fakulteti i shkencave mjekËsore...

FAKULTETI I SHKENCAVE MJEKËSORE TEKNIKE

DEKAN PROF. DR. Petrit BARA

D I S E R T A C I O N

ME TEMËN:

“TË DHËNA STUDIMORE MBI GJENDJEN SHËNDETËSORE

TË BANORËVE TË PORTO-ROMANOS NGA NDIKIMI I

NDOTJEVE TË MBETJEVE INDUSTRIALE”

PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

“D O K T O R”

PËRGATITUR NGA : UDHËHEQËSI SHKENCOR

Lulzime GECAJ: PROF. DR. Skënder SKËNDERAJ

TIRANË 2014

GECAJ L.”TE DHËNA STUDIMORE MBI GJËNDJEN SHËNDETËSORE TË BANORËVE TË PORTO-ROMANOS

NGA NDIKIMI I NDOTJEVE TË MBETJEVE INDUSTRIALE” MAJ 2014

~ 2 ~

MBROHET NË DATË : ......./......2014 PARA JURISË:

1................................................................... KRYETAR

2................................................................... ANËTAR (OPONENT)

3................................................................... ANËTAR (OPONENT)

4. .................................................................. ANËTAR

5. ...................................................................ANËTAR



~ 3 ~

PASQYRA E LËNDËS Përmbajtja----------------------------------------------------------------------------------------------3

Shkurtime të përdorura në tekst---------------------------------------------------------------------6

Thënie për Mjedisin ----------------------------------------------------------------------------------8

Falenderime --------------------------------------------------------------------------------------------8

Abstrakt ------------------------------------------------------------------------------------------------10

KAPITULLI I PARË 1.TË DHËNA TË PËRGJITHSHME, PËRKUFIZIME.

1.1.Parathënie-----------------------------------------------------------------------------------------12

1.2.Përkufizime --------------------------------------------------------------------------------------13

1.3.Klasifikimi i substancave dhe i preparateve kimike ----------------------------------------14

1.4.Vlerësimi i rrezikut të substancave për shëndetin e njeriut dhe mjedisin ---------------15

KAPITULLI I DYTË 2.HYRJE

2.1. Informata të përgjithshme --------------------------------------------------------------------16

2.2. Gjendja në Shqipëri----------------------------------------------------------------------------17

2.3. Rehabilitimi i vatrave me mbetje toksike --------------------------------------------------22

KAPITULLI I TRETË 3. PESTICIDET

3.1. Përkufizime--------------------------------------------------------------------------------------26

3.2. Cili është roli i pesticideve---------------------------------------------------------------------26

3.3. Ndikimi mjedisor i pesticideve----------------------------------------------------------------26

3.3.1. Ndikimi në ajër--------------------------------------------------------------------------------26

3.3.2. Ndikimi në ujë---------------------------------------------------------------------------------27

3.3.3. Ndikimi në tokë-------------------------------------------------------------------------------28

3.4. Ndikimi në shëndetin e njeriut----------------------------------------------------------------28

3.4.1. Efektet shëndetësore akute ------------------------------------------------------------------29

3.4.2. Efektet shëndetësore kronike ---------------------------------------------------------------29

3.4.2.1. Kanceri --------------------------------------------------------------------------------------29

3.4.2.2. Efektet neurologjike -----------------------------------------------------------------------29

3.4.2.3. Efektet riprodhuese-------------------------------------------------------------------------29

3.4.2.4. Fertiliteti ------------------------------------------------------------------------------------29

3.4.2.5. Të tjera---------------------------------------------------------------------------------------30

3.5. Studime të ndryshme ---------------------------------------------------------------------------30

3.6. Klasifikimi i pesticideve ---------------------------------------------------------------------30

3.6.1. Klasifikimi i pesticideve sipas llojit të dëmtuesit që ata kontrollojnë-----------------30

3.6.2. Klasifikimi sipas organizmit të synuar ----------------------------------------------------30

3.6.3. Klasifikimi sipas strukturës kimike --------------------------------------------------------31

3.6.4. Klasifikimi sipas gjendjes fizike------------------------------------------------------------31



~ 4 ~

3.6.5. Biopesticidet-----------------------------------------------------------------------------------31

3.6.6. Klasifikimi sipas familjes kimike----------------------------------------------------------31

3.7. Përdorimet e pesticideve-----------------------------------------------------------------------32

3.8. LINDANI----------------------------------------------------------------------------------------32

3.8.1. Të dhëna të përgjithshme--------------------------------------------------------------------32

3.8.2. Vetitë kimike----------------------------------------------------------------------------------32

3.8.3. Ndotja e mjedisit------------------------------------------------------------------------------33

3.8.4. Rrugët e depërtimit në organizëm----------------------------------------------------------34

3.8.5. Efektet shëndetësore të lindanit-------------------------------------------------------------35

3.8.5.1. Rreziku i Kancerit--------------------------------------------------------------------------35

3.8.5.2. Rreziku i Endometriozave-----------------------------------------------------------------36

3.8.6. Helmimet nga Lindani-----------------------------------------------------------------------36

3.8.6.1. Helmimet akute-----------------------------------------------------------------------------37

3.8.6.2. Helmimeve kronike------------------------------------------------------------------------37

KAPITULLI I KATËRT 4. Kromi dhe kromatet------------------------------------------------------------------------------38

4.1. Çfarë është kromi-------------------------------------------------------------------------------38

4.2. Cilat janë vetitë e tij?---------------------------------------------------------------------------38

4.3. Cilat janë disa përdorime të kromit?---------------------------------------------------------39

4.4. Cilat janë disa nga efektet shëndetësore të kromit-----------------------------------------39

4.4.1. Efektet e kromit në lëkurë ------------------------------------------------------------------39

4.4.2. Efektet e kromit në aparatin tretës --------------------------------------------------------39

4.4.3. Efektet e kromit në aparatin respirator ---------------------------------------------------40

4.4.4. Efektet e kromit në aparatin vaskular (gjak) ---------------------------------------------40

4.5. Hemimet nga kromi ----------------------------------------------------------------------------41

4.5.1. Helmimet akute ------------------------------------------------------------------------------41

4.5.2. Helmimi kronike -----------------------------------------------------------------------------41

KAPITULLI I PESTË 5.QËLLIMI I STUDIMIT, OBJEKTI I STUDIMIT, METODAT DHE MATERIALET E

PËRDORURA

5.1. QËLLIMI I STUDIMIT-------------------------------------------------------------------------42

5.2. Metoda të përdorura------------------------------------------------------------------------------42

5.3. Objekti i studimit---------------------------------------------------------------------------------42

5.4. Materialet e përdorura---------------------------------------------------------------------------42

5.5. Fazat e studimit-----------------------------------------------------------------------------------43

5.6. Të dhënat e anketës------------------------------------------------------------------------------44

5.6.1. Simptomat kryesore që do të shqyrtohen---------------------------------------------------45

5.6.2. Shpeshtësia e kollës dhe fërshëllimave -----------------------------------------------------45

5.6.3. Dispnea (vështirësia në frymëmarrje)-------------------------------------------------------45

5.6.4. Rëndimi në gjoks-------------------------------------------------------------------------------46



~ 5 ~

5.6.5. Çrregullime gastro-intestinale---------------------------------------------------------------46

5.6.6. Çrregullime të sitemit nervor dhe të shqisave --------------------------------------------47

KAPITULLI I GJASHTË 6. REZULTATET E STUDIMIT

6.1. Rezultatet e rasteve të anketuar sipas grup-moshave-----------------------------------------48

6.2. Llogaritja sipas gjinisë femra–meshkuj e të anketuarve-------------------------------------48

6.3. Niveli i arsimimit të popullatës së anketuar---------------------------------------------------49

6.4. Rezultatet e anketës të grumbulluara sipas sistemeve----------------------------------------50

6.4.1. Të dhëna të nxjerra nga anketa për simptomat e sistemit pulmonar---------------------51

6.4.2. Të dhëna të sistemit neuro-vegjetativ---------------------------------------------------------52

6.4.3. Të dhëna të nxjerra nga anketa për simptomat e sistemit

Gastro-intestinal---------------------------------------------------------------------------------53

6.4.4. Të dhëna të nxjerra nga anketa për simptomat e sistemit

muskulo-skeletik dhe të lëkurës---------------------------------------------------------------54

6.4.5. Nr i rasteve të simptomave më problemore që u vrejtën në anketë----------------------55

6.4.6. Simptomat të grupuara sipas sistemeve më të dëmtuara-----------------------------------56

6.4.7. Ankesat më të shpeshta në studimin tonë të krahasuara

sipas gjinisë M/F----------------------------------------------------------------------------------57

6.5. Rezultatet e analizave të gjakut------------------------------------------------------------------58

6.6. Rezultatet e ekzaminimeve ekografike---------------------------------------------------------61

6.6.1. Ndryshimet echografike të heparit------------------------------------------------------------61

6.6.2. Ndryshimet echografike të aparatit urinar---------------------------------------------------62

6.6.3. Nr. i rasteve të sëmundshmërisë i grumbulluar sipas organeve---------------------------63

6.7. Krahasimi me të dhëna të studimit të vitit 2005-----------------------------------------------64

KAPITULLI I SHTATË 7. Të dhëna të sëmundshmërisë të zonës së Porto-Romanos-------------------------------------65

7.1. Numri i rasteve të gjetura sipas diagnozave për periudhën 2007-2013--------------------65

7.2. Të dhëna mbi sëmundshmërinë e sistemit kardio-vaskular----------------------------------66

7.3. Të dhëna mbi sëmundshmërinë e Sëmundjeve Pulmonare----------------------------------67

7.4. Të dhëna mbi sëmundshmërinëe sistemit neuro-psiqik--------------------------------------68

7.5. Nr. i rasteve sipas Grup sëmundjeve kryesore të zonës së Porto-Romanos---------------69

7.6. Analizimi i semudjeve kryesore të zonës (trendi në vite)------------------------------------70

KAPITULLI I TETË 8. EKZAMINIMET FIZIKO-KIMIKE, BAKTERIOLOGJIKE DHE TOKSIKE NË

ZONËN E PORTO-ROMANOS

8.1. Mënyra e marrjes së mostrave të ujit ---------------------------------------------------------75

8.2. Metodat e përdorura------------------------------------------------------------------------------75



~ 6 ~

8.2.1. Metodat e përdorura për përcaktimin e treguesve fiziko-kimike

të mostrave të marra--------------------------------------------------------------------------75

