1

UNIVERZITET U PRIŠTINI

FAKULTET ZA SPORT I FIZIČKO VASPITANJE

Kandidat:

RANKO DAVIDOVIĆ

RAZLIKE U STRUKTURI MOTORIČKIH I KOGNITIVNIH

SPOSOBNOSTI I KONATIVNIH KARAKTERISTIKA UČENIKA I

UČENICA SREDNJE ŠKLE U ARILJU

(Magistarski rad)

Mentor:

Prof. dr Evagelia Boli

Leposavić, 2019.

2

SADRŽAJ

1 UVOD ...................................................................................................................... 4

2 PRISTUPNA RAZMATRANJA ............................................................................. 8

2.1 Pojam i struktura antropološkog prostora ......................................................... 8

2.1.1 Teorije o motoričkim sposobnostima ......................................................... 8

2.1.2 Teorije o kognitivnim sposobnostima ...................................................... 28

2.1.3 Teorije o konativnim karakteristikama ..................................................... 35

3 DOSADAŠNJA ISTRAŽIVANJA ........................................................................ 42

3.1 Istraživanja antropoloških karakteristika ........................................................ 42

3.1.1 Istraživanja motoričkih sposobnosti ......................................................... 44

3.1.2 Istraživanja kognitivnih sposobnosti ........................................................ 51

3.1.3 Istraživanja konativnih karakteristika ....................................................... 54

4 PROBLEM, PREDMET I CILJ ISTRAŽIVANJA ............................................. 57

4.1 Problem i predmet istraživanja ....................................................................... 57

4.2 Cilj istraživanja .............................................................................................. 59

5 HIPOTEZE ............................................................................................................ 60

6 METODE ISTRAŽIVANJA ................................................................................. 62

6.1 Uzorak ispitanika ............................................................................................ 62

6.2 Uzorak varijabli .............................................................................................. 63

6.2.1 Uzorak varijabli za ispitivanje motoričkih sposobnosti ........................... 63

6.2.2 Uzorak varijabli za ispitivanje kognitivnih sposobnosti ........................... 78

6.2.3 Uzorak varijabli za ispitivanje konativnih karakteristika ......................... 81

6.3 Statistička obrada podataka ............................................................................ 83

7 REZULTATI ISTRAŽIVANJA SA DISKUSIJOM ............................................. 85

7.1 Struktura motoričkih sposobnosti učenika i učenica ...................................... 85

7.1.1 Struktura motoričkih sposobnosti učenika prvog razreda ........................ 85

7.1.2 Struktura motoričkih sposobnosti učenika drugog razreda ...................... 92

7.1.3 Struktura motoričkih sposobnosti učenica prvog razreda ......................... 99

3

7.1.4 Struktura motoričkih sposobnosti učenica drugog razreda ..................... 105

7.2 Struktura kognitivnih sposobnosti učenika i učenica ................................... 113

7.2.1 Struktura kognitivnih sposobnosti učenika prvog razreda ..................... 113

7.2.2 Struktura kognitivnih sposobnosti učenika drugog razreda ................... 116

7.2.3 Struktura kognitivnih sposobnosti učenica prvog razreda ...................... 117

7.2.4 Struktura kognitivnih sposobnosti učenica drugog razreda .................... 120

7.3 Struktura konativnih karakteristika učenika i učenica .................................. 123

7.3.1 Struktura konativnih karakteristika učenika prvog razreda .................... 123

7.3.2 Struktura konativnih karakteristika učenika drugog razreda .................. 127

7.3.3 Struktura konativnih karakteristika učenica prvog razreda .................... 131

7.3.4 Struktura konativnih karakteristika učenica drugog razreda .................. 135

7.4 Kanonička diskriminativna anliza motoričkih sposobnosti .......................... 139

7.5 Kanonička diskriminativna anliza kognitivnih sposobnosti ......................... 141

7.6 Kanonička diskriminativna anliza konativnih karakteristika ....................... 143

8 ZAKLJUČAK ...................................................................................................... 145

9 ZNAČAJ ISTRAŽIVANJA I MOGUĆA GENERALIZACIJA ......................... 151

10 LITERATURA .................................................................................................... 152

4

1 UVOD

Tek rođeno dete je malo, umiljato, simpatično biće, koje uglavnom spava i jede, što

moramo priznati i nije tako malo za njega. Na drugoj strani, imamo odraslu osobu, koja

razume, može, hoće i stvara najsloženije teorije o svim ljudskim delatnostima vezanim za

čoveka i njegovo bliže i dalje okruženje. Pred nama se postavlja pitanje, koje verujem

postavlja svaki čovek, kako iz novorođenčeta nastaje odrasla osoba sa tako moćnim

antropološkim sposobnostima i karakteristikama. Dodamo li ovome i činjenicu, da se

završetak razvoja ne postiže samim tim što čovek odrasta, već se ljudi i u odraslom dobu

razvijaju i menjaju u pogledu svih, nekih manje, a nekih više, antropoloških sposobnosti i

karakteristika, onda prethodno postavljeno pitanje ima puni smisao. Zbog toga se pred nauku

postavljaju ciljevi koji treba da:

dokažu i opišu na koji način se ljudi tokom detinjstva, mladosti i odraslog doba,

menjaju u pogledu motoričkih, kognitivnih i konativnih (ali i svih drugih)

sposobnosti i karakteristika, tj. koje sposobnosti i karakteristike odlikuju ljude u

različitim uzrasnim periodima;

objasne kako i zašto dolazi baš do takvih promena u konkretnim razvojnim

periodima, u različitim ljudskim vrstama, u različitim populacijama, kao i svim

drugim različitostima i specifičnostim

Na formiranje i ispoljavanje antropoloških karakteristika čoveka, utiču mnogobrojni

faktori. Svrstani su u dve velike grupe, koje se interpretiraju kao unutrašnji (endogeni) i

spoljašnji (egzogeni) faktori. Unutrašnji faktori, koji utiču na ispoljavanje antropoloških

karakteristika čoveka su: nasleđe, rasa, pol, endokrilni sistem i efektorna tkiva i organi.

Spoljašnji faktori su: geografsko-klimatski, ekološki, godišnja doba, socijalno-ekonomski,

društveno-politički, kulturno-istorijski, etički, zdravstveni, obrazovni, vaspitni, fizička

aktivnost i drugo.

U brojnim antropološkim istraživanjima, koja su se bavila problematikom utvrđivanja

nivoa rasta i razvoja, motoričkim i kongnitivnim sposobnostima i konativnim svojstvima i

karakteristikama, posebno školske populacije, utvrđivani su čak i normativi nivoa pomenutih

karakteristika po uzrasnim grupacijama, ali je vrlo mali broj istraživanja posvećen

proučavanju antropološkog prostora učenika, posmatrano generalno. Utvrđivanje i

valorizacija antropoloških karakteristika učenika, treba da bude sastavni deo nastavnog

5

procesa, zato što se antropološke karakteristike javljaju i kao garant postignuća značajnih

rezultata u nauci, tehnici, umetnosti, kulturi, sportskim disciplinama, odnosno u svim

ljudskim ispoljavanjima.

Utvrđivanje antropoloških karakteristika, vrši se pomoću objektivnih mernih

instrumenata, koji omogućavaju validaciju rezultata po njegovim segmentima, ali i generalno.

Na osnovu objektivnih mernih instrumenata po segmentima antropoloških karakteristika

učenika, utvrđuju se i međuzavisnost tih uticaja i nivoa uticaja po segmentima antropološkog

prostora uopšte.

Konativne karakteristike, motoričke i kognitivne sposovbnosti, kao segmenti

antropološkog prostora učenika, moraju biti adekvatnim postupcima mereni,

dijagnostifikovani, utvrđivani i proučavani u nastavnom procesu, kako bi cilj i zadaci

obrazovno-vaspitnog procesa (znači fizičkog vaspitanja) bili ostvareni na adekvatan,

kvalitetan način. Utvrđivanje, tj. praćenje konativnih karakteristika, kao i motoročkih i

kognitivnih svojstava učenika, omogućava nam da obrazovno-vaspitni proces usmeravamo i

prilagođavamo prema uzrastu, polu, potrebama, interesovanju i mogućnostima učenika

Efikasnost funkcionisanja čoveka, zavisi od njegovih motoričkih i kognitivnih

sposobnosti kao i od konativnih karakteristika. Baš zbog toga i pored niza metodičkih

nedostataka, koji su vezani za nedovoljan broj ispitanika, neadekvatan izbor mernih varijabli,

nedovoljno efikasne i neprecizne statističke postupke, neadekvatne uslove merenja i sl.,

utvrđivanje latentnih dimenzija antropoloških karakteristika učenika, bio je predmet velikog

broja istraživanja.

Posmatranje motoričkih i kognitivnih sposobnosti, kao i konativnih karakteristika,

posebno za nas relevantnog istraživanja, vezano je za organizovanje i projektovanje rada sa

nekom vaspitnom grupom, što je u ovom istraživanju vezano za učenike prvog i drugog

razreda srednje škole.

Morfološke karakteristike, fizičke osobine, predstavljaju najjasniji prostor u

vizuelnom smislu, u okvirima antropoloških dimenzija čoveka. Skup fizičkih, telesnih,

antropometrijskih dimenzija, definiše morfologiju, kao organizovanu i konstantnu ukupnost

oblika i dimenzija čoveka u međuzavisnom odnosu. Taj skup osobina i oblika, uglavnom se

formira pod uticajem endogenih faktora i pod uticajem faktora sredine. Morfološke

karakteristike se mogu definisati i kao skup manifestnih varijabli, koje transformisane u

latentne morfološke dimenzije, prezentiraju morfološku manifestaciju. Faktorskim

procedurama, omogućeno je ulaženje u osnovne morfološke strukture čoveka, sa ciljem da se

spoljašnje poruke, koje nose i spoljašnje karakteristike konkretnih pojava u latentnom

6

prostoru, svedu na toliku količinu informacija, koje se odgovarajućim matematičko-

statističkim procedurama mogu generalizovati u vidu latentnih dimenzija. Zahvaljujući

primeni faktorske analize, sa sigurnošću se može govoriti o objektivno utvrđenoj latentnoj

strukturi morfoloških karakteristika čoveka. Najnovija istraživanja govore i o hijerarhijskoj

konstrukciji morfoloških latentnih dimenzija.

Motoričke sposobnosti predstavljaju sistem kretnih karakteristika, tj. manifestnih

kretnih kombinacija, pomoću kojih čovek komunicira sa okolinom. Broj manifestnih kretnih

kombinacija je neograničen i zavisi samo od vrste delatnosti, kojom se čovek bavi. Iz ove

tvrdnje proizišla je podela motoričkih sposobnosti na: egzistencijalnu, izražajnu, proizvodnu i

sportsku. Faktorskim procedurama, utvrđene su manifestne i latentne motoričke dimenzije.

