardır. Sende ibret-i mücib onlara olan

hakâret sana ve onların giriftar olduğu felâket sanâ sebeb devlet ve

saâdettir. Îmdi sâlîk-i saîd odur ki varlık hissi ve hâşâkini âteşe yakıp ve kendi

murâdını ber-bâd edip cemâl-i yârî mîr’ât-ı pîrde mûşâhede ede. Ve rûyi dilini

hevâsı kalbe şehevinden rûb pîrinin cemâl kâbesini kıble edine. Ve rıkkıyyet

pîrden herkes âzâde olmayı istemeye. Ve rûyi niyazı pîrden

gayrısına fersûde etmeyîp cümleden a’râz eyleye. Gurûr-i saâdeti pîrinin kendiyi

kabûl ve züll-i şekavetini revende bile. Ve varlığı nâhiyesinde yokluk kalınca çeke

ve âftâb-ı veche pîrden gayra teferruku şuûrdan fâriğ olsa ve o vakit pîri dahi

kendisinin olup kendiye dem-sâz edine. Zîrâ bu râhın yolcularına âdet olan her

zamân bir derviş âteş-i aşk ile yanmak murâdı île evvelâ bağlı olduğu pîrinin

sûret-i şahsiyesini dîren hâyale bend ederler. O vakit pîrinde olan te’sîr-i sadâret

tâlibin gönlünde zuhûra gelir. O vâkit tâlib kendisinin varlığı tamâmen efnâ’ ile o

bağlandığı hayâle nûr-i cemâl-i yâri gönülden çıkarmayıp çeşm ü güş vechle

kuvây ve heves ile onu nîgâh dâştı olup dâima mûlâhazadan hâlî olmaz. Zîra ulvî

ve süflî ve mecmû-i kâinât hakikat-i câmia kemâliyen însâniyye ve onda îbdâ’

olunan letâif-i rabbâniyyyeden takriz ederler. Ammâ zinhâr hulûl ve ittihâd încâ’

muhallet kazîyyesinden gaflet ile vehme dü-çâr olmayasın. Zîrâ o zât-ı mukaddes

ecsâm-ı hulûlden münezzehtir. Ve lakin lâtifen rabbâni ile kalb-i insâni miyânında

bir nîsbet vâkî’ olmuştur. Tevhid ile lakife olundukta merâyâsı

203

mücellâya havle ittirâz ukûs olan envâr-ı şemste hulûl tasvirine mecâl olmadığı

gibi tecelli-i mezbûre dahi tasavvuru hulûl muhâldir. Ammâ hâlet-i keyfiyeti

musahhar oldukta hayâle bend olan sûret dahi olur. Ve

lakin şahs-i müteveccihe kendiliğiyle sûret-i şahıs pîri hayâlden nefsî etmemek

lazımdır. Hatta dühûl ve hurûc nefse vâkıf olup nisbet huzûr maallah’ta nûh fûtûr

vâkî’ olmaya. (50) Hatta o hayâ-i îstigrâktan bir dereceye vâsıl ola ki bî-tekellüf

onun nîgâh-ı dâştesi olup nisbet-i mezbûre hemişe kalbinde bir karâr olmakla bî’l-

zarûre kalbinde izâleye kâdir olmaya. Ve gâh ola ki, onu külliyet ile kendiliğinden

alalar da ne kendiden haberi ola ve ne de kalbinin maksûdundan. Çünki bu tarîk

ile mahv maa’l-mahva gele. O vakît nîgâh-ı dâştesi nisbet-i mezbûreye muvâfık

olup avârız-ı nefsâniye ona yol bulamaya. Îşte o vakit o sâlikin vahdetine kesret

mânî’ olmaz. Ve bu mertebeye nâilliyyet himmet-i pîrde teşebbüsten gayrıyla

olmadığı gibi himmet-i pîrde dahi sâlikin pîrine ittibâ’ı derecesinde olup ancak bu

yolda pîrine ittîbâdan başka bir şey ile taleb edilmez. Ve mürîd-i müstehlik sikke-i

inkıyâdı veche mezkûr ûzere sahîh el-ıyâr oldukta o vakit pîrân-ı târîkat o sâlikin

yâr-ı vefâdârî olurda kelimât-ı kudsiyyeleri o sâlike tiryâk olur. Ammâ iyâzen b’-

îllâh emr-i pîre adem-i imtisâl ile sû-i î’tikad ve ahkâm-ı tarikata adem-i inkıyâdla

çâre-i tarikat ve şeraitten hâriç dâhil dâire-i ilhâd olur ise, kendisi mûrtefâ-yî aşka

vermeyip belki onu muktezâ-yi nefs ve hevâya îlkâ’ eder ise iktizâyi mezbûre

kendiye zehir olur. Zirâ âdet-i pîrân sâlikânı nîce türlü îmtihân ile terbiye ve

cümle bildiklerini öğretip kerâmât ve makâmâttan ve hubb-i zâtiyeye mâni’ olan

muhabbet-i nûrâniyyeden geçirip ve yâr nâ-muvâfıklardan ayırıp nefh-i cezebât ile

kendiye dem-sâz eder. Ammâ cibilleti mesârr ve san’at-ı akreb olan mütekeddin

zîkr olunan hâlât-i semm-i helâhil ve zehr-i kâtil olduğundan o gibi bir çok

kimselerde bu yolda çok enbiyâ’ ve resûl ve evliyâyı yalnız înkârda kalmayıp

katllerine kadar da kast eylemişlerdir. Îşte bu cümle ma’lûmun olduktan sonra

ma’lûmun olsun ki, bizim tarîkımız tarik-i Üveysîdir. Ve pîrimiz dahi Şâh-ı

Nakşibendi ve Kûlâhizâde Hâcı Mahmûd Kayseridir. Ve öteden beri bize

mûlteselsilen tavsiye olan ve rey’-el-ayn gösterilen usülden birincisi dahi cezbe

dir. Zîrâ derecât-ı sâlik dörttür. Birincisi, sâlik-i meczûb ve îkincisi, meczûb-u

sâlikdir. Üçüncüsü, sâlîk gayr-ı meczûb dördüncüsü, meczûb gayr-ı sâlikdir.

Sâlik-i meczûb ibtidâsında sûlûk eder. Bîl’âhere cezbeye nâîl olanlardır. Meczûb-

204

u sâlik dahi aşk-ı sûbhâniyeye mûstağrak olur. İşte înâm-ı îlahiye olan aşk u şevk

ile sûlûk edenlerdir. Ve sâlik gayr-ı meczûb dahi çalışıp ve çabâlayıp aşk u

muhabbet-i ilahiyeden bir koku duymayanlardır. Ve meczûb gayr-ı sâlik dahi

kendisinde îhsân-ı ilahi olan aşk u muhabbeti hevâsı hevesinde istihlak edip

hüsran-ı dünyâ ve âhiret olanlardır. İşte matlûb olanlarda meczûb-ı sâlik ile sâlîk-i

meczûb olanlardır. Ve bunun tefrîki ise bâlâde tarif olunan usûl ve kâideye

riâyetle hevâsı hevesini terk ve pîr-i tarîkata ittîbâ’ ile râbıtaya devâm ve her bir

muamelâtında tarikat ve şerîata ittibâğla mütevakkıftır. Ve zamânımız ise zamân-ı

fesâd ve herkes kendi hevâsına tâbî’ olduğu cihetle râbıtaya elyâk olan zevât-ı

yalancılarının içlerinde iktifâ’ oldukları ve o zâtları bulmakta da biz de göz ve

isti’dâd olmadığı ve geçmişlerinde ise Cenâb-ı Seyyid-ül-kevneyn sallallahü Teâlâ

aleyhi ve selem efendimiz hazretlerinden eşfak ve erhâm ve ûmmetlerine anâ ve

bâbâlardan yüzbin derece ziyâde müşfik bir kimse olduğu ve Cenâb-ı Hâlik-i

Lem-yezel Hazretleri de Habîbim sen râzı oldum deyinceye kadar sana îhsân

eyledim buyurup ve bundan başka Cenâb-ı Allah muhabbetin nûbûvveti

sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem efendimize ittibağı derecesinde olduğu âyât-ı

Kur’aniyye ile sâbit olup ittîkâdda Ehl-i Sünnet vel-cemaâtın ve ameliyyâtta

sâhib-i mezhebimiz Îmâm-ı Azam Ebu Hanife Hazretlerinin ve usûl-i tarikatta

Şâh-ı Nakşibendi Muhammed Bahâuddin Nakşibendi Ûveysinin ictihâdları yeden

bi-yedin bize vâsıl olan usûle tatbîkan sûlûk eylemek ve râbıtanın usûli ise,

Hîcâza gidenler Arafâtda ve kaziyye turladığı ve Hicâza gitmeyenlerde cemâatla

namâz kılındığı çeşm-i ibretle bakar ise usûl-i râbıta aynen müşâhede olunur. İşte

o hâlî her bir ibâdette namâzda ve niyâzda ve halka-i zîkîrde tatbik ederek ve

husûsiyle evrâdınızı okuduğunuz esnâda imâmeti Seyyid-ül-Kevneyn tevdi’ ve

cemî’ evliyâ’ ve enbiyâ’ ve pîrân ve-l-hâsıl hâtırınıza hutûr edenleri o halkaya

cem’ edip ve sende de o halkaya dâhil olmakla bir isti’dâd göremeyip kemâl-i acz

ile o halkanın saflarında kuûd eden şahsın hırkasının altına girip o hayâlinde

mevcûd olanlar ile bir vücûd olarak kalınız. Mîr’ât-ı Muhammedinin karşısına

tutup birlikte devâm eylemeli. Artık sözü uzattık bu söze nihâyet yoktur.

Mûtebâkîsi husûsî mektup ve selâmdır. 5 Cemaziye’l-Evvel 1342

205

Mektup 21: 1342 - Halîl Hulûsi Efendiye

(51) Bismillâhirrahmenirrâhîm

“Ve mâ tevfîkû illâ-billah aleyhi tevekkeltü ve hûve hasbîye’l-llâh”

Benim cânım rûh-î sultânî deryâ-yı vahdet ve bahr-i ehadiyyette müstagrak

ve âlem-i tekvînden azâd iken kesb-i maârif için mertebe-i anâsır ve mevâlide

sefer ve âlem-i nâsûtta müstagrak olmak için mülk-ü cebbârdan emr olundukta

kurb-ı cîvâr rûbûbiyyetten sefer-i âlem-i muhtelifeden güzâr edip ıtlâk ve tecridde

iken envâ’ ve evzâ-ı mütenevvî’ île beste ve mukayyed olarak ve her menzîle

uğradıkça bu menzîl senin aradığın değildir diye ser hengân şâh gibi melâike-i

mûekkile rûhu seyr ve hareket ettirip, bil’âhere âlem-i nâsütta nüzûl ettikte bu

âlemde dahi karâr etmeyip vatan-ı asliyeye ric’at-ı kıl diye, o emr-i nevâhi

serhengleri ûzerine müekkîl olup Hakk Sûbhâne ve Teâlâ Hazretlerinin rızâ ve

cebrî zincirine ve kayb ve bend eden ve kendiye bunun gibi bir kâr yüz

gösterdiğin mûşâhede eyleyen âşık sâdık cevârih a’zâsına ve kuvâ-yi havâsına

serhengân nefs-i şeytânî musallat edip tarîk-i Haktan yûz döndürmeye cesâret

edebilirmi. Müslümânlık da’vâsı edene emr-i ilahiyyye îmtîsâl ve nevâhiden

îctînâb ve âşıklık iddiâsında bulunanlarada taallukat-ı mâsivâyı rızâ-yı

sübhâniyeye âlât ederek rûz ü şeb zikr-i ilâhiyeye muvâzabet eylemeklen şâhid ve

bûrhân olurda bu iddiâlarda bulunan zâta lazım olan rûhunu bedende îken âlem-i

kudsi ile ünsî edip vatan-ı asliyesini bir ân ferâmûş etmez. Ve nûr-i ma’rifet-i

rabbâni ile rûşenâ ve erbâb-ı hakikat ile âşinâ olur. Ve o vakitte o âşığın rûhu a’lâ-

i aliye bağlı olur. Ve bî’lakis her kimin ki evsâf-ı haliyen âtıl ve nakdı

görünmeyen ömrû bâtıl yere sarf ile zâil olur ise o bî-çârenin ibda’l-ibad rûhu

şem’-i vîsâle ermez. Ve menzil âteş-i harmândan gayrısı olmaz. Zîrâ nakd-i

ervâhın hali hâlis ve kalbine mihekk-i memât ve müfârekat eşbâhtır. Meselen içi

çürük olan cevîz ile sağlam olan cevîz-şiken olmadıkça mütebeyyin olmadığı gibi

bir mûcib yevm-i tebliye’l-serâir şu kimsenin kalbinde nûr-i imândan ve lezzet-i

sübhândan eser olmayıp ilim ve irfan-dan nasib bulmaya o kimse müstaidd-i

cennet dîdâr olmayıp dâhil nâr-ı cehennem olur. Ve o kimseye insân ıtlakî suverî

olup ma’nâda civândan adall olurda vukudhâ en-nâs ve-l-hîcâre mûcib nâr-ı hatab

nâr-ı saîr olur. Îmdî sâlike lazım olan rûh-ı mâ’nâya dîde-i basîretle nazar edip

“Hâsîbüv enfûsekûm kalbe en tehâsibûv yevm-el-hesâb” mûcîbince işin âh ve zâr

206

olmazdan nasâyih ve ıslah eyleye. “Ev ey tâlib derdâle ve sâlik râh” Yâ

eyyühellezine amenûv ittekûl-Allaha vet’tekûv îleyhâ’l-vesilete ve câhidûv fî

sebîlillâhi leallekûm tuflihûvn “âyet-i kerimesinde olan emr-i ilahiyeyi imtisâl ve

cihât-ı kapından halâse iştigâl ve âlem-i vahdete tahrîk bâl etmek

maksudu olan zâta o emîrde bir mûrşid-i mükemmeli vesile ittihaz eyleye ki o

mürşit yeden bi-yedin mûteselsilen silsileyi Cenâb-ı Seyyid-ül-kevneyn sallallahi

Teâlâ aleyhi ve selem Hazretlerine müntehî ve tarîkata bîd’at karışmamış ve

mezâhib-i erbaadan birisini mezheb ittihâz etmiş, Ehl-i sünnet ve-l-cemâat

itikâdını i’tikad eylemiş ve bir mûrşid-i kâmilin terbiyesinde tekmîl-i sûlük ederek

mâddî ve ma’nevi halkı îrşâda me’mûr olmuş ola. Tâki onun pertev-şimâ’ envâr

terbiyesinden mücellâ tecelli-yi sübhânî olmaya layık bir kalb-i sâfî husûle gele.

Ey müstemî’ kâbil ve müemmen mukabil sanâ eltâf-ı ilâhiyeden ihsân buyurulan

teşrif hilkat-i insâniyenin kadrini bil. Bu fırsat bir dahâ ele gelir kıyasında olma.