8.2.2. Metodat e përdorura për analizimin bakteriologjik---------------------------------------76

8.2.3. Metoda e përdorur për gjetje të komponentit Cr------------------------------------------77

8.2.4. Metoda e përdorur për gjetje të komponentit Lindan------------------------------------78

8.3. REZULTATET E ANALIZAVE TË UJIT -------------------------------------------------79

8.3.1. Rezultatet për vetite fiziko–kimike---------------------------------------------------------79

8.3.2. Rezultatet e analizave bakteriologjike------------------------------------------------------83

8.3.3. Rezultatet e analizave të ujit për Cr (VI)---------------------------------------------------85

8.3.4. Rezultatet e analizave të ujit për prezencën e pesticideve klor-organike--------------86

KAPITULLI I NËNTË

9. Diskutimi, Përfundime dhe Rekomandime --------------------------------------------------104

9.1. Diskutimi----------------------------------------------------------------------------------------104

9.2. Përfundime -------------------------------------------------------------------------------------106

9.3. Rekomandime ----------------------------------------------------------------------------------107

9.4. BIBLOGRAFIA -------------------------------------------------------------------------------108



~ 7 ~

SHKURTIME

AMMN-ADMINISTRIMI MJEDISOR I MBETJEVE TË NGURTA

ARM-AGJENSIA RAJONALE E MJEDISIT

ADB-AGJENTË DËMTUES TË BIMEVE

AAPCO-THE ASSOCIATION OF AMERICAN PESTICIDE CONTROL OFFICIAL-SHOQATA

AMERICANE ZYRTARE PËR KONTROLLIN E PESTICIDEVE

BE-BASHKIMI EUROPIAN

CDPH-CALIFORNIA DEPARTMENT OF PUBLIK HEALTH-DEPARTAMENTI I SHËNDETIT

PUBLIK NË KALIFORNI

DEFRA-DEPARTMENT FOR ENVIRONMENT FOOD AND RURAL AFFARIS -DEPARTAMENTI I

MJEDISIT, USHQIMIT DHE ÇËSHTJEVE RURALE

EPA-ENVIRONMENTAL PROTECTION AGENCY-AGJENSIA PËR MBROJTJEN E MJEDISIT

GHS-GLOBALLY HARMONIZED SYSTEM-SISTEMI HARMONIZUAR GLOBALISHT

IPEP-INTERNATIONAL POPs ELIMINATION PROJEKT-PROJEKTI INTERNACIONAL I

ELEMINIMIT TË NOQ

IM-INSPEKTORIATI I MJEDISIT

ISHSH-INSPEKTORIATI SHTETËROR I SHËNDETIT

ISHP-INSTITUTI I SHËNDETIT PUBLIK

INSTAT-INSTITUTI I STATISTIKAVE

ICI-IMPERIAL CHEMICAL INDUSTRIES

IDA-INTERNATIONAL DEVELOPMENT ASSOCIATION-SHOQATA NDËRKOMBËTARE PËR

ZHVILLIM

IARC-THE INTERNATIONAL AGENCY FORE RESEARCH ON CANCER-AGJENSIA

NDËRKOMBËTARE PËR KËRKIME MBI KANCERIN

KM-KËSHILLI I MINISTRAVE

KE-KOMUNITETI EVROPIAN

MB-MINISTIRA E MBROJTJES



~ 8 ~

MIE-MINISTRIA E INDUSTRISË DHE E ENERGJETIKËS

MAN-MBROJTJA E AJRIT NGA NDOTJA

MMPAU-MINISTRIA E MJEDISIT, PYJEVE DHE ADMINISTRIMIT TË UJËRAVE

METE-MINISTRIA E EKONOMISË TREGËTISË DHE ENERGJETIKËS

MSH-MINISTRIA E SHËNDETËSISË

MPN-THE MOST PROBABLE NUMBER-NUMRI MË I MADH I MUNDSHËM I BAKTERIEVE NË

100 ML UJË

NOQ-NDOTËS ORGANIK I QËNDRUESHËM

NIOSH-NATIONAL INSTITUTE FOR OCCUPATIONAL SAFETY AND HEALTH-INSTITUTI

KOMBËTAR PËR SIGURINE DHE SHËNDETIN

OBSH-ORGANIZATA BOTËRORE E SHËNDETËSISË

OSHA-OCCUPATIONAL SAFETY AND HEALTH ADMINISTRATION-ADMINISTRATA

SIGURIA DHE SHËNDETI

OP-ORGANOPHOSPHAT

PKMKSH-PROFILI KOMBËTAR I MENAXHIMIT TË KIMIKATEVE NË SHQIPËRI

PVMSH-PLANI I VEPRIMIT MJEDISOR DHE SHËNDETËSOR

PKMM-PROGRAMI KOMBËTAR I MONITORIMIT TË MJEDISIT

PMB-PRODUKTE PËR MBROJTJEN E BIMËVE

PMRA-PEST MANAGEMENT REGULATORY AGENCY-AUTORITETI RREGULLATIV I

MENAXHIMIT TË PESTICIDEVE

PSD-SECURITY DEPARTMENT OF PESTICIDES-DREJTORIA E SIGURISË SË PESTICIDEVE

REC-QENDRA RAJONALE E MJEDISIT

UNEP-UNITED NATIONS ENVIRONMENT PROGRAMME-PROGRAMI I KOMBEVE TË

BASHKUARA PËR MJEDISIN

VKM-VENDIM I KËSHILLIT TË MINISTRAVE

VNM-VLERËSIMI I NDIKIMIT NË MJEDIS



~ 9 ~

THËNIE PËR MJEDISIN

“NJERIU E FORMON VETVETEN PËRMES VENDIMEVE QË FORMOJNË MJEDISIN “

RENE DUBOS

“NJERËZIT FAJËSOJNË MJEDISIN E TYRE POR ËSHTË VETËM NJË NJERI PËR

T’U FAJËSUAR DHE VETËM NJË, ATA VETË”

ROBERT COLLIER

Falenderime

Falenderoj për mbështetjen e madhe në realizimin e këtij studimi: Dekanatin e Shkencave të

Natyrës, Laboratorin e Shkencave të Natyrës, Drejtorinë e Shëndetit Publik Tiranë (DShP),

Laboratorin Ana Maria Tiranë, që bënë të mundur realizimin e analizave të gjakut dhe të ujit.

Gjithashtu, falenderoj personelin e Qendrës Shëndetësore, personelin e shkollës, të Pushtetit

Vendor, si dhe banorët e zonës në Porto-Romano që morën pjesë në këtë studim (fëmijë dhe të

rritur), për gadishmërinë që treguan për realizimin e këtij studimi. Një falënderim për Dr. Afrim

Piraçin për ndihmën e dhënë në realizimin e ECHO Abdominale. Në mënyrë të veçantë

falenderoj Prof. Dr. Skënder Skënderaj për orientimin e zgjedhjes së kësaj teme, edhe pse në

fillim, për vetë faktin e realizimit të shumë analizave dhe largësisë, m’u duk shumë e vështirë,

por që me kalimin e kohës më bëri ta dëshiroj dhe të këmbëngul fort në realizimin dhe

përgatitjen e saj në mënyrë sa më korrekte.

Do doja të falenderoja familjen time për mbështetjen dhe ndihmën e dhënë në këto vite të

studimit (qoftë në kohë dhe në shpenzime).



~ 10 ~

ABSTRAKT

Të dhëna studimore mbi gjendjen shëndetësore të banorëve të Porto-Romanos nga ndikimi

i ndotjeve të mbetjeve industriale

Lulzime Gecaj

Drejtoria e Kujdesit Shëndetësor Spitalor Tiranë

Hyrje: Porto-Romano, një zonë e populluar pas viteve 1990, njihet për ndotjen nga mbetjet

toksike industriale që persistojnë në sipërfaqen e tokës dhe përhapen kryesisht nëpërmjet ajrit,

ujit dhe ushqimeve. Ndotësit kryesorë janë monokromati dhe bikromati i natriumit dhe kaliumit,

ndjekur nga pesticidet organoklorike si hexaklorani dhe lindani. Këta ndotës toksikë kanë impakt

të dukshëm në shëndetin e popullatës që banon në këtë zonë.

Qëllimi: Vlerësimi i rolit të ndotësve toksikë dhe impakti i tyre në shëndetin e popullatës së

Porto-Romanos.

Materiali dhe metoda: Gjatë periudhës 2011-2012 janë realizuar 120 anketa të banorëve të

zonës, të moshave të ndryshme (10-70 vjeç).

Janë analizuar 98 mostra gjaku të ekzaminuara, dhe 28 eko abdominale-raste të përzgjedhura nga

ekzaminimet e përgjithshme gjatë anketës.

Rezultatet: Disa nga rezultatet e punimit tonë po i përmbledhim më poshtë:

Nga analizimi i të dhënave të anketës sipas simptomave u vu re se:

Vendin e parë e zënë çrregullimet e sistemit nervor (dhimbje koke, marrje mendsh, mpirje

faqesh) 53% (Nr = 64); vendin e dytë e zënë çrregullimet e sistemit respirator (kollë, dispne)

49,1% (Nr = 56); vendin e tretë e zënë çrregullimet e sistemit muskuloskeletik (mialgji, artralgji)

38,3% (Nr= 46); dhe pas tyre vjen sistemi gastrointestinal me 20,8% (Nr = 25).

Nga egzaminimi i mostrave të gjakut ato që u vërejtën më shpesh janë hemoglobinopatitë

(13 raste).

Nga analizimi i ekove abdominale dominojnë sëmundjet e heparit me 35,7%, dhe ato

renale me 32,1%.

Konkluzione: Rezultatet e mësipërme tregojnë se ndotjet toksike kanë një impakt të

rëndësishëm në shëndetin e banorëve të Porto-Romanos.

Fjalë kyç: Porto-Romano, ndotësit toksikë, impakti në shëndet.



~ 11 ~

Study data on the health of the inhabitants of Porto Romano from the impact of

pollution from industrial wastes.

Lulzime Gecaj

Department of Health Care Hospital of Tirana

Introduction: Porto Romano, a populated area after 1990s is known for pollution from industrial toxic

wastes that persist on the Earth surface and is spread primarily through air, water and food. The main

pollutants are monochromatic and sodium dichromatic, potassium, followed by chloro organic

pesticides as hexachloride and lindane. These toxic pollutants have a significant impact on the health of

the population that lives in the area.

Purpose: Evaluation of the role of toxic contaminants and their impact on the health of the population

of Porto Romano.

Material and methods: During the period 2011-2012 were carried out 120 surveys to the area residents

of different ages (10-70 years).

They were analyzed and examined 98 blood samples and 28 abdominal eco-selected cases during the

survey.

Results: Some of them are summarized below:

From the analysis of the survey data by symptoms was noted that:

First place was occupied by nervous system disorders (headache, mind seizures, numbness in face) 53% (No. = 64); second place was occupied by respiratory system disorders (cough, dyspnea) 49.1% (No. = 56); third place was occupied by musculoskeletal system disorders (myalgia, artralgia) 38.3% (No. = 46); and after comes gastrointestinal system disorders with 20.8% (No. = 25).

From the examination of blood samples they were observed that the most frequent cases were

hemoglobinopathies ones. (13 cases).

From the analysis of abdominal echo the ones that dominate are heparin diseases with 35.7%

and renal ones with 32.1%.

Conclusions: The above results show that toxic pollution has a significant impact on the health of the

inhabitants of Porto Romano.

Key words: Porto Romano, toxic pollutants, the impact on health.



~ 12 ~

KAPITULLI I PARË 1. TË DHËNA TË PËRGJITHSHME, PËRKUFIZIME.

1.1. PARATHËNIE

Në zonën e Porto-Romanos jeton një popullatë e ardhur pas viteve 1990, kryesisht nga zona e

veriut të Shqipërisë. Zona rreth depove të mbetjeve toksike, këto vite është kthyer në një zonë të

banuar. Në tërësi është zonë fushore me bimësi të paktë.

Në përgjithësi banorët e kësaj zone përdorin për gatim dhe larje ujë pusesh, dhe deri para 6

vitesh është përdorur dhe për të pirë. Në këtë zonë ka rreth 20 puse të cilat vazhdojnë të

përdoren edhe nga kafshët dhe shpendët.

Ndotja më e madhe në këtë zonë është bërë nga bikromati dhe monokromati i natriumit dhe i

kaliumit.

Ndotësi i dytë i pranishëm janë pesticidet organoklorike si hekzaklorani dhe lindani.

Roli i kromateve dhe pesticideve mbi organizmin e banorëve të Porto-Romanos është diskutuar

nga shumë autorë dhe është i ndryshëm. Sipas përvojës tonë dhe literaturës së parë, më të

ndjeshëm janë fëmijët dhe gratë [81,84].

Gjithashtu, vërehen raste të shumta me ankesa të sipërfaqes së lëkurës sidomos në fëmijët e

vegjël (0-3) vjeç, tek fëmijët parashkollore vërehen shumë probleme të dhëmbëve, si dalja

me vonesë, dhëmbë të prishur etj.

Shihen shumë raste gjatë vitit me probleme gastrointestinale. Më shpesh preken moshat e vogla

por kohëqëndrimi më i gjatë është në moshën e tretë.

Po ashtu, sipas mjekut të zonës, bronshitet dhe kataret stinore nuk lidhen me ndryshimet

klimatike por në kohë të ndryshme, jashtë periudhave epidemike.

Në vitet 2004-2005 është bërë një studim i plotë, mbështetur në një grant Hollandez, ku

rezultuan ndikimet përkatëse mbi gjendjen shëndetësore të banorëve nga mbetjet toxike

industriale [61,65].

Të nisur nga konkluzionet dhe rekomandimet përkatëse të lëna para 6 vjetësh, ndërmorëm këtë

studim me të dhëna krahasuese, për të parë ndryshimet eventuale në gjendjen shëndetësorë

të banorëve, rezultatet e sanifikimit të zonës nga mbetjet toksike, si dhe evidentimin e të

sëmurëve dhe mjekimin përkatës të tyre.

Mbetjet industriale të këtyre grupimeve kimikatesh persistojnë prej një periudhe rreth 20 vjetësh

në sipërfaqen e tokës në Porto-Romano, dhe ajri dhe uji janë përhapësit kryesorë të

ndotjeve.

Si rezultat i ndotjes së tokës, bimët rriten shpejt, thahen dhe nuk prodhojnë. Nga ndotja e ajrit

shihen shenja të tilla si dhimbje koke, mpirje e buzëve dhe faqeve, dhimbje fyti , skuqje e

syve sidomos në ditët e ngrohta.



~ 13 ~

Në vitet e fundit shihet dhe një rritje e sëmundshmërisë kronike të zonës, kjo jo specifike me

rritjen e sëmundshmërisë kombëtare.

1.2.PËRKUFIZIME

Sipas Nenit 4 të Ligjit Nr. 9108, datë 17.07.2003, Për substancat dhe preparatet kimike, japim

shpjegimin e temave që lidhen me substancat kimike [50,64].

1. "Substanca kimike", që më poshtë do të quhen substanca, janë elementet kimikë dhe

komponimet e tyre në gjendje natyrore ose të fituara nga një proces prodhimi, përfshirë shtesat

dhe solventet kryesore për të siguruar qëndrueshmërinë e tyre, si dhe ndonjë papastërti me

origjinë natyrore ose të marrë në procesin e prodhimit, me përjashtim të solventeve që mund të

veçohen nga substanca pa ndryshuar përbërjen e saj, ose pa ndikuar në stabilitetin e saj.

2. "Preparate kimike", që më poshtë do të quhen preparate, janë përzierjet ose solucionet e

përbëra nga dy ose më shumë substanca kimike.

3. "Klasifikim" është vlerësimi, sipas të cilit substanca ose preparati ka një ose më shumë veti të

rrezikshme dhe përcaktimi më tej i kategorive të rrezikut individual.

4. "Shpërndarës" është personi juridik ose fizik, i autorizuar për kryerjen e veprimtarisë tregtare,

i cili ruan dhe i shpërndan substancat ose preparatet personave të tjerë, dhe nuk ndikon

drejtpërdrejtë në vetitë e substancave dhe preparateve nëpërmjet veprimtarisë të tij.

5. "Vlerësim" është cilësimi i një vetie të rrezikshme, sipas mënyrës së parashikuar në nenin 5 të

këtij ligji.

6. "Regjistrimi i substancave" është regjistrimi i substancave në Regjistrin Kombëtar, që mbahet

nga Ministria e Mjedisit në bazë të të dhënave me shkrim për substancat, në përputhje me këtë

ligj.

7. "Rregullore e sigurimit teknik" është një përmbledhje e të dhënave të identifikimit për

prodhuesin ose importuesin për substancat ose preparatet e rrezikshme, si dhe të dhënat që

kërkohen për mbrojtjen e jetës dhe të shëndetit të njerëzve, të kafshëve dhe të mjedisit.

8."Substanca dhe preparate të rrezikshme" janë substancat dhe preparatet që kanë një ose më

shumë veti të rrezikshme, të klasifikuara sipas kushteve të vendosura në këtë ligj.

1.3 KLASIFIKIMI I SUBSTANCAVE DHE I PREPARATEVE KIMIKE



~ 14 ~

Sipas Nenit 5 të Ligjit Nr. 9108, datë 17.07.2003, Për substancat dhe preparatet kimike,

substancat dhe preparatet kimike për shkak të vetive, klasifikohen në [50,66]:

1. Eksplozive, që mund të veprojnë në mënyrë ekzotermike, pa praninë e oksigjenit, me zhvillim

të shpejtë gazesh ose që vetëndizen dhe digjen shpejt në kushte të caktuara, ose që shpërthejnë

me ngrohje kur vendosen në kontenierë johermetikë.

2. Oksiduese, që në kontakt me substanca të tjera, në veçanti me substanca të ndezshme,

shkaktojnë reaksion ekzotermik të fuqishëm.

3. Ekstremisht të ndezshme, që në gjendje të lëngët kanë pikë flakërimi më të ulët se 0°C dhe

pikë vlimi më të ulët se 35°C, ose që janë të ndezshme në gjendje të gaztë, në kontakt me ajrin në

temperaturë normale të dhomës dhe presion atmosferik normal.

4. Shumë të ndezshme që: a) mund të nxehen në mënyrë spontane dhe pastaj të digjen në kontakt

me ajrin në temperaturë normale të dhomës, presion normal atmosferik dhe pa prani të energjisë;

b) mund të digjen lehtësisht në gjendje të ngurtë, si pasojë e një kontakti të shkurtër me një

burim zjarri, ndezjeje dhe vazhdojnë të digjen ose të tymosin edhe pas largimit të burimit të

zjarrit;

c) kanë një pikë ndezjeje në gjendje të lëngët më të ulët se 21°C, dhe nuk janë ekstremisht të

ndezshme;

ç) në kontakt me ujin ose ajrin e lagët çlirojnë gaze shumë të rrezikshme, në sasi të paktën 1

litër/kg.h

5. Të ndezshme, që e kanë pikën e flakërimit 21°C deri në 55°C.

6. Shumë helmuese, që pas thithjes, gëlltitjes ose depërtimit në lëkurë, edhe në sasi të vogla,

mund të shkaktojnë dëmtime akute ose kronike të shëndetit, ose vdekje.

7. Helmuese, që pas thithjes, gëlltitjes ose depërtimit në lëkurë, edhe në sasi të vogla, mund të

shkaktojnë dëmtime akute ose kronike të shëndetit, ose vdekje.

8. Të dëmshme për shëndetin, që pas thithjes, gëlltitjes ose depërtimit në lëkurë, edhe në sasi të

vogla, mund të shkaktojnë dëmtime akute ose kronike të shëndetit, ose vdekje.

9. Korrozive, që në kontakt me indet e gjalla jetësore mund t'i shkatërrojnë ato.

10. Irrituese, që nuk kanë vetitë e substancave korrozive, por që nga kontakti i drejtpërdrejtë për

një kohë të gjatë me lëkurën ose membranat mukoze mund të shkaktojnë inflamacione.



~ 15 ~

11. Sensibilizuese, që pas thithjes, gëlltitjes ose depërtimit në lëkurë mund të shkaktojnë

hipersensibilitet dhe për pasojë, pas një ekspozimi tjetër shfaqen simptomat karakteristike të tij.

12. Kancerogjene, që pas thithjes, gëlltitjes ose depërtimit në lëkurë mund të shkaktojnë ose të

rrisin frekuencën e shfaqjes së kancerit.

13. Mutagjene, që pas thithjes, gëlltitjes ose depërtimit në lëkurë mund të shkaktojnë ose të rrisin

frekuencën e shfaqjes së dëmtimeve gjenetike.

14. Dëmtuese për riprodhimin, që pas thithjes, gëlltitjes ose depërtimit në lëkurë mund të

shkaktojnë ose të rrisin frekuencën e dëmtimeve në funksionin e riprodhimit ose në aftësinë

riprodhuese të meshkujve ose të femrave.

15. Të rrezikshme për mjedisin, që pas futjes në mjedis, përbëjnë ose mund të përbëjnë një rrezik

të menjëhershëm ose të mëvonshëm për mjedisin.

1.4 VLERËSIMI I RREZIKUT TË SUBSTANCAVE PËR SHËNDETIN E NJERIUT

DHE MJEDISIN

Sipas Nenit 13 të Ligjit Nr. 9108, datë 17.07.2003, Për substancat dhe preparatet kimike,

vlerësimi i rrezikut të substancave të rrezikshme për shëndetin e njeriut dhe mjedisin realizohet

në këtë formë [50,69]:

1. Lista e substancave të dëmshme, që prej natyrës së tyre përbëjnë një rrezik serioz për jetën

dhe shëndetin e njeriut dhe për mjedisin, përcaktohet me vendim të Këshillit të Ministrave.

2. Ministria e Mjedisit, së bashku me ministritë e tjera të ngarkuara nga ky ligj, marrin masa për

vlerësimin e rrezikut për jetën dhe shëndetin e njeriut dhe për mjedisin për substancat e përfshira

në listë, sipas pikës 1 të këtij neni.

3. Procedura për vlerësimin e rrezikut të substancave të rrezikshme për jetën dhe shëndetin e

njeriut përcaktohet me urdhër të Ministrit të Shëndetësisë.

4. Procedura për vlerësimin e rrezikut të substancave të rrezikshme për mjedisin përcaktohet me

urdhër të Ministrit të Mjedisit.

5. Në bazë të rezultateve të vlerësimit të rrezikut të substancave të rrezikshme, në nivel kombëtar

dhe ndërkombëtar, Këshilli i Ministrave, me propozimin e ministrit përkatës, vendos kushtet për

hedhjen e këtyre substancave në treg.



~ 16 ~

KAPITULLI I DYTË

2. HYRJE

Historikisht, që prej 2500 vjet para Krishtit, njerëzimi i ka përdorur pesticidet për të mbrojtur

bimët. Pesticidi i parë që është njohur ka qënë squfuri elementar në trajtën e pluhurit, i

përdorur në Sumeria rreth 4,500 vite më parë. Nga shekulli i XV-të, kimikatet toksike, të

tilla si arseniku, mërkuri dhe plumbi, janë përdorur tek bimët për t’u mbrojtur nga dëmtuesit.

Në shekullin e XVII-të, sulfati i nikotinës, i cili është ekstraktuar nga gjethet e duhanit, është

përdorur si insekticid. Në shekullin e XIX-të, futen dy pesticide natyrore; pyrethium i

përgatitur nga chrysanthemums, dhe rotenone e cila del nga rrënjët e disa perimeve

tropikale.

2.1. Informata të përgjithshme mbi pesticidet

Pas Luftës së Dytë Botërore, mbi katër dekada, Shqipëria kaloi përmes politikave ekonomike që

kanë qenë të fokusuara në përmbushjen e objektivave të prodhimit, pa marrë parasysh ndikimet

e tyre mjedisore. Pesticidet me origjinë natyrore, të tilla si nikotina, caffeine etj, janë përdorur

nga njerëzimi shekuj më parë. Gjenerata e dytë e pesticideve para vitit 1940 ishte ajo e

komponentëve inorganike që përmbajnë metale toksike, si arsenik, mërkur, bakër etj.

Historia e pesticideve sintetike filloi në vitin 1930, me zbulimin e karakteristikave të insekticidit

DDT nga Paul Muller, fitues i çmimit Nobel [4,89]. Gjatë Luftës së Dytë Botërore ajo u përdorur

për të mbrojtur ushtarët nga tifoja.

Më poshtë po japim vitet e fillimit të prodhimit të pesticideve sintetike.

VITET Llojet e Pesticideve

1939 DDT

1940 – 1950 Hidrokarbure të tjera të klorinuara

1950 Carbamatet

1954, 1980 Insekticidet

1958 Paraquat dhe atrazinë

1970 Piretroidet sintetike

1973 Prodhimi i DDT u ndalua nga EPA

1975

Prodhimi i Aldrin, diledrin u ndalua nga EPA

Tabela Nr 1. Vitet e fillimit të prodhimit të pesticideve sintetike.



~ 17 ~

Siç shihet më lartë, insekticidet në vendin tonë kanë filluar të prodhohen në vitin 1954, dhe në

vitin 1994 ka përfunduar prodhimi i tyre [61,65].

2.2. Gjendja në Shqipëri

Përdorimi i pesticideve në Shqipëri mbetet një proces i domosdoshëm për të siguruar rendimente

të larta dhe prodhim të qëndrueshëm në bujqësi. Ky është një proces që kërkon vlerësimin e

duhur për të bërë të mundur përdorimin e atyre pesticideve që janë më pak të dëmshëm për

njerëzit, për ndotjen e mjedisit dhe për vetë kulturat bujqësore.

Pas viteve 70, në vendet e zhvilluara pati rritje tepër të madhe të prodhimit bujqësor, si rezultat i

përdorimit të agrokimikateve dhe veçanërisht të pesticideve. Ato u konsideruan si mjeti më i

shpejtë dhe më efektiv për të mbrojtur prodhimet bujqësore nga parazitët. Megjithatë, mjaft

pesticide do të konsideroheshin të dëmshme për mjedisin, për shkak të ndikimeve negative në

florën, faunën dhe shëndetin e njerëzve.

Pesticidet në vendin tonë, prej shumë kohësh, kanë zënë vendin kryesor për luftimin e parazitëve

të bimëve në bujqësi.U fillua me pesticidet klororganike DDT, heptaklor, lindan etj, të cilat u

përdorën për dezinfektimin e tokës, dezinfektimin e farërave dhe spërkatjen e shumë kulturave

bujqësore kundër dëmtuesve të ndryshëm. Rreth viteve 67-70 në vendin tonë, krahas prodhimeve

me bazë bakri (oksiklorur bakri) dhe me bazë squfuri (polisulfuri i kalciumit), filloi puna për

formulimin e pesticideve klororganike duke përdorur lëndë aktive importi.

Pranë ish Ndërmarrjes Kimike në Durrës janë formuluar pesticidet: DDT, heptaklor, melipaks

(toksafen) etj, dhe prodhuar heksakloran dhe lindan, të cilat nga Konventa e Stokholmit janë

cilësuar si pesticide NOQ. Lëndët aktive për këto formulime janë importuar nga Kina, Rumania,

Franca etj [72,73,77].

Duke studiuar krahas përparësive të klororganikëve edhe mangësitë e tyre, rezultoi që ato ishin

shumë të qëndrueshme në mjedis. Ato akumulohen në yndyrnat e organizmave të gjalla. Në vitin

1970 në SHBA u krijua Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit (EPA) dhe tre vjet më vonë ajo ndaloi

përdorimin e DDT.

Në vitin 1975 u ndalua edhe përdorimi i aldrinës dhe dieldrinës. Fillimisht, në vitin 1974 u

ndalua formulimi i DDT në ish Ndërmarrjen Kimike Durrës (mbas këtij viti pretendohet se nuk

ka më import të kësaj lënde aktive, pra edhe formulim të DDT, por ka gjendje ekzistuese të

formulimit nëpër depo e cila është përdorur gradualisht në të gjithë vendin). Heqja e tyre nga

përdorimi nuk njeh një vit të saktë për secilin, por një periudhë kohore që kap vitet 1975-1980

(flitet për kufizime në përdorim) fillimisht të DDT, aldrinës, dieldrinës, heptaklorit, ndërsa

toksafeni dhe lindani njohin vite të mëvonshme.

Duke parë që klororganikët kishin qëndrueshmëri dhe toksicitet të lartë po kështu edhe veti

akumuluese, fillimisht u kufizua përdorimi i tyre për kulturat bujqësore dhe u lejua të

përdoreshin për të dezinfektuar tokën. Prodhimi dhe përdorimi i pesticideve u orientua nga

fosfororganikët. Në vitet 1988-1989 kemi dhe maksimumin e përdorimit të pesticideve në vendin



~ 18 ~

tonë. Pas viteve 1990, Shqipëria u zhvendos drejt formave më demokratike të Qeverisjes dhe një

ekonomie tregu të lire.

Nga pikëpamja mjedisore, problemet e ndotjes industriale janë parë si një trashëgimi e së

kaluarës. Megjithatë, ndryshimet nga viti 1991 nuk kanë çuar në përmirësime të rëndësishme

mjedisore. Përveç problemeve të trashëguara kanë lindur një numër i madhe sfidash të reja.

Një krizë e madhe shpërtheu në fillim të vitit 1997, kur rënia e skemave piramidale financiare çoi

në trazirat sociale dhe një hov të dhunës. Mjedisi u dëmtua përsëri shumë seriozisht, duke qenë

një nga viktimat kryesore. Shqipëria ka rifilluar rimëkëmbjen e saj pas vitit 1999.

Në vitin 1999, me kërkesë të Qeverisë Shqiptare, një vlerësim mjedisor i gjendjes postkonflikt në

vend është ndërmarrë nga Programi i Kombeve të Bashkuara për Mjedisin (UNEP) me

mbështetje nga Qeveria Holandeze. Vlerësimi i UNEP ka gjetur si çelësin e çështjeve mjedisore,

ndotjen e tokës dhe ujit, dhe ndikimet kyçe në shëndetin e popullatës lokale. Megjithatë, raporti

i botuar në vitin 2000 nuk ka qenë një sondazh i plotë mjedisor, por një vlerësimi strategjik i

shpejte që synoi identifikimin e nevojave më urgjente mjedisore të Shqipërisë, në mënyrë për

prioritizimin, rehabilitimin dhe financimin.

Raporti u fokusua në zonat më të nxehta (me ndotje të rënda) që kërkonin vëmendje të

menjëhershme të ekspertëve Kombëtarë dhe Ndërkombëtarë. Prej tyre, UNEP identifikoi pesë

zonat e rrezikshme që kërkojnë vëmendje urgjente [61,65,72].

Bazuar në vlerësimin e ndikimeve në shëndetin e njeriut dhe cilësinë e mjedisit, një vend të

veçantë zinte zona industriale në Porto-Romano, Durrës (me ndotje nga pesticidet dhe metalet e

rënda) e cila ka qenë vendosur si një nga pesë zonat më të nxehta të ndotjes mjedisore në

Shqipëri.



~ 19 ~



~ 20 ~

Durrësi është porti më i madh i vendit. Ish-uzina kimike e kromit dhe pesticideve në Porto-

Romano është e vendosur 6.5 km në verilindje të qendrës së qytetit. Nga njëra anë janë kodrat,

dhe prapa kodrave (1-2 km) është Deti Adriatik. Zona e Porto-Romanos në Durrës është

konsideruar që në vitet 90 zonë e ndotur problematike. Në këtë zonë, ku para viteve 90

funksiononte Ndërmarrja Kimike, kishte përmbajtje të lartë të substancave të rrezikshme, si

hekzaklorciklohekzan dhe krom. Këta ndotës cënonin rëndë shëndetin e banorëve të kësaj zone,

dhe kishin përkeqësuar cilësinë mjedisore në atë zonë [61,65].

Porto-Romano, për shkak të pranisë për disa dekada të uzinës së kimikateve, është shndërruar në

epiqendër të projekteve strategjike të Bankës Botërore. Janë më shumë se 700 ton kimikate të

transportuara për në shkritoret jashtë vendit, si dhe dhjetëra ton kimikate në fuçitë e vendosura

në ish-magazinat e repartit të Bisht Pallës. Fazat e zhvillimit të projektit u shtrinë në vitet 2003-

2005, dhe kanë konsumuar fonde të konsideruara [61,65].

Fillimisht u realizua Studimi i Fizibilitetit me fondet e Bankës Botërore, dhe objektivi qe

identifikimi i zonave të ndotura, vlerësimi i rrezikut mjedisor dhe identifikimi i zgjidhjeve

teknike të përshtatshme.

Më poshtë po japim disa foto të zonës së ndotur.

Foto 1: Zona e ish-uzinës me shtëpi banimi, dhe kafshët që kullosin mbi tokën e

kontaminuar Viti 2006



~ 21 ~

Foto 2: Rrënojat e ish-uzinës kimike.

Foto 3: Fuçi me kimikate në njërën nga magazinat.



~ 22 ~

Më pas u izoluan kimikatet, u krye rrethimi i ish uzinës, hapja e një kanali 4 m të thellë dhe që ka

përshkuar të gjithë hapësirën, ndërsa përfundoi edhe tamposja. Me fondet e Qeverisë Shqiptare

dhe të Pushtetit Vendor, familjet brenda zonës së infektuar u strehuan jashtë uzinës.

Foto 4: Shikoni në zonën e rrethuar të ish-uzinës kimike viti 2006

2.3. Rehabilitimi i vatrave me mbetje toksike

Gjatë 10 viteve të fundit është bërë një punë shumë e madhe nga MMPAU për identifikimin e

donatorëve dhe mobilizimin e fondeve për kryerjen e studimeve për pastrimin e vatrave të

ndotura problematike në vend.

Nga një mision i UNEP-it në vitin 2004, kjo zonë u cilësua si një nga 60 vatrat e ndotura më të

rrezikshme në Ballkan. Në korrik 2005, Shoqata Ndërkombëtare për Zhvillim (IDA) ishte

administratore e grantit të Qeverise Shqiptare. Fondet e grantit prej rreth 3.11 milion dollarë janë

siguruar nga Ministria e Holandës për Bashkëpunim dhe Zhvillim. Qëllimi i grantit ishte për të

ndihmuar Shqipërinë në zbatimin e Menaxhimit të Integruar të Zonës Bregdetare dhe Projektit të



~ 23 ~

Pastrimit. Ajo u përdor për të reduktuar rreziqet e shëndetit të njeriut dhe mjedisit në Porto-

Romano.

Më 12 qershor 2006, Shqipëria nënshkroi Marrëveshjen e Stabilizim-Asocimit me

Komisionin Evropian, e cila parashtron detyra të rëndësishme për mjedisin dhe zhvillimin

e qëndrueshëm [102].

Në Porto-Romano, në vitin 2010 nisi ndërtimi i landfilldit të ri, pikërisht në zonën ku 20 vite më

parë uzina e kimikateve prodhonte lindan e squfur. Rehabilitimi i zonës së nxehtë të Porto-

Romanos ka qenë përgjegjësi direkte e MMPAU, e cila me mbështetjen e Bankës Botërore

realizoi pastrimin dhe kthimin e 78000 m2 sipërfaqe të ndotur në tërësisht të pastra. Zbatimi i

këtij projekti me vlerë 5 milion USD të dhuruara nga granti i Qeverisë Hollandeze, punimet e të

cilit nisën në pranverë të vitit 2010 dhe përfunduan në qershor 2011, bëri të mundur rehabilitimin

e 3 pikave të nxehta të kësaj zone [61,65,73].

U bë i mundur largimi dhe inkapsulimi i 60000 m³ dherash të ndotur në një kapsulë izolimi, e

para kjo për mbetje të rrezikshme e ndërtuar në Shqipëri. Është përpiluar një plan menaxhimi,

monitorimi dhe mirëmbajtje për periudhën pas rehabilitimit të zonës.

Studimi ynë u ndërmor për të parë gjendjen shëndetësore aktuale të banorëve të zonës së Porto-

Romanos nga pesticidet, kromatet dhe ndotës të tjerë të pranishëm.

Banorët kanë shfaqur në mënyrë të vazhdueshme probleme shëndetësore. Mjekët kanë vërejtur

se një pjesë e banorëve të zonës kanë pësuar dëmtime serioze në zemër, mushkëri, apo probleme

që kanë të bëjnë me sistemin nervor. Fare pranë ish-uzinës së kimikateve gjendet edhe fusha me

mbetje urbane, mbetje të cilat digjen në natyrë duke rritur ndotjen në zonë. Ndërtimi i landfilldit

mendohej se do të zgjidhte një herë e përgjithmonë çështjen mjedisore në veri të Durrësit.

Gjendja aktuale e zonës së grumbullimit dhe mbulimit të pesticideve. Foto e vitit 2013.



~ 24 ~

Foto 5: Zona e grumbullimit dhe groposjes së mbetjeve.

Foto 6: Reabilitimi i zonës jashtë ish-fabrikës, mbjellja e pemëve dhe e luleve.



~ 25 ~

Foto 7: Kushtet aktuale të zonës së grumbullimit të mbetjeve.

Foto 8: Izolimi dhe ndalimi i hyrjes në këtë zonë.



~ 26 ~

KAPITULLI I TRETË

3. Pesticidet

3.1. Përkufizimi.

Pesticidet janë substanca kimike që përdoren për të ndaluar ose kufizuar shfaqjen e agjentëve të

dëmshëm biologjikë. Ato luftojnë insektet, kërpudhat, barërat e këqija, parazitet etj [90].

Është shumë e rëndësishme për të kuptuar faktin se çfarë ndodhë me këto preparate pas

përdorimit të tyre në kulturat e ndryshme bujqësore.

3.2. Cili është qëllimi i përdorimit të pesticideve?

Qëllimi i përdorimit të pesticideve është aplikimi i tyre në sasi të caktuara duke synuar kontrollin

e ADB-ve (agjente dëmtueste bimëve) që paraqiten në kulturat bujqësore, me qëllim që të bëhet i

lehtë degradimi i këtyre komponimeve në tokë, ajër apo ujë, pa e ndotur ambientin.

Pesticidet janë shumë të lëvizshme në mjedis. Kjo lëvizje mund të jetë e dobishme në qoftë se

pesticidet janë përdorur në një zonë të caktuar, aty ku më parë kemi kryer hulumtime dhe ka

rezultuar me shfaqjen e ADB-ve. Mirëpo, ndonjëherë dhe organizma të tjerë (jo të synuar) vijnë

në kontakt me to [32].

3.3. Ndikimi mjedisor i pesticideve.

Ndikimi mjedisor i pesticideve është shpeshë herë më i madhë nga çfarë mendojnë ata që i

përdorin ato. Përdoruesit duhet të informohen siç duhet lidhur me rreziqet e mundshme

afatshkurtra dhe afatgjata, si dhe masat e nevojëshme lidhur me përdorimin e sigurt të tyre.

Mbi 90% e llojeve të ndryshme të pesticideve arrijnë edhe në një destinacion tjetër nga ai të cilin

ato synojnë, duke përfshirë kështu specie jo të synuara si ajrin, ujin dhe ushqimin.

3.3.1. Ndikimi në ajër.

Pesticidet mund të kontribuojnë në ndotjen e ajrit. Kjo ndodh atëherë kur pesticidet qëndrojnë

pezull në ajër dhe nga këtu, erërat e ndryshme i largojnë këto grimca në zona të tjera duke i

ndotur ato. Prandaj kushtet e motit, temperatura dhe lagështia relative, janë të rëndësishme sepse

ndikojnë në ndryshimin e përhapjes së pesticideve në ajër. Edhe shpejtësia e erës ka ndikim të

madh në përdorimin e pesticideve.



~ 27 ~

Fermerët duhet të jenë në dijeni lidhur me kushtet më të përshtatshme për përdorimin e tyre,

duke shmangur ndotjen e ajrit dhe duke bërë të mundshëm përdorimin e pesticideve në zonat ku

ata i synojnë.

3.3.2. Ndikimi në ujë

Ndikimi i pesticideve në sistemin ujor është studiuar shpesh duke përdorur një model të

transportit të tyre deri në ujë. Kështu që janë studiuar lëvizjet dhe fati i këtyre kimikateve nga

zona e aplikuar deri në ujin e pastër. Nga studimet e fundit kemi rezultate se mbetjet e

pesticideve janë gjetur edhe në shi dhe në ujërat nëntokësorë.

Ka katër rrugë kryesore përmes të cilave pesticidet arrijnë ujin. Ato mund të depozitohen jashtë

zonës së synuar, mund të përshkojnë ose kullohen në tokë, mund të barten në ujë duke rrjedhur

ose mund të derdhën në ujë, për shembull aksidentalisht ose nga neglizhenca e përdoruesit të

tyre.

Faktorët që ndikojnë në aftësinë e një pesticidi për të ndotur ujin përfshijnë, tretshmërinë e tij në

ujë, motin, kapacitetin ujëmbajtës të tokës, metodën kimike të përdorur etj. Limitet maksimale të

lejuara të përqendrimit të pesticideve në ujë janë të përcaktuara nga Agjencia për Mbrojtjen e

Mjedisit (EPA). Në mënyrë të ngjashme, edhe qeveritë e vendeve të zhvilluara vendosin

standardet e cilësisë mjedisore, ose përqendrimet maksimale të lejuara të këtyre kimikateve në

ujë.

Edhe Bashkimi Evropian (BE) gjithashtu rregullon përqendrimet maksimale të pesticideve në

ujë. Fatkeqësisht në vendin tonë ende nuk aplikohet ndonjë standard i caktuar i monitorimit të

vazhdueshëm të ujërave për këto pesticide (por monitorohen vetëm në raste studimesh), gjë të

cilën vendet e zhvilluara tashmë e kanë realizuar. Përqendrimet e pesticideve në ujë ekzistojnë në

nivele shumë të ulëta dhe maten në mg/l. Shumica e mostrave të pesticideve bien nën kufirin e

zbulimit të teknikave aktuale analitike, dhe prandaj kjo nuk është gjithmonë e përshtatshme të

paraqesë të dhëna vjetore për pesticidet.

Direktiva e BE për ujin e pijshëm ka përshkruar normat për pesticidet në ujë të destinuar për

konsum njerëzor. Shtetet Anëtare të Bashkimit Evropian dhe Komisionit Evropian që kanë

miratuar Direktivën e ujit të pijshëm 98/83/ janë të mendimit se pesticidet nuk duhet të jenë të

pranishëm në ujin e pijshëm [16,17,100].

Totali i të gjitha pesticideve që janë të pranishme në përqendrime mbi kufirin e zbulimit (0.1

mg/l), nuk duhet të tejkalojë 0,5 mg/l. Të gjitha pesticidet që janë të regjistruara zyrtarisht për



~ 28 ~

përdorim dhe që do të përdoren në zonën ujëmbledhëse duhet të monitorohen, dhe shuma totale

është llogaritur duke shtuar të gjitha përqendrimet që tejkalojnë limitin parametrik tëvlerës [94].

Komuniteti Evropian (KE) siguron se të gjitha pesticidet e përdorura janë vlerësuar sipas

standardeve moderne. Aneksi I i Direktivës 91/414/EEC parashikon krijimin e një liste të

substancave aktive që janë pa rrezik për njerëzit ose mjedisin [106]. Drejtoria e Sigurisë së

Pesticideve (PSD) është një agjensi ekzekutive e Departamentit të Mjedisit, Ushqimit dhe

Çështjeve Rurale (DEFRA) në Mbretërinë e Bashkuar, dhe punon për të siguruar përdorimin e

sigurt të pesticideve për njerëzit dhe mjedisin. Që nga viti 1995 një numër i produkteve janë

tërhequr nga qarkullimi.

3.3.3. Ndikimi në tokë

Shumë prej kimikateve të përdorura janë ndotës të vazhdueshëm të tokës, dhe ndikimi i tyre në

tokë mund të qëndrojë për dekada të tëra. Toka është caku kryesor i ndotjes, dhe si e tillë

ekspertët duhet t’i kushtojnë studime të veçanta. Fillimisht duke analizuar tokat në të cilat

vazhdimisht përdoren pesticidet, e pastaj duhen monitoruar në vazhdimësi ato zona të cilat janë

më të ndotura. Ky monitorim qëllim të vetëm do të ketë mbrojtjen e tokës nga rreziku i

kontaminimit, dhe mbrojtjen e popullit tonë nga rreziku aq i madh i mbetjeve të tyre në produktet

bujqësore.

Përdorimi i pesticideve zvogëlon biodiversitetin e përgjithshëm në tokë. Degradimi dhe

akumulimi janë dy faktorë që ndikojnë në vazhdimësi në ndotjen e tokës me pesticide.

Degradimi përshin ndërveprimet e mikroorganizmave të tokës, dhe akumulimi ndikon në

mbetjen e pesticideve në tokë.

Këto mbetje mund të lëvizin në zinxhirë nga toka në ujë, pastaj në bimë, dhe nga bimët në

njerëz. Kjo lëvizje është një proces kompleks dhe i kombinuar me disa faktorë si përbërja, vendi

i aplikimit dhe metoda e përdorimit të pesticideve.

3.4.Ndikimi në shëndetin e njeriut

Aplikimi i pesticideve shpesh nuk është shumë i saktë, dhe efektet e padëshiruara ndodhin dhe

tek organizmat e tjerë në zonën ku pesticidet aplikohen. Fëmijët dhe çdo organizëm i ri dhe në

zhvillim, janë veçanërisht të prekshëm nga efektet e dëmshme të pesticideve. Edhe nivelet shumë

të ulëta të ekspozimit gjatë zhvillimit mund të kenë efekte negative shëndetësore [13,67, 68,84].

3.4.1. Efektet shëndetësore akute



~ 29 ~

Problemet akute shëndetësore zakonisht ndodhin në punëtorët që merren me pesticidet dhe janë

të tilla si dhimbje të barkut, marrje mendsh, dhimbje koke, të përziera, të vjella, probleme të

lëkurës, të syve etj [6,26,40].

3.4.2. Efektet shëndetësore kronike

Ndikimet e ekspozimit kronik të pesticideve në shëndetin e njeriut mund të çojnë në një rrjet të

gjerë të rezultateve të shëndetit, duke përfshirë kancerin, artritin, defekte në lindje, çrregullime

neurologjike, dhe më shumë [1,28,30,32,33,48].

3.4.2.1. Kanceri

Shumë studime kanë pare efektet e ekspozimit të pesticideve në rrezikun e kancerit dhe kanë

gjetur kanceret si leuçemia, limfoma, kancerin e trurit, veshkave, gjirit, prostatës, pankreasit,

mëlçisë, mushkërive dhe të lëkurës. Ky rrezik në rritje ndodh nga ekspozimet në vendbanime

dhe ekspozimet profesionale. Rritje e kancerit është gjetur dhe në mesin e punëtorëve të fermave

të cilët aplikojnë këto kimikate. Ekspozimi profesional i nënës ndaj pesticideve gjatë shtatzënisë

është i lidhur me një rritje në rrezikun e leuçemisë, tumorit Wilms', dhe kancerit të trurit të

fëmijës së saj [1,8,28,38,44,85,91].

3.4.2.2. Efektet neurologjike

Ka shumë dëshmi në lidhje mes ekspozimit të pesticideve dhe efekteve neurologjike. Disa nga

efektet neurologjike janë Parkinsoni, rreziku i depresionit, ulja e inteligjencës tek fëmijët,

çrregullimi hyperactiviteti (ADHD) etj. Rreziku i zhvillimit të sëmundjes Parkinson është 70%

më i madhë në ata të ekspozuar ndaj pesticideve, sesa të afërmit e tyre. Ka gjithashtu shqetësime

se ekspozimet afatgjata mund të rrisin rrezikun e depresionit [1,2,9,10,39,42,56].

3.4.2.3. Efektet riprodhuese

Dëshmi të forta e lidhin ekspozimin ndaj pesticideve dhe defekteve të lindjes, vdekjes fetale

dhe ndryshimeve në rritjen e fetusit. Në Shtetet e Bashkuara, rritja e defekteve të lindjes është e

lidhur dhe konceptuar, në të njëjtën periudhë të vitit kur pesticidet janë në përqendrime të larta

në ujërat sipërfaqësore [3,19,29,67,68].

3.4.2.4. Fertiliteti

Një numër i pesticideve kanë qenë lidhur me fertilitetin e dëmtuar në meshkuj, me ndryshimet

gjenetike në spermë, me një numër të reduktuar të spermës, dëmtim të epitelit embrional dhe

ndryshim të funksionit hormonal [19,28,46,86].



~ 30 ~

3.4.2.5. Të tjera

Disa studime kanë gjetur rrezik të pezmatimit të lëkurës në persona të ekspozuar ndaj

pesticideve. Efekte të tjera të mundshme shëndetësore përfshijnë asthmën, alergjinë dhe

hypersensitivitetin. Gjithashtu, ekspozimi ndaj pesticideve është i lidhur edhe me çrregullimet

hormonale, dhe problemet me riprodhimin dhe zhvillimin e fetusit.

3.5. Studime të ndryshme

Organizata Botërore e Shëndetësisë dhe Programi i Mjedisit i OKB-së vlerëson që çdo vit, 3

milionë punëtorë në bujqësi pësojnë helmim të rëndë nga pesticidet, prej të cilëve rreth 18.000

vdesin. Sipas një studimi tjetër, deri në 25 milionë punëtorë në vit në vendet në zhvillim pësojnë

helmim të lehtë nga pesticidet. Në gjakun e një kampioni përfaqësues të popullsisë së SHBA-së

janë gjetur nivele të dallueshëm të 50 pesticideve të ndryshme [28,40,62].

American Medical Association rekomandon kufizimin e ekspozimit ndaj pesticideve duke

përdorur alternativa më të sigurta. "Pasiguri e veçantë ekziston në lidhje me efektet afatgjata të

dozave të ulëta të ekspozimeve të pesticideve". Dhe kështu, në përfundim edhe përdorimi i

pesticideve kozmetike duhet të zvogëlohet.

Një studim i vitit 2007 nga Departamenti i Shëndetit Publik të Kalifornisë ka gjetur se gratë të

cilat jetojnë në afërsi të fermave dhe që përdorin pesticide gjatë tetë javëve të para të shtatzënisë,

kanë disa herë më shumë gjasa që të lindin fëmijë me autizëm [59,78].

Kërkime të reja tregojnë se ekspozimi ndaj pesticideve lidhet me pasojat negative afatgjata tek

fëmijët e palindur. Tre studime mjekësore nga grupe të ndryshme shkencëtarësh matën nivelet e

organofosfatit në urinën ose në plazmën e kordonitumbilikal të grave shtatzëna, për të vlerësuar

efektet e pesticideve në inteligjencën e fëmijëve.

Një prej studimeve zbuloi se fëmijët 7 vjeçarë, nënat e të cilëve kishin patur nivele të larta të

pesticidit OP (organophosphat) në urinë gjatë periudhës së shtazënisë, kishin një shkallë

inteligjence ose IQ, 7 pikë më të ulët sesa fëmijët, nënat e të cilëve kishin patur sasi të vogël

organophosphati në organizmin e tyre.

Rezultatet e studimeve që u botuan në revistën Environmental Health Perspectives treguan se

ndërkohë që studimet u kryen në mënyrë të pavarur nga njëri-tjetri dhe krahasimi i një

studimi me tjetrin ishte i pamundur, të tre studimet treguan një lidhje midis ekspozimit para

lindjes ndaj pesticidit organofosfat dhe shkallës së ulët të inteligjencës tek fëmijët [39].

Në maj 2010, shkencëtarët nga Universiteti i Montrealit dhe Universiteti i Harwardit në një

studim kanë gjetur se ekspozimi ndaj mbetjeve të pesticideve në fruta dhe perime mund të



~ 31 ~

dyfishojë rrezikun e defiçitit në vëmendje, çrregullim hyperactiviteti (ADHD) të një fëmije, një

gjendje që mund të shkaktojë hutim, hyperaktivitet dhe impulsivitet në fëmijët [39,60,78]. Disa

studime të vitit 2007 kanë gjetur lidhje të kancerit dhe ekspozimit të pesticideve. Një studim në

tetor 2007 ka lidhur kancerin e gjirit nga ekspozimi ndaj DDT-ve para pubertetit.

Një studim tjetër i 2007 gjeti se "shumica e studimeve për Limfomën jo-Hodgking dhe

leuceminë tregoi shenja pozitive midis tyre dhe ekspozimit të pesticideve" [104].

Sipas të dhënave të INSTAT-it, për periudhën 2006-2009 tumoret, dëmtimet e jashtme dhe

helmimet ishin përkatësisht shkaktari i dytë dhe i tretë i vdekjeve në Shqipëri mbas sëmundjeve

të sistemit të qarkullimit të gjakut, me përkatësisht rreth 85 dhe 30 vdekje/100000 banorë/vit

[71].

3.6. Klasifikimi i pesticideve

3.6.1. Klasifikimi i pesticideve sipas llojit të dëmtuesit që ata kontrollojnë [21,27,87,109,112].

Lloji i pesticideve Llojit i dëmtuesit

Herbicide Bimët

Algicide Algat

Avicide Zogjtë

Bactericide Bakteret

Fungicide dhe Oomycete Fungit

Insekticide Insektet

Miticide ose Acaricide merimangat

Moluskicide kërmijtë

Nematicide nematodat

Rodenticidet Brejtësat

Virucide Viruset

Tabela Nr 2.Klasifikimi i pesticideve sipas llojit të dëmtuesit.

3.6.2. Klasifikimi i pesticideve sipas organizmit të synuar.

Pesticidet mund të klasifikohen sipas organizmit të synuar: (p.sh. herbicide, insekticide,

fungicide, rodenticide dhe pedikulicide) shih në tabelën e mësipërme.

3.6.3. Klasifikimi i pesticideve sipas strukturës kimike.

Si: organike, inorganike, sintetike ose biologjike (biopesticide).

3.6.4. Klasifikimi i pesticideve sipas gjendjes fizike (p.sh.të gazta, tymosës).

3.6.5. BIOPESTICIDET.



~ 32 ~

Biopesticidet përfshijnë pesticidet mikrobiale dhe pesticidet biokimike.

3.6.6. Klasifikimi i pesticideve sipas familjes kimike.

Insekticidet ndahen në: organoklorike, organophosphate dhe carbamate.

- Insekticidet organoklorike janë një grup i madh lëndësh me përdorim të gjerë sidomos në

fushën e bujqësisë, blektorisë e profilaksisë, si dhe në sektorë të ndryshëm të ekonomisë. Në këtë

grup bën pjesë D.D.T, Lindani, hekzaklorani etj, të cilët janë të qendrueshëm në mjedisin

rrethues për shumë vite në tokë, ujë dhe bimësi.

Lëndët organoklorike kanë gjetur përdorim të gjerë në kushtet e vendit tone. Që pas çlirimit të

vendit u ndërmorën aksione të rëndësishme profilaktike mbrojtëse në luftën kundër mushkonjave

anofele dhe insekteve, që ishin dhe janë edhe tani vektorë të transmetimit të sëmundjeve të

ndryshme infektive veçanërisht të malarjes. Substancat organoklorike kanë ngjashmëri të madhe

ndërmjet tyre, megjithëse ato kanë dhe ndryshueshmëri përsa i përket strukturës kimike, mënyrës

dhe efikasitetit të veprimit të tyre ndaj mizave, mushkonjave, kohës së veprimit dhe zgjatjes së

qëndrimit në strukturat biologjike.

- Organophosphatet janë mjaft toksikë për kurrizoret, dhe në disa raste janë zëvendësuar nga

arbamak toksik.

- Carbamatet ndahen në nënklasat Thiocarbamate dhe Dithiocarbamate.

3.7. Përdorimet.

Pesticidet janë përdorur për të neutralizuar ose vrarë mikroorganizma që konsiderohen të jenë të

dëmshme për bujqësinë dhe për shëndetin e njeriut. Ato janë përdorur për të vrarë mushkonjat që

mund të transmetojnë sëmundje potencialisht vdekjeprurëse si virusin e Nilit Perëndimor, ethet e

verdha dhe malarien. Ato gjithashtu mund të vrasin bletët, grerëzat ose milingonat që mund të

shkaktojnë reaksione alergjike. Insekticidet mund të mbrojnë kafshët nga sëmundjet që mund të

shkaktohen nga parazitë të tillë si pleshtat. Përdorimi i insekticideve në SHBA ka rënë me më

shumë se gjysma që nga viti 1980 [37].

Pesticidet mund të parandalojnë disa sëmundje në njerëz që mund të shkaktohen nga ushqimi i

mykur ose prodhimet e sëmura. Herbicidet mund të përdoren për të pastruar barërat e këqija në

rrugë, pemë dhe shkurre. Herbicidet janë aplikuar zakonisht në pellgje dhe liqene për të

kontrolluar algat dhe bimë të tilla si myshqet që mund të ndërhyjnë në aktivitete si noti dhe

peshkimi, dhe të shkaktojnë mungesë të shikimit në thellësi të ujit apo erë të pakëndshme.

Termitet dhe myku mund të dëmtojnë strukturat e tilla si shtëpitë. Pesticidet janë përdorur në

dyqane ushqimore dhe objektet e magazinimit të ushqimit për të menaxhuar brejtësit dhe insektet

që mbushin ushqimoret. Secili përdorim i pesticideve mbart një rrezik me vete.



~ 33 ~

DDT, është një organochlorid që ka qenë përdorur për të luftuar malarien që nga viti 1950.

Deklaratat e fundit të politikave nga ana e Organizatës Botërore të Shëndetësisë kanë dhënë

mbështetje të fortë për këtë qasje. Dr Arata Kochi, i cili është shefi i malarias, ka thënë: "Një nga

mjetet më të mira që kemi kundër malaries është spërkatja". Nga insekticidet OBSH ka miratuar

si më efektive DDT "si dhe më të sigurt për spërkatjen e shtëpive" [109,111].

Përdorimi i duhur i pesticideve zvogëlon rreziqet që lidhen me një nivel që konsiderohet i

pranueshëm nga agjensitë rregullatore të pesticideve të tilla si Agjensia për Mbrojtjen e Mjedisit

(EPA) dhe Pest Management Regulatory Agency (PMRA) e Kanadasë. Pesticidet mund të

kursejnë paratë e fermerëve duke parandaluar humbje të kulturave bujqesore nga insektet dhe

dëmtues të tjerë. Një studim tregoi se mospërdorimi i pesticideve zvogëlon prodhimin e

kulturave bujqesore me rreth 10%. Një tjetër studimim i kryer në vitin 1999, gjeti se një ndalim

për pesticide në Shtetet e Bashkuara të Amerikës mund të rezultojë në një rritje të çmimeve të

ushqimeve, humbje të vendeve të punës, dhe një rritje të urisë në botë [13,14,15,31,32,43,47].

Komuniteti në Porto-Romano ka një periudhë të madhe kohore prej 25-30 vjetësh që është

ekspozuar në mënyrë të ndjeshme ndaj 2 grupeve të mëdha të lëndëve kimike që kanë shkaktuar

edhe ndotje të mjedisit të jashtëm (të tokës, ajrit dhe ujit). Këto dy grupe të lëndëve kimike janë:

Pesticidet si lindani dhe hekzaklorani dhe kromatet si monokromati dhe bikromati.

Helmimet nga pesticidet janë të mirëstudiuara në kafshët e laboratorit si dhe në njerëz vullnetarë.

Ekspozimi ndaj lindanit dhe insekticideve organoklorike shkakton pasoja të dëmshme mbi

sistemin nervor dhe organet e tjera të organizmit të njeriut. Është provuar dhe është vërtetuar

tashmë se, këto pesticide kanë veti të akumulohen në organizma të ndryshme bimore dhe

shtazore, dhe të arrijnë në disa organe target përqendrime shumë të larta si psh në yndyrna të

organizmave të ndryshëm, dhe të eleminohen nëpërmjet qumështit dhe urinës me ngadalë. Në

literature ka të dhëna për gjetjen e përqëndrimeve të larta të lindanit në dhjamin e bagëtive,

gjalpë, si dhe në qumësht.

Pesticidet organoklorike kanë gjetur përdorim të gjerë si në rastin e ekonomive bujqësore dhe

blektorale, ashtu edhe në kushtet shtëpiake. Kështu Lindani si një nga pesticidet më të përhapura

ka gjetur një përdorim të madh për luftimin e insekteve të ndryshme si çimka, morra, miza,

mushkonja, kërpusha etj. Gjithashtu dhe hekzaklorani ka gjetur përdorim të gjerë për luftimin e

insekteve të ndryshme bujqësore [88].

3.8. LINDANI

3.8.1. TË DHËNA TË PËRGJITHSHME

Lindani u sintetizua fillimisht në 1825 nga Faraday, por veprimi i tij pesticidal është zbuluar

vetëm në vitin 1942, pas së cilit u bë dhe prodhimi i lindanit, nga Imperial Chemical Industries



~ 34 ~

(ICI), dhe përdorimi i tij nga Mbretëria e Bashkuar. Ai ka qenë përdorur për të trajtuar të lashtat

dhe produktet pyjore, si trajtimin e farës, trajtimin e tokës, dhe për të trajtuar bagëtinë dhe

kafshët shtëpiake. Ai ka qenë përdorur gjithashtu si trajtim farmaceutik për morrat dhe zgjeben, i

formuluar si një shampo ose locion [11,57,92].

Deri në nëntor të vitit 2006, përdorimi i lindanit ishte ndaluar në 52 vende dhe ishte kufizuar në

33 të tjerë. Në vitin 2009, një ndalim ndërkombëtar mbi përdorimin e lindanit në bujqësi është

realizuar në bazë të Konventës së Stocholmit mbi ndotësit organike [11,52,83].

Administrata Siguria dhe Shëndeti (OSHA) dhe Instituti Kombëtar për Sigurinë dhe Shëndetin

(NIOSH) kanë vendosur kufizime për ekspozimin e punëtorëve ndaj lindanit në ambientet e

punës në 0.5 mg/m3 në një kohë mesatare të ponderuar prej tetë orësh [13,14,15, 51,53,85].

3.8.2.Vetitë kimike

Lindani është një pluhur i bardhë kristalor që nuk tretet në ujë, por tretet shumë mirë në tretësit

organikë. Lindani gjendet në formë pluhuri, emulsioni, suspensioni, kremi etj. Në aspektet

praktike, tashmë dihet edhe përdorimi i thjeshtë pa kombinime me pesticide të tjera, si dhe forma

të kombinuara të përdorimit.

Lindani është një nga preparatet më toksike organoklorikë. Ai është rreth 400-500 herë më toksik

për insektet sesa për kafshët me gjak të ngrohtë, ndërsa kur ai merret nga goja mund të shkaktojë

ngordhjen e kafshëve në doza 25-30 mg/kg peshë. Gjithashtu dihet dhe është provuar se lindani

është shumë toksik për njerëzit, kështu që në doza 15-18 mg/kg shkakton helmim të formës së

rëndë deri në vdekje.

Sipas EPAs MCLG për lindanin në ujin e pijshëm është 0,0002 mg/L ose 200 ppt. EPA ka

vendosur këtë nivel mbrojtjeje bazuar në shkencë të mirëfilltë për të parandaluar problemet e

mundëshme shëndetësore. EPA ka vendosur një rregullore të zbatueshme për lindanin, që e

quajti nivel maksimal papastërtie (MCL), në 0,0002 mg/L ose 200 ppt. MCLs janë të vendosur sa

më afër qëllimeve shëndetësore të jetë e mundur, duke pasur parasysh koston, përfitimet dhe

aftësinë e sistemeve publike të ujit, për të zbuluar dhe për të hequr ndotësit me përdorimin e

teknologjive të përshtatshme të trajtimit. Në këtë rast, MCL është e barabartë me MCLG, sepse

metodat analitike ose teknologjitë e trajtimit nuk paraqesin ndonjë kufizim.

3.8.3. Ndotja e mjedisit

Lindani është një ndotës organik i vazhdueshëm. Ai jeton relativisht gjatë në mjedis,

transportohet në distanca të gjata nga proceset natyrore, dhe bioakumulohet në zinxhirët e

ushqimit [12].



~ 35 ~

Prodhimi dhe përdorimi bujqësor i lindanit janë shkaqet kryesore të ndotjes së mjedisit [99].

Prodhimi i lindanit gjeneron sasi të mëdha të mbeturinave të izomerëve hexachlorocyclohexane,

dhe është llogaritur se çdo ton lindan prodhon rreth 9 ton mbetje toksike. Lindani në tokë mund

të kulloj në sipërfaqe dhe madje edhe në ujërat nëntokësore, dhe mund të bioakumulohet në

zinxhirin ushqimor [92]. Megjithatë, biotransformimi dhe eliminimi janë relativisht të shpejtë

kur ekspozimi është ndërprerë [11].

3.8.4. Rrugët e depërtimit në organizëm

Rrugët e depërtimit të lindanit në organizëm janë të ndryshme. Kjo është në vartësi të kushteve të

prodhimit industrial dhe përdorimit të tij në praktikë.

- Rruga respiratore; kjo ndodh në rastet e shpërndarjes së pluhurit të lindanit nga depozitat e

ndryshme me lëvizjet e ajrit nga erërat, siç është rasti i territorit të hapur në Porto-Romano që

është ndotur me pesticide organoklorike, veçanërisht nga pluhuri i lindanit, dhe që është

shpërndarë gjatë gjithë këtyre viteve, pa patur kujdesin e duhur për ta groposur dhe denatyruar

atë deri ne vitin 2010.

- Rruga e depërtimit të klororganikëve dhe të lindanit me anë të aparatit tretës realizohet nga

ngrënia e produkteve ushqimore si zarzavateve, perimeve dhe bimëve të ndryshme që përdoren

nga njerëzit dhe kafshët në ushqimin e tyre të përditshëm, si dhe nga pirja e ujrave të ndotura nga

këto pesticide.

- Rruga e depërtimit të lindanit me anë të sipërfaqes së lëkurës dhe të mukozave. Kjo realizohet

kur bëhet ndotja e lëkurës në punë e sipër nga mosmarrja e masave higjieno-sanitare përkatëse.

Gjithashtu dhe kur nuk përdoren sa dhe si duhen mjetet mbrojtëse individuale. Duke marrë

parasysh faktin e njohur të kalimit të tyre me anë të sistemit të vena porta, një pjesë mbetet në

fshikëzën e tëmthit, si dhe një pjesë e mirë e tyre jashtëqitet me anë të qumështit të bagëtive ose

me anë të qumështit të nënave gjatë periudhës së laktacionit, duke u bërë kështu një rrezik real

për shëndetin e fëmijëve.

Një nga vetitë e këtyre pesticideve është dhe depozitimi i tyre në indin dhjamor. Ka rëndësi të

veçantë edhe fakti se këto lëndë vazhdojnë të jenë të pranishme në mishin dhe sidomos në

dhjamin e bagëtive. Gjithashtu, dihet se marrja e përsëritur e insekticideve organoklorike dhe e

lindanit shkakton ndryshime në strukturat mikroskopike të heparit dhe të veshkave, gjë që është

provuar në kafshët eksperimentale [22,74,75,81,82,84].

3.8.5. Efektet shëndetësore të lindanit

EPA dhe OBSH e kanë klasifikuar lindanin si lëndë toksike akute. Ekspozimi ndaj sasive të

mëdha të lindanit mund të dëmtojë sistemin nervor duke prodhuar një sërë simptomash si

dhimbje koke, marrje mendsh, konvulsione dhe vdekje [3,5].



~ 36 ~

3.8.5.1. Rreziku i Kancerit

Bazuar kryesisht në prova nga studimet e kafshëve, shumica e studimeve të lindanit kanë arritur

në përfundimin se ai mund të shkaktojë kancer. Në vitin 1987, Agjencia Ndërkombëtare për

Kërkime mbi Kancerin (IARC) e ka klasifikuar lindanin si një gru kancerogjen 2B "të

mundshëm" për njerëzit [38,91].

EPA e ka klasifikuar atë në mënyrë të ngjashme si një klasë kancerogjene B2 / të mundshme C

tek njeriu kryesisht të mëlçisë dhe mushkërive (tumore në minj) (US EPA, 2000a). Shteti i

Kalifornisë gjithashtu ka renditur lindanin si kancerogjen (CalEPA, 1999). Lindani është i lidhur

dhe me kancerin e gjirit sipas (Wolff 1985; Schafer, 2000).

Ka dëshmi të rëndësishme që tregojn se aty ku lindani është përdorur gjerësisht dhe sidomos në

zonat ku janë trajtuar me të, incidenca e kancerit të gjirit është e rritur (PAN, 1998). Prania e

lindanit në qumështin e njeriut dhe lopës ka qenë raportuar nga vende të ndryshme të botës

(Moisi, