1

5

η ΔΙΗΜΕΡΙΔΑ (ΑΛΛΗΛΟ-)ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ

ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ.

ΜΟΙΡΑΖΟΜΑΣΤΕ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

ΣΤΟ ΞΕΚΙΝΗΜΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

2016-2017.

Διοργάνωση: Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Β. Καλοκύρη

Παρασκευή 21 - Σάββατο 22 Οκτωβρίου 2016

Ηράκλειο, Δημοτική Αίθουσα ΑΝΔΡΟΓΕΩ

Ανθεστήρια και Ψυχοσάββατα: ανιχνεύοντας τον συνεκτικό μύθο

Η εισήγηση αναφέρεται στη σχέση ανάμεσα στην αρχαία εορτή των

Ανθεστηρίων και τη νεοελληνική των Ψυχοσάββατων, μια σχέση που εδράζεται

στην ελληνική αρχαιότητα, επιβιώνει στο Βυζάντιο και αποτυπώνει το στίγμα

της στη νεοελληνική παράδοση και λατρεία.

Ιστορία Α΄ Γυμνασίου

Σερδάκη Ευαγγελία 4ο γυμνάσιο Ηρακλείου

στη μνήμη της Εύας Καλαϊτζάκη

2

Ανθεστήρια και Ψυχοσάββατα - ανιχνεύοντας τον συνεκτικό μύθο

(Ιστορία Α΄ Γυμνασίου)

Κυρία Καλοκύρη, αγαπητοί συνάδελφοι

Είναι αλήθεια ότι κάθε λαός δημιουργεί τους δικούς του μύθους, σύμφυτους

εκάστοτε με την ψυχοσύνθεση και τον χαρακτήρα του. Η ελληνική αρχαιότητα, για

ν’ αναφερθούμε στα του οίκου μας, μάς έχει κληροδοτήσει μια ιδιαίτερα πλούσια

μυθολογική παράδοση, η οποία σε βάθος χρόνου συχνά εξελίχθηκε,

εμπλουτιζόμενη με νέα πολιτισμικά στοιχεία. Αυτή η εξέλιξη, η προσαρμογή, η

μεταμφίεση, αν θέλετε, αρχαίων μύθων και η επιβίωσή τους δια μέσου των αιώνων

στη νεοελληνική πραγματικότητα συνιστά ένα από τα γοητευτικότερα στοιχεία της

πολιτιστικής κληρονομιάς μας . Στοιχείο που άπτεται της μνήμης, της ιστορίας και

βεβαίως της αυτογνωσίας μας.

Σημείο αναφοράς για το θέμα μας η εποχή της Άνοιξης, μια χρονική περίοδος

εξόχως σημαντική για την επίμοχθη καθημερινότητα τόσο του γεωργού όσο και του

αστού στο διάβα των χρόνων και των εποχών, μια και η ανθρώπινη ζωή είναι

άρρηκτα δεμένη με τον κύκλο του χρόνου και αενάως υποκείμενη στις δυνάμεις της

φύσης, εκείνες που σηματοδοτούν τη φθορά, τον θάνατο, αλλά και την

αναγέννηση.

Ο 8ος μήνας, λοιπόν, του αττικού ημερολογίου, ο Ανθεστηριών, που κάλυπτε το

διάστημα από 15 Φεβρουαρίου έως 15 Μαρτίου , πήρε το όνομά του από την

εορτή των Ανθεστηρίων, μια από τις μεγαλύτερες αθηναϊκές εορτές προς τιμήν του

Διονύσου, με διάρκεια τριων ημερών: την 11η, 12η και 13η Ανθεστηριώνος

(διαφάνεια 2 ). Το όνομα της εορτής συσχετίζεται με την ανοιξιάτικη ανθοφορία. Η

πρώτη ημέρα της, τα Πιθοίγια, πήρε το όνομά της από το άνοιγμα των πίθων με τη

δοκιμή του νέου κρασιού. Την ίδια ημέρα, όπως πιστευόταν, συνέβαινε και

ανάκληση των ψυχών των νεκρών στον επάνω κόσμο. Ο Ερμής, θεός ψυχοπομπός

και συνοδός στον κάτω κόσμο των τεθνεώτων, γινόταν την ημέρα εκείνη κατά

κάποιον τρόπο και ψυχαγωγός τους, οδηγός δηλαδή των ψυχών στον κόσμο των

3

ζωντανών, όπου και παρέμεναν για διάστημα τριών ημερών, ωσότου τελειώσει ο

εορτασμός των Ανθεστηρίων1. (διαφάνεια 3)