Ve bu fırsatı fevt eyleme. Bu ömr-ü azîzin bir dahâ ele geçmez. Fırsat elde iken

dünyâyı ve dünyâda mâlik olduğun neyin var ise Allâh ve rızâullâha âlât ederek

tahallukûv bî-ahlâkillah ile zâtını muttasıf kıl. Efemen şerea Allahû sadre’l-islam

fe hûve ale’n-nûr min rabbih. Terbiyesiyle kalbini nûr-i îmân edip vatan-ı asliyeye

ric’at kıl. Ve bedenen aşka girip âteş-i cezbede yâk. Kable’l-eyvâh ve dirîg o bî-

devlet ezel ve ebed pâdişâhının layık hazretî veşâ-

leyten emr-i hilâfeti iken gelinmiş tabîatta kalmayıp şehevât-ı necâset âlûd ile

yanıp merdûd ola. Eyvâh ve dirîg ey karr-ûl-ayn âlem birkaç günlük ubudiyyet ile

husûle gelen baht-ı sermediyi taht nefsi emmâreye satmak ve kazâ-i seb’ ve nûru

dâr-ı mazîk ve gurûra tebdîl etmek hiç ticâret olurmu. Hâşâ ticâret değil belki

hüsrân-ı dünyâ ve âhirettir. Kemâ kâle Allâhü Teâlâ “Ûlâike ellezine işterûv el-

delâlete bi-l-hûdâ fe-mâ rebihat ticâretehûm ve-mâ kânûv muhtedin” ve hayret

ender hayret budur ki, dem-be-dem daî’ lütûf ve kerem seni havât-ı nimete da’vet

eder. Sen ise kulak tutmayıp tesâmum edersin. Ve nefsi bî-nefsi Cenâb-ı lem-

yezel sana hüsn-ü terğıbasını arz eder. Sen ise gözünü yumup teâmî kılarsın. Ve

lezâiz-i hakiki dâhîl dehânın olayım dedikçe yüzün dönüp firâr edersin. Ve lezzet-

i faniye ardınca sekr dersin. Ey nefs-i kem-râh zîmâm-ı ihtîyâr yed îrâdetinde iken

derdine dermân eylemez isen dest-i Celâl-i îlahiyye ve o emr yevmeizin Allâh

mûcibince yed-i ihtiyârı veche kârdan ref’ edip münâdî izzet-i kibriyâdan lemin

207

el-mülk el-yevm Allâh el-vahid enva’ nidâsını edip yâ hasretâ alâ mâ fırtat fî

cennet-î Allah nîdâsı zuhûra geldiği zamân acabâ sana kîm dermân eder. Kendi

ahvâlini sen düşün iki günlük (52) dünyânın gamm ve elemine temellük yoktur.

Halbuki dünyânın kendisi de sürûr ve gamı da fânidir. Ve âhîretin ise gamm ve

sûrûru bâkîdir. Sen ise eltâf-ı sübhânîyenin bir ân înfihâmıyla mevcud ve her ân o

nîam-ı îlahiyyeye muhtaç ve acîz bî-çâresin. Ve o lütf-ü sübhâniyeye habl-i

îlâhiyeden gayrıyla erişmek olmaz. Kemâ kâle Allah-ü Teâlâ “Vağtesimûv bî-

hablillâhi cemî’ân” ve sûnnet-i rasûle mütâbaattan gayrıyla zulûmâttan

hevasından halâsa müyesser olmaz. “Le kad kâne lekûm fî resûlullah usveten

haseneten”. Ey nefs artık elverir dest-i îrâdeni dammetakvaya bağlı ve metâ’-ı

ömrü bundan böyle zâyî’ eyleme. Ve tavsiyen asfiyâyı kulaklarına kûpe eyle. Ve

evsâf-ı inkıyâdı sem-i cân ile îstimâ’ edip, eser-i enbiyâ ve evliyâya iktîdâ’ ile

fırsat elde iken bir mürşîd-i zinde hayy bulup ahz-ı tarikat eyle. Zîrâ eşyâda olan

kuvvet ve te’sîr yed-i kudret-i îlahîye olduğu gibi bu râhın sâlikleri dahi mürşîdân

râh-ı tarikattan birîsine sarılmaksızın mûcerred ketb ü tasavvuf telakkisiyle ve bir

ferdin mişkât-ı kalbinde nûr-ı cezbe ve muhabbet-i dirahşân olmaz. Zîrâ bu söze

nihâyet yoktur. Derse ve hatm-i hâceye başladığınıza memnun oldum. Zîrâ “men

senne sünneten haseneten fe-lehû ecrehâ ve ecre min amele bi-hâ ve men senne

sünneten seyyieten fe-lehû cezâehâ ve cezâe min amele bihâ “hadis-i şerifî

mucibince bu bir niam-ı îlahiyedîr ki, şûkrü edâ’ olmak kâbil değildir. Zira bir

kimse indallah da derecesini bilmeyi murâd eder ise, îstihdâm olduğu hizmete

baksın nümâyân olur. Ve bu hizmet ilâ-yı kelimetullah olduğu münâsebetle hâfızı

Cenâb-ı Allah’tır. Ve bununla beraber öyle bir nûr-i ilahidir ki, hiçbir zulûmât

mukabele edemez. Ancak hevâ rûzgârı dokunmadan muhâfazâ eylemek lazımdır.

Allah muhâfâza eyleye. Ve gönlümüzü küdûrâtı mâ-sivâdan tathir edip aşk-ı

sübhânî ile cilâlanmış ve her bir umûrumuzu taraf-ı ilahiyyye ve eltâf-ı

sübhâniyyesinden tesfiye edip bizi ve sizi ve cümle ûmmet-i Muhammedi rızâ-yı

îlahiyyesine muvâfık ameller ile meşgul eyleye. Âmîn. Bu tarafta halka-i zikrîmiz

de bulunan îhvânın cümleside âfiyette olup, cümleside mahsusân cümlenize selâm

edip, dersi ve zikrinizin tebrikîyle indallah’ta kabulünü eltâf-ı îlahiyeden istirhâm

ederler. Ve o tarafta nûr-ı dîdelerim Rîfatlû zabt kâtibi Cemal Efendi ve Kırkağalı

Yüzbaşı Cemâl Beyin ve Dersaadetli Ahmed Zeynel Abidîn mahdûmu Îsmâîl

208

Burhâneddin Bey ve Eskişehirli Hâcı Hüseyinzâde Mustafa Hulûsi Efendi ve

Sîvaslı Hâfız Hocazâde Fehmi Beye mahsusân selâm ve senâlar edip hâtır-ı

şeriflerini suâl ederim. Yek-diğerinizle bir vûcud olup dünyâda mâlik olduğunuz

kuvvet ve kudreti î’lâ-yi kelimetullah yolunda sa’y ve gayretle sarf edip hâlkı

tarîk-i sübhâniyeye terğib ve teşvik yolunda bezl-i vûcud eylemelerini ricâ

ederim. Her kim evlîyâ’ ve enbîyâya vâris olmak ister ise halkı tarîk-i müstakime

da’vette ihtimâm etsin. Zîrâ bu yolda ne kadar îhtimâm ve gayret ederse o kadar

vâris olabilir. Evliyâ ve enbiyâya vâris olmaktan büyükte devlet olmaz. Elî elim

dili dilim ve gönlü gönlüm Halîl Efendi sende yevmeyn yüzkadar yâ Hayy, yâ

Kayyûm, yâ Allah , yâ Bedi-ûl-semâvat ve’l-ardı ve yâ mâlik-ûl-mûlk, yâ zü-l-

celâli ve’l-îkrâm zikrini okuda sâni’in elinde âlât ve çobânın ağzında kavâl gibi

olup mûlkü tamâmen mâlikine teslim olup kavl-i Allah’ın ve ümmet-i

Habîbullahiın yol Habibullah’ın hâne Allah’ın hane ve hânenin umûru Allah’ın

sen hemân bir âletsin her ne eder ise Allah güzel eder. Ârîf olanlar onu

seyrederler. Cânım sözü uzattım kusuruma bakma, dertli olan çok söyler. Bâkî

Hûdâya emânet olup, bizi de gönülden çıkarmamanızı rîcâ ederim. Azîzim o

tarafta Pâşâzâde Îsmâil Beye hürmetle mahsusân selâm edip hatır-nâzikânelerini

suâl ederim. O bizi unuttu ise de bizim unutmamaz kâbil değildir. Zîrâ Şeyhler

ahlâk-ı îlahî ve ahlâk-ı Muhammedi ile tahallûk eylediği kadar şeyh olabilirler.

Cenâb-ı Allah’ın gazabını rahmeti sebkat eylediği gibi efendimizin dahi şefâati

ehl-i kebâîre olduğu sâbittir. Bu yolda tefhim ediniz. Cânım.” 1 Cemaziye’l-Ahir

1342

Hâdim Tarîkat-ı Aliye-i Nakşibendi Üveysi Kadızâde Sivâsi Mehmed

Hâlid,

Mektup 22: 1342 - Eskişehir’den Emin Bey’e

(53) Bismillâhirrahmânirrahîm “vağtesîmûv bî-habli’llahi cemiân ve lâ

teferrekûv”

Eskişehir’de Yahya Efendi Dergâhı sâlikânından Faziletlû Emîn Bey

Hazretlerine;

Semâhatlü Efendim Hazretleri; bâlâde tastir olunan âyet-i celîlenin manay-

ı şerifi zât-ı semâhiyelerinin malûmu olduğundan tahsîrînden hareketle halka-i

209

zikrîmîzde bulunan bi’l-cümle ihvanla beraber arz ve halâsi ve selâm-ı mahsûs ile

beraber maruzâtımın zât-ı sâmîlerinde tasvib ve kabûl buyurulacağı ümidiyle ber-

vech-i zir arz-ı ictisâr ediyorum. Cenâb-ı Seyyîd-ül-Kevneyn sallallahü Teâla

aleyhi vesellem Hazretlerinin ihvânınızı çoğalttığınız Cenâb-ı Hâlik Lem-yezel

Hazretlerinin beyn-el-îhvân azab etmemekle hayâ muamelesi ede, yolundaki

hadis-i şerifi malûm-u sînenizdir. Zât-ı semâhiyelerinin dahi Dersaâdette Yahya

Efendi Dergâhına mensub olduğunuzu duydum derece-i nihâyette memnûn ve

mesrûr oldum. O dergâh-ı aliye ile Sivasta bulunan Kadızâde dergâhının tarikatta

silsilesi Kayseri meşâyih-ı kîrâmından Kûlâhizâde Hâcı Mehmed Efendiye

müntehi olup mûşarün-ileyh sîzce ve bizcede silsile-i ahvâli malûm olduğundan

din ve mezheb ve tarîk ve tarîkatta pîrimiz bir olduğundan bizde bizliği ve sizde

sizliği aradan kaldırıp yek-vücûd olalımda, yek-diğerimize zahîr î’lâ-yi kelime-

tullah yolunda pîrân ve ecdâdımız tarafından kurulmuş olan tarîk-i müstakim

oralarcada intişârına ve halkı bu tarîk-i mûstakime tergib ve da’vet etmekle bezl’i-

vûcuda bir mukaddime olmak üzere bu bâbda orada halifemiz bulanan Hâlil

Hûlusi Efendi her bir hâlinde mazâhiratla halka-i zikrini şeref-yâb eylemenizi

rîcâ’ ederim. Zîrâ ma’lûm-u sînenizdir ki enbîyâya vâris olmak büyük bir

devlettir. Bu da yalnız fünûna ârif olmak değildir. Hâlen ve kâlen halkı tarîk-i

müstakime dâ’vet ve bu bâbda îhtimâm ve gayreti derecesinde vâris olmak

mûstagni arz ve bey’ândır. Zîrâ dünyâ fânidir ve dünyâda kuvvet ve kudret devlet

ve servet ve fazl-ı kemâlden her neye mâlîk ise bunların cümleside rızâ-i

sûbhaniyenin tahkıline bir â’lât ve mâ-halak-lehn sarf eylemek üzere Hakktan

emânet ve emâneti mâ-halak-lehn sarf etmeyenlerin âkıbeti dahî nedâmet

olduğunda şûphe yoktur. Ve burası da ma’lûm-u sîneleridir ki ehl-i îmana bey’at

lazım ve elzamdir. Cenâb-ı Seyyid-ül-Kevneyn Sallallahü Teâlâ aleyhivesellem

hazretlerine bey’at edenler ashâb ve ashâba bey’at edenler de tâabîin ve tâbîne

bey’at edenler de tebe-i tâbîine ve onlardanda bey’at alıp halktan bey’at âlmaya

maddi ve ma’nevi me’mûr olanlar dahi mûrşid ve bunlardan bey’at olanlara dahi

sâlikin tesemmi olmuştur. Ve her hâlde bey’at sünnet-i müekkededen olduğu

sûnnet ve îcmâ-ı ûmmet ile sâbit olduğunu înkâra mahal olmadığı erbâbının

mâlûmu olup ve Allahı kullarına ve kullarını Allaha sevdirip rızâ-i îlahiyesini

taleb yolunu hâlen ve kâlen irâen tarikatı vazife-i mukaddese olduğunu bilip o

210

yolda fedâ-yı cân eylemekten büyük bir ibadet olmadığı azherü min-eş-şems dir.

Îşte enbiyâ ve evliyâ tariki bu yol olduğu ma’lûm-u sineleri olduğundan daha

fazla tafsilattan sarf-ı nazarla ederek acîzânemden lütfen kabûl ve esbâbının

hûsulûniyeye mûtevakkıf ise tevessül ile himmât-ı aliyelerinin âcizleri hakkında

da mebzül buyurulmuş ricâsına îş bu tevkîle îctisâr eyledim. 28 1342

Hâdim Tarîkatı-ı Aliye-i Nakşibendi Ûveysi Kâdızâde Mehmed Hâlid

Mektup 23: 1342 - Hâcı Kâmil Efendi’ye

Eskişehir’de Şerii İkinci Hukuk Dairesi Reîsi Semâhatlû Fuzalâ-i

Kiramdan Hâcı Kâmil Efendi Hazretlerine;

Semâhatlû Ûstad-û Erkemim Efendim Hazretleri: Evvel o mûbârek dest û

kadem saâdetlerini bûs ve duâyı hayriyenizi istirhâm eylerim. Çoktan beri

sineleri întîzârında iken hamden lî’llah Teâla 19 Kasım 1340 târihli

semâhiyelerini kemâl-i hürmetle aldım. Yüz ve gözlerimi sürerek kırâatle bizim

Halil Hulûsi Efendinin hâne-î saâdetlerinde halka-i zîkrin güşâd eylediğinizi ve

ikinci zîkr ve hatm-i hâce ve sâir geceleride şerifi kıraâtle bed’ân

ve mübâşeret olduğu yolundaki tebşîrât-ı semâhiyelerini îşittiğim anda hemân

secde-i şüküre kapanarak Cenâb-ı Hâlîk-i Mevcûdât Hazretlerinin nîam-ı

sûbhaniyelerinin şükründe aczîmi îzhâr ile beraber Cenâb-ı Vâhib-ül-Atâyâ

Hazretleri ömûr ve ikbâl semâhiyelerîni efzûn ve dâreynde mesrûr ve âziz eylesin

duâsını tekrar eyledim. Allah feyzinizi müzdâd ve îsmâmını müyesser eyleye,

âmin. Înşâ’Allah zîkîr ve ders esnâsında bu âcîz bî-çâreyi dahi gönülden

çıkarmazsınız. Benim Efendim haddim olmayarak deryâya karışan katre-i

deryânın cûnbüşüyle cünbüşlendikçe kendisîni dahi deryâ kıyâs eylediği

kabilinden bir iki söz söyleyeceğim. Mâ’lûmunuzdur ki, bir kimse îndallahta

mûkaddarını bilmek murâd eder ise, bilsinki gönlünde olan arzusu ne ise işte o

arzunun değeri kıymetinde bir adamdır. Ve ind-i subhâniyede derecesini bilmek

murâd eden kimsede Cenâb-ı Vâhib-ûl-Atâyâ Hazretleri o zâtı ne gibi hizmette

sarf-ı istihdâm ediyor ona baksın. Eğer râzı olduğu hizmette istihdâm ediyor ise

biline ki Cenâb-ı Allah kendsinden râzıdır. (54) Hemen secde-i şüküre varsın.