Pri utvrđivanju strukture motoričkih sposobnosti i pri pokušajima da se pouzdane informacije

o motoričkim sposobnostima primene u dijagnostičkim, prognostičkim i transformacijskim

postupcima, merni instrumenti, tj. motorički testovi, predstavljaju najslabiju kariku. Osnovni

nedostatak mernih instrumenata je nepouzdanost. Osim slabe pouzdanosti, motorički testovi

po pravilu emituju vrlo malu količinu informacija. Da bi se umanjili ovi nedostaci, sve više se

konstruišu i upotrebljavaju višetemski testovi, kojima se u prvom redu smanjuje greška

merenja. Problem redukovanja greške merenja i specifičnost jednotemskih testova (testovi

repetitivne i statičke snage) i dalje prati istraživača, zbog nemogućnosti maksimalnog

opterćenja ispitanika, više puta zaredom u kratkom vremenu.

Prva istraživanja strukture antropoloških dimenzija, javila su se u segmentu

kognitivnih sposobnosti. Kognitivne sposobnosti su vezane za mehanizme prijema, prerade i

zadržavanja informacija, zbog čega se definišu, kao funkcionalne strukture odgovorne za

procese prijema dekodiranja i transformacije informacija, sa jasnim ciljem donošenja odluka i

sprovođenja aktivnosti, koje omogućavaju prilagođavanje na različite uslove sredine.

Kongnitivne sposobnosti, tj. intelektualne sposobnosti čoveka, karakterišu se razumevanjem

problema i iznalaženjem odgovarajućih rešenja, od kojih će pojedinac odabrati ono koje mu

se čini jedino ispravno, ili je u datom momentu najviše opravdano. U velikom broju

istraživanja, zajednička je konstatacija da je struktura kognitivnih sposobnosti hijerarhijskog

tipa. U toj hijerarhiji postoji jedan centralni procesor, koji kontroliše i integriše tri posebna

procesora (perceptivni, serijalni i paralelni), koji služe za prijem, obradu i transformaciju

informacija. Funkcije ovih procesora definisali su Momirović, Horga i Bosnar, 1982. i Wolf,

Momirović i Džamonja, 1992., na osnovu čega je urađena i standardizacija kognitivnih

testova (KOG-3) za petnaestogodišnjake.

7

Aktivnosti čoveka, koje se dotiču, bilo kog segmenta ljudskog ispitivanja, ne može se

korektno objasniti, ako se ne uzmu u obzir i modaliteti njegovog ponašanja. Ljudske

sposobnosti, nastale intenzitetom angažovanja pojedinih mehanizama njegovog složenog

sistema, vrlo su često zavisne od uticaja mehanizama drugog tipa, čija se funkcija koristi

srazmerno mogućnostima prilagođavanja njegovih aktivnosti uslovima, koji su produkti same

ličnosti ili su refleksija okruženja. Efikasnošću tih mehanizama, nastaju različiti tipovi

ponašanja. Tipovi ponašanja su u stvari osobine, crte, karakteristike ličnosti, koje nazivamo i

regulativne karakteristike. Regulativne tj. konativne karakteristike su specifične, relativno

stabilne i nepromenljive strukture psihičkih osobina individue u kojoj svaka osobina zauzima

posebno, strukturom određeno mesto. Određivanje strukture konativnih karakteristika, bio je

predmet velikog broja ranijih istraživanja. Informacije o ovom segmentu antropoloških

dimenzija čoveka su brojne i različite, a sve su imale za cilj, da rasvetle kompleksnost

ponašanja čoveka, tj. traženje informacija koje objašnjavaju nivo mogućih uticaja na

razvijanje ljudskih sposobnosti i međuzavisnost ispoljavanja osobina, crta ličnosti, konativnih

ili regulativnih mehanizama – u bilo kom segmentu ljudske delatnosti. Mehanizmi

ispoljavanja konativnih karakteristika, pokazuju vrlo visoke individualne razlike u različitim,

ali i u identičnim situacijama.

Na osnovu ovakvih razmišljanja postavljen je problem i predmet ovog istraživanja,

koji se odnosi na utvrđivanje specifičnosti motoričkih i kognitivnih sposobnosti i konativnih

karakteristika učenica i učenika srednje škole u Arilju.

8

2 PRISTUPNA RAZMATRANJA

2.1 Pojam i struktura antropološkog prostora

Biološka disciplina koja se zove antropologija, bavi se proučavanjem čoveka. Kako je

čovek jedinstvo bioloških, psiholoških i socioloških dimenzija, antropologija ima za cilj da

sve te postojeće i realno moguće dimenzije, definiše i da ih svrsta u jedan integralni sistem,

kakav kod čoveka, realno i egzistira. Tripartitno jedinstvo bio-psiho-sociološkog prostora

čoveka, ispoljava se u neograničenom broju manifestacija. Međutim, neophodnost izučavanja

čoveka zahteva svođenje tih manifestacija na realnu količinu i broj njegovih latentnih

dimenzija, koje je takođe potrebno sistematizovati. Znači, čovekov telesni sastav, izgled i

ponašanje, definisan je kao bio-psiho-sociološko jedinstvo, što zahteva konkretizaciju

antropološke sistematizacije. Danas se ustalila definicija antropološkog statusa čoveka, kao

sistem morfoloških, funkcionalnih, motoričkih, kognitivnih i knativnih dimenzija, kao i

dimenzija koje definišu prostor motivacije, socijalizacije, mikrosocijalni status, sisteme

vrednosti i zdravstveni status.

U izvesnom broju istraživanja ovakva definicija antropološkog statusa je potvrđena,

razrađena je problematika merenja i mernih instrumenata. Najdalje se otišlo u strukturiranju

morfološkog, motoričkog, kognitivnog, konativnog, motivacionog i sociološkog prostora, dok

su ostali segmenti antropološkog prostora, uglavnom hipotetski definisani. Nije im dovoljno

pouzdano utvrđena struktura, kao ni problematika merenja. Zbog izrečene činjenice,

problematika koju trertira ovo istraživanje, vezana je za antropološki prostor, koji definiše

motoričke i kognitivne karakteristike i konativne sposobnost kod učenica i učenika prvog i

drugog razreda srednje škola u Arilju u odnosu na pol.

2.1.1 Teorije o motoričkim sposobnostima

Motorika predstavlja sistem kretnih karakteristika, pomoću kojih čovek komunicira sa

svojom okolinom. Taj sistem se najčešće definiše, kao sposobnost za premeštanje u prostoru,

celog tela ili pojedinih njegovih delova. Sposobnost premeštanja tela ili pojedinih njegovih

delova u prostoru, vrši se uz određenu amplitudu, ritam, tempo, smer, intenzitet i

svrsishodnost, odnosno cilj pokreta. Broj manifestnih kretnih kombinacija je praktično

9

beskonačan, ali se ipak ustalila podela motorike na: egzistencijalnu, izražajnu, proizvpodnu i

sportsku.

Motoričke sposobnosti (abilites) su one sposobnosti čoveka, koje učestvuju u

rešavanju motoričkih zadataka i omogućavaju uspešno kretanje. Motoričke sposobnosti su bez

sumnje, vrlo složeno područje i do sada relativno slabo istraženo, uprkos datim brojnim

teorijama i istraživanjima, koja su do sada izvršena. Razlozi za takvo stanje, najčešće su

pripisivali lošim metrijskim karakteristikama mernih instrumenata, nereprezentativnosti

uzoraka ispitanika i neadekvatnim postupcima za analizu podataka.

Motoričke sposobnosti, kao konstrukti određenih hipotetskih latentnih struktura

motoričkog sistema, formiraju specifični motorički status svake individue. Odnos tog statusa

prema konkretnim aktivnostima na polju edukacije, jedno je od relevantnih pitanja teorije i

prakse u fizičkoj kulturi.

U programu fizičkog vaspitanja, proces razvijanja ili nivo motoričkih sposobnosti,

apostrofiran je kao uslov za ostvarivanje svih zadataka, nastave fizičkog vaspitanja. Zbog toga

je i predviđeno, da se na razvoju motoričkih sposobnosti, radi na svakom času i sa svim

uzrasnim kategorijama.

Motoričke sposobnosti se vrlo često definišu, kao indikatori nivoa razvijenosti

osnovnih kretnih dimenzija čoveka, koje uslovljavaju uspešnu realizaciju kretanja, bez obzira

da li su te sposobnosti stečene treningom ili ne. Ti indikatori, u stvari predstavljaju

kompleksnu mogućnost čoveka, za izvođenje određenih kretnih struktura, koje su uslovljene i

regulisane psihičkim, funkcionalnim i biohemijskim procesima, a ograničene perifernim

lokomotornim aparatom.

Brojna istraživanja u oblasti motoričkih sposobnosti, omogućavaju nam da ostvarimo

uvid u vrstu primenjivanih instrumenata i njihove metrijske karakteristike. Naravno, ovo nam

stvara osnovu za konstrukciju novih, ali i adaptaciju proverenih testova. Tako se i dolazi do

optimalnih i validnih instrumenata.

Dosadašnje teorije o motoričkim sposobnostima, moguće je definisati kao: -

formalističke; - konstruktivne; - redukcione; - molarne; - molekularne; - teorije

verovatnoće; - mehanističke i klasifikacione.

Formalizovane teorije – bave se same sobom, imaju svoju metateoriju;

Konstruktivne teorije – svoje osnovne zamisli i činjenice ne uzimaju od drugih

naučnih disciplina;

10

Dedukcione teorije – oslanjaju se na informacije graničnih, naučnih disciplina

(fiziologija, biologija...);

Molarne teorije – u svojoj suštini uzimaju kao osnovne jedinice komplekse motoričkih

sposobnosti kao celine;

Molekularne teorije – imaju analitički prilaz pojavama;

Teorije verovatnoće (statistika, kibernetika) – bave se otkrivanjem mehanizama i

sistema motoričkih sposobnosti;

Mehanističke teorije – pretežno se oslanjaju na principe biomehanike;

Klasifikacione teorije – bave se pitanjima klasifikacije.

Na osnovu različitih pristupa i saznanja o motoričkim sposobnostima, koji su se u

dosta dugom istorijskom razdoblju razvijali i dopunjavali, utvrđena su četiri pristupa

izračunavanja. To su:

teorijsko-spekulativni,

strukturni (faktorski),

eksperimentalni i

strukturno-eksperimentalni.

Opšta teorija o motoričkim sposobnostima u sebi sadrži četiri celine, koje se

međusobno udopunjavaju. To su:

Sadržaj teorije i polazne pretpostavke;

Klasifikacija na formalne i neformalne informacije;

Klasifikacija na konstruktivne, reduktivne i receptivne informacije;

Klasifikacije na funkcionalne, moralne, molekularne, mehanističke, statističke,

prednaučne-instruktivne, empirijsko statističke i teorijsko-strukturne.

Međutim, iako je istraživačima u poslednje vreme pošlo za rukom da uklone većinu

nedostataka u pristupu izučavanja motoričkih sposobnosti, ni do danas nije na zadovoljavajući

način rešen problem motoričke strukture

Pojam fizičkih sposobnosti se pojavio u radovima teoretičara telesnog vaspitanja,

krajem devetnaestog i početkom dvadesetog veka (Pestalozzi, J. H., Ling, P. H., Tiš, M.).

Danas se najčešće primenjuje termin ’’motorička sposobnost’’, koji se u eksperimentalnim

11

istraživanjima obično svodi na operacionalno definisane latentne dimenzije izvedene iz nekog

sistema mernih instrumenata.