Η δεύτερη ημέρα, οι Χόες, (από το ουσιαστικό ο χους, δηλαδή η οινοχόη, απ’ την

οποία έπιναν ) ήταν η σπουδαιότερη του εορτασμού. Περιλάμβανε σπονδές στον

θεό Διόνυσο, ιερές τελετουργίες όπως ήταν η είσοδος με συνοδεία πομπής του

θεού στην πόλη, ο ιερός γάμος, που σήμαινε την ένωση του θεού, τον οποίο

υποδυόταν ο Άρχων Βασιλεύς, με τη σύζυγό του, ιδιωτικά συμπόσια με άφθονη

κατανάλωση κρασιού και αγώνες οινοποσίας, με προεξάρχουσα γενικά την

εύθυμη και σκωπτική διάθεση. Το απόγευμα, μάλιστα, της δεύτερης ημέρας,

συνηθίζονταν "αἱ ἐκ τῶν ἁμαξῶν λοιδορίαι", τα πειράγματα δηλαδή προς τους

περαστικούς.2 (διαφάνεια 4)Την ημέρα αυτή, στη γιορτή συμμετείχαν για πρώτη

φορά και τα τρίχρονα παιδιά στεφανωμένα με άνθη, γεγονός που αποτελούσε μία

πρόγευση από τον κόσμο των ενηλίκων, αφού το φθινόπωρο εγγράφονταν

επισήμως στους καταλόγους των φρατριών.3 (διαφάνεια 5 )

Η τρίτη, τέλος, ημέρα, οι Χύτροι, ήταν η ημέρα των νεκρών και του Ψυχοπομπού

Ερμή και είχε πένθιμο χαρακτήρα, σε αντίθεση με τις προηγούμενες. Οφείλει την

ονομασία της στις μεγάλες, πήλινες χύτρες, εντός των οποίων έβραζαν

πανσπερμίες, δηλαδή όσπρια και δημητριακά, προσφορά στον χθόνιο Ερμή εκ

μέρους των ψυχών, των οποίων όμως η βρώση απαγορευόταν για τους ζώντες.

(διαφάνεια 6)

Την ίδια ημέρα, η αθηναϊκή πολιτεία προέβαινε σε επίσημη προσφορά προς τους

νεκρούς με σιτάλευρο, μέλι και νερό, το οποίο χυνόταν στο χάσμα της γης κοντά

στο Ολυμπιείο, τιμώντας όσους χάθηκαν στον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα. Επειδή,

μάλιστα, τα κακά και ενοχλητικά πνεύματα, οι Κήρες, εισχωρούσαν παντού, οι

κάτοικοι της Αθήνας προσπαθούσαν να τις απομακρύνουν με αποτροπαϊκές

ενέργειες, επιχρίοντας τις εισόδους των κατοικιών με πίσσα, μασώντας το φυτό

ράμνο, περισχοινίζοντας, τέλος, τα ιερά με κόκκινο νήμα που δημιουργούσε έναν

1

Γεωργίου Δημητροκάλλη, Ψυχογιορτές του Φλεβάρη, ένθετο: Φεβρουάριος, 7 Ημέρες, εφημερίδα

"Καθημερινή", έκδ.2001,σελ. 28-29 2 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ.Γ2, σελ.255-256, έκδ.1972

3 Μάρως Παπαθανασίου: Κατά μήνας Γαμηλιώνα και Ανθεστηριώνα, ένθετο: Φεβρουάριος, 7 Ημέρες,