Aksi sûrette başının çaresine baksın. Bununla beraber zamanın fesâda vardığı

zamanda sünnet-i seniyyeye temessûk eyleyen zâtın ecrine nâil olacağıda

211

ehâdis-i nebevi sallallâhu teâla aleyhi ve sellem île müsbet ve sünnet-i seniyyenin

en efdalî î’lâ-yi kelimetullah yolunda cîhâd olduğu ve cihâd ise seyf ve kalem ve

lîsân ile bu yolda fedâ-yı can olduğu müstağni arz olup Allah için Allah yolunda

mücâhede edenlerin hâfız ve nâsırı Allah olduğunda şüphe olmadığından ve bu îse

bir nûr-i îlahi olup ve nûr-i sübhâniyeye dahi hevâ rüzgarı dokunmadıkça hiçbir

zulümâtın mukâbele edemeyeceğide azherü min-eş-sems olduğundan Himmât-ı

Allah ruhâniyyet-i sallâllahü aleyhi ve selem ve bi’l-cümle pîrânın

ruhâniyyetlerinden îstimdâd taleb ve sizde sânî’-i hakîkîyyenin yed-i kudret-i

sübhâniyesinden bir âlât olduğunuzu kıyâsla mülkû malik-ül-mülk olan Cenâb-ı

Allaha teslim ile Yahya Efendi dergâhı sâliklerinden Fâziletlü Emin Bey

Hazretlerine selâm acizânemin tebliği ve her ikiniz Halil Hulûsi Efendi oğlumuzu

zîr cenâh sînelerine âlıp yek-dîl ve yek-vûcud olarak hâlen ve kâalen î’lâ-yi

kelimetullah yolunda îhtimâm eylemenizi ricâ ederim. Zîrâ herkesin mâlik olduğu

kuvvet ve kudret ve ilim ve fazileti ve’l-hâsıl şu fanîde neye mâlik ise cümleside

kendisiyle beraber fânî olur. Ancak bunlardan kendisine bâkî kalacak bunlar ile

ind-sübhânide kazandığı faziletten başka bir şey olmadığı ma’lûmdur. Sözü

uzattım kusurumu affeyle. O tarafta iffet ve hakîkatlû vâlide hânımın dest-i

şeriflerini bûs ile duâsını ricâ ederim. Ve mahdûm efendi ve kerime hânımlara

mahsusân selâm ederim. Bu tarafta aile-i acizi ve mahdûm beyleri kadem ü dest

saâdetlerini bûs eder ve cümlenize selâm ederler. Ve halka-i zikrimizde mûdâvim

ihvânın cümleside bi’l-hassa dest-i şeriflerinizi büs ve duânızı ricâ ediyorlar. Bâkî

hüdâya emânet olmanız duasıyla hatm-i kelâm ederim. Azizim kusuruma bakma

dertli çok söyler her söylediğide kendi derdi olur. Kıtmîr Tarikat-ı Aliye-i

Nakşibendi Ûveysi Kadızâde Mehmed Halîd Sivasî. 28 Cemaziye’l-Ahir 1342

Mektup 24: 1340 - Bedriye Hanıma

Îffetlû Kerimem Bedriye Hanım’a

Îffetlû, nezâketlü, sadâkatlü kerimem muhterem hânım. Evvelâ mahsûsân

selâm ve duâlar edip mûbârek hâtır-nâzikânelerini suâl ederim. Înşâallah vûcud-u

nâzikâneniz âfiyettedir. Cenâb-ı Allah ömür ve îkbâlinizi efzûn ve dâreynde

saâdete nâil ve iki cîhânda aziz eylesin. Âmin. Benim kızım halka-i zîkrin gûşâd û

bîhârı şerifin hânenizde kıraât olmakta olduğunu mûbeşşir mektubunuzu aldım.

212

Cenâb-ı Allaha çok şükür oluna. Halka-i zikri ve dersi vasıtanızla orada da gûşâd

eylemeniz büyük bir ni’mettir. Allah her ademe nasîb eylemez. Sende bunu bir

lûtf-û sübhânî bîlerek dâima şukrûnden aczini izhâr ve hizmetinde sadâkatte

bulun. Hiçbir şeyden pervâ eylemeyesin. Allah yoluna, çalışanın muîn ve nâsırı da

Allah olur da Allah’ın nusret eylediğine hiç kimse bir şey yapamaz. Ve Allah îçin

açılan dergâhın masrafını dahi Allah verir. O tarafta nûr-i dîdelerim yeni

evladlarım Sîvasli Fehmi Bey’in haremî îffetlü Nûriye Hanımla, Bilecikli Nuriye

Hanımların bizi pîrliğe kabûl eylediklerine memnûn oldum. Bi’l-cümle pîrân

tarafından vekâleten ve tarafından asaleten bende onları evladlığa kabûl eyledim.

Allah feyizlerini mûzdâd ve tevfikini refîk eyleye ve iki cihânda azîz eylesin. Bu

tarafta derûn-i hânemizde bulunan vâlidenizzâde selâm ve hemşireniz Âişe ve

oğullarım dergâhın bülbülleri Ahmed Turan ve Abdulkadir ve Abdülgalip

Efendiler dest-i şeriflerinizi bûs edip, bî’l-hassa ellerinizi öpüyorlar. Ve diğer

tarikat bacılarının cûmlesi âfiyette olup bunların cümlesi ve bâ-husüs

ile ve kızı Âtiye ve

Âîşe ve kızı Hâfize ve sâirleri cümleten selâm ediyorlar. Yalnız Nedim Ali

Babanın oğlu şeyh hulâsa varmıştır daha göremiyorum ve bizim Nâciye Hânım

dahi başka selâm ediyorlar. Ve bir akşam sîzi söylemedigimiz bir gün yoktur.

Ammâ yalnız orada vâsıtanızla halka-i zîkrin güşâd olduğuna memnûn ve bununla

mütesellen uyurum. Allah mûininiz olsun. Feyz-i ilahi ile feyziyâb eylesin. Bâkî

Hûdâya emânet olasınız. Daha çok yazacaktım yoruldum kusura bakma azı çoğu

tut hanım bacım. Kadızâde Şeyh Mehmed Halîd. 28 Cemaziye’l-Ahir 1340

Mektup 25: 1346 - Halil Hulusi Efendi’ye

(55) Faziletlû Nûr-i Dîdem ve Sûrur-ı Sinem Kat’-ı Rûhum Oğlum Halîl

Hulûsi Efendi Hazretleri;

Bade’s-selâm hâtır-ı aliyenizi suâl ederim Benim nûr-ı didem ma’lûmunuz

olsun ki, evlatlar pederim kat’ı rûhundan bir ruhtur. Mâddi ve manevi sürûrunun

mürûr ve kederiyle mûkadder olmakta oldukları müstağni arz ve bey’andır. Zîrâ

pederler küll ve evlatlar cûz’dür. Cûz’ün külle ve küllün cüz’e mûnâsebet nâmesi

vardır. Îşte bu abd-ı acîz ve bî-çâre dahi sizin gibi bîr evlât-ı sâdıktan ahvâl-i

umûmiyye ve husûsiyye ve mâddi ve ma’nevi hallerinizi tefekkürle her bir husûs

213

ve ahvâlda selâmetlerini her bir rûz û şeb eltâf-ı sübhaniyyeden ittiba’ etmekte

olduğumu bundan ibâret olduğunu arz ve îfâde ile beraber gönderdiğiniz

mektûbunuzu aldım. Nîhâyet derecede memnûn oldum. Ama evlatlarımın ahvâl-ı

husûsiyetlerine mahzûn olmaktayım. Zirâ mesleğinde o yolda cezbe yoktur.

Cezbe lafzı elfâzda tenfiz olmakta ise de hakikatta hâle tevakkuf ve kâal ile ta’rîfi

mümkün olmayan bir keyfiyet olduğunu bazıları divâneliği cezbeye kıyâsla bunu

dahi tarikat-ı aliye ve zîkr-i îlahiyeye devama îstidâdla Ehl-i Tevhidi ve

tâlibleri tevhidden ihâfeye düşürmekle bâdî oluyorlar. Bu hâlin çâresi nasihattir.

Zîrâ nûr-ı nübûvvet uzamıştır.

Bir takım fırka-i dâlle Ehl-i Tevhîdî şaşırıp tarik-i Haktan görünerek

delalete düşürmek için ûlüm ve fünûne iştiğal ulûm-u zâhireye

muvaffak olduktan sonra kendisine mürşid-i kâmil süsü verip meydana çıkıyor,

tarik-i Haktan görünüp tarik-i müstakime bir takım bi’at ve delalete badî kalıp

karıştırıyorda, halkı o yolda edlâl ve kimisini evhâm ve kimisi de bir takım

cehalete düşüyor. Bakmazmısın Cenâb-ı Seyyid-ül-Kevneyn Sallallahû Tealâ

Aleyhi vesellem Efendimiz Hazretleri fem-i saâdetlerinden sâdır olmadık bir

kelâmı buna istînâd ederek söyleyen şahsın varacağı mahal cehennemdir.

Cehennem ile tebşir eylemîşken bu kadar ben hilaf-ı vâkî’ hadis-i mevzû’ tahdîs

eden başkalarının kelâmlarına (56) olsalar çokmudur. Husüsiyle muhaddis-i azam

efendimizin bizzat itikad ve mezheb ve ahvâl-i husûsiyelerini tahkik etmedikçe

rivayetlerine itibâr etmedikleri ve rivayeti üzerinde üstad-ı ekremlerimizden bize

vâsıl olmuştur. İşte bu sebeple harf okumakla ârif olamaz. Fenne bile okumakla

ameliyyât görmedikçe ve o sanatı ûstadından öğrenmedikçe ehl-i sanat

olmadıkları âşîkârdır. Îşte bu sebeple ma’lumun olduktan sonra ma’lûmun olsun

ki, Şerîat-ı Ahmedî bir nûr-i ilahidir ki, kandili Seyyid-ül-Kevneyn Sallallahü

Tealâ aleyhi ve selem hazretlerine tûlüğ’ etmiştir. Râh-ı şecâat ve îstihlâkı

göstermektedir. Ve Cenab-ı Vâhib-ul-Atâyâ Hazretelrinin kullarına ve husûsiyetle

ben-i âdeme bir istidâd ve o istidâdı istîmâle dahi bir meyil vemiştir. Ve bizde

hangi tarika meyledersek onu halk edeceğini vaad eylemiştir. İşte o meyile

muhakkakiyyet îrâde-i cûziyye ve îrâde-i cûziyyeninde kasd ve niyetten ibâret

olduğunu bize duyurmuştur. Zirâ kullar kâsîb Cenâb-ı Mevlada hâliktir. Yani kul

taleb eder, Cenâb-ı Mevlada halk eder. Zirâ kullukta hâlikiyyet sıfatı yoktur.

214

Bakmazmısın ihtiyâri arzu eylediği vakitlerde tevkifi Cenâb-ı Allahtan lîsân-ı hâl

ve kalben taleb ederde, Cenâb-ı Allah dahi razı olmayarak halk eder.

Misâlen; bir efendi kendi abd-ı memlukûne mahzâ beş yüz kuruş ihsân eder. Ve

bu para ile kendi kendine benden hânût al diye îrâde eder. İşte o köle efendisinin

ihsânını Hakktan lûtuf bilip, nâil olduğu para ile kendi kendisine efendisine hânût

alır ise hem efendisinin emrine imtisâl ve hemde âzad olmuş olur. Ama aksi

olarak hevâyı hevesine sarf ederse hem efendisinin emrine hîlâf hareketle gazaba

müstehak olur ve hemde kölelikte kalmakla hâib ve hâsir olur. Bakmazmısın

kendi cinsînden olan efendisine karşı bir şeye mâlik olamazsın. Sen Hâlîka karşı

neye mâlîk olacaksın Cenâb-ı Vâhîb-ûl-Atâyâ Hazretlerinin seni kendi rızasına

muvâffak hizmet-i ilahiyesine istihdâm eylediğinde büyük kerâmeti olur ki, bu

gibi devletin kadrini bilemeyipte mâsivaya aldanıp sermaye-i ömrü bir takım

hayâlâtın tahsile hatâ ile hâib hâsir nihâyetinde efendinin gazabına mazhar

olursun. Benim canım bütün muhakkikin hâvî-i tarikat olan keşf-i sûriden ve

keramât-ı kevneyn den îlmi taleb ve kimya ve simya ve vefk ve reml ve

havâs-ı esmâ ve havâs-ı Kur’andan ve ehlinden hazır eylemek lazımdır. Gerçi

erbâbının ruhsat ve şöhreti var ise de tarikat-i muhakkikine haramdır. Arkasına

düşene uyar teveccüh eder hezârân niceye olmuştur, buyurduğu gibi Cenâb-ı

Vahîb-ül-Atâyâ hazretlerinin rızâsı îçin tahkîk olan bî’l-cümle îbâdât ve evrâda ve

ezkâr rızâ-yı ilahinin gayrı yani hevâ-i hevesi ve telezzüzât-ı nefsinin ishisâli için

edilir ise, mutlaka felakete düçâr olurda, dünyada bir belâ ile mûbtelâ ve ahirette