Barou, H.M. i Mec-Gi, R. (1975.) definišu motornu sposobnost, kao jedan od

osnovnih činilaca za sva kretanja. ’’Motorna sposobnost, može biti definisana, kao prisustvo

stečene ili urođene sposobnosti, da se stručno izvede kretanje opšte ili osnovne prirode,

naročito kod specijalizovanih sportova ili gimnastičke tehnike’’. Autori motornu sposobnost

dele na dve komponente: motorna sposobnost koja je satavljena od relativno trajnih

komponenti i sporo se menja pod uticajem razvoja i motorna sposobnost, koja je više pod

uticajem vežbanja ili čije se promene u toku razvoja lakše uočavaju i mere.

Zaciorski, V. M. (1967.) je dao definiciju, prema kojoj su motoričke sposobnosti oni

aspekti motoričkih aktivnosti, koji se pojavljuju u kretnim strukturama, koje se mogu opisati

jednakim parametarskim sistemom, mogu se izmeriti identičnim skupom mera i u kojima

nastupaju analogni fiziološki, biohemijski, kognitivni i konativni mehanizmi

Tako definisane motoričke sposobnosti, razlikuju se od motoričkih navika i

motoričkih veština, iako je manifestacija motoričkih sposobnosti moguća samo preko nekog

konkretnog motoričkog akta. Prema mišljenju većine teoretičara, kretne navike determinišu

usvojenost pojedinih tehnika u sportu i vezane su za proces učenja, dok su motoričke

sposobnosti jednim delom nasleđene, a drugim stečene i to pre svega u procesu trennga. Kod

nekih motoričkih sposobnosti genetički činioci imaju veći značaj, kod drugih manji.

Međutim, u svim slučajevima postoje mogućnosti određenog uticaja na njihov razvoj

putem specifičnih trenažnih metoda. Osnovne motoričke sposobnosti predstavljaju osnovu za

svako učenje kretnih zadataka neke određene tehnike, pa se može smatrati da predstavljaju

bazičnu vrednost u ukupnom prostoru čovekove motorike (Kurelić i sar 1975.).

Postoje pokušaji nekih evropskih istraživača da se motoričke sposobnosti identifikuju

sa semantičkim operacijama, nad skupom nesistematskih opažaja. Međutim, ono što jeste

daleko značajnije je da postoje razlike među istraživačima, koji su u identifikaciji motoričkih

sposobnosti, primenjivali eksperimentalne postupke uz pomoć matematičkih i statističkih

operacija za obradu podataka. Te razlike mogu se pre svega, pripisati različitoj vrednosti

osnovnih informacija, dobijenih eksperimentima i različitim postupcima za identifikaciju

latentnih dimenzija.

Klasičan racionalni pristup problemu motoričkih sposobnosti sastojao se uglavnom u

određivanju motoričkih faktora, koji su definisani kao latentne motoričke strukture,

odgovorne za beskonačan broj manifestnih motoričkih reakcija. Ovakav pristup započet je

pod uticajem psihometrijskih metoda, primenjenih u analizi kognitivnih sposobnosti, koji je

12

tek posle drugog svetskog rata, dao rezultate, koji su omogućili formiranje kibernetičkih

teorija motoričkih sposobnosti. Stvarni početak racionalne analize motoričkih sposobnosti,

vezan je za istraživanja Guilforda i saradnika.

Problem koji je bio prisutan u skoro svim istraživanjima motoričkog prostora, bio je

slaba pouzdanost mernih instrumenata. Izuzev testova snage, gotovo svi motorički testovi

imali su veoma nisku pouzdanost, pa su njihove interkorelacije, zbog toga bile blizu nule.

Ovo je razlog, koji je dobrim delom odgovoran za to što su mnogi pokušaji da se odredi

faktorska struktura motoričkog prostora bili neuspešni, a postojanje motorički dimenzija, koje

su izolovane u nekim istraživanjima nije potvrđeno.

Gotovo sva dosadašnja istraživanja motoričkih sposobnosti, moguće je svrstati u

pokušaje usmerene na taksonomizaciju različitih motoričkih, receptivno – motoričkih i

razvojnih testova u grupe u kojima su utvrđene isključivo fenomenološke karakteristike.

Istovremeno, bilo je vrlo malo eksperimentalnih istraživanja, kojima je cilj bio otkrivanje

funkcionalnih mehanizama, koji regulišu motoričke aspekte voljnih pokreta. Posledica takvog

pristupa istraživanju je da stvarna struktura motoričkog prostora, koja bi bila definisana na

osnovu sistematskog istraživanja tog segmenta psihosomatskog statusa, nije utvrđena

Motoričke dimenzije, kao i svi faktori koji karakterišu psihosomatski staus,

predstavljaju latentne dimenzije, koje stoje u osnovi spoljašnjih manifestacija pojava. Za

određivanje strukture motoričkog prostora i njene unutrašnje kompozicije, neophodno je da se

reši problem identifikacije faktora, njihovih međusobnih relacija i hijerarhijske strukture, što

na osnovu dosadašnjih istraživanja nije na zadovoljavajući način urađeno.

Pristupi izučavanju i saznavanju motoričkih sposobnosti razvijali su se istorijski i u

tom vremenu su se mnogi među njima uzajamno preplitali i dopunjavali. Moguće ih je

podeliti na nekoliko tipičnih:

empirijsko-intuitivni prilaz,

teorijsko-spekulativni prilaz,

strukturni ili faktorski prilaz,

eksperimentalni prilaz,

strukurno (faktorsko) – eksperimentalni prilaz.

Opšta teorija motoričkih sposobnosti sadrži u sebi sledće celine:

sadržaj teorije i polazne pretpostavke,

klasifikacija na formalne i neformalne informacije,

13

klasifikacija na konstruktivne, reduktivne i receptivne informacije,

klasifikacija na funkcionalne informacije,

klasifikacija na molarne i molekularne informacije,

klasifikacija na mehaničke informacije,

klasifikacija na statističke informacije,

klasifikacija na prednaučne – intuitivne informacije,

klasifikacija na empirijsko – statističke informacije,

klasifikacija na teorijsko – strukturne informacije.

Istraživači kao što su: Meinl, Guilford, Clark, Semenov, Fitts, Fleishman,

Fetz, Zaciorski, Meeill, Verhošanski, Momirović, Opavski itd. su klasični

predstavnici i stvaraoci teorija o motoričkim sposobnostima.

Teorija Meinela u izučavanju motoričkih sposobnosti obuhvata sledeće

aspekte:

istorijsko-društveni aspekt,

morfološki aspekt,

anatomsko-fiziološki aspekt,

psihološki aspekt,

biomehanički aspekt, itd.

Meinelova teorija je sistematska, neformalna, ne koristi simboliku,

reduktivna je, moralna, nestatistička i deterministička.

Guilford je u svom teorijskom sistemu izdvojio podsistem motorike,

koji obuhvata:

silu,

impulsivnost,

brzinu,

tačnost – statičnu,

tačnost – dinamičnu,

koordinaciju,

fleksibilnost.

14

Za svaku od ovih osobina podsistema uredio je koordinaciona polja pa je

tako, na primer sa tačke impulsivnost dobio tri polja: opšte vreme motoričke

reakcije, vreme jednog pokreta i frekvencija pokreta ruku i nogu.

Strukturi motoričkih sposobnosti prema Clarku čine:

koordinacija oko – mišić,

amplituda pokreta,

ritam,

tačnost pokreta,

brzina,

ravnoteža.

Semenov u svojoj teoriji ukazuje na to da pri analizi pokreta, treba da se

izučava uzajamna povezanost raznih osobina motorike, kao što su:

početni položaj za pokret,

kretanje delova tela,

amplituda pokreta,

brzina,

sila,

koordinacija,

učestalost pokreta (ponavljanja).

Ova teorija proističe iz rezultata empirijskih istraživanja.

Izuzetan doprinos saznanjima za dalja istraživanja područja motorike,

dao je Fleishman, koji je nastojao da otkrije prirodu čovekovih sposobnosti i njihovu

povezanost sa izvršavanjem motoričkih zadataka. On je proveravao dve kategorije:

motoričke sposobnosti (abilities) i

psihomotorne osobine (skills).

Ustanovio je da su motoričke sposobnosti relativno nezavisne. Istakao je da

kvalitet izvođenja kretanja ne zavisi samo od motoričkih sposobnosti, psihomotornih

osobina i biomehaničkih karakteristika, nego i od kognitivnih i perceptivnih

sposobnosti. Njegov doprinos je daleko širi nego što je ovde izneto, posebno kada su

u pitanju izdvojene dimenzije, koje su omogućile definisanje bazičnih motoričkih

15

sposobnosti. Fleishman je posredstvom faktorske analize odredio postojanje sledećih

motoričkih sposobnosti:

fleksibilnost amplitude pokreta,

dinamička fleksibilnost,

eksplozivna sila,

dinamička sila,

statička sila,

sila tela,

opšta koordinacija tela,

ravnoteža celog tela,

kardiovaskularna izdržljivost.

Ova teorija proizilazi iz analitičkih sredstava faktorske analize, pomoću kojih

je autor želeo da sazna fiziološke osnove, funkciju učenja, uticaj sredine, faktore

kulture i brzinu razvoja sposobnosti.

Teorija Fetza u analizi motoričkih sposobnosti podrazumeva sledeću

strukturu: senzomotorna koordinacija, gde su strukturirane: sposobnost učenja,

sposobnost upravljanja i sposobnost prilagođavanja. Sposobnost upravljanja se

odnosi na:

koordinaciju oko – ruka, * koordinaciju oko – glava,

koordinaciju oko – telo, * koordinaciju oko – noga.

Teorija Zaciorskog polazi od hipotetskog razjašnjenja i hipotetske

klasifikacije motoričkih sposobnosti. Kao primer može se navesti hipotetsko

uređenje psihičkog i mišićnog razdraženja. Hipotetska klasifikacija razlikuje:

razdraženje mišića pre rada,

aktivnost mišića pri prelasku iz stanja kontrakcije u stanje relaksacije i obratno,

nivo razdraženja nakon relaksacije.

Pri tome se kontrakcija sprovodi kroz tri hipotetske forme:

hipertonija – povećanje tonusa u uslovima mirovanja mišića,

brzinska kontrakcija – nedovoljna brzina opuštanja mišića,

16

koordinaciono opterećenje – posle slabe koordinacije mišića i u fazi slabljenja

kontrakcije.

Baushard i saradnici (1970.) godine su u cilju boljeg analiziranja motoričkih

sposobnosti, načinili šemu, koja ima karakter sistematizacije. Pri tome teorija polazi

od onoga čime su kretanja određena, a ne čime su sistematizovana. To čime su

kretanja određena, autori nazivaju biološka osnova ili fizička vrednost čoveka i ona

ima sledeći izgled:

Biološka osnova čoveka ili fizička vrednost čoveka

STRUKTURE KINETIČKE OPERACIJE

- morfološke - organske - perceptivne - urođene kinetičke operacije

- stečene kinetičke operacijre

- jednostavne, složene, običajene

- serijske

- mehanizmi percepcije

- mehanizmi odlučivanja i kontrole pok.