εφημερίδα "Καθημερινή", έκδ.2001,σελ. 12-13

4

μαγικό κύκλο, τον οποίο τα πνεύματα αδυνατούσαν να υπερβούν.4 Όταν, δε, άρχιζε

να βραδιάζει, οπότε, σύμφωνα με την παράδοση, ερχόταν η νέα ημέρα, έδιωχναν

τις ψυχές φωνάζοντας: Θύραζε, Κῆρες, οὐκέτ’ Ἀνθεστήρια, δηλαδή: φύγετε, Κήρες,

τελείωσαν πια τα Ανθεστήρια.5

Την πίστη αυτή περί της ανόδου των ψυχών στον επάνω κόσμο μάς την παραδίδει ο

Λουκιανός σε έναν από τους θαυμάσιους σατιρικούς του διαλόγους, που φέρει τον

τίτλο: Χάρων ή Επισκοπούντες. (διαφάνεια 7)Στον συγκεκριμένο διάλογο ο Χάρων,

περιηγούμενος μαζί με τον Ερμή τον κόσμο των ζωντανών και απορώντας για την

ανθρώπινη ματαιοδοξία , εκδηλώνει σε κάποιο σημείο εύλογα την απορία του:

προς τι, άραγε, το στεφάνωμα και επίχρισμα με αρώματα των τάφων, η καύση

πλούσιων γευμάτων , η διάνοιξη, τέλος, ορυγμάτων και η ρίψη εκεί του μελίκρατου;

Αποκρινόμενος ο Ερμής, πληροφορεί τον Χάροντα ότι όλα αυτά συμβαίνουν, λόγω

της ανθρώπινης πεποίθησης περί ανόδου των ψυχών στον επάνω κόσμο: τότε τα

πνεύματα βρίσκουν την ευκαιρία να δειπνήσουν κατά κάποιο τρόπο με την κνίσα

και τον καπνό των καιομένων δείπνων, αλλά και να γευτούν το μελίκρατο, ένα

μείγμα μελιού και γάλακτος, ή μελιού και νερού.6

Κατά τη μετάβαση από τη λατρεία του δωδεκαθέου στον χριστιανισμό, τα

Ανθεστήρια έπαψαν πλέον να υφίστανται, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πέρασαν και

στον χώρο της λήθης. Από το σύνολο αυτής της εορταστικής διαδικασίας και

πρακτικής η ελληνική παράδοση διατήρησε, εκτός των άλλων, την ψυχαγωγία, την

ανάβαση δηλαδή των ψυχών στον κόσμο των ζώντων.

Και είναι πραγματικά εκπληκτικό όσο και διόλου τυχαίο ότι αυτή η συνάντηση των

δύο κόσμων πραγματοποιείται και εντάσσεται πάντα στην εποχή της Άνοιξης. Είναι

τότε που το ξύπνημα της φύσης ανακαλεί στο συλλογικό ασυνείδητο πανάρχαιες

και πανανθρώπινες αντιλήψεις που επιβάλλουν τον εξευμενισμό και τη λατρεία

των νεκρών προγόνων, γιατί αυτό επιτάσσει η ιδιότητά τους ως γονιμικών και

ευετηριακών πνευμάτων: χάρη στις ενέργειες των ζώντων, τα πνεύματα των

4 Γεωργίου Μέγα, Εορταί και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας, σελ. 38-39, Αθήνα 1957

5 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, τόμος Γ2, σελ. 254-256, έκδ.1972 και: Μάρως

Παπαθανασίου: Κατά μήνας Γαμηλιώνα και Ανθεστηριώνα, ένθετο: Φεβρουάριος, 7 Ημέρες, εφημερίδα "Καθημερινή", έκδ.2001,σελ. 12-13 6 Λουκιανός, Σάτιρα θανάτου και Κάτω Κόσμου: Χάρων ή Επισκοπούντες, σελ.248-251, εισαγωγή, μετάφραση,

σχόλια: Δημήτριος Α. Χρηστίδης

5

νεκρών θα συντελέσουν στην ευετηρία, δηλαδή στην καλοχρονιά: τα χωράφια θα

καρποφορήσουν, η σοδειά θα πολλαπλασιαστεί, οι νοικοκύρηδες θα είναι υγιείς.