de azab-ı elime giriftâr olacakları şüphesizdir. Zîrâ Cenâb-ı Mevlâ hevânızı

mabûd eylemeyiniz diye buyurmuştur. Rızâ-yı Sübhâninin gayrı saf hutuzât

nefsâniyenin cümlesini hevâdır. Ve bu şirk-i hâfidir ve şirkin cümlesi de azab

olunacak bir günah olduğu Kur’an da sâbit olmuştur. Ona kerâmât-ı evliyâ haktır

lâkin kerâmât içinde ibâdet eylemek yoktur. Nitekim Cenâb-ı Vâhib’ül-Atâyâ

Hazretleri mutîlere en’âm ve asilere azab edeceğini âyât-i Kur’aniyye ile

buyurmuştur. Lâkin en’âm ve îhsâna nâil olayım diye îbâdet eylemek olmadığı

Fâtihâ-i Şerife ve sâir âyât-i Kur’aniyye ile fermân buyurmuştur. Bütün mahlükât

sana hizmet ve sende Cenâb-ı Vahîb’ül-Atâyâ Hazretlerine hizmet îçin halk

olunduğun halde artık Halîkına îbâdet ve hizmeti terk edipte sana hâdim olanlara

hizmet eylemenin ne kadar denâettir. Onun içinde mâlik olduğun ile hizmet

215

olunur ama üzerine binipte ümurunu tesviye îçin hizmet edilir diye bilmekten ne

fâide. Hâs olur işte bunun gibi dünya ve umûr-u dünyayı da Cenâb-ı Vâhib-ül-

Atâyâ Hazretlerinin rızâsına âlet eden azab olunur. Ve o yolada havf olunur,

değimli. İşte bunun gibi her ne eder isen Şerîat-ı Ahmedîyenin göstermiş olduğu

vechle kazanıp ve bîr mûcip şer’i şerif hak eylemekle tarikat ve ettiğin ibâdet ve

sâir her bir muâmelâtta rızâyı îlahiyi gözlemek, marifet ve bunlara muvaffakiyetin

dahi başkaca bir lütf-u ilahi olduğunu bilip müflis olarak bir bâb-ı emâni

sübhâniyeye sarılmakta hakikattir sözû ûzerinden bu söze nihâyet yoktur. Îşte o

zevâta bu yolda nasîhat edersen her kitapta gördükleri evrâd ve ezkârı

okumasınlar ve ibâdetten maksadlarını dahi Allah ve rızâullah eylesinler. Zîrâ

(Men kâne Allahû kâne Allahû leh) hadis-i şeriftir. Her kimse maksadı Allah

olursa hâfızıda Allah olur. Cenâb-ı Vâhib-ül-Atâyâ Hazretlerinin kullarının derece

ve kabiliyetlerine göre tecelli eder. Tecellisini ziyade edeceği vakitlerde de ibtidâ

kabiliyetlerini ziyâdeleştirir de ona göre tecelli eder. Cenab-ı Seyyid-ül-Kevneyn

Efendimizin sübhanın Hakk marifetin buyurduğu buna müeyyeddir. Okurlar ise

tevdî’ olunan evrâd ve ezkârı okusunlar. Kabiliyetleri var ise evrâd-ı Fatihâ-i Şerif

okusunlar. Yalnız Allah’a kul olupta rızâsını talep eylesinler. Bir kulundan râzı

olur yahut Ashâb-ı Kehfin kıtmiri gibi râzı olduğu kullarının kapısının

köpekliğine kabul eder ise bize kâfidir. Îşte iki cihân sultanımız budur. Sende o

zât-ı kirâmları vakit buldukça gönlüne alırsın hücre-i risâlet-penâh sallallhü

aleyhi ve selemde înâyet-i sübhaniyenin olduğu ma’lûmundur. Her hangi camii

şerif kolayına gelirse o camî-i şerifin mihrâbının sahib-i saâdeti sallallahü teâla

aleyhi vesellem hazretleri saâdetle oturmuş. Bî’l-cümle enbiyâ ve ashâb ve evliyâ

ve ehl-i îmân ervâhları dahi bildirdikleri gibi etrafta halka çevirmiş. Ve acizlerin o

dergâhın kapısı eşiğine kemâl-i acz ile oturmuş. Efendimiz sallallahü teâla Aleyhi

vesellem Hazretlerinin cümle riyâset eylemekte olduğu halde sende (57) gönlüne

Allah’ın yanıma kûud o zevâtı huzûr-u risâlet sallallahu tealâ aleyhi ve selem

Efendimizin cümleye riyâset eylemekte olduğu halde sende o zâtı efendimize arz

ve mûbtelâ oldukları îbtilâdan halâsi olmalarına orâda mevcud bulunan zevâtı alâ

merâtibîhîm şefi’ görerek orada bulunan zevâtla maân evrâd-ı Fatihâ-i Şerifi okur.

Cenâb-ı Vâhib-ûl-Ataya Hazretlerinin şifâ-yâb olmalarını ilticâ ve behr gün

ihvânın cümlesini dahi bu vechle gönlüne alır. Îşte şu ta’rifât-ı vechle meclîs-i

216

saâdetin selâmetlerine ve dâreynin feyziyâb olmalarını tefri’ ederek evrâdını

karâin edersin ve sâlikânı huzura takdim ve sende bir muhtaç ve bî-çâreliği arz ile

sende senin olarak bîr mûlk bırakmayıp mûlkû tamamen mâlik olana teslim

edersin. Zîrâ enbîyâ ve evlîyaya îmân ederler. Ve îktidâ eder Allah’a ibadet etmek

şartıyla. Bî’l-cümle muradlarından fânî olurlar. Allah ve rızâ-i ilahiyi taleb

eylemek şartıyla ve bunun bir lûtfü sûbhânî olduğunu bilip müflis olarak bâb-ı

emâne sarılmak şartıyla yâ rabbi bütün mâsivâyı gönlümüzden sen çıkar ve bizi

aşk-ı sûbhâniyeye mûstağrak eyle. Ve her bîr ümûrûmuzu sen kerem ve lütfünden

sen yakıştır bizi kendi rızânla muvâfık ibâdât ve taât ve zîkrinle şügûl eyle. Vâkî’

olan günah ve kusurlarımızı kerem ve lûtf-ü sûbhâniyenden sen avf eyle. Bizi râzı

olduğun kullarının kapısında köpekliğe kabûl eyle, âmin yâ mûîn. Îşte sûluk ve

netice-i sülükte bundan ibarettir. Yoksa kerâmet dediğin şunun bunun noksanına

vâkıf olmak îse kendi noksanına vâkıf olsan daha iyi değimli. Ve bir anda gönûlde

çıkıp şehirleri dolaşmak ise bunu olan şeytanda edip eğer înd-i ilahide

olmuş olsa idi. Cenâb-ı Allah düşmanlarına vermezdi değimli. Cenab- Allah’ın

ind-i ilahisinin mükerrem-i ilahiden korkak olduğunu âyât-i Kur’anî ile sabittır.

Zîrâ kemâlât-ı alem ve fezâ ve her ne var ise cümlesinin kendisi ile fânî olur.

Ancak Cenâb-ı Hâlik mevcûd Allah Hazretlerinin îhsânı ile înd-i sübhâninin

rızâsına muvâffak ne meziyyet kazandı ise kendisine o bâki kalır. İş böyle olunca

o yolda hareket etmek lazımdır. Yoksa zâhidin zûhdüne bakma, kime ibâdet

ediyor, ettiği ibâdetine bakma, îbâdetten maksadı ne ise ona bakta ona göre iş işle.

Cânım o tarafta bulanan ahbâbın cûmlesine ve hûsusiyetle iki Mustafa Efendileri

mahsusân selam eder ve hâtır sual eder. Ve benim cümlesini ferâmûş

eylemediğim gibi onlarında beni ferâmüş eylememelerini ricâ ederim. Bu tarafta

âhbâbın cümlesinin ve mahdûm âcîzi Ahmed Turân ve Ali Galip ve Abdulgalip

Efendiler ellerinizi bûs edip orada bulunan ahbâba selam ederler. Bâkî Hûdâya

emânet olunuz. Cânım 26 Cemaziye’l-Ahir 1346

Mektup 26

Bismillahirrahmânirrahim

Kalemâ cenne aleyhî’l-leylû rea’e kevkeben. Kâle hâze rabbî felemmâ

ekâle kâle lâ uhibbû elâ fileyni. Felemmâ rae’l-kamere bâzigân. Kâle hâze rabbî

217

kâlemâ ekale kâle lein lem yehdinî rabbî. Lâ kûvnene mîn’el-kavmil-dallin.

Felemmâ ra’e şemsi bâzigâten kâle hâze rabbî hâze ekberû felemmâ ekalet kâle yâ

kavmi înnî beriyûn mimmâ tuşrikuvne innî vechî’l-lezi fateres-semâvâti ve’l-ardı

hanifen. Ve mâ ene min’el-mûşrikin ve kezâlike kâle Allahû Teâlâ; Kûl yâ ehle’l

kitap teâlev ilâ kelimetin sivâin beynena ve beynekûm. Ellâ nabûdu illâ Allah velâ

yettehize ba’dûnen erbabûn min dûnillahi fein tevellev fe-kulûv eşheduv bi-enne

muslimûvn. Ve kezâlike kâle Allahû Teâla ve-in yemseske Allahû bi-durrin fe-lâ

kâşifi leh îllâ hû ve în yuridke bî-hayrin fe-lâ râidde li-fadlihi yusibu bih men yeşâ

u min ibâdihi ve hûve’l-Gafûru’r-Rahîm. Ve kezâlike kâle Allahû Teâlâ kul

hâzihi sebilî udûv ile’l-Allahi alâ basîretin ene ve men ittebagı ve sübhanellahi ve-

mâ ene mine’l müşrikin. Buhari Şerif yedinci cildinde tansim-i mücâhede bâbında

kâle îmâm Buhâri hadesenâ Hüdeyte bîn Hâlid haddesenâ Hetâmûn haddesenâ

Kâtade haddesenâ Enes bin Mâlik an Muaz bin Cebel radıyallahü teâlâ anh. Kâle

beynemâ ene radiyfu’n-nebiyyu sallallahû aleyhi vesellem leyse beyni ve beynehu

illâ âhîretû’l rahsilen fe-kâle yâ Muâz kultü lebbeyke yâ Resullullah ve sa’deyke

sümme sârete saten sümme kale yâ Muaz kûltü lebbeyke Rasülullah ve sa’deyke

sümme sârete saten sümme kâle yâ Muaz bin Cebel kultü rasülullah ve sâdeyke

kâle hel-tedrî mâ-hakkû’lllahi alâ ibâdihi kultü Allahû â’lemû ve resulûhü kâle

hakku’llahi alâ ibâdihi en ya’budûhu ve-lâ yuşrikuv bihi şeyen sümme sârete

saâten sümme kâle yâ Muâz bin Cebel kultü lebbeyke yâ Resullullah ve sa’deyke

kâle hel-tedriy mâ hakku’l-ibâdi alâllahi izâ-fealuvhû kultü Allahü ve Resulühü

â’lemû kâle hakku’l-îbâdi alâ’llahi en-lâ yuazzîbehûm ve kezâlik şemaîl-i şerifi

(58) kâle İmâm Tirmizi haddesenâ Hârun bin İshâk haddesenâ Ubeyde haddesenâ

Hişâm bir Urve an Âîşete radıyallahü Teâlâ anhûmâ kâlet dahale aleyye resulullah

(s.a.v) ve indî imre’etûn fe-kâle men hâzihi kultü fulânetün lâ tenâmû’l-leyle fe-

kâle Resulullah (s.a.v) aleykûm min’el-â’mâli mâ-tutîküvne fe-vellahî lâ yemel-

lullahi hatta temellûv sadaka Resullullah. Emmâ ba’d. Faziletlü nûr-i didem ve

sûrur-u sinem oğlum Ali Osman Efendi Hazretleri evvelâ mahsusân selâm ve iki

gözlerinden bûs ile beraber duâlar eder ve iki cihânda azzîz ve bu yolda selef-i

sâlihin kol ve kanat olmalarını Cenâb-ı Vâhîb-ül-Atayâ Hazretlerinden ricâ ve

niyâz ederim Azîzîm. Nûr-u nübûvvet uzadı. Peygamber sünneti ve sünnetler

bi’dât olmaya yûz tuttu. Tarik-i müstakimi irâeye muktedîr olanlar kendilerini bir

218

köşeye çekti artık (Înnâ li’llahi ve înnâ ileyhi râciuvn) demenin zamanı geldi.

Cenâb-ı Ekremû’l-Ekremin Hazretleri cümlemize de tevfikini refîk eyleye. Ve

rızâ-i îlahiyesine muvaffâk hüsn-û itikâd ve ameller ihsân eylesin. Nûr-i Didem

insana evvela lâzım olan Hâlikinin verdiklerini bilmek ve îbadât ve tâatta ve her

bir muâmelâtta rızâ-i Sübhâniyi taleb eylemek ve bunu dahi bir lütf-ü Sübhâni

bilip bu nî’am-i rabbâniyyenin şükründen de aczini itirâfla müflis olarak bâb-ı

emâna sarılmak lazım ve elzemdir. Ve buna da efrâd-ı ümmetin isti’dâdı ve bîzzât

Vâcîb-ûl-Vûcud Hazretlerinden bîzzât ahz-ı feyz ve ta’lim-i ahkâma iktîdârı

olmadığından her bir ümmet kendi zamanında nurâniyyet ve cismâniyyeti câmi’

ve Cenâb-ı Vâhib’ûl-Atayâ Hazretlerinden nûraniyetleri hasebiyle bizzât ahz-ı

feyz ve ta’lîm-i ahkâm eylemek ve cissmâniyetleri hasebiylede efrâd-ı ûmmete

tebliği âhkâm eylemekle Nebi Zîşân’ın vücûduna muhtaç oldukları müstağnî arz

ve beyân olup, şu süretle sâhib-i şeriat ve tarikat ve mürşid-i hakiki her bir

ümmetin tâbî’ oldukları peygamberleri olduğunu ve bu peygamberlerede tâbî’

olanlardan enbiyâlarına vâris olan ne kadar ulema ve meşâyihât var ise cümleside

bir başka ellerinde bir şey olmadığı dahi ezherû min’eş-şemstir. Bizim

peygamberimiz (s.a.v) Hazretleri ise, âhir zaman peygamberi olup, şeriat-ı

Ahmedî ve Tarikât-ı Muhammedisi kıyamete kadar bâkî yevm-i haşirde dahi

mahlükâtın muhâkeme ve muhâsebesi bu şeriat üzerine görüleceği ayât-ı

Kur’anîye’de ve ehâdis-i Nebevî (s.a.v) ile sâbit olduğu erbâbının ma’lûmudur.

Bu sûrette bizimde hakikatte pirimiz ve peygamberimiz ve mprşidimiz ve iki

cihânda dostumuz Cenâb-ı Seyyid-ül-Kevneyn (s.a.v) ve ondan sonra gelenlerin

cümlesi her birisi makamlarında ….. meselen Cenâb-ı Seyyid-ül-Kevneyn (s.a.v)

Hazretleri Medine-i Münevverede mihrâba geçmiş meselen öğle namazına

duracak ve arkasınada da bulunduğumuz şehre kadar cemaât iktidâ etmek ûzere

saf saf dizilmiş îktidâ edecekler. Amâ îmâmın yüzûnü görmüyor ve sadâsını

işitmiyor bu sûrette geride bulunan cemaâtın îmâmın sadâsını işiten ve o îmâma

iktidâ’ etmiş olan bir mübelliğe muhtaç ve en sonraki safta bulunan cemaâtte o

mübelliğin sadâsını işitip ve imâma iktidâsı olan zevâtın nasıl namazı ve imâma

iktidâsı sahih olur ise, bizimde Seyyid ûl Mürselin (s.a.v) Efendimiz hazretlerine

iktidâsı yakinimiz olan mübelliğe iktîdâmız ile aynı Rasülullah (s.a.v)

Hazretlerine iktida etmiş olduğumuz bilâ-şey ve lâ-şektir. Resulullah (s.a.v)

219

Efendimize iktidâsı olmayan bir kimse isterse allâme-i asr olsun onun tebligâtı ile

amel câiz olmadığı iktîdâ edeceği imâmın yüzünü görse ve sadâsını işitmiş olsa

bile işâretler ile iktidâsı rûku ve secde eylemiş olsa istidâdı mübelliğ isabet etmiş

olsun yine iktidası sahîh olmadığı gibi namazıda fâsid olacağı ahkâm-ı

Kur’aniyyedendir. Zirâ bir küp dolusu bâlı bir dirhem şarâp murdâr eder. Burası

ma’lûmun ve bundan sonra şurasını arz ve beyân edeyim ki,

Cenâb-ı Seyyîd’ül Mürselin (s.a.v) Hazretleri hicret eylediği esnâda Hz. Sıdık-i

Ekber (r.a) mağaranın haricinde kûffârın seslerini işittiğinde havf-î târî olmasını

Sallallahû Teâlâ Aleyhivesellem Hazretleri ma’mûr eylemiş, havf eyleme, Cenâb-

ı Allah bizimle beraberdir, deyip kalb-i şerifleine tevecûhle zîkr-i kalbiyi ta’lim

eylediğinde, hâl-i istiğrâkı istidâd edip târî olan havf zâil olduğu cihetle bu cihetle

zîkir eylemen mûsa ileyh ve ondan bir âyetle teselsülen gelen sâlikâna usûl ve

tarikat oldu. Ve bu tarikât Sıddik’a ve Ondan Selmân-i Fârisi ve ondan Kâsım îlan

Muhammed ibn Ebu Bekr Sıddıka ve ondan Ca’fer Sâdık Hazretlerine ve bundan

sonra bir gün Hz. Ali Kerremallahü veche (r.a) Hazretleri Cenâb-ı Seyyüd-ül-

kevneyn (s.a.v) Hazretlerinden bi’l-cümle tariktan âhîreye bana bir tarîk telkin

buyur diye ihtimâsı ve ilticâ eylemesine mebnî Cenâb-ı Seyyîd’ül-Kevneyn (s.a.v)

Hazretleri veche muntazır oldu. Ve Cenâb-ı Cibril-i Emin saâdetle nûzûl edip

cehren kelime-i tevhidi Efendimize ve Efendimiz (s.a.v) dahi Hz. Îmâm Ali’ye

husûsî ve bî’l-cümle ashâba umûmî olarak cehren telkîn ve ta’lîm buyurdular.

Sonra Sıddık-ı Ekber’in irtihâl-i dâr-i beka buyurduğunda Hz. Ömer Efendimiz

kendi tarikını nefsinde îcrâ ve diğer tâlib olanlara Hz. Sıddık’in tarikını telkin

eyledikleri gibi Hz. Osman (r.a) Hazretleri (59) Ömer’e ittîbâen kendi tarîkını

nefsinde îcrâ ve tâlibleri Hz. Sıddık’în tarîkına delâlet eyledîler. Nihâyet Hz. Ali

Kerremallahü veche hazretlerine gelindiğinde de kendisine telkin olunan zikr-i

cehriyi bi-vechi ile telkîn olduğu ve Sıddîki Ekber’in tarîki olan zîkr-i kalbî dahi

devren geldiği cihetle her ikisini dahi cem’ ederek kalb ve ma-lisân-ı zîkr ve halkı

dahi o yolda zîkr-i lîsâni ile kalb-i zîkr eylemeye terğib ve delâlet eylediler. Ve bu

tarîkat dahi Hz. Ali ve İmâm Hasan ve Îmâm Hüseyin ve İmam Zeynel ağabeydin

ve Muhammed Bakır ve Cafer Sâdık Hazretlerine yeden bî-yedin teslim ve İmam-

ı Alide cemi’ olduğu gibi Îmâm-ı Caferde dahi Sıdık-i Ekberle Îmâm-ı Ali’nin

tariki cem’ olmuştur. Bundan başka olarak Îmam Aliden, Hasan Basri ondan

220

Habîb-i Acemi ve ondan Davud-ı Tâi ve ondan Maruf-u Kerhî ve ondan Serr-i

Sakatî ve ondan Cûneyd-i Bağdâdî ve ondan Ebu Ali Ruzbârî ve ondan Ebu Ali

Kâtip ve ondan Ebu Osmân Mezcî ve ondan Ebu Hasani’l-Harakâni ve ondan Ebu

Kâsım Cürcâni ve ondan Ebu Ali Farmedî Hazretlerine ve yine Îmâm Caferden

ruhaniyetle Beyâzid Bistâmi ve onun ruhaniyetinden Ebu Haseni’l Harakanî ve

ondan yine Ebu Ali Fârmedi Hazretlerine intikâl ve şu üç koldan gelen tarik-i

aliye Ebu Ali Fârmedi Hazretlerinde cemi’ olup Ebu Ali Fâmedi Hazretleri dahi

Ebu’l Kâsım Cürcâni Hazretlerinin hem damadı ve hem de kâîm makamı

olmuştur. Îşte cümle tarîkat-ı âliyenin silsilesi dahi bu minvâl üzere Hazreti Sıddik

ve Hz. Ali (r.a) vasıtalarıyla gelip ve bunların her birilerinin halifeleri çok olup

her biri bir bîlade dağılarak halkı tarik-i müstakime davet zaman ve mekân ve

mecâlis ve adamların istidâdına göre telkin-i zikr eylemişlerde o sebeple bir çok

tarik teşkil eylemiştir. Bu sûretle tarik ne kadar müteaddid olur ise olsun ve hangi

esmâ ile zikr ederse eylesin Allah’ın esmâsı olduğu hakikatle bir bu

hakikatle (Kullû tarikûn vâhidun) Zîrâ bir olduğu yalnız bidat ve tabîat ve hevâ ve

nasrâniyetlerden îctinâb eylemekle elzemdir. Zirâ tarîkat aynen şeriat ve şeriat

aynen tarikattır. Hiçbirisi diğerinin emrini nehy eylemez ve nehyini emreylemez.

Yalnız tarîkat şeraitte sadâkattir. Şeraitte sadâkati emreder. Bu husûsla bunları

ayrı gören kendini ayırmıştır. Vesselam. Bundan sonra zaman ve mekan ve

meclisin istîdâdı ve insanların kabiliyetleri vechiyle telkin-i esmâ eylemekte

olduklarını bâlâde arz eylemiştim. Evvelen halkın istidâdını beyân edeyim.

Malûmunuz ki insânlar anâsır-ı erbaayı su, toprak, âteş, havâdan mürekkep

olduğu mûnasebetle bu anâsır-ı erbânın her birini ikişer esmâ ile tazyîn eylemişler

ve tabiat erbaadan mürekkeb ki şeytâniyn ve hayvâniyyet ve melekiyyet ve

âdemiyetle mürekkeb olduğundan ve bu tabiâtın her birisini dahi ikişer esmâ ile

tezyin eylemiştir. Ve yedi tabaka nefs ile mübtelâ, nefs-i emâre ve levvâme,

mülhime, mutmaine, râdıye, mardıye ve sâfiyedir. Ve bunların her birini birer

esmâ ile tezyin eylemiştir. Ve bu cism-i insânı yedi tabaka üzerine bînâ edîlmiş,

onlarda kalb ve ser ve hafî ve ihfâ rûh ve nefs ve (küll) demekle yedi letâife

taksim olunup bunlarıda her bir letâife malûm olmaktadır. (Allah) îsmini nefsin ve

o nefsin nazarla aldığı ders miktarı tesbihini çevirmekle terbiye eylemişler. Ve

bunların birincisini tabii ve anâsırı ve nefsânî ve cismâni demekle dört aded tarik

221

teşkil eylemiştir. Şimdi bu dört tarîkat-ı âliyede menfaatiniz çok isede tehlikeden

sâlim olmadığını bir misâl ile teşmil edeceğim. Ammâ bir adam kendi mezhebini

tarif ve tavsif etmekle diğer mezhepleri zemm etmiş zannedîlmez, değimli. Hâşâ

zemmedilmiş olsun zîrâ erbâbı çoktur. Ve o yollarında çok evliyâullah gelmiştir.

Söyleyeceğim sözleri akıl bardağında durult ve fikir perdesiyle söz ve fehm ve

îdrâk bardaklarıyla iç Azizim. Dervişlerden bir derviş bir ejderha deliğine gelir o

hayvanın kendisine murâd eder. Esmâ-i ilahiyeden bir esmâya devam eyler

o esnada o bi-çâre hayvan deliğinde o adama lîsân-ı hâl ile; Ey bi-çâre senin

okuduğun esmâ, esmâ-i sübhâniden bir isimdir ki rızâ-i subhânisini istimsâl,

içinde sana yemmiş olunmuş bir nokta mevcud gibidir. Sen o noktayı ile

esmâyî ve hemde sen seni ve vaktini zâyi’ ediyorsun. Şu sûretle şeytân seni

teshîrle izlâl eylediğinde hayrın yoktur. Aha ben teslim oldum tebden faide

olacaktır der ve çıkar ve dervişe teslim olur. Ve dervişde bir kemâle eriştim

zannıyla dalâlete dûçâr olur. Îşte bu hikâyenin mefâhetinden keyfiyet-i münfehim

olacağı vechiyle bâlâde arz olunan tabaka-i erbaanın birisinde olan tehlikenin

tafsîli diğerlerine dahi kâfi olduğu cihetle yalnız letâif üzerine sülük eden

sâlikânın bu yolda uğrayacakları tehlikeleri îzâh etmekle iktifâ edeceğim. Evvelen

şurası malûmundur ki, bu yolda sâlike üç bin ve yahut beş bin ism-i celâl verip o

isim lafza-i celâli sol memenin iki parmak altında olan kalbe nefsin ile ve şeyhinin

dahi kalbini kendi kalbine mukâbil tut. Yani şeyhini sağ taraftan getirip iki kaşının

ortasından kalbine nâzır olduğuna kıyâsla tesbihini beşbin yahut üç bin defa

döndür diye telkin ederler. Bunda o sâlik devam ettiği esmâyı kalbim açılsın

ikinci letâife geçeyim muradıyla devam eder. Ve kalbinden geçirerek size

vardığında bir derece terfi eyledim zanneder ise semm-i katldir. Sâlikin helâkına

bâdi olunur. Ve diğer letâifte bunun gibidir. Bununla beraber bu tariklerde sâlikin

be-heme-hâl mürşidinin huzurunda olması lazımdır ki, bu mehâlikten muhâfaza

ve letâiften geçip ve yahut zamanı geldiğinde (60) o

muameleden geçirmek ve diğer letâifi ve esmâyı göstermek şeyhine aittir. Sâlik

kendi kendisene geçemez. Bundan sonra mektubun bâlâsında insana evvelen

tevhid lazımdır, demiştim. Allahı bilmekle ve tevhid eylemekle nefsini bilmek

mütevakkıftır. Bu da malumunuz olan hadis-i meşhur ile sâbittir. Nefsini bilmekte

Cenâb-ı Vâhib ül-Atâya zât-ı ilahiyesine ayât ve alemde ve

222

husûsîyle bu insanlarda olan bu cism-i zâhiriyyede însanlarda olan rûhu eylemiştir

ki, o ruhun keyfiyyeti nâ-malûmdur. Ve vûcudu cismiyle malûm olduğu gibi zât

ve sıfât-ı sûbhaniyesi dahi bilinmekten münezzehtir. Bu âlemin vücuduyla malûm

olmuştur. Misalen bu cism-i insâni ruhu mürekkeb olmak üzere Cenâb-ı Vâhib-ül-

Atâyâ Hazretleri tarafından halk olunduğunda cemâdât gibi bir şey idi. Ruha

fermân buyurulupta rûhu cesede tecelli eylediğinde gözde görmek, kulakta

işitmek ve lisânda söylemek ve’l-hâsıl her bir azâda bir rehâset ve fazilet zûhur

ettiğinde bu azâ-i münferidenin her birisi kendiliğinde zûhur eden faziletle

diğerine tefâhür eylemeye başlayınca ruh gayrete gelip; ey bi-çâreler sizlerde

zûhur eden faziletin cümleside benim size tecellim iktizâsındandır. Tecelli

eylemiş olmayaydım cümlenizde lâ-şey olursunuz dediğinde gayret-i sübhâni

zûhur edip; ey rûh ve cesed her ikiniz dahi benim halk ve icâd ve eltâf-ı

sübhâniyemin terkibinden hûsüle gelmiş o lütf-ü sübhâniyemin her anda

inzîmâmıyla mevcudsunuz. Yolunda sâdır olan fermân-ı sübhâniyi işittikleri anda

cümleside secde-i şükre kapanıp ve bunu bildikleri ve şükren li’lah secde

eyledikleri dahi diğer bir niam-ı ilahiye olduğu cihetle şükr-ü sübhâniden dahi

aczlerini itirafla bâb-ı emâne sarılmışlardır. İşte alemde nihâyet cihetle ve sülukte

nihâyette yokluğunu itiraf eylemen budur. Şu sürette ruhu zâhirdir ki, bir insân ve

hayvanda yemek ve içmek ve görmek ve sâir bunun mümâsîli hâlât var. Mutlaka

ruhu vardık ki zâhirdir ve bâtındır ki ruhun keyfiyeti ve zâti bilinmez bâtındır. İşte

bunun gibi her mevcut zâtını müşâhede olunur ve olunmaz ilmiyle bilinmez

Hâliki Cenâb-ı Allahtır ki zâhirdir ve zât-i sübhânisi bilinmekten münezzehtir ki

bâtındır. İşte bu cihetle Cenâb-ı Hâlik-i Mevcudât Hazretleri her şeyi yoktan halk

eyledi ve alemi sana hâdim eyledi ve seni emrine imtisâl ve nehyinde îctinâbla

mâmür eyledi. Ve sana kast ile niyetten îbâret irâde-i cüziyyeyi ihsân eyledi.

Niyet etmekle kastı ve kastın sebebiyle kast eylediğin şeyin halk ve işlemekle

kuvvet ve kudret verdi. Ve sana da lazım olan ezelden senin için halk olunanları

bırakıpta hemen o Hâlik-i Lem Yezel Hazretlerinin rızası için îbâdet ve işte

maksat yine Allaha ve rızâullah için edip ve buna muvaffakıyyetini ihsânı-ı ilahi

olduğunu hâl edinerek müflis olarak cisminin ruhuna inkıyâdı gibi her hâlinde

Cenâb-ı Allah a teslim olmak lâzımdır. Cenâb-ı Allahın emrini ve nehyini

bilmekle ve bu yolda ibâdet ve teslim olacağını ve tevhidini öğrenmekle vesili de

223

Cenâb-ı Seyyid-ül-Kevneyn Sallallahü Teâlâ Aleyhi vesellem Efendimize imân ve

ikrarla ibâdette ve hâlât ve harekâtta ittibâ’ etmeye muvaffak olduğu bâ-lâde

mestûr âyât-ı Kur’aniyye ve daha bir çok âyâtla fermân-i ilahî olduğu

bildirilmiştir. Cenâb-ı Seyyid’ül-Kevneyn Sallallahü Teâlâ Aleyhi vesellem

Hazretlerinin zâhir ibâdetleri malûm olduğundan ittibâi kolay ve mümkündür.

Ammâ hâlât-ı maneviyeleri bizim gibi acizlerin malûmu olmadığından zâhiren

ittibaıyla Cenâb-ı Vâhib-ûl-Atâya Hazretlerin’den taleb ve ilticâ olunacak. İşte o

hâlât olduğunu (ihdines’sıratel-müstakim sırate’llezine en-amte aleyhim) âyât-i

celilesiyle Cenâb-ı Allah fermân buyurmuştur. O sebepten bu ümmet beş vakit

namazda bu ayeti evrâd eylemiştir. Şeyhine rabıta ve şeyhinin ruhâniyetlerinden

îstimdâd talebî bahsine gelince, diğer tarikatlarda ve husûsiyle tarik-i

Nakşibendinin bazı kollarında buda esâs ittihâz edilmiş ise de bu hakikat dahi

bilinmekten sâlim değildir. Evet râbıtasız ibâdet olmaz ve olmadığıda Sûre-i

Fâtihai Şerifin îbtîdâsından nihâyetine kadar mülâhaza ve manâsı edilir

ise münfehim olacağı gibi, Süre-i Sâd’ın ikinci sahifesinde ve ikinci âyâtında da

keyfiyeti beyân edîlmiştir. Bir cemaâtın büyük câmi-i şerifte cemaâtle namaz

kıldıklarını göz önüne getirir isen aynen müşâhede eylersin. Misâlen arkanda

durdukları vakit hatib olan zât Beytullah’a dönmüş olduğu ve arkası cemaâtte

olduğu hâlde hutbeye başlar ve cemâat dahi arkasında ve her bir cemâatın delîli

önüne hatibde ve delillerde bâb-ı emâni sübhânide ve cemâat dahi bunlara iktîdâ

ederek cümleside bâb-ı emâni sübhâniye sarılmış olduğunu tefekkür eyler isen,

râbıtanın dahi keyfiyyetinî hem malûm ve hem de bu usûl üzere olan râbıta

tahsilinden sâlim olduğunu müşâhede eylersin. Zirâ Vâcib’ûl Vücud Hazretelrinin

zât-ı ilahiyesi tefekkürden memnûdur. Azizim bundan sonra zikir bahsine gelince;

Abdûlhâlik Gücdüvani Hazretleri Tarikat-i Nakşibendiyede (61) ser-halkadır.

Şeyhimiz bulunan Yusuf Hemedâni Hazretlerinden bir gün îltimâs ederler ki; yâ

şeyh ben cehren zikr edersem halk, kalben zikr edersem melâîke ve şeytân ve

nefâsî vâkıf olur. Ben zîkr eylemek isterim ki, Allah’tan başka kimse vâkıf

olmasın. Lütfen tarif buyur diye ircâ eylediğimde, müşarûn-ileyh dahi o ilmi taleb

eylediğin zîkir, zikr-i hafidir. Oda ilm-i ledûnnîdir. Zamanı gelip ona istidâd kesb

eylediğinde sahibi telkin buyurur buyurmuşlardı. Bunun üzerine günlerden bir gün

Hızır Aleyhisselam zuhûr edip, Abdülhâlîk Hazretlerini bir havuza daldırıp, işte

224

bu hâlde zîkreyle diye fermân buyurdu. Îşte bundan iki mezheb ayrıldı, bu

mezheblerden içerisinde gözlerini yumar ve nefsini habseyler kalbiyle

zikreyler. Îşte zikr-i hafi budur dediler. Bunlara cevaben bu

dediğiniz usûl ilm-i ledûn değildir, dîl ile nefs-i lisân ile tarif olunur, bir ilimdir ve

hususûyle Abdülhâlik Hazretleri bu usûle şeytân ve sâirlerin vâkıf olacağını beyân

etmiştir. Bu yolda cevab verdiklerinde yâ nasıl zikir eylemeli ki zikr-i hafi

eylemiş olsun diye suâl eylediklerinde; bir sâlik ne zaman gönlünü kûdûrât-ı mâ-

sivâdan tathir eyler, aşk-ı sûbhâni ile cîlalandırır mâ-meleki tamamen mâlik

olmaya teslim eyler ve kendisinin ve mâ’sivâda kendinin olarak bir vücut

bulamaz. Hz. Halilullah’ın nâr-ı nemruda atıldığında, Hz. Cebraîl Aleyhisselamın

hâcetin varmı taleb eyle yolundaki tenbihâtına cevaben; yâ Cebrâîl kulun

Hâlîkına karşı ne talebi olur ki, bende benim bildiğim mülkte mâlik Cenâb-ı Allah

olduğu gibi ateştede bizzât ihrâk eyleme kuvveti yoktur. Ondada o istidâdı halk

eden Hâliktir. Eğer rızâsı beni ihrâk eylemekte ise, matlubum ve murâdım

rızâsıdır. Eğer yakmaya murâd eylemez ise, ateşin elinde bir şey yoktur. Cevâbını

verdiğinde Cenâb-ı Hâlik-i Mevcûdat Hazretlerinden (yâ nâr Halîlîm tabiât-ı

beşeriyetinden çıktı hakikata kul oldu. Sende tabiat-ı nârından çık berd ve selâm

ol.) hîtâbıyla Halîl Rahmânın lütf-û sübhâniye eriştiği gibi sende o vakit zikr-i

hâfiye nâil olursun. Yoksa zikr-i sübhâni için bir had ve hudud yoktur. Zîrâ

Seyyid’ül-Kevneyn Hazretleri her hâlinde zâkir olduğu cihetle ne sûretle zikir

edilir ise muvâffak senindir. Bu husüsun had hûdud tayin edenler ya taassub ve

yahut cehâletlerindendir. Evliyâullah ruhaniyetlerinden îstimdâd-ı şeyhe gelince,

bu zâtlar gerek hayât ve gerek memâtlarında bilmezler. Meğer ki Cenâb-ı Allah

bildire. Cenâb-ı Allah’ın emri olmadıkça da şefâat dahi edemez ve hidâyette

edemezler. Ve Cenâb-ı Allah’ta, Allahtan başka bazısının bazısını rabb iftihâz

edilmemesini bâ-lâde mestûr emsâlini ayât-ı celile ile nehy edîlmiştir. Zîrâ

mahlûkta hâlikıyyet sıfâtı yoktur. Ve bu husûsun Hz.Adem Aleyhisselamın

mezhebine tâbî’ olmak için Hz. Adem’in tevbesinin kabulü cihetini Kur’an-ı

Mûbinde Cenâb-ı Vâhib’ül-Atâyâ Hazretleri bize beyân ve bu beyânatla o

mesleğe sûlûkumuzu ayân eylemiştir. Malûm-u aliyenizdir ki, Hz. Adem

Aleyhisselam nefsinin zulm ettiğini itirâf ve avf ve mağfiret eylemez isen

hâsirinden olurum diye bu bâb-ı emâne sarılıp Seyyid’ül-

225

Mürselin (s.a.v) ve ehl-i beytini şefî görerek mağfiret olunmasını ilticâ ve Cenâb-ı

Allah dahi avf ve mağfiret eylediği cîhetle bizede enbîyâ ve evliyâ hazrâtını şefî

ittihâz ederek her bir murâdımızı Cenâb-ı Allahtan taleb eylemek sûnnet olmuştur.

Ve bununla beraber enbiyâ ve evliyâ hazerâtının gönülleri Beytullahtır. Nitekim

zâhir Beytullahta olanlar emânda olduğu gibi bunların gönüllerine girenlerde

emân-ı ilahiyede olacaklarına şekk ve sübhe yoktur. Onun için bunlara bey’at

Cenâb-ı Allah’a bey’at olduğu ayat-ı Kur’aniyye ve ehadis-i şeriflerle sâbit

olmuştur. Îşte o sebebten bu ümmete hûsn-ü zan eyledikleri zevâtın her birisine

bir rahmetle hizmet ve bu münasebetle gönüllerine girmişler o sebeple de iki

cihân murâdına nâil oldukları çeşm-i basiretle görülmekte olduğu gibi Hz. Pîr

Nakşibendi Hazretleri ben evlad-ı Azîzânım, her kim bana Allah için hizmet eder

ise, ind-Allahta azîz olur. Yolundaki fermân-ı mürşidâna sözle sâbit ve hakiktatta

hâdimleri olmuştur. Ve buna daha büyük burhân talebinde bulunanlar Sûre-i

Kehfte Kıtmire baksınlar. Bizim silsilemiz Ben-i Îsrâil enbiyâsından ve onun

ümmetlerinin evliyâsıda Ashâb-ı Kehften ve ümmetleride Kıtmirden küçük

değildir. Bu bâbda bize lazım olan varlık gemisini şirkest eyleyerek yol üzerinde

Şeytân gibi zâlim vardır. Ve hevânı küçük iken katleyle ki Cenâb-ı Allah hevânızı

mabûd ittîhâz eylemeyin, buyurduğu cihetle bu da insanı mûrted eder. Ve Cenâb-ı

Allah tarafından enâm olunan kemâlât ve mağrifet ve ibadât ve sâire hazineleri

üzerinde olan duvarı dahi gün be gün imâr eyle ki, sonra hazine meydana çıkar ise

muhafazası mûşkil olur. Zîrâ kuvvet ve kudret varlık ve ibadât ve keşf ve kerâmât

ve ilim ve kemâlâtın cümleside seninle fâni olur gider. Ancak bunlar ile ind-i

sübhânide kazandığın meziyet seninle bâkî kalır. İşte tarikimiz Tarik-i

Nakşibendiyeyi Üveysidir ki, Tarik-i Hâlil ve Resulullahtır. Verdiğimiz hüküm

Kur’andır ve kitab’ulllahtır. Ve usûlûmûz dahi bi’l-cümle bâtıldan yüz döndürüp

hemen Hâlik-i Mevcudât ve zerrât-ı muhlukât ve alem-i sırr ve’l hafâya

Hazretlerine teveccühle şirkten berî yani îctinâb edip ibâdât ve taâtımızı Allaha

eder murâdımızı fazl-ı sübhâniyesineden taleb ve kulluğunda da noksanımızı itirâf

ile müflis olarak bâb-ı emân-ı sübhâniyeye sarılarak bizde yoktur.

Maksadımız abdiyyet ve ubûdiyyet yani kul olmaktadır. Ve dersimize gelince;

onu dahi (62) pîrân ve ulemânın ittifâkı üzere (Allahû lâ ilâhe îlla hûve’l-

Hayyul’Kayyum) esmâları îsm-i azâmdır. Îşte bu ayet-i celîleden esmâları yani

226

dersimizi tertib eylemişlerdir. (Lâ ilahe illa-Allah) var (Allah) var (Hü) var

(Hayyu’l-Kayyum) var. O sebeple başka esmâya geçmeye hâcet yoktur. Ve

terbiyemiz dahi hücre-i risâlet-penâh (s.a.v) de Cenâb-ı Rabb’ül-Aleminedir. O

sebeple bu tarikatta başka şeyhe gidipte tecdide hâcet yoktur. Ve bir esmâdan

diğer esmâya ve bir makâmdan diğer makâma geçmeyede hâcet yoktur. Hemen

kullukta noksanını itirâf ve mûflis olarak bâb-ı emâna sarılıp Allah’a imân ve

tevhid ve Resulullaha Îmân ve evliyâlara înânıp ittibâ ve bunları şefî’ görüp

kusurunun avfını fazl-ı ilahiden taleb eylemektir. Vesselâm el-ârif yekfi îcâb

eyledikçe de tafsîli yazılır. 11 Muharrem

Mektup 27: Hacı Tevfik Efendi’ye

(63) Nûr-i Dîdem Sûrur-u Sinem Rîf’âtlû Oğlum Hacı Tevfik Efendi

Kemâl-i iştiyakla âfiyet haberlerinize intizâr eylemekte iken hamden

lî’llahi Teâla 2 Ağustos 1927 tarihli mektubunuzu iki gün evvel 11 Ağustos 1927

târihli mektuplarınızıda daha târihinden bir gün evvelki yani Çarşamba gûnü

aldım. Bedriye Hânımın âfiyette olduğunu Receb Ağânın geldiğinde haber

aldığım cîhetle şimdiye kadar daha hasta olupta henüz ifakât bulmaya yüz

tuttuğunu mektubunuzda gördüğümde derece-i nihâyette memnûn oldum. Cenâb-ı

Vâhib’ül-Atâyâ Hazretleri cümle ûmmet-i Muhammed ile beraber cümlenize

afiyetler îhsân ve iki cihânda azîz eylesin. Ne çâre usûl-ü dûnyâ böyledir. Aşıklar

ne süruruna mesrür ve ne de gamından mazmûm olurlar. Allah cümlemizinde

gönlünü kûdûrât-ı masivâdan tathîr ile aşk-ı sübhânisine mûstağrak eylesin. Ve

her bir umurumuzuda kendi eltâf-ı sübhaniyesinden tesviye edip ve bizide râzı

oluduğu ibâdat ve taât ve zikr-i ilahiyesiyle meşgul eylesin. Ve kable’l-mevt

günahlarımızı dahi avf ve mağfiret edip râzı olduğu kullarının kapısında Ashâb-ı

Kehfin Kıtmîri gibi Kıtmirliğe kabûl buyursun. Amin. Benim Cânım îşte bu

devlete nâîl olmanın çaresi nedir diye suâl eyler isen, ber-veche zir söyleyeceğim

sözler île müttezih olup o yolda amel eylemek lazımdır. Zîrâ pederlerin evlâdına

hediyeleri nasihattan başka bir şey olmadığı ve insân olana nasihattan büyük

hediye olmadığını müstağni arz-ı beyândır. Cenâb-ı Hâlik-i Mevcudât ve râzık-ı

mahlukât cûmlemizede belleyip mûcibince amel eylemek nasib eyleye âmin.

Benim cânım evvelâ malûmunuz olsun ki; Cenâb-ı Mevlâ (yâ eyyûhellezine

227

âmenûv ittekullahe vebteğuv îleyhe’l-vesilete ve câhiduv fî-sebîlihi leallekûm

tuflihûvn) ayet-i Kerimesinde olan emre imtisâl ve cihân-ı fâniyenin aşk

sevdasıyla îştikâldan hâlâse ve âlem-i vahdete muharrik nâîl etmek maksadında

olanlara bir velî-i kâmil ve mürşid-i mükemmelî vesile ittihâz eylemeye

mûtevakkıf olduğunu fermân buyurmuştur. Ama her şeyhim diye lâf vuranlara da

aldanıp da yoldan kalmakta lazım değildir. O mürşid nasıl olmalı denilirse;

Ahkâm-ı şer’î-şerif bîldirdiklerinin mûserrahidir. Cemaâtle namaz kılmayı

gözünün önüne âl, îmâm efendi namazda iken abdesini hasbe’l-kazâ bozulsa

kendisine iktidâ edenlerden birisi ümmî yani okuması olmasa böyle namazı edâ

edecek kadar iktîdârı olanlardan birisini îstihlâf eder ve imâmeti o âdama teslim

eder. O müstahlef asıl îmâmın yerine kâim olarak îmâmeti edâ ile cemaâtın

namazını itmâm eder. O hâlde mûstahlefin de eski yani evvelki imama iktidâ

edenlerinde namazı tamam olur. İmâm-ı sâbık diğerini istihlâf etmediği sûrette

arkasında bulunan yani iktidâ eden cemâtın dahi umûmu hepsi alim olsalar bîle

kendi kedilerine kendi başlarına istihlaf edemezler ve cümleside namazlarını iâde

ve yeniden bir imâma muhtaç oldukları gibi cemaâte îmâm olan zât namazının

erkânından bir rûknûnde ve yahut cehren kırâat olunan namazda kıraâtında

yanılmış olsa yine o îmâma îktidâ edenlerden birisi feth eder ve imâmda o fâtihin

fethiyle yanlışını düzeltir ise, fâtihinde ve îmâmın da ve cemaâtında namazları

sahih olur. Ama îmâma îktidâ eylememiş ve yahıut o imamın haricinde diğer bir

imamın arkasında namaz kılan bir adamın fethiyle yanılmış olan imam namazı

düzeltecek olursa o îmâmında ve îktidâ eden cemâatında namazı fâsid olur,

cûmlesinin de iâde eylemesi lazımdır. Ve yine bunu müeyyed, bakmazmısın kîzb

ile marûf ve yahût diğer bir ayıb ile marûf olan bir âdamın rivâyet eylemekte

olduğu hâdis-i şerifi bile mütehâddisîn kabûl buyurmuyorlar değilmi. Ve bir de

şurası malûmun olsun ki, Seyyid’ül-Kevneyn (s.a.v) Efendimiz küffâr-ı Kureyşin

huzurlarında kıraât-ı Kur’an eylediği esnâda şeytânın mûşriklerin kulaklarına

efkâr-ı akaidlerine muvaffak vesvese îlkâ eylemesi (64) üzerine cümle kûffâr o

Seyyîd ûl- Kevneyn (s.a.v) Efendimizle beraber secde eyledilerse de o secdede

muvaffâk itikâd ve manada muhâlif olduklarından hîç bir fâide-i müfid olmadı.

Ve bununla beraber bir kavim cemaâtle kılınan namazda safta bulunan yani

göremediği ve sadâsını îşitmediği bir imama iktidâ ederse de mutlaka imamın

228

sadâsını işitipte kendisini agâh edecek o îmâma îktidâ etmiş bir mübelliğe muhtaç

ve o mübelliğin tebliğiyle rûku’ ve kıyâm ve secde eder namazı îkmâl eder. Ve

namazı da tamam ve sahih olur. Ama o imâma iktîdâ etmemiş ve bir köşede kendi

oturmuş ve kendi hâliyle meşgul olan bir adamın îşâretiyle rûku’ ve yahut secdeye

varmış olsa, her ne kadar o îşâret eden adam tebliğinde îsabet eylemiş olsa

bile……………bulunup îmâmın sadâsını îşîtmeyerek namaz kılan adam onun

sözleriyle amel ve hareketle rûku’ ve secde etmiş ola, namazının fâsid olduğu

mûnfehim olup bu vechle vesîle ittîhâz olunacak zâtta hâlen ve itikâden ve amelen

Cenâb-ı Seyyid-ûl-Kevneyn (s.a.v) Efendimize iktidâ eylemiş bir îmâma iktidâ

etmiş ve îmâm tarafından istihlâf olunmuş bir zât-ı mûkerrem olmak lazımdır.

Yoksa îmâma iktidâsı olmayan ve kendi kendisini istihlâf eyleyen bir kimse her

ne kadar âlim ve fâzıl olsa da îktidâsı câiz olmadığı azherü min-eş-şemsdir. İşte şu

maruzâtımı müstemî kâbîl ve makbul sana îtâ buyurulan şerefi hilkatı

însâniyenin kadir kıymetini bil. Bu fırsat bir daha ele gelir kıyasında olmayıp,

fırsatı fevt eyleme. Bu vakit vakt-i safâdır. Çok vakit olur ki cîhân âfât ile dolar,

işte bu ebyâtın mefhumunu düşün varlıklı ve mâlik olduğu hayat ve sağlık ve mâl

her neyin varsa Allah ve rızâullah için kazan ve o yolda sarf ve ifnâ eyle ve sırât-ı

mûstakim üzerinde sâbît ve mûkîm olup, tahallukûv bi-ahlâk-ı Allah zâtını

muttasıf kıl. (Efemen şereha Allahû sadrahû li’l-islâmi fe-hûve alâ nûrin mîn

rabbih) terbiyesiyle kalbini mahal-i nûr ve îmân edip vatan-ı asliyeye ricat kıl ve

bununla aşka girip ateş-i cezbede yan yakıl eyvâh eyvâh

devletlere kî ezel ve ebed pâdişahının layık hazreti ve şâyeste-i emir hîlâfeti iken

tabiatta kalıp ve nâr-ı şehvet necâset-i âlûd ile yanıp merdûd ola. Ey kurret-ûl-alyn

bedr, âlem-i dûnyada birkaç günlük ubûdiyyet ile husûle gelen devlet-i sermediyi

şems nefs-i emmâreye satmak ve kazâi vesia nûrî dâr-ı mazîk-i garûre tebdil

etmek hiç ticâret odlumu? Hâşâ ticâret değîl bîlki hüsrân-ı dünya ve âhirettir.

Kemâ kâle Allahü Teâlâ (Ûlâike ellezîne eşterevü’l dalâlete bî’l-hûdâ fe-mâ

rabihat ticâretûhûm ve mâ kânûv muhtedin) o aceb ve izzit budur ki, dem be dem

dâî’ lûtf-û keremi seni niama davet eder. Sen ise kulak tutmayıp tesâmûm ederek

ve nefis nefs-i cemâli ezel sana hüsn-ü zîbâsını arz eder. Sen ise gözlerini kapayıp

teâmî kalıyorsun. Ve lezzât-i zikr-i hakiki dâhîl dehânın olayım dedikçe yüzün

dönüp fîrâr edersin ve lezzât-ı fâniye ardınca ömrünü fâni edersin. Ve huzur-u

229

Sübhâniyeye varacağını aklına getirmezsin. Ey nefsi kem-râh zaman ihtiyâr-ı

izzetinde îken eğer bu rûz-efrûz fırsata derkân olmadın ise şu dem ki dest-i celâlet

(ve’l-emrû yevmeîzin lil’lahi) ihtiyârını elden alıp ve kuvvet kudretini vech-

kârdan refî edip izzet-i kibriyâdan (lî-men’il-mûlkü el-yevme lîllahi’l-vâhidi’l-

kâhhâr) nidâsını edip (…………….) nîdâsı zûhura geldiğinde ama sana kim fâide

verip âh nefsi câhil netice bu gaflet ama gözün açıp (yâ eyyühellezine âmenûv

enfîkûv mim-mâ rezeknâkûm min kabli en ye’tiye yevme lâ beyûn fiyh ve-lâ

hulletûn ve-lâ şefaâtün) vâdine kulak tutsan olmazmı. Ve ey nefis…….mûnâdisi

bir saat ve bir dakika tergib ve terhibden hâlî olmaz. Şimdi benim cânım dünyâyı

bî-tâîl huzuzât-ı acile ve hayâlât-ı bâtilede (65) ve Îblîs dahi hamr âmali ve bunun

âmâliyeye efsûs gurur ve gaflet ve dâr-ı vesvesedir. İlkâ edip halkım nefse işrâb

ettiler sonra tamam ve sa’y-i ihtimâm etmekte olduğunu

Cenâb-ı Hâlik-i Mevcudât Hazretleri nice ayât-ı Kur’aniyye ile bize duyurmuştur.

Sende o Îblisin ellerinden o hamr-ı murdarı içmeyip (ve lâ temiddûnne ayneyke

ilâ mâ mettana bihi ezvacen minhûm zehretûl hayatû’d-dünya lineftinehûm fiyhi

ve rızku rabbike hayrun ve ebkâ) ayât-ı Kerimesinde olan fermân-ı Hüdâya itâat

edip ve Resul Aleyhisselamın emr-i şerifleri olan (Kûn fî’d-dûnyâ kâneke garibun

ev âbir sebiyle va’de nefsike min eshabi’l-kubuvr) nasihatiyle âmil ol. Ey nefsi

nedâmiye edersen şu dünyânın evveli turâb âhiri harabdır. Ve hâlâlî hesâb ve

harâmı azâb olacak Subhanehû ve Teâlâ Hazretlerinin kelâm-ı şerifinde misâl-i

dünyayı nice beyân etmiştir. Îz’ân kıl kâle Allahû Teâlâ (Înnemâ meselü’l

hayatû’d-dünya ke-mâin enzelnâhü min es-semâi fahtelete bihi nebâtû-l ardı

mimmâ ye’kulu’n nâsu ve’l-enâme. Hattâ îzâ ahazeti’l-ardı zuhrufehâ

vezzeyyenet ve zanne ehlühâ ennehûm gâdiruvne aleyhâ âtahâ emrunâ leylen ev

nehâren fe-cealnehâ hasîden keen lem tağne bi’l-emsi. Ke-zâlike nufassîlû’l-ayâti

lî-kavmin yetefekkeruvn.) İmdi benim rûhum hâviye-i amikıye dünyâdan evkât-ı

esire melekût hablullahtan gayrıyla erişmek olmaz. Kemâ kâle Allahü teâlâ

(Vağtesimuv bi-hablîllahi cemiân) ve sünnet-i resulullah (s.a.v) e mütâbaattan

gayrıyla zulumât hevâcesinden halâsa müyesser olmaz. Kemâ kâle Allahû Teâlâ

(le-kâd kâne lekûm fi resulillahi usvetün hasenetün) ve Cenâb-ı Vahib’ül Atâyâ

Hazretleri her-bâr sana tarik-i necâtı fermân buyurmaktadır. Kemâ kâle Allahü

Teâlâ (Yâ eyyühellezine amenûv ittekullahe hakka tukatehû ve lâ temûtenne illâ

230

ve entüm muslimuvn). Îbn Mesud (r.a) Hazretlerinden Hak Teâlâ suâl

olunduğunda Cenâb-ı Mevlâya yani emr-i ilahiyesine itâat edip, isyandan îctinâb

etmek ve nîam-ı sübhâniyesine şükr edip şükründen îstikbâr etmemek ve Cenâb-ı

Hâlıki her bir hâl ve her anda zîkr edip nisyân etmemektir buyurmuştur. Ve bazı

ârifin dahi Hak takva Cenâb-ı Hâlik-ı mevcudât Hazretlerinin emr-i ilâhiyesine

itâat ve nevâhiyesinden ictinâb ve Cenâb-ı Seyyîd’ül-Kevneyn Hazretlerine

mûtâbaatla îbâdet edip ve bunun mukâbilinde tevki mükafâttan tâatini tathîr

eylemektir buyurmuşlar. Şimdi benim cânımın cânı bu cümle malûmun olduktan

sonra, sana nasihatım o dur ki; nûr-u nübüvvet uzamıştır, bidat ve delâlet ehli

çoğalmıştır. Însan sûretlerinde görünen şeytânlardan cin şeytanları bile fîrâr

edecek dereceye kadar geldi. Her bir hâlimizde Allaha sığındık, Allah muhâfaza

eyleye âmin. Benim canım adette bîdat lâ-bese isede mehmâ îmkân terki lazım

amâ îbâdette bîdat delâlet ve itikatta bîdat ise küfürdür. Bunda şüphe ve şekk

yoktur. İşte zamanımız öyle bir zaman ki itikâdât ve ibâdetlere bidat karışmıştır.

Bunun çaresi sâdıkları arayıp bulup ve onlar ile sohbet ederek ibâdet ve itikâdını

Ehl-i Sünnet îbâdet ve itikâdına tatbik eylemek lazımdır. Zirâ ehl-i hevâ ve bîdat

göklerde dahi uçsa ve deryâda yürüse ve ol dediği farz-ı mahal olarak olmuş olsa

ve diril dediği dirîlse înânmamalıdır. Elimizde senedimiz kitap, sünnet, icmâ-i

ümmet ve kıyâs-ı fukahadır. Bunun gayrısı delâlettir. İş böyle olunca evvelâ

malûmun olsun ki zîkr-i sübhâni için hiçbir had ve hudud yoktur. Nûn u inkâr

edenler cehâlet veyâ taassilerdir. Zirâ Cenâb-ı Seyyid’ûl mevcudât Hazretlerinin

her bir hâlinde hâl ve zamanın iktizâsına göre zâkir olduğu kitap ve sünnetle sâbit

olmuş ve bunun inkârı gayrı câizdir. Bu sûretle ehl-i zikir mâdem ki Allah ı zikr

ediyor ne sürettle zikr ederse zâkirdir ve sünnet-i seniyyeye muvâfıktır. Ancak

zâkîrin itikâd ve zikirde maksad ve rızâsına bakılır. Bununla beraber hâlikıyyet ve

rûbubiyyet sıfatı Allaha mahsûs olup mahlûkta bu sıfat yoktur. Bu süretle kullara

lazım olan paygamberlerine ve Ehl-i sünnet olan ulemâya inanmalı fakat ittibâ’

etmek şartıyla ve bunlara da ittîbâ’ etmeli. Cenâb-ı Mevlâya ibâdet etmek şartıyla

ve Cenâb-ı Mevlâya îbâdet etmeli mâsivâyı terk ile maksadı (66) Allah ve

rızaullah olmak şartıyla ve enbiyâ ve evliyâyı şefi görüp her bir murâdını Allahtan

taleb eylemek şartıyla ve bu ibâdet ve mûtâbaat ve talebini dahi Cenâb-ı Vâhib’ûl-

Atâyâ Hazretlerinin kerem ve lütf-ü sübhâniyesi olduğunu bilip kendisinde

231

kendinin olarak bir mülk bırakmayıp müflis olarak bâb-ı emâne sarılmak şartıyla

ve bunun dahi bir nîam-ı ilâhiye olduğunu şükr-ü sübhâniyeden dahi aczini itirafla

kemâl-i hayretle bâb-ı emâne sarılmakla netice-i sûluk olup bunu hâl etmekle sa’y

eylemek elzemdir. Mektuplarımı zâyî etme ve bundan böyle göndereceğim

mektuplarımıda sakla yek-diğerine rabt eyleyesin, bunmdan böyle daha ziyâde

lazımdır. Zîrâ asıl sûlük sohbettir. Halvette şöhret ve şöhrette de afât vardır

buyurmuşlar. Vesselâm.

Kâdızâde Şeyh Mehmed Halid Sivasî

232

SONUÇ

Şeyh Hâlid 1856-1931 yıllarında yaşamış mutasavvıf şairlerimizden

birisidir. Çocukluğundan itibaren tasavvufî yaşam ile iç içe bir hayat sürmüştür.

Nakşi-Üveysi meşrebe mensup bir aileden gelmiştir. Kadızâdeler olarak bilinen

sülalesi yaşadığı yer olan Sivas’ın önde gelen ailelerindendir. Belli bir dönem

kamu görevlerinde bulunan mutasavvıfımız, daha sonra şeyhinin de telkinleriyle

bu görevinden ayrılmış ve kendisini sadece mürebbilik hizmeti ile dergahın

müridlerini yetiştirmeye adamıştır.

Daha çok Divan’ı ile tanınan Şeyh Hâlid’in, en az onun kadar önemli bir

başka eseri de Mektubât’ıdır. Bizim çalışmamızın temelini teşkil eden bu eser,

Şeyh Hâlid’in çeşitli yerlerde bulunan halife ve müridlerine yazdığı mektuplardan

müteşekkildir. Bunlar da genelde, Şeyh Hâlid’in halife veya müridleri tarafından

kendisine yazılan mektuplara cevap mahiyetindedir. Bazı mektuplar, Şeyh Hâlid

tarafından halife ve müridlere yapılan vaaz ve nasihat türü konuları içermektedir.

Tasavvufta şeyh ile mürid arasındaki ilişki çok önemlidir. Şeyh, yanında bulunan

müridlere tasavvufî eğitimi, onlarla yüzyüze görüşüp sohbetler yolu ile bir şekilde

sunar. Fakat uzakta olan, yüzyüze görüşme imkânı bulunmayan müridânla bu

eğitim, o zamanın şartlarına göre mektuplaşma vasıtasıyla sürdürülmekteydi. İşte

Nakşi-Üveysi meşrebli Şeyh Hâlid de müridâna tasavvufi eğitimi bu şekilde

sunmaktaydı.

Şeyh Hâlid, mektuplarında çoğunlukla akıcı bir dil kullanmaktadır.

Muhatabının durumuna göre bazen Arapça’ya ağırlık verdiği de olmuştur. Şair

kişiliğe sahip bir mutasavvıf olduğundan dolayı bazı mektuplarında şiir ve

gazellere de yer vermiştir. Mektuplarında karşı tarafın istifade edeceği bilgileri

sunmayı amaç edindiği için sade ve anlaşılır bir dil kullanmıştır. Yeri geldikçe

konunun akışına göre bazı deyim ve terkipleri de kullanmıştır. Yazım kuralları

açısından bazı yanlışlıklar göze çarpmaktadır. Bazı cümleler anlam olarak tam bir

bütünlük arz etmemektedir.

Şeyh Hâlid’in Mektubât’ı tasavvufta Mektubât geleneği içerisinde önemli

bir yer tutmaktadır. Bu eserde dinî ve tasavvufî birçok konuya değinilmiştir.

Yirmi yedi mektuptan oluşan eserde mektupların birçoğunun kime yazıldığı

233

bilinmektedir. Bazı mektuplar ise, isim belirtilmeyip genel olarak ihvâna hitap

mahiyetinde yazılmıştır.

Nakşi-Üveysi meşrebe mensup olan Şeyh Hâlid, mektuplarının birçoğunda

mensubu bulunduğu tarikat hakkında önemli bilgiler vermekte, Üveysilik

hakkında genel açıklamalarda bulunmaktadır. Birkaç mektubunda ise tarikat

silsilesini ayrıntılı bir şekilde sunmaktadır. Üveysilikte önemli bir yeri olan, Hızır

(a.s.)’dan da ayrıntılı bir şekilde bahsetmektedir. Tarikat silsilesinin Hz.

Peygambere dayandığını belirten Şeyh Hâlid, mektuplarında Hz. Peygambere

bağlılığın önemini vurgular ve Hz Peygambere ittiba etmeden hakikâte

ulaşılamayacağını belirtir.

Çalışmamızda Şeyh Hâlid’in hayatı, tarikatı ve eserleriyle ilgili bilgiler

verdikten sonra, Mektubât’ında ele aldığı dinî ve tasavvufî konular üzerinde

durduk. İtikadî konularla ile ilgili öncelikle iman esaslarına yer verdik. Şeyh Hâlid

eserinde iman esaslarından ayrıntılı bir şekilde bahsetmiştir. Allah Teâla hakkında

genel bilgiler verdikten sonra sıfatlarını tek tek ele almış, daha sora diğer iman

esasları üzerinde durmuştur. Peygamberlerin özelliklerini ayrıntılı bir şekilde ele

alan Şeyh Hâlid, eserinde bazı Peygamberler hakkında bilgiler sunmaktadır. En

önemlisi de Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) ile ilgili ayrıntıların ele

alınmasıdır. Tasavvufla ilgilenen mürid ya da mürşid kim olursa olsun Hz.

Peygamberi kalbinin başköşesine oturtmadan muradına eremeyeceklerini

belirtmektedir.

Mektubât’ta halife ve hilafenin özelliklerini ayrıntılı bir şekilde ele alan

Şeyh Hâlid, Hz. Adem’in halife seçilmesinden, şeytan ile olan husumetten de

bahsederek şeytan’ın insanlığın düşmanı olduğunu belirtir. Şeytanın tuzağından

kurtulmanın yolunu ise Allah ve Resulüne ittiba, ehlisünnet ve’l-cemaat

mezhebine intisap, sırat-ı müstakim üzere olan bir tarikata beyat ve bir mürşid-i

kâmile bende olmak şeklinde dile getirmektedir.

Nakşibendilikte önemli bir yer tutan mürid-mürşit ilişkisine Şeyh Hâlid de

mektuplarında sıkça değinmiştir. Seyr ü sûlukun her bir müslümana farz-ı ayn

olduğunu belirten Şeyh Hâlid, bir mürşid-i kâmile bağlılığı zorunlu olarak

görmektedir. Gerçek bir şeyhte bulunması gereken özellikleri sıraladıktan sonra

sûlukun gerekliliğini anlatır. Mektuplarında müridlerine tavsiyelerde bulunan

234

mutasavvıfımız, kendilerine telkin ettiği dersleri aksatmamalarını

tembihlemektedir. Nefsin hallerini bir şehre benzeten Şeyh Hâlid, her bir

merhaleyi ayrıntılı olarak ele almış ve detaylı bir şeklde değerlendirmeye tabi

tutmuştur. İnsanın terbiye ve eğitiminde tedriciliğe vurgu yapan sufimiz, kemale

ermenin şartını sağlıklı bir din anlayışına dayandırmaktadır. Şiirlerini aşka dair

kaleme alan Şeyh Hâlid eserlerinde aşkın hallerini ve aşk erlerinin özelliklerini

dile getirir. Şeyh Hâlid’in Mektubât’ta üzerinde çokça durduğu konulardan biri de

zikirdir. Konu hakkında detaylı bilgiler sunan Şeyh Hâlid, zikir sayesinde insan

ruhunun kötülüklerden arınacağını ve Allah’ın rızasını kazanacağını vurgular.

Zikir için belirli bir mekân ve zamanın olmadığını belirten mutasavvıfımız,

kişinin istediği her şekilde Allah’ı zikredebileceğini belirtir.

Eserinde ele aldığı konuları bazen hikâye ve yaşanmış öykülerle

desteklemektedir. Mesela Hz. İbrahim’in ateşe atılması olayını birçok mektupta

dile getiren Şeyh Hâlid, insan-ı kâmil olmanın meşakkat ve zorluğunu belirterek

Hz. İbrahim’i örnek vermektedir.

Netice olarak söylemek gerekirse, Şeyh Hâlid, bu eserinde, Kur’an ve

sünnet yoluna dayalı bir tasavvuf çizgisi benimsemiştir. Zâhir ilmi ile bâtın

ilminin birbirini tamamladığını, her iki ilmin de kişide bulunması gerektiğini

kaydetmiştir. Silsilesi Hz. Peygamber’e ulaşmayan, bir mürşid-i kâmilin

gözetiminde nefsin mertebelerini aşmamış, irşada memur olmamış, sîrete değil

sûrete önem veren sahte şeyhlere asla itibâr edilmemesi gerektiğini ısrarla

vurgulamıştır. Böylesi çok yönlü ve dengeli bir kişiliğe sahip zatı araştırma

konusu olarak seçmemizin insanımızın günümüz problemlerine ışık tutacağı

ümidini taşımaktayız.

235

BİBLİYOGRAFYA

1301 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salname-i Vilayet-i Sivas, Sivas 1301.



Algar, Hamid, “Mektubât”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara 2004,

XXIX/11- 12.

Altıntaş, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, Ankara 1991.

Arasteh, A, Reza, Aşkta ve Yaratıcılıkta Yeniden Doğuş, ter. Bekir

Demirkol ve İbrahim Özdemir, Ankara 2000.

Arıburnu, Kemal, Sivas Kongresi, Ankara 1997.

Aşkun, Vehbi Cem, Sivas Şairleri, Sivas 1946.

Aşkun, Vehbi Cem, Sivas Kongresi, İstanbul 1963.

Ayhan, Halis, Eğitime Giriş, İstanbul 1986.

Bozkurt, Nebi, “Mektup”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara 2004,

XXIX/13.

Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri Ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara

1997.

Cebecioğlu, Ethem, “Nicholson’un Kronolojik Esaslı Tasavvuf Tarifleri”,

Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1987.XXIX/386- 406.

Çelebi, İlyas, “Hızır”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998, XXII/406.

Demir, İsmet ve Yıldırım, Hacı Osman, Beşiktaşlı Yahya Efendi Ve

Üveysilik, İstanbul 1997.

Demirci, Mehmet, Sorularla Tasavvuf Ve Tarikatlar, İstanbul 2001.

Denizli, Hikmet, Sivas Kongresi Delegeleri Ve Heyet-İ Temsiliyye Üyeleri,

Ankara 1996.

Eraydın, Selçuk, Tasavvuf Ve Tarikatlar, İstanbul 2004.

Eşref, Seyyid Ali, İslam Eğitiminde Yeni Ufuklar, İstanbul 1991.

Goloğlu, Mehmet, Sivas Kongresi, Ankara 1969.

Gölçük, Şerafettin ve Toprak, Süleyman, Kelam, Konya 1998.

Gözütok, Şakir, Tasavvufta Şahsiyet Eğitimi, İstanbul 1996.

236

Gümüş, Cengiz, Divan-I Halit (1-70), C.Ü. İlahiyat Fakültesi Bitirme Tezi,

Sivas 2003.

Günaydın, Ahmet Necip, Milli Mücadelede Sivas Ve Mustafa Kemal Paşa

2 Eylül – 18 Aralık 1919, Sivas 2002.

Gündoğdu, Cengiz, Bir Türk Mutasavvıfı Abdülmecid Sivasi, Ankara 2000.

Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, İstanbul 1998.

Hergüner, Abdülkadir, Şeyh Halit Divanı, Hayatı Ve Şiirleri, Sivas, tsz.

Hûb, Ramazan, Hızır Aleyhisselam, İstanbul 2002.

İbnu’l-Arabî, Muhyiddin, İlahi Aşk, ter. Mahmut Kanık, İstanbul 2003.

Kara, Mustafa, Tasavvuf Ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul 2003.

Karaman, Fikri, Salname-İ Vilaylet-İ Sivas (Sivas, Amasya, Tokat Ve

Karahisar-I Şarki) (1308-1890), İstanbul 2001.

Kılıç, Hamza, Zikir Ve Tevhid Eğitimi, İstanbul 2003.

Konur, Himmet, Hasan Sezâi Ve Mektupları Işığında Tasavvuf Hayatı,

İzmir 2003.

Kuşat, Ali, “Nefis Mertebelerine Psikolojik Bir Yaklaşım”, Tasavvuf İlmî

ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara 2002, Sayı:9, 119-128.

Kuşeyri, Abdulkerim, Risâle, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 1991.

Nasr, Seyyid Hüseyin, Modern Dünyada Geleneksel İslam, ter. S. Şafak

Barkçın ve Hüsamettin Arslan, İstanbul 1989.

Ocak, Ahmet Yaşar, Veysel Karani Ve Üveysilik, İstanbul 1982.

Ocak, Ahmet Yaşar, İslam-Türk İnançlarında Hızır , Basım yeri ve tarihi

yok.

Schimmel, Annemarie, Tasavvufun Boyutları, haz. Yaşar Keçeci, İstanbul

2000.

Şaban, Zeküyiddin, İslam Hukuk İlminin Esasları, ter. İbrahim Kâfi

Dönmez, Ankara 1999.

Şeyh Hâlid, Mektûbât, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Yazma Eserler

Bölümü, no:003.

Şeyh Hâlid, Hilafetname, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Yazma

Eserler Bölümü, no: 004.

237

Şeyh Hâlid, Divan, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Yazma Eserler

Bölümü, no: 001-002.

Ter Haar, Johan G.J. , “Nakşibendiyye’de Manevi Rehberliğin Önemi”,

Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, ter. Ahmed Cihad Haksever,

Sayı:9, 385-394.

Topaloğlu, Bekir-Yılmaz, Yusuf Şevki-Çelebi, İlyas, İslam’da İnanç

Esasları, İstanbul 1998.

Tosun, Necdet, Bahaeddin Nakşibend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı, İstanbul

2003.

Türer, Osman, Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihi, İstanbul 1998.

Tura, M. Nusret, Mektublar, haz. M. E.Kılıç, İstanbul 1995.

Tûsî, Ebu Nasr Serrâc, el-Lumâ-İslam Tasavvufu-, ter. Hasan Kamil

Yılmaz, İstanbul 1996.

Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul 2002.

Uludağ, Süleyman, “Hızır”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998,

XXII/410.

Öngören, Reşat, “Mektup”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara 2004,

XXIX/21.

Yazıcı, Seyfettin, Temel Dini Bilgiler, Ankara 2005.

Yıldız, Alim, Şeyh Hâlid Divanı, Sivas 2004.

Yılmaz, Hasan Kamil, Anahatlarıyla Tasavvuf Ve Tarikatlar, İstanbul

2000.

238

EKLER

239

Şeyh Hâlid’in Hilâfetnâme Adlı Eserinin İlk Sayfası

240

kk

241

Şeyh Hâlid’in Mektûbât Adlı Eserinin İkinci Sayfası

242

Şeyh Hâlid’in Mektûbât Adlı Eserinin Atmışbeşinci Sayfası

243

Şeyh Hâlid’in Mektûbât Adlı Eserinin Son Sayfası

Şeyh hÂl İd’ İn mektubÂt’inda d İn ve...

Documents