OSOBINE

ORGANSKE MIŠIĆNE PERCEPTIVNO-KINETIČKE

- organska izdržljivost - mišićna snaga - brzina reakcije

- organska otpornost - mišićna otpornost - brzina pokreta

- mišićna izdržljivost - frekvencija pokreta

- mišićno zglobna amplituda - motorna pravilnost

- telesna pravilnost

Autori napominju da sistem ’’kinetičke operacije’’ sadrži veliki broj različito

imenovanih operacija, kao: velike, male, dinamičke, stečene, statičke, osnovne, specifične,

17

uobičajene, sportske, urođene, jednostavne, složene i sl. iz čega se vidi da se misli na

motoričke strukture (navike i formu).

Relativno rano i kod nas se počelo sa istraživanjima latentnog prostora. Pri tom se

uporedo sa istraživanjima usavršavala metodologija i širio dijapazon, metrijskih ispitanih

testova. Time je izgrađena solidna osnova da verujemo tim rezultatima, ali i da cenimo

dostignuća autora, bar onoliko koliko to drugi čine. Sa osnovnom pretenzijom pokretanja

diskusije o terminologiji u oblasti mišićnog naprezanja, Opavsky (1975.) je svojim ukrštenim

modelom, ukazao na međusobnu povezanost, raznovrsnih mišićnih naprezanja. Na osnovu

podele mišićnih kontrakcija i na bazi načina ispoljavanja mišićne energije, sposobnost mišića

se može svrstati u tri osnovna oblika:

izometrijski mišićni potencijal, IZM

balistički mišićni potencijal, BLS

repetitivni mišićni potencijal, RPT

Pored kvalitativnih parametara navedenih osnovnih mišićnih naprezanja, postoje i

kvantitativni parametri:

- sila, F - brzina, V

- duže trajanje, T - kraće trajanje, t

- veće opterećenje, P - manje opterećenje, p

Uključujući sve elementarne parametre, mogu se izolovati sledeći oblici mišićnog

potencijala:

Izometrijski mišićni potencijal

nivo izometrijskog mišićnog potencijala postignut manjim opterećenjem za kraće

vreme,

nivo izometrijskog mišićnog potencijala postignut manjim opterećenjem za duže

vreme,

nivo izometrijskog mišićnog potencijala postignut većim opterećenjem za kraće

vreme,

nivo izometrijskog mišićnog potencijala postignut većim opterećenjem za duže vreme.

Balistički mišićni potencijal

nivo balističkog mišićnog potencijala postignut manjim opterećenjem za kraće vreme,

18

nivo balističkog mišićnog potencijala postignut većim opterećenjem za kraće vreme.

Repetitivni mišićni potencijal

nivo receptivnog mišićnog potencijala postignut manjim opterećenjem za kraće vreme,

nivo receptivnog mišićnog potencijala postignut većim opterećenjem za kraće vreme,

nivo receptivnog mišićnog potencijala postignut manjim opterećenjem za duže vreme,

nivo receptivnog mišićnog potencijala postignut većim opterećenjem za duže vreme.

Od 1958. godine kada su Momirović, Maver i Pađen izvršili faktorsku analizu na 10

testova fizičke kondicije pa do danas, kod nas je urađeno puno istraživanja strukture

motoričkog prostora. Izuzetan doprinos rasvetljavanju motoričkog prostora dao je Momirović

sa saradnicima u nizu radova (1969. 1970. 1973 i 1975.).

Istraživanja celokupnog motoričkog prostora su veoma obimna pa iz tog razloga i

retka. Dva navedena kojima je obuhvaćena i omladina (oba pola) i odrasli (muškog pola),

nesumnjivo pokazuju da je motorički prostor hijerarhijski uređen.

Istraživanje Kurelića, N., Momirovića, K. i saradnika 1975. godine, na

reprezentativnom uzorku, omladine Jugoslavije od 11 do 17 godina ima poseban značaj. U

tom istraživanju je korišćen kombinovan fenomenološki i funkcionalni pristup i utvrđeno je

da je prostor motorike uređen hijerarhijski. Autori su pošli od pretpostavke da postoje sledeće

latentne dimenzije motoričkih sposobnosti:

eksplozivna, repetitivna i statička snaga,

topološki izražena snaga,

segmentarna brzina,

gipkost,

ravnoteža,

preciznost i

koordinacija.

Manifestni prostor je procenjen pomoću 37 metrijskih ispitanih testova za te

pretpostavljene sposobnosti. Analizom celokupnog prostora i pojedinih segmenata našli su uz

ograničenja koja pruža, uzorak 4 fundamentalne motoričke dimenzije. Autori su ih

protumačili prevashodno fiziološkim mehanizmima:

19

faktor integracije, koji se zasniva na mehanizmu strukturiranja kretanja (MSK), koji je

odgovoran za varijabilitet dimenzija koordinacije,

mehanizam sinergističkog automatizma i regulacije tonusa (SRT), odgovoran za

varijabilitet dimenzija brzine, fleksibilnosti i preciznosti,

mehanizam regulacije intenziteta ekscitacije (RIE), odgovoran za varijabilitet

dimenzija eksplozivne snage i sile pokušanih pokreta,

mehanizam regulacije trajanja ekscitacije (RTE), koji je odgovoran za varijabilitet

dimenzija repetitivne i statičke snage.

Povezanost koja je utanovlјena za prva dva faktora, poslužila je za uspostavljanje

hipoteze o generalnom faktoru centralne regulacije kretanja (integracije, regulacije i kontrole).

Povezanost druga dva faktora opravdava pretpostavku o generalnom faktoru energetske

regulacije. Ova dva generalna faktora nalaze se u prostoru trećeg reda. Ovim ispitivanjem

proveravani su i preporučeni za korišćenje testovi za procenjivanje primarnih motoričkih

sposobnosti.

Jednostavnost modela oduševljava, ali se ipak mora prihvatiti sa rezervom. Osnovni

razlog za to je kombinacija fenomenološkog i funkcionalnog pristupa. Primarne dimenzije

dobijene istraživanjima fenomenološkog pristupa su zadržane, a tek kod izdvajanja dimenzija

II i III reda, tražla su se tumačenja u funkcionalnim mehanizmima. Ne može se prećutati

zapažanje da je taj funkcionalni pristup doslovno samo to. On se bazira isključivo na

fiziološkim mehanizmima (u koje je zahvaljujući Bernštajnu, Anohinu i Čhaidezeu ugrađen i

kibernetički način tumačenja pojava). U postavljenom modelu, na osnovu pretpostavke o

funkcionisanju motorike, trebalo bi da budu ugrađeni svi činioci, od kojih zavisi to

funkcionisanje. Takvih pokušaja ima, ali je za ozbiljan limit dobijanja valjanih rezultata

neophodna širina takvih istraživačkih zahvata. Kibernetički model motoričkih sposobnosti

(Momirović i saradnici 1975.), tretira sisteme za regulaciju motoričkih funkcija, kao poseban

segment celokupnog sistema za obradu informacija i donošenje odluka. Ovo je u skladu sa

tradicijom prihvaćenoj u kognitivnoj psihologiji.

Polazeći od postavljenog modela, Gredelj i saradnici (1975.) su proveravali njegovu

istinitost za odrasle muškarce. Baterija od 110 testova, kojom su prikupili podatke o

manifestnom prostoru motorike, uliva poverenje. U prostoru I reda izdvojeno je čak 24

faktora. Autori su ih nazvali prema sadržaju motoričkih manifestacija, koje su omogućile

izdvajanje tih faktora. To su:

20

brzina rešavanja kompleksnih motoričkih problema,

motorička informisanost,

funkcionalna koordinacija primarnih motoričkih sposobnosti,

brzina jednostavnih pokreta,

sposobnost za realizaciju ritmičkih struktura,

relativna snaga ruku,

fleksibilnost,

frekvencija jednostavnih pokreta,

apsolutna snaga ekstremiteta,

apsolutna mišićna sila gornjih ekstremiteta,

izdržljivost pri submaksimalnom opterećenju,

agilnost,

eksplozivna snaga,

dual faktor, boćni i čeoni raskorak,

motorna edukatibilnost,

maksimalna sila pokušanih pokreta,

koordinacija nogu,

kontinuirana regulacija mišićne sile,

ravnoteža,

koordinisano izvođenje silovitih pokreta,

apsolutna izometrijska snaga,

snaga trupa i

sila ruku.

Jedan faktor nisu mogli interpretirati (iako sadrži testove preciznosti).

U prostoru II reda izdvojeno je 6 faktora:

motorička inteligencija (efikasnost rešavanja motoričkih problema i sticanja novih

motoričkih informacija),

generalni faktor telesne snage,

funkcionalna koordinacija primarnih motoričkih sposobnosti (jednostavniji, primitivni

i efikasniji motorički automatizam) i

generalni faktor brzine, a za poslednja dva faktora nije bilo osnova za definisanje.

21

U prostoru III reda izdvojena su 3, a definisan je samo jedan generalni faktor. Autori

ga objašnjavaju, kao celovuitost funkcija CNS-a, perifernih subsistema i koordinisanog

funkcionisanja regulacionih mehanizama, od kojih zavisi motorička efikasnost.

Očigledna je hijerarhijska struktura istraženog prostora i razlika između

hipotetskog modela i rezultata istraživanja. To odstupanje ili ne potvrđivanje hipoteze,

upozorava da i dalje treba tragati za strukturom motoričkih prostora. Na osnovu brojnih

istraživanja moguće je ipak, steći uvid u vrstu primenjenih instrumenata i njihove metrijske

karakteristike, što može da posluži, kao osnova za konstrukciju novih ili adaptaciju postojećih

testova, kako bi se učinile optimalnim njihove metrijske karakteristike. Faktori utvrđeni u

dosadašnjim klasično orjentisanim ispitivanjima, mogu da budu osnova izbora mernih

instrumenata u istraživanjima, čiji je cilj utvrđivanje strukture celog motoričkog prostora.

Istraživanja Pavlova, Sečanova i Eysencka i po tom osnovu datih teoretskih shvatanja,

kao i istraživanja u domenu mototike Bernštajna, Anohina i Čaidzea, dala su inicijativu za

istraživanja, koja imaju fiziološko-kibernetičku osnovu. Na osnovu ovakvih pristupa N.

Kurelić i saradnici (1975.) su prostor motoričkih sposobnosti identifikovali, kao prostor

mehanizma za regulaciju kretanja. Ovim istraživanjem autori su utvrdili egzistenciju dva

faktora višeg reda, koje su identifikovali kao:

mehanizam centralne regulacije kretanja i

mehanizam energetske regulacije.

U mehanizamu centralne regulacije kretanja u prostoru nižeg reda izolovana su dva

faktora i to:

Mehanizam strukturiranja kretanja, koji je odgovoran za formiranje i realizaciju

najefikasnijih motoričkih programa na osnovu informacija, koje pristižu većim brojem

različitih kanala.

Mehanizam sinergijskog automatizma i regulacije tonusa, koji je odgovoran za

redosled, volumen i intenzitet uključivanja i isključivanja motoričkih jedinica agonista

i antagonista.

U prostoru mehanizma energetske regulacije, izolovana su takođe dva faktora. To su:

Mehanizam za regulaciju inteziteta ekscitacije, koji je odgovoran za efikasnost

maksimalnog broja motoričkih jedinica, pri pokušajima ili izvedenim pokretima.

22

Mehanizam za regulaciju trajanja ekscitacije, koji je odgovoran za optimalno

iskorišćavanje energetskih materijala za vreme dugotrajnog mišićnog rada.

Mehanizam strukturiranja kretanja podređen je mehanizmu centralne regulacije

kretanja, a odgovoran je za bilateralnu regulaciju pokreta, ali i za formiranje ideomotoričkih

struktura i kontrolu procesa aferentacije, a delom i reaferentacije. Ovaj faktor je ustvari mera

efikasnosti mehanizma za obradu informacija, odgovornih za adaptativne reakcije u

kompleksnim i novim situacijama. Odgovoran je za varijabilitet većine testova kooridnacije,

brzine, preciznosti, a delom i ravnoteže. Na ovaj motorički faktor u znatnoj meri utiču

egzogeni faktori, čime se i objašnjava činjenica da je varijansa faktora integracije veoma

visoka, ali monotono i blago opada u toku fizičkog razvoja.

Faktor sinergijskog automatizma i regulacije tonusa, ima za osnovu proces

reaferentacije u regulaciji tonusa, određenih mišićnig grupa, kao i kontrolu relaksacije

antagonista prilikom izvođenja cikličnih ili pseudocikličnih pokreta. Ova latentna dimenzija je

odgovorna za varijabilitet fleksibilnosti, ravnoteže, brzine jednostavnih pokreta a delom i

preciznosti. U značajnoj je vezi sa faktorom strukturiranja kretanja i ima pokazatelja, da se

nalazi i pod njegovom kontrolom. Varijansa ovog faktora je manja od faktora integracije, ali

se ipak može reći da je stabilna i ne menja se značajno tokom razvoja.

Faktor regulacije intenziteta ekscitacije, zavisi od mehanizma za kontrolu ekscitacije u

primarnim motoričkim centrima i u onim subkortikalnim jezgrima, koji imaju ulogu

pojačivača ili modulatora. Ovaj faktor je zadužen za održavanje, nivoa uzbuđenja u

primarnim motoričkim centrima, odnosno za broj aktivnih motoričkih jedinica, te su zbog

toga pod njegovom kontrolom svi testovi eksplozivne snage. Varijansa ovog faktora je

značajna, ali zbog procesa diferencijacije u toku razvoja monotono opada.

Faktor regulacije trajanja ekscitacije, verovatno zavisi od kontrolnih centara u

primarnim centrima u subortikalnim jezgrima, regulišući trajanje ekscitacije onim delovima

centralnog nervnog sistema, koji inervišu mišiće u akciji. Pod uticajem ovog faktora nalaze se

testovi statičke i repetitivne snage

Analizom brojnih istraživanja u području motoričkih sposobnosti, uvidom u vrstu

primenjivanih mernih instrumenata i njihove metrijske karakteristike, dolazimo do saznanja,

kako da konstruišemo nove ili adaptiramo postojeće testove, kako bi smo došli do

najoptimalnijih metrijskih karakteristika. Zbog toga, model strukture motoričkih sposobnosti,

koji je primenjen u ovom istraživanju, obuhvata sledeće faktore.

23

Faktor snage ’’Nikakvo kretanje, pa prema tome ni telesna vežba ne može se izvesti

bez izvesne snage mišića’’. Snaga kao motorička sposobnost, koja ima širok uticaj na ukupan

motorički prostor čoveka, različito je definisana od strane različitih autora, makar te razlike

bile u sitnim specifičnostima, koje su manifestovane bilo njihovim polaznim pozicijama ili sa

aspekta gledanja na problem. Tako Barow kaže: ’’Snaga je sposobnost pojedinca da razvije

silu mišića’’. Za Šturma je snaga: ’’Sposobnost čoveka da efikasno primenjuje silu mišića za

delovanje protiv spolašnjih sila različitih vrsta, koje nastupaju u vezi sa kretanjem ili

zadržavanjem položaja vlastitog tela ili predmeta’’. Opavski kaže: ’’Sila je sposobnost da se

mišićno naprezanje u sastavu motoričkih jedinica transformiše u kinetički ili potencijalni

oblik mehaničke energije’’. Horvat je snagu sa silom još više identifikovao, govoreći da je

snaga ’’napetost nastala kontrakcijom mišića, kao rezultat energetskih procesa’’. Po Kureliću,

koji definišući snagu, ima u vidu celokupnog čoveka, snaga je ’’sposobnost organizma, a

naročito mišića da znatno i efikasno deluje protiv otpora’’. Zasciorski snagu definiše kao

’’sposobnost da čovek savladava spoljašnji otpor ili deluje protiv otpora na račun mišićnih

naprezanja’’.

Snaga se najčešće interpretira akcionim i topološkim faktorima.

Akcioni faktori snage su definisani, kao snaga koja se ogleda u savladavanju različitih

otpora. Utvrđena su tri faktora, i to:

eksplozivna snaga,

repetitivna snaga i

statička snaga.

Eksplozivna snaga se definiše, kao sposobnost mobilizacije maksimalne mišićne

mase. Fleishman eksplozivnu snagu definiše, kao sposobnost da maksimum energije uloži u

jedan jedini eksplozivni pokret. Nedostatak ove definicije je ograničavanje snage na jedan

pokret, jer dobri pokazatelji eksplozivne snage mogu biti i uže rupacije nekoliko eksplozivnih

pokreta, vezanih za jednu celinu. Kurelić definiše eksplozivnu snagu, kao sposobnost

kratkotrajne mobilizacije mišićnih tkiva, radi ubrzanja kretanja tela, koje se odražava ili u

pomeranju tela u prostoru ili u delovanju na predmete u okolini.

Repetitivna snaga je definisana, kao sposobnost da se izvrši rad dugotrajnim

ponavljanjem nekog projekta, odnosno sposobnost mišićnih tkiva za ponavljanje pojedinačnih

jednostavnih pokreta, povezanim sa podizanjem ili pomeranjem težine tela ili tereta. Različiti

autori su faktorskom analizom dobili više faktora repetitivne snage.

24

Statička snaga je definisana, kao sposobnost da se izdrži dugotrajni izometrijski

napor, odnosno sposobnost zadržavanja veće izometrijske kontrakcije mišića, kojom telo

održava (zadržava) određeni položaj

Navedeni faktori snage, nazivaju se još i primarni faktori snage. Neki autori statičku

snagu identifikuju i kao „silu“, eksplozivnu kao „energiju“ i repetitivnu kao „moć“.

Topološki faktori snage, definisani su kao snaga određenimišićnih grupa, kao što su:

ruke i rameni pojas, trup i noge.

Topološki faktori snage, mogu biti repetitivnog ili statičkog karaktera. Egzistiranje

topoloških faktora, eksplozivne snage, još uvek nije precizno definisano, mada je jedan broj

autora utvrdio i njihovu egzistenciju.

Faktor brzine je definisan kao sposobnost za brzo izvođenje pokreta celim telom ili

pojedinim delovima tela. Opavski definiše brzinu tela, kao ’’sposobnost da se mišićnim

naprezanjem u sastavu motornih jedinica, određeno telo, pokrene na što dužem putu u što

kraćem vremenu’’.

Faktor brzine kretanja sa promenama pravca (agilnost), što podrazumeva sposobnost

brzog pomeranja tela po tlu, trčanjem uz promenu pravca kretanja ili pak smera

kretanja na istom pravcu (pretrčavanje deonica, „napred-nazad“, ili „slalom“ trčanje).

Faktor brzine trčanja na kratkim rastojanjima (kratki sprint), što predstavlja

sposobnost brzog pokretanja ruku i nogu u savršenoj sinhronizaciji, pri čemu se telo

pomera po pravoj liniji, (trčanje na 20 do 50 m i sl. iz niskog, visokog i letećeg starta).

Faktor segmentarne brzine (frekventivnost pojedinačnih pokreta) predstavlja

sposobnost brzog i sinhronizovanog ponavljanja pokreta delovima tela u konstantnoj

amplitudi (taping rukom i nogom).

Pokazatelje koji karakterišu ovu motorističku sposobnost možemo svrstati u tri grupe i

to:

brzina reagovanja na draž,

brzina jednokratnog pokreta,

brzina višekratnog pokreta.

Faktor gipkosti (fleksibilnost - pokretljivost) je motorička sposobnost izvođenja

pokreta, sa velikim amplitudama. Determinisana je specifičnostima mišića, ligamenata, tetiva

25

i zglobnih sistema. Meri se linearno i uglovno. Razlikujemo statičku (amplitudnu) i

dinamičku pokretljivost

Statička (rastezna, dosežna) pokretljivost je determinisana, kao sposobnost

zadržavanja položaja raspona maksimalnom amplitudom. Ova pokretljivost je u vezi sa

faktorom statičke snage. Dinamička pokretljivost se javlja, kao faktor brzine i eksplozivne

snage, jer predstavlja sposobnost brzog ponavljanja pojedinih pokreta u velikim amplitudama.

Neki sovjetski autori pokretljivost dele na aktivnu i pasivnu. Aktivna pokretljivost bi

bila sposobnost izvođenja pokreta velikih amplituda, pod uticajem kontrakcije odnosno grupa

mišića i zglobnih sisitema, a pasivna podrazumeva pokretljivost prouzrokovanu uticajem

spoljašnjih sila.

Neki autori govore i o apsolutnoj i relativnoj gipkost

Topološka podela faktora pokretljivosti podrazumeva:

Sposobnost posebne pokretljivosti u zglobu ramena,

Sposobnost posebne pokretljivosti u zglobovima kičmenog stuba,

Sposobnost posebne pokretljivosti u zglobu kuka.

U američkoj literaturi pominju se i sledeća dva faktora gipkosti:

Faktor ekstendirane gipkosti, kod koga je značajna sposobnost zadržavanja položaja

ekstenzije, sa maksimalnom mogućom amplitudom, zbog čega se povezuje sa

faktorom statičke snage.

Faktor dinamičke gipkosti, kod koga je važna sposobnost brzog ponavljanja pokreta

fleksije sa većom amplitudom.

Faktor ravnoteže (ekvilibristika) je definisan, kao sposobnost održavanja tela u

izbalansiranom položaju u mehaničkom režimu labilnog ravnotežnog položaja tela.

Identifikovana su tri parcijalna faktora i to:

Faktor statične ravnoteže, koji je definisan kao sposobnost da se što duže zadrži

izbalansiran položaj tela, koje nije u pokretu;

Faktor dinamičke ravnoteže, koji je definisan kao sposobnost da se održe položaji u

seriji pokreta, kod kojih vertikalna projekcija težišta tela, naizmenično pada izvan

stajne površine (oslonca),

Faktor balansiranja sa predmetima je definisan, kao sposobnost dugog održavanja

određenih predmeta u ravnoteži,

26

Faktor ravnoteže na jednoj nozi (desna – leva),

Faktor ravnoteže sa otvorenim i faktor ravnoteže sa zatvorenim očima,

Faktor ravnoteže na tlu,

Faktor ravnoteže na predmetu.

Ovoliki broj faktora ravnoteže, upozorava nas na precizno određivanje o kojoj se vrsti

ravnoteže radi. Ravnotežu je istraživao veliki broj naučnika (Bas, Fleishaman, Mayer,

Peterson, Ismail, Hošek, Momirović, Gredelj itd.).

Faktor preciznosti je determinisan, kao sposobnost izvođenja tačno usmerenih i

doziranih pokreta, odnosno sposobnost da se pogodi u određeni cilj. U dosadašnjim

istraživanjima izdvojena su dva faktora preciznosti, i to:

Preciznost vođenja – ciljanja, odnosno sposobnost da se neposredno vođeni predmet

(sistem telo – predmet) ili deo tela, plasira u određeno mesto, odnosno cilj (mačevanje,

boks, karate i sl.).

Preciznost bacanja – gađanja, odnosno sposobnost pogađanja cilja izbačenim ili

lansiranim predmetom (lopta, pikado i sl.).

Između ova dva aspekta preciznosti, postoje značajne razlike. Kod lansiranih predmeta

treba unapred i brzo izračunati sve komponente, koje upravljaju putanjom leta, dok se u

drugom slučaju može čitavo vreme da upravlja i pri tome vrši korekcija pokreta. Korelacija

između ova dva hipotetska faktora je vrlo visoka i nije statički dokazano, da se stvarno radi o

dva nezavisna faktora. Preciznost zavisi od centra za percepciju i njegove povezanosti sa

retikularnim sistemom, kao i od perceptivne kontrole mišićne aktivnosti, koja može biti

optičkog ili kinetičkog karaktera. Zbog toga je motorička preciznost izuzetno osetljiva

motorička sposobnost, jer je u velikoj zavisnosti i od emocionalnog stanja individue, te su

verovatno zbog toga neke metrijske karakteristike testova preciznosti, veoma niske.

Faktor koordinacije je najmanje istražen iz razloga, što je ovaj faktor dosta

kompleksan i često kontaminiran drugim faktorima, te je zbog toga i konstrukcija pouzdanih

mernih instrumenata, dosta problematična. Zahvaljujući upravo najnovijim istraživanjima,

mnogi od problema u prostoru koordinacije su uspešno rešeni. Upravo ta istraživanja su

pokazala pouzdanost egzistencije ovog motoričkog faktora.

Koordinacija se najčešće definiše, kao sposobnost usvajanja složenih motoričkih

zadataka, mada se svi slažu, da je to sposobnost znatno šireg opsega. Dosadašnja istraživanja,

27

pokazala su veliku raznovrsnost ekstrahovanih faktora koordinacije. Pored opštih faktora

koordinacije, izdvojeni su još i opšti faktori koordinacije ruku i nogu, spretnost i okretnost,

agilnost, brzina i promena pravca, fina i gruba koordinacija tela, tajming (pravovremenost),

koordinacija u ritmu, motorička edukatibilnost, motorička inteligencija itd. Vrlo značajno

istraživanje koordinacije izvršila je Hošek 1976. godine.

Različiti istraživači, došli su do različitih rezultata u pogledu strukture motoričke

koordinacije i broja faktora koordinacije. Zaciorski recimo, koordinaciju naziva

komponentom okretnosti. Kurelić i saradnici su takođe utvrdili, da koordinacija zahvata

područje okretnosti. Jedan broj istraživača, izdvojio je topološku podelu faktora koordinacije.

Faktor izdržljivosti je definisan, kao ’’sposobnost da se određeno mišićno naprezanje

u sastavu motornih jedinica izvrši u što dužem vremenu’’, ili ’’sposobnost dužeg izvršavanja,

bilo kog kretanja bez smanjenja efikasnosti, odnosno dužeg sprovođenja aktivnosti

nesmanjenim intezitetom’. Izdržljivost je pre svega, vezana za aspekte funkcija

kardiovaskularnog i respiratornog sistema, odnosno dimenzija funkcionalnog dela

morfološkog statusa. Bilo da je reč o opštoj ili specifičnoj izdržljivosti (kako se najčešće deli,

mada postoji podela i na lokalniu, regionalnu i globalnu izdržljivost), ona uvek egzistira, bitna

je i neodvojiva od ljudskog pokreta.

Sposobnosti, koje definišu motorički prostor nisu date neposredno, već kao latentne

dimenzije o čijoj se strukturi zaključuje, na osnovu manifestnih varijabli. Te se sposobnosti ne

ispoljavaju čisto, već se kombinuju u različitim varijacijama, tako da je njihovo elementarono

ispoljavanje skoro nemoguće. Osim toga motoričke sposobnosti zavise od dimenzija drugih

segmenata antropološkog prostora, što bitno povećava njihovu kompleksnost. Sve ovo govori

u prilog konstataciji da struktura motoričkog prostora, ni do dana današnjeg nije decidirano

rešena.

Uticaj endogenih i egzogenih faktora, nije odlučujući kod formiranja svih motoričkih

sposobnosti. Utvrđeno je generalno pravilo, da što je zavisnost sposobnosti veća od uticaja

centralnog nervnog sistema, to je i njena genetska uslovljenost veća i obrnuto. Prema tome,

dominirajuću genetsku determinanntu imaju sledeće motoričke sposobnosti: brzina,

koordinacija, preciznost i ekspolozivna snaga.

Razvoj motoričkih sposobnosti je dosta istraživan i može se reći da je taj problem

dobro poznat. Tempo brzog razvoja motoričkih sposobnosti, obično traje do oko petnaeste

godine, da bi se sledećih pet do sedam godina taj tempo razvoja smanjivao. Posle tog perioda

nastupa u prvom redu postepen, a zatim ubrzan pad nivoa motoričkih sposobnosti.

28

2.1.2 Teorije o kognitivnim sposobnostima

Kognitivni (intelektualni) procesi su, još na osnovu Platonovog psihološkog

trinoma (kognicija – afekcija – konacija), najintenzivnije proučavani procesi u

psihologiji. Inteligencija, kao centar tih procesa i pored ozbiljnih nastojanja, ostao je

nedovoljno poznat. Dokaz ove konstatacije je postojanje brojnih koncepcija o

tipovima kognitivnog funkcionisanja.

Inteligencija je rezultat, funkcije čitavog niza različitih psihičkih aktivnosti,

koje bez jasne granice prelaze u druge funkcije psihe. Bez obzira na te projekcije u

druge sfere psihe, kognitivni procesi su direktno vezani za mehanizme prijema,

prerade i zadržavanja informacija. Zato se kognitivne sposobnosti mogu definisati,

kao funkcionalne strukture, odgovorne za procese prijema, dekodiranja i

transformacije informacija, a sve u svrhu donošenja odluka i sprovođenja aktivnosti,

koje omogućavaju prilagođavanje na različite uslove sredine. Kibernetički gledano,

intelektualno ponašanje pojedinca se karakteriše razumevanjem problema i

iznalaženjem odgovarajućih rešenja, od kojih će biti odabrano ono, koje se čini

jedino ispravno, ili je bar u datom momentu najviše opravdano.

Međutim, praksa pokazuje da i pored intenzivnih proučavanja, još uvek ne

postoji opšteprihvaćena definicija inteligencije. Kognitivne sposobnosti se shvataju,

kao globalni kapaciteti pojedinca da deluje odlučno, da misli racionalno i da se

efikasno uklapa u okolinu, odnosno kao kompleks uslova za posebno postignuće.

Ovo govori o tome da su kognitivne sposobnosti kopleksne prirode, pa se u

zavisnowsti od toga kojoj se komponenti pridaje primarna važnost, inteligencija

definiše, kao sposobnost prilagođavanja individue novonastaloj situaciji, kao

sposobnost za učenje ili sposobnost za apstraktno mišljenje. Ne mali broj definicija

tretira inteligenciju sa biološkog aspekta. Generalno se može zaključiti, da se sve

navedene definicije, iako se dosta razlikuju, ipak međusobno ne isključuju.

Među autorima, koji su tretirali ovu problematiku, egzistiralo je sporno pitanje,

da li je kognitivna sposobnost jedna jedinstvena sposobnost, ili se ona sastoji od

čitavog niza posebnih sposobnosti (unitaristička i pluralistička). Thorndikeova

29

teorija ne priznaje generalni faktor inteligencije, već je usmerena ka mnoštvu

sićušnih aktivnosti individue.

Po Spearmanu (1904.) kognitivne sposobnosti zavise od jednog generalnog i

više specifičnih faktora. Autor je formulisao zakon o univerzalnom jedinstvu

intelektualnih funkcija, koji je definisao kao ’’G’’ faktor, odnosno opšti faktor

inteligencije. Specifične intelektualne sposobnosti (’’S’’ faktori), po autoru se

javljaju u samo specifičnim situacijama. Za Spearmana ovo znači, da svaka

intelektualna radnja sadrži jedan specifičan elemenat, koji se razlikuje od specifičnih

elemenata svake druge intelektualne radnje. Autor smatra da ’’G’’ faktor, zavisi od

opšte mentalne energije, dok su specifični faktori pod uticajem obrazovno –vaspitnih

procesa individue.

Thurstone-ova teorija (1936.), još preciznije razrađuje strukturu kognitivnog

prostora. Osporavajući Spearmanovu teoriju ’’G’’ faktora, autor smatra da se

inteligencija sastoji iz većeg broja primarnih sposobnosti, koje daju intelektualni

profil svakom čoveku. On je identifikovao sedam primarnih sposobnosti i to:

1.verbalnu; 2.spacijalnu; 3.fluentnost; 4.numeričku; 5. memoriju; 6. rezonovanje; 7.

percepciju.

Eysenck vrši reanalizu Thurstone-ovih rezultata. Ova reanaliza pokazala je da

njegova teorija primarnih mentalnih sposobnosti, odnosno relativno nezavisnih

dimenzija, imenovanih kao: faktor verbalnog razumevanja (V), verbalne fluentnosti

(W), spacijalnog rezonovanja (S), perceptivne brzine (P), rezonovanja (R), pamćenja

(M) i numerički faktor (N), nije održiva, jer se tek parcijalizacijom faktora šireg

opsega, mogu izolovati neke od Thurstone-ovih primarnih mentalnih sposobnosti.

Naravno nije održiva i iz razloga, što testovi konstruisani na osnovu Thurstone-ovih

ideja, proizvode jedan ’’G’’ faktor.

Guilford (1967.) je dalje razvijao teoriju o primarnim sposobnostima. Po

njemu postoje tri dimenzije inteligencije i to:

operacija (koja može da se ispoljava kao kognicija, memorija, divergentno

mišljenje, konvergentno mišljenje i evolucija);

30

sadržaji (figuralni, simbolički, sematički, ponašajni);

proizvodi (jedinice, klase, relacije, sistemi, transformacije, implikacije).

Autor je multiplikacijom došao do 120 nezavisnih sposobnosti, ali je empirijski

dokazano samo 20.

Cattell (1971.) je razvio hijerarhijski model strukture kognitivnih sposobnosti.

Prema Cattellu postoje širi faktori i to:

verbalna sposobnost,

numerička sposobnost,

spacijalna sposobnost,

numerička brzina,

brzina opažanja celine,

induktivno zaključivanje,

deduktivno zaključivanje,

mehaničko znanje,

mehanička veština,

verbalna fluentnost,

fluentnost ideja,

prestrukturiranje celine,

opšta motorička koordinacija,

spretnost ruku,

muzička osetljivost za visinu i boju,

veština grafičkog predstavljanja i

feksibilnost – rigidnost.

Od posebnog je značaja Cattellovo shvatanje prirode i strukture opšte inteligencije. On

smatra da postoje dva faktora opšte inteligencije i to:

kristalizovana inteligencija i

fluidna inteligencija.

31

Kristalizovana inteligencija predsatavlja sposobnost izvođenja relacija u specifičnim

oblastima, što zavisi od kulturnih okvira, a povećava se iskustvenim i obrazovnim

dostignućima. Sadržinu kristalizovane inteligencije čine sledeći faktori:

verbalno shvatanje – znanje,

iskustvena evaluacija – socijalna inteligencija,

sposobnost formalnog rezonovanja – operisanje apstrakcijama i

simbolima i izvođenje zaključaka u skladu sa pravilima formalnog

rezonovanja.

opšte rezonovanje – sposobnost rešavanja problema,

numerička sposobnost,

originalnost.

Fluidna inteligencija je relativno nezavisna od vaspitanja i iskustva i u stvari je prava

osnova velikog broja intelektualnih aktivnosti, a determinisana je nasleđem.

Sadržinu fluidne inteligencije čine sledeći faktori:

edukacija – sposobnost edukacije relacija i ideja,

obim shvatanja i pamćenja – sposobnost da se prepoznaju i zadrže u

svesti stvari i događaji iz okoline,

asocijalno ponašanje – sposobnost da se uočavaju odnosi između

pojedinih delova onog što se pamti,

figuralne relacije – sposobnost opažanja relacija između apstraktnih

figura,

figuralna klasifikacija – sposobnost shvatanja i nalaženja osnove za

klasifikaciju figura,

faktori semantičke relacije i sematičke klasifikacije – sposobnost

otkrivanja relacija, između verbalno izraženih pojmova i sposobnost

otkrivanja osnove za klasifikaciju verbalno reprezentovanih pojmova.

Cattell je svoje učenje razvio u ’’Teoriju investiranja’’, čiju suštinu čini

ideja da se fluidna inteligencija ’’investira’’ u učenje i proizvodi prezentirani nivo

kristalizovane inteligencije.

32

Model Dasa, Kirbyja i Jarmana (1975.) pretpostavlja postojanje četiri

hipotetske jedinice za integraciju informacija, zasnovane najviše na postavkama

Luriea o osnovnim funkcijama centralnog nervnog sistema. Prema Lurieu; Osnovne

funkcije centralnog nervnog sistema, odvijaju se u funkcionalnim jedinicama

(blokovima), regulisanja tonusa i stanja budnosti, prijema, obrade i čuvanja

informacija, programiranja, regulisanja i kontrole složenih oblika ponašanja. Autori

smatraju da se na kognitivno funkcionisanje najvećim delom odnose poslednje dve.

Dolazeće aferentne informacije ove funkcionalne jedinice se integrišu ili procesima

tzv. simboličke sinteze ili procesima tzv. simultane sinteze. Ti se oblici odvijaju i u

sekundarnim i u tercijarnim delovima, kore velikog mozga i učestvuju, kod

kognitivnih procesa različite složenosti. Prema modelu Dasa, Kirbyja i Jarmana

kognitivno funkcionisanje, odvija se u uzlaznoj jedinici, jedinici za beleženje

senzorskih podataka, centralnoj jedinici i izlaznoj jedinici. U gotovo svakoj od njih

odvijaju se procesi paralelne i procesi serijalne integracije informacija, a u centralnoj

jedinici i procesi planiranja i donošenja odluke. Međutim, ovu hipotezu u

navedenom obliku, autori nisu uspeli potvrditi, jer su u nekoliko navrata izolovali po

dve latentne dimenzije, koje su se mogle objasniti, samo kao posledica paralelnog i

serijalnog procesiranja informacija.

Kvaščev (1981.) je sproveo jedno veoma obimno istraživanje u kojem je

prezentirao sledeću faktorsku strukturu:

kristalizovana inteligencija,

fluidna inteligencija,

fakltor opšteg rezonovanja,

faktor rešavanja problema u realnoj situaciji školskog učenja,

faktor razumevanja i rezonovanja u realnoj situaciji školskog učenja,

faktor originalnosti u sastavljanju i rešavanju problemske situacije,

verbalni faktor,

numerički faktor,

aktor fleksibilnosti mišljenja,

faktor metodološke originalnosti.

33

Rezultati njegovog istraživanja su pokazali, da postoje razlike u strukturi

između ispitanika muškog i ženskog pola. Po njemu, ispitanici muškog pola imaju

razvijeniji faktor opšteg rezonovanja, numerički faktor, faktor rešavanja

matematičkih problema i matematičkog rezonovanja i faktor originalnosti u

sastavljanju rešavanja problemske situacije. Ispitanici ženskog pola, imaju razvijeniji

verbalni faktor.

Na osnovu istraživanja Lurijea o kortikalnim funkcijama, Momirović i

saradnici su u periodu od 1972. do 1982. godine, došli do hipotetskog modela,

strukture kognitivnih sposobnosti, koji je veoma sličan modelu Dasa, Kirbyja i

Jarmana. Autori su sproveli niz faktorskih analiza u različitim situacijama i

različitim postupcima i to:

podatke su reskalirali i razne metrike,

isprobani su različiti kriterijumi za ekstrakciju latentnih varijabli,

vršene su različite rotacije faktorskih i komponentnih solucija.

Po ovom modelu, autori su definisali sledeće faktore:

faktor perceptivnog rezonovanja,

faktor simboličkog rezonovanja,

faktor edukacije.

U prostoru drugog reda, utvrđen je generalni kognitivni faktor (G), koji je

definisan, kao latentna dimenzija odgovorna za sve procese prijema, zadržavanje i

transformacije informacija i rešavanje problema složene prirode, tj. onih koji

zahtevaju učešće različitih funkcionalnih struktura.

Wolf (1980) je izvršio reanalizu podataka iz istraživanja Momirovića i

saradnika, sa ciljem da proveri hipotezu da je dobijeni faktorski model rezultirao

prejakim kondezovanjem informacija, koje su emitovali primenjeni merni

instrumenti. Zbog toga je pošavši od činjenice da primenjeni kognitivni testovi, ne

predstavljaju potpuno čiste merne instrumente, faktorisao svaki od primenjenih

testova. Autor je ovo uradio iz razloga, što primenjivani kognitivni testovi, nisu

posedovali valjanu varijansu, kojim se nije mogla objasniti prva glavna komponenta

34

matrice interkorelacije. Primenjene metode komponentalne analize varijabli, koje su

bile eskalirane u univerzalnu (Harisovu metriku), pokazale su da se kibernetički

model u potpunosti potvrdio u prostorima višeg reda.

Kognitivne karakteristike su pod znatnim uticajem genetskih faktora.

Veliki broj istraživanja potvrđuje da se inteligencija, naglo razvija od rođenja do oko

šesnaeste godine, stabilizuje se oko dvadeset pete, a zatim lagano opada, da bi posle

pedesete godine života taj pad bio sve vidljiviji. Izvesne razlike u kognitivnim

sposobnostima u odnosu na pol, prema mišljenju nekih autora, rezultat su nejednake

pozicije osoba ženskog i muškog pola u sistemu društvanog života, ali i u realno

postojećim razlikama u primarnim kognitivnim sposobnostima. Veliki broj

istraživača, dokazao je da osobe ženskog pola pokazuju bolje rezultate u verbalnim i

perceptivnim testovima, kao i nekim testovima trenutnog pamćenja, a osobe muškog

pola su uglavnom bolje u spacijalnim, numeričkim i mehaničkim testovima.

Slika 1 - Kibernetički model kognitivnih sposobnosti

Neka novija istraživanja pokušala su da formiraju različite tipove

inteligencije. Klasifikacija tih tipova, vršena je prema određenim nivoima

35

kognitivnog funkcionisanja (razumevanje, inventivnost, kreativnost i sl.), odnosno

prema pojavnim oblicima inteligencije (konkretna, apstraktna, socijalna). Ovakve

kognitivne tipologije imaju samo praktično opravdanje, dok im teoretsko opravdanje

ne može biti prihvaćeno.

2.1.3 Teorije o konativnim karakteristikama

Tumačenje aktivnosti čoveka ne može se dosledno sprovesti, ako se u obzir ne uzmu i

modaliteti njegovog ponašanja. Generalno gledano, sposobnosti nastale intenzitetom

angažovanja pojedinih mehanizama složenog čovekovog sistema, vrlo su često pod uticajem

mehanizma drugog tipa, čija se funkcija iscrpljuje u mogućnostima prilagođavanja čovekove

aktivnosti, uslovima, koji proizilaze iz same ličnosti ili se reflektuju iz sredine. Efikasnost tih

mehanizama ogleda se u različitim tipovima ponašanja. Ti se tipovi definišu kao dimenzije,

koje nazivamo osobinama (crte, karakteristike) ličnosti, odnosno konativne ili regulativne

karakteristike.

Konativne karakteristike su specifične, relativno stabilne i nepromenjive strukture

psihičkih osobina pojedinca, u kojoj svaka osobina zauzima posebno, strukturom određeno

mesto (Zvonarević, 1975.). Tradicionalna podela konativnih faktora na normalne i psihološke,

rezultirala je iz činjenice da svako adaptirajuće ponašanje, može biti dobro ili loše, poželjno

ili nepoželjno, pozitivno ili negativno, odnosno, normalno ili patološko.

Odlike normalnih konativnih karakteristika, manifestuju se tako što je njihova

međuzavisnost manja, distribucija im je u populaciji normalna, normalne su i one

karakteristike, koje su odgovorne za one modalitete ponašanja, kod kojih stepen adaptacije

nije poremećen, izuzimajući ekstremne, bilo da se radi o pozitivnim ili negativnim

vrednostima.

Patološke konativne karakteristike su u međusobno znatno većim, a vrlo često i

visokim korelacijama, kontinuirano distribuirane u populaciji, mada ne i uvek normalno, ali

su odgovorne za sve one modalitete ponašanja, koje uskraćuju potencijalni nivo

prilagođenosti i reakcija. (Momirović, Wolf, Klesinger, Rađenović-Horga, Viskić, Buđanović

– Pastuović i Sabioncello, 1971.).

Prva saznanja o konativnim karakteristikama, pojavila su se u okviru raznih dubinskih

psihoanaliza, kao rezultat dijagnostičke i terapeutske prakse. U tim počecima, patološke

dimenzije izdvojene su od normalnih. Međutim, kasnije je dokazano da i ti do tada definisani

36

kao patološki faktori, postoje i kod normalno integrisanih ličnosti. Može se reći da praktično

nema čoveka, čije su vrednosti patoloških konativnih faktora jednake nuli.

Allportova teorija ličnosti (1921.) polazi od pretpostavke, da razvoj ličnosti

karakterišu stalne promene tj. transformacije, koje su rezultat neprestanog rasta i težnji da se

ličnost što potpunije razvije, te da se složeni potencijali ličnosti izraze kroz produktivnost i

stvaralaštvo. Crte ličnosti su osnovni pojmovi i jedinice za objašnjavanje ispoljavanja ličnosti.

Autor kasnije ’’crte ličnosti’’ zamenjuje izrazom personalne dispozicije, da bi naglasio

njihovu individualnost. Personalne dispozicije su jedinstvene, karakteristične samo za jednu

individuu, na osnovu koje se one međusobno i razlikuju. Allport priznaje postojanje i opštih

crta ličnosti, koje nastaju kao rezultat uticaja iste kulture i socijalne sredine.

Teorija ličnosti Cattella je jedan od prihvatljivih pristupa proučavanja ličnosti,

posebno sa aspekta mogućnosti za bolje razumevanje ponašanja osoba uključene u oblike

fizičke kultuire. Cattel smatra da je ličnost složena, ali diferencirana struktura u kojoj su

osnovne komponente osobine ili crte ličnosti. Po njemu postoje različite vrste crta. Osnovno

tumačenje je da one mogu biti površinske (vezane za situaciju) i izvorne (određuju

nezavisnost, jedinstvo i doslednost u ponašanju). Ove osobine imaju veliki značaj za

razumevanje ličnosti uopšte, ali i svake individue posebno. O njima se zaključuje na osnovu

proučavanja manifestnog ponašanja i zato se one u krajnjem proučavanom obimu izražavaju,

kao skup određenih oblika ponašanja, koji se nazivaju faktorima. Druga podela crta je na tri

osnovna modaliteta i to:

crte ili osobine (sposobnosti koje određuju stepen efikasnosti, izvođenja neke

aktivnosti, tj. rešavanja zadataka);

dinamičke crte ili motivacione osobinje (koje su odgovorne za pokretanje

čoveka na aktivnost);

crte temperamenta (koje određuju ’’tempo’’ i način aktivnosti, tj. brzinu,

intezitet, emocionalnost i aktivnost pa ih zato autor naziva stilističkim

osobinama).

Cattell je smatrao da se na osnovu utvrđivanja stepena posedovanja

ispoljavanja 16 izvornih crta, odnosno 16 personalnih faktora, može proceniti

ličnost. Ovi faktori su poređani u zavisnosti od toga, koliko doprinose razlikama kod

ljudi. Za ispitivanje primarnih crta temperamenta, autor je konstruisao, dobro

poznati i dosta izrabljivani test 16 PF. Teorija crta ličnosti po Cattellu je teorijski i

37

metodološki celovito shvatanje ličnosti, koja je imala jedno vreme dominantni uticaj

u psihologiji ličnosti. Proistekla je iz proučavanja ličnosti normalnih osoba, a

osobine ličnosti, naročito pojedine izvorne crte, značajne su determinante za

bavljenje sportom i uspešnosti u sportskim disciplinama.

Teorija ličnosti Eysencka (1952.) pripada faktorsko-analitičkim teorijama.

Zasniva se na tri faktora ličnosti. To su:

faktor opšte nestabilnosti (neurotizam) – stabilnosti,

faktor ekstraverzije – introverzije,

faktor psihoticizma.

Neurotična ličnost je sugestibilna, nije uporna, asocijativna je i teži ka

potiskivanju neprijatnosti, a u ekstremnim slučajevima su to mentalno i telesno

deformisane osobe, inteligencije ispod proseka, niske emocionalne kontrole,

smanjene snage osjećanja i sposobnosti za napor.

Svoju teoriju ličnosti Eysenck je izveo iz dihotomne tipologije ličnosti na

introverziju i ekstraverziju. Ekstravertna ličnost više je orjentisana ka spoljašnjoj

sredini, nego ka svojem unutrašnjem svetu, pa su joj zbog toga i reakcije usmerene

ka okruženju. To je veoma aktivna, društvena, hrabra ličnost, koja traži uzbuđenja,

deluje pokretački u svojoj sredini, optimistički je raspoložena, ali i vrlo je

implusivna i pokazuje tendencije, ka ispoljavanju agresivnosti.

Introvertna ličnost je sklona samopoštovanju, povučena je, sklona

organizovanom životu bez uzbuđenja, dobro kontroliše svoja osećanja, retko je

agresivna, a moralnim kodeksima daje veliki značaj. Ovo izrečeno se uglavnom

odnosi na ekstreme, dok najveći broj ljudi se nalazi između ovih krajnosti.

Psihoticizam karakterišu socijalna povučenost iliizolovanost, implusivnost ili

agresivnost, smetnje u raspoloženju, sumnjičavost, poremećeno mišljenje i

pamćenje, motoričke smetnje, neodlučnost u odnosu na socijalne stavove, nivo

aspiracije neusaglašen sa realnošću. Za ove osobine ličnosti, može se reći da su

faktori drugog reda. Cattell je dobio slične ili iste faktore na drugom hijerarhijskom

38

nivou, kao faktore drugog reda. Ovako postavljena teorija, može uspešno da

diskriminiše samo mali broj ljudi, tj. one koje imaju tendenciju ka ekstremizmu, jer

je dosta teško pretpostaviti da su tri dimenzije ličnosti dovoljne za analizu ličnosti.

Jungova teorija ličnosti predviđa da celokupno psihičko stanje funkcioniše u

okviru svesnog, individualnog nesvesnog i kolektivno nesvesnog dela ličnosti.

Svesni deo ličnosti se sastoji od ega, koji sadrži saznanje afektivne i konativne

dimenzije ličnosti. Kolektivno nesvesno sadrži zbirno iskustvo ranijih generacija u

obliku arhetipova, koje je dato kao urođeni model funkcionisanja ličnosti.

Jung je formirao osnovnu tipologiju ličnosti sa dva opšta tipa i to:

ekstraverziju (praktično ponašanje, lako i brzo uspostavljanje

međuljudskih odnosa, brzo prilagođavanje),

introverziju (otuđenost, odbojnost od sveta, okrenutost ka sebi –

autizam).

Momirović 1963. i Momirović i saradnici 1971. definisali su teoriju

konativnog funkcionisanja. Po ovoj teoriji, u prostoru prvog reda, postoje sledeće

konativne dimenzije:

anksioznost, fobičnost,

opsesivnost, kompulzivnost,

hipersenzitivnost, depresivnost,

inhibitorna konverzija, senzorna konverzija,

motorna konverzija, kardio-vaskularna konverzija,

gastrointerstinalna konverzija, respiratorna konverzija,

hipohondričnost, impusivnost,

agresivnost i hipomaničnost.

Ova teorija pretpostavlja da u prostoru drugog reda postoje i četiri faktora

višeg reda, to su: - astenični sindro; - konverzivni sindrom; - stenični sindrom i -

disocijativni sindrom.

39

U ovom modelu Momirovića i saradnika, postoje značajne sistematske

relacije između Cattellovih faktora drugog reda i prva dva faktora Eysencka (N i E).

Zbog toga je ovaj model i bio dobra podloga za formiranje kibernetičke teorije

konativnog funkcionisanja (Momirović i Ignjatović, 1977., Horga, Ignjatović,

Momirović im Gredelj, 1982.). Ovaj model ima integrativne aspiracije prema

teorijama Guilforda, Cattella, Eysencka i Momirovića i pod tim vidom, a naročito

pod vidom eksplicitne psihofiziološke određenosti osnovnih konativnih dimenzija,

kojoj su pridružene i hipoteze o uticaju socijalnog polja na modeliranje konativnih

funkcija, od neospornog je teorijskog značaja i ništa manjeg značaja za

programiranje fizičkih – sportskih aktivnosti, uključujući i postupke selektiranja,

usmeravanja i viđenja. Ovaj model je ipak razvijen na osnovu podataka dobijenih na

neselekcionisanim uzorcima ispitanika. Ovaj model pretpostavlja hijerahijsku

organizaciju sledećih regulativnih sistema – mehanizama:

Efikasnost sistema za regulaciju i kontrolu organskih funkcija (HI) definisana

je efikasnošću integracije između subkortikalnih funkcija, lociranih u

hipotalamusu i nadređenih kortikalnih sistema za regulaciju i kontrolu.

Poemećaji u ovom sistemu manifestuju se funkcionalnim poremećajima

kardio-vaskularnog, respiratornog i gastro-intestinalnog sistema u

poremećajima ulazno-izlaznih operacija, odnosno u poremećajima senzornog

i motornog sistema, kao i u poremećajima za kontrolu, a naročito za kočenje

osnovnih biotičkih procesa. Ovako poremećeni sistem delimično je

odgovoran za formiranje hipohondričnog reakcionog sistema, prema

osnovnim funkcijama organizma.

Efikasnost sistema za regulaciju i kontrolu odbrambenih reakcija (ALFA)

određena je adekvatnom modulacijom toničkog uzbuđenja, usmerenog prema

programima, koji su genetičkog porekla ili su pak nastali postnatalno, a

najčešće po principima uslovljavanja. Poremećaji sistema za regulaciju

odbrambenih reakcija, manifestuju se kao simptomi anksioznosti, fobičnosti,

opsesivnosti i kompulsivnosti. Senzorna i emocionalna preosetljivost je

istovremeno uzročno-posledični rezultat poremećaja, ovog sistema, čija

disfunkcija u sprezi sa poremećajima ekscitatorno-inhibritornog sistema

40

uslovljava depresivne modele ponašanja, a uz disfunkciju nekih drugih

sistema.

Efikasnost sistema za regulaciju i kontrolu reakcije napada (SIGMA)

definisana je modulacijama toničkog uzbuđenja, na osnovu genetskih ili

postnatalno formiranih programa. Zbog prirode ovih reakcija, dopušta se i

mogućnost veze centra za regulaciju odbrambenih reakcija i centra za

regulaciju ekscirtacije i inhibicije sa sistemom za regulaciju reakcije napada.

Isti sistem je određen funkcijama centra za homeostatičku regulaciju u

centralnom kognitivnom procesoru. Poremećaji ovog sistema manifestuju se

u agresivnim reakcijama, različitog intenziteta ili u transformisanim

agresivnim reakcijama.

Efikasnost sistema za integraciju regulativnih funkcija (DELTA) kontroliše

većinu konativnih regulativnih mahanizama, a koordinira i funkciju ovog

sistema sa kognitivnim procesorima. Poremećaji ovog sistema izazivaju

dezorganizaciju kognitivnih i konativnih procesa, pa prema tome i

dezorganizaciju motoričkih funkcija definisanih sistemom za strukturiranje

kretanja. Kao neposredni proizvod poremećaja ovog sistema, javlaju se

šizoidni, paranoidni i manični simptomi, a teži poremećaji dovode do

ispadanja iz svih sistema, koji su podređeni sistemu homoestatičke

regulacije.

Efikasnost sistema za integraciju regulativnih funkcija (ETA) je vrlo složena

dimenzija. Prema položaju i konfiguraciji ostalih latentnih konativnih

dimenzija, ova dimenzija pripada najvažnijim konativnim faktor