Μαρτυρίες για την αντίληψη αυτή υπάρχουν και στην αρχαία ελληνική

αγγειογραφία. (διαφάνεια 8)Προκειμένου να φυτρώσει ο σπόρος της Δήμητρας, οι

γεωργοί όφειλαν να επικαλεστούν τον θεό του Άδη, Πλούτωνα. Το ίδιο το όνομα

του θεού είναι δηλωτικό του πλούτου που προέρχεται από τη γη. Τη θέση, λοιπόν,

των Ανθεστηρίων -ερήμην πάντα της Εκκλησίας-πήραν στη λαϊκή συνείδηση τα

Ψυχοσάββατα, εκεί, στο τέλος του χειμώνα με τις αρχές της Άνοιξης,

συμπίπτοντας, μάλιστα, με τον εορτασμό της Αποκριάς.

Όσο εκπληκτική είναι όμως η χρονική σύμπτωση, άλλο τόσο εκπληκτική παραλληλία

αποτελεί η διπλή όψη της αρχαίας και της νεότερης εορτής: από τη μια τα

Ανθεστήρια, στα οποία η γενικευμένη ευθυμία συνυπάρχει με τη θλίψη για την

παρουσία των ψυχών και από την άλλη τα Ψυχοσάββατα, που αποτελούν μεν

ημέρες πένθους, τοποθετημένες ωστόσο ανάμεσα στις μεταμφιέσεις, τα

πειράγματα και το φαιδρό πνεύμα των Απόκρεω. Ειδικά για τις Απόκριες, οι

παράδοξες μεταμφιέσεις και τα δρώμενα που παρατηρούνται σε διάφορες

περιοχές της χώρας μας τις ημέρες αυτές, ερμηνεύονται από τους επιστήμονες ως

αναπαραστάσεις της διέλευσης των πνευμάτων που έχουν ευετηριακό χαρακτήρα.

(διαφάνεια 9) Χαρακτηριστικό -αλλά όχι μοναδικό- παράδειγμα αποτελεί το

καρναβάλι του Σοχού της Θεσσαλονίκης, στο οποίο οι μεταμφιεζόμενοι φέρουν

τομάρια από μαύρους τράγους, ενώ έχουν ζωστεί με μεγάλα κουδούνια. Οι μάλλον

τρομακτικές προσωπίδες τους είναι εντυπωσιακά στολισμένες με πολύχρωμα

σχέδια. Παρά την πίστη περί αναβίωσης της ιστορικής μνήμης από τις ληστρικές

επιδρομές των Γιουρούκων, ενός τουρκικού λαού που είχε μεταφερθεί στη

Μακεδονία από το Ικόνιο, είναι πρόδηλο, σύμφωνα με τους ερευνητές, το

πανάρχαιο γονιμικό λατρευτικό υπόστρωμα, που επιβεβαιώνεται άλλωστε και

από το γεγονός ότι η καλή έκβαση της παραγωγής του Σοχού είναι απολύτως

συνυφασμένη με την τέλεση του καρναβαλιού.7 Η υποδήλωση κι εδώ της

παρουσίας των νεκρών προγόνων είναι εμφανής.

7 Γεωργίου Αικατερινίδη, Η εθιμολογία της Αποκριάς, ένθετο: Φεβρουάριος,7 Ημέρες, εφημερίδα

"Καθημερινή", έκδ.2001,σελ. 22-24

6

Οι ομοιότητες όμως Ανθεστηρίων και Ψυχοσάββατων δεν σταματούν στο σημείο

αυτό. Η παρασκευή και προσφορά κόλλυβων κατά τα Ψυχοσάββατα δεν είναι παρά

η επανάληψη των αρχαίων πανσπερμιών: χαρακτηριστικά και στις δύο προσφορές

τα δημητριακά και το ρόδι της Περσεφόνης, αιώνιος συμβολισμός το δεύτερο

αφθονίας μα και συγχρόνως συμβολισμός για τον κόσμο του Επέκεινα. Τα κόλλυβα

σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας ονομάζονται πολυσπόρια ή πανσπερμιά,

έχοντας διατηρήσει την αρχαία τους ονομασία.8 Είναι χαρακτηριστικό, επίσης ,ότι

σε κάποιες περιοχές της Κρήτης οι μικρές πεταλούδες που εμφανίζονται μέσα από

τα δημητριακά-ιδίως το σιτάρι- ονομάζονται ψυχάρια, όπως ψυχάρι λέγεται και η

πεταλούδα που κατά την παράδοση φτερουγίζει για 40 ημέρες γύρω από το καντήλι

του αποχωρήσαντος.9 Στο χωριό Ελεύθερνα του Ρεθύμνου, οι σημερινοί μεσήλικες

αφηγούνται ότι μεγάλωσαν μαθαίνοντας να ονομάζουν ψυχές τις πεταλούδες. Η

ταύτιση και απόδοση της ψυχής με πεταλούδα είναι πανάρχαια αντίληψη που

συναντάται σε πολλούς λαούς. (διαφάνεια 10)

Την εντοπίζουμε από την αγγειογραφία της Αθήνας του 4ου αι. π.Χ. μέχρι την

ελληνιστική και ρωμαϊκή παράδοση με τον θαυμαστό συγκρητισμό ιδεών και

θρησκευτικών στοιχείων, ο οποίος μας έδωσε το παραμύθι για τις περιπέτειες του

Έρωτα και της Ψυχής, μέσα από το έργο «Μεταμορφώσεις» του Ρωμαίου

μυθιστοριογράφου του 2ου μ.Χ. αιώνα Απουλήιου.10(διαφάνεια 11)

Κατά το τελευταίο Ψυχοσάββατο, αυτό της Πεντηκοστής ή το Σάββατο του

Ρουσαλιού για τους Βυζαντινούς αλλά και τη νεοελληνική παράδοση, τα πνεύματα

επιστρέφουν στον Κάτω Κόσμο. Το θρόισμα των δένδρων στην Κρήτη κατά το

τελευταίο αυτό Ψυχοσάββατο ερμηνεύεται ως κλάμα των ψυχών που

εγκαταλείπουν τους αγαπημένους τόπους τους, μια δοξασία που αποτελεί παλιά

όσο και πανανθρώπινη αντίληψη, σύμφωνα με την οποία οι ψυχές κάθονται

κάποτε πάνω στα δέντρα ή στους βλαστούς του αμπελιού, γι’ αυτό και μέχρι να

περάσουν τα Ψυχοσάββατα - κατά τη νεοελληνική παράδοση- αποφεύγουν να τα

8 Γ. Μέγα, Ελληνικαί Εορταί και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας, σελ.31

9 Ηλία Αναγνωστάκη: Ο Φεβρουάριος των προγόνων και της προσδοκίας της Άνοιξης, ένθετο: Φεβρουάριος,7

Ημέρες, εφημερίδα "Καθημερινή", έκδ.2001,σελ.8-10 10

Ελληνική Μυθολογία της Εκδοτικής Αθηνών, τόμος 3, έκδ.1986,σελ.341-345

7

κόβουν.11 (διαφάνεια 12) Η αντίληψη για το κλάμα των ψυχών έχει δημιουργήσει,

μάλιστα , μια ιδιαίτερη εθιμολογία στην Κρήτη, σύμφωνα με την οποία επιβάλλεται

η σιωπηρή παρασκευή των κόλλυβων για να μην ενοχλούνται οι ψυχές ή το

άναμμα κεριών, ώστε να βρίσκουν ευκολότερα τον δρόμο της επιστροφής.12

Κρίνοντας σκόπιμο εδώ να κάνουμε μια μικρή παρένθεση που αφορά τις

εκδηλώσεις μνήμης προς τους νεκρούς , αξίζει ν’ αναφερθούν ορισμένες που

συνιστούν, σήμερα, για άλλη μια φορά, υπόμνηση των προγόνων. Πιο

συγκεκριμένα, μετά την ταφή ακολουθούσε το περίδειπνον, γεύμα στην οικία του

νεκρού, με συγκέντρωση συγγενών,13 ή πάνω στον τάφο, κατ’ άλλους

ερευνητές.14(διαφάνεια 13)Την τρίτη ημέρα, τα τρίτα, όπως λέγονταν,

υποδηλώνουν κάποια τελετή στον τάφο, της οποίας αγνοούμε τις λεπτομέρειες,

ενώ το ίδιο επαναλαμβανόταν κατά την ένατη ημέρα, τα ένατα , προς τιμήν του

νεκρού, την 30ή επίσης ημέρα , καθώς και με τη συμπλήρωση έτους. Οι

υποχρεώσεις, ωστόσο, της οικογένειας προς τον νεκρό δεν έπαυαν, ακόμη και μετά

τη λήξη του πένθους, περιλαμβάνοντας επισκέψεις στον τάφο, προσφορές χοών,

ανθών και στεφάνων, αλλά και κατ’ οίκον εκδηλώσεις.15 (διαφάνεια 14) Στο σύνολό

τους σχεδόν, τα προαναφερθέντα, είτε πρόκειται για μνημόσυνα, είτε για ταφικές

τελετές πέρασαν, μέσω μιας αδιάλειπτης συνέχειας και εξακολούθησαν να

υφίστανται τόσο στο Βυζάντιο, όσο και σήμερα, στον νεοελληνικό μας βίο.16

Ολοκληρώνοντας το θέμα μας, έχει ενδιαφέρον να αναφερθούμε στην ιστορική

ερμηνεία μιας λέξης που συνήθως θεωρείται ξενικής προέλευσης. Πρόκειται για τη

λέξη μακαρόνια.(διαφ.15)Ο διαπρεπής μελετητής του βυζαντινού πολιτισμού

Φαίδων Κουκουλές, παρουσιάζοντας πειστικά τεκμήρια, αποδεικνύει ότι είναι

ελληνικής καταγωγής. Με αφόρμηση από τον λεξικογράφο του 5ου μ.Χ. αιώνα

Ησύχιο, ο οποίος αποδίδει τη σημασία της λέξης μακαρία ως έδεσμα που

συντίθεται από ζωμό και κριθάλευρο, παραθέτει στη συνέχεια χειρόγραφο της

Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών του 1343, στο οποίο τα μακαρώνεια ορίζονται ως οι

11

Γεωργίου Δημητροκάλλη, Ψυχογιορτές του Φλεβάρη, ένθετο: Φεβρουάριος,7 Ημέρες, εφημερίδα

"Καθημερινή", έκδ.2001,σελ. 28-29 12

Νίκου Ψιλάκη, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, εκδ. Καρμάνωρ 2005,σελ.243-244 13

Ταφικά έθιμα κατά την κλασική εποχή, ιστοσελίδα Ι.Μ.Ε.www.ime.chronos.gr 14

Λουκιανός, Σάτιρα θανάτου και Κάτω Κόσμου, Δ. Χρηστίδης, σχόλιο 32, σελ. 59 15

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, τόμος Β, έκδ.1972, σελ.450-452 16

Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τόμος 4ος, έκδ.1952, σελ.206-214

8

ύμνοι που ψάλλονται κατά την κοίμηση της Θεοτόκου. Ερμηνεύοντας, όμως, και την

ετυμολογική σύνθεση της λέξης απευθείας από το μακάριος και αιωνία καταλήγει

στο συμπέρασμα ότι τα μακαρώνια ήταν αρχικά μακαριστικά τροπάρια που

ψάλλονταν κατά την κηδεία ή στα περίδειπνα (υπέρ της των μακάρων αιωνίας

μνήμης ), κατά τα οποία προσφέρονταν στους παριστάμενους ζυμαρικά. Στην

Αδριανούπολη, μάλιστα, μακαρωνιά λέγεται το πιλάφι που συνοδεύει το

νεκρόδειπνο. Καταλήγει λοιπόν στη γνησίως ελληνική προέλευση της λέξης, η

οποία, σύμφωνα με τον ίδιο, μεταδόθηκε στη Δύση μέσω του βενετικού

macaron.17

Επανερχόμενοι, τώρα, στις Απόκριες, είναι γνωστό ότι η τελευταία Κυριακή του

εορτασμού ονομάζεται Τυρινή και τα ζυμαρικά αποτελούν το κυριότερο

παραδοσιακό φαγητό της. Στην επιλογή αυτή, όπως φαίνεται, η λαϊκή πεποίθηση

για την παρουσία των ψυχών στον επάνω κόσμο κατά την αποκριάτικη περίοδο έχει

αφήσει νωπά τα ίχνη της.18 (διαφ.16)

Η σχέση Ανθεστηρίων και Ψυχοσάββατων διερευνήθηκε από δύο τμήματα της Α΄

Γυμνασίου κατά τη διδασκαλία της ενότητας: "Η Αθήνα γιορτάζει", από το σχολικό

εγχειρίδιο της Αρχαίας Ιστορίας. Βασικοί επιδιωκόμενοι στόχοι αυτής της

ερευνητικής εργασίας υπήρξαν αφ’ ενός η ανακαλυπτική πορεία προς τη γνώση

μέσα από τη μελέτη έγκυρων πηγών και αφ’ ετέρου η σύνδεση νεοελληνικών

λατρευτικών πρακτικών με αρχαίες αντιλήψεις και λατρείες, γεγονός που οδηγεί

στην ανάδειξη του παρελθόντος και της ιστορίας ως κομβικής σημασίας για την

κατανόηση του σήμερα. Οι μαθητές εργάστηκαν ομαδοσυνεργατικά ή κατά μόνας ,

επιλέγοντας να συμμετάσχουν σε συγκεκριμένο τμήμα εκπόνησης έργου που

περιλάμβανε: συγγραφή κειμένου με βάση αυστηρά καθορισμένες πηγές που

δόθηκαν από τη διδάσκουσα, ανεύρεση σχετικών με το θέμα απεικονίσεων,

εικαστικές αποδόσεις του θέματος, συλλογή πληροφοριών αναφορικά με τη

θρησκευτική ερμηνεία από την καθηγήτρια των Θρησκευτικών, συνεντεύξεις από

ηλικιωμένα γυναικεία μέλη της οικογένειας, σύνθεση όλων των εργασιών σε τελικό

17

Φαίδων Κουκουλές: Δύο λέξεις από γλωσσικής και λαογραφικής απόψεως εξεταζόμεναι, Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας , έκδ.1918, σελ. 5-10,Ηλεκτρονική βιβλιοθήκη Α.Π.Θ. 18

Γ. Αικατερινίδη, Η εθιμολογία της Αποκριάς, ένθετο: Φεβρουάριος,7 Ημέρες, εφημερίδα "Καθημερινή",

έκδ.2001,σελ. 22-24

9

κείμενο, ανάγνωση με ήθος, τέλος σύνθεση όλου του υλικού σε βίντεο. Αξίζει ν’

αναφερθεί, όπως συνήθως συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, η προθυμία για

συμμετοχή αρκετών μαθητών με μέτρια ή χαμηλότατη επίδοση στο μάθημα, οι

οποίοι, για τον σκοπό αυτό, αξιοποίησαν τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα.

Υπήρξαν μάλιστα μαθητές που ανέλαβαν έως και τρεις διαφορετικές

δραστηριότητες. Αξίζει όμως να τονιστεί στο σημείο αυτό και μία ανακάλυψη που

προέκυψε από την έρευνα: τα Ψυχοσάββατα, σύμφωνα με μαρτυρία μαθήτριας,

εορτάζονται και σε μουσουλμανικά χωριά της Αλβανίας, κατά την ίδια περίοδο και

με ανάλογο τρόπο, απηχώντας αντίστοιχες αντιλήψεις των ντόπιων πληθυσμών,

όπως άλλωστε αναφέρεται και στην εργασία. Το βίντεο των μαθητών με τίτλο:

"Αναζητώντας τα αρχαία Ανθεστήρια στα νεοελληνικά Ψυχοσάββατα" υπάρχει

στη διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=qtkM3UbgVfg

Κλείνοντας, είναι εύλογα διακριτό, νομίζω, ότι τόσο στην αρχαία εορτή των

Ανθεστηρίων, όσο και στη νεότερη των Ψυχοσάββατων, ενσωματώνονται και

συνυπάρχουν δύο μεγάλοι συμβολισμοί : από τη μία η χαρά της ζωής και από την

άλλη το πένθος του θανάτου. Η αγωνία του ανθρώπου ν’ αντιμετωπίσει τα

προαιώνια ερωτήματα που απορρέουν από την ύπαρξη με κυρίαρχο το ζήτημα του

θανάτου-αυτόν που αποτελεί και τη μόνη του βεβαιότητα- όπως εύστοχα σημειώνει

ο καθηγητής Ν. Σταμπολίδης,19 παρατηρούμε ότι ανέκαθεν τον οδήγησε στην

πεποίθηση για την επικοινωνία και τους ανοιχτούς διαύλους μεταξύ των δύο

κόσμων. Και είναι όντως εκπληκτικό ότι αυτή η συνάφεια και επικοινωνία, ως

ανάγκη της ανθρώπινης ύπαρξης, εξακολουθεί να υφίσταται μέσα από μία

πραγματικά συγκινητική κοινότητα εθίμων και αντιλήψεων από την αρχαιότητα

μέχρι σήμερα. Αυτή την κοινότητα, αυτή τη σύνδεση με την ιστορία μας οφείλουμε

να τη διαφυλάξουμε ως διαγενεακό συνεκτικό στοιχείο, ως αδιάψευστο μάρτυρα

της συλλογικής κοινής μνήμης, ως μάρτυρα εν τέλει της δικής μας πολιτισμικής

ταυτότητας, αλλά και αυτογνωσίας.

19

Επέκεινα: Νικώντας τον θάνατο μέσα από την τέχνη - άρθρο της Λήδας Μπουζάλη στο περιοδικό ΑΩ του Ιδρύματος Ωνάση, τεύχος 67, Μάρτιος 2015

10

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμοι Β και Γ2, έκδ.1972 Γεώργιος Μέγας, Ελληνικαί Εορταί και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας, Αθήνα 1957 Λουκιανός, Σάτιρα θανάτου και Κάτω Κόσμου: Χάρων ή Επισκοπούντες, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια: Δημήτριος Α. Χρηστίδης- από τη σειρά: Η σοφία των αρχαίων Ελλήνων, έκδοση 2015, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, εφημερίδα "Το Βήμα" Ελληνική Μυθολογία της Εκδοτικής Αθηνών, τόμος 3, έκδοση 1986

Νίκος Ψιλάκης, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, εκδόσεις Καρμάνωρ, 2005

Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τόμος 4ος, έκδ.1952

Φαίδων Κουκουλές: Δύο λέξεις από γλωσσικής και λαογραφικής απόψεως εξεταζόμεναι, Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, έκδ.1918, Ηλεκτρονική βιβλιοθήκη Α.Π.Θ. Γεώργιος Δημητροκάλλης, Ψυχογιορτές του Φλεβάρη, ένθετο: Φεβρουάριος, 7Ημέρες, εφημερίδα "Καθημερινή", έκδ.2001 Μάρω Παπαθανασίου: Κατά μήνας Γαμηλιώνα και Ανθεστηριώνα, ένθετο: Φεβρουάριος, 7 Ημέρες, εφημερίδα "Καθημερινή", έκδ.2001 Γεώργιος Αικατερινίδης, Η εθιμολογία της Αποκριάς, ένθετο: Φεβρουάριος,7 Ημέρες, εφημερίδα "Καθημερινή", έκδ.2001 Ηλίας Αναγνωστάκης: Ο Φεβρουάριος των προγόνων και της προσδοκίας της Άνοιξης, ένθετο: Φεβρουάριος,7 Ημέρες, εφημερίδα "Καθημερινή", έκδ.2001 Ταφικά έθιμα κατά την κλασική εποχή, ιστοσελίδα Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, www.ime.chronos.gr Δημήτρης Παλαιοθόδωρος: Οι απεικονίσεις των ψυχών στην αρχαία τέχνη, περιοδικό Αρχαιολογία, τεύχος 118 Επέκεινα: Νικώντας τον θάνατο μέσα από την τέχνη - άρθρο της Λήδας Μπουζάλη στο περιοδικό ΑΩ του Ιδρύματος Ωνάση, τεύχος 67, Μάρτιος 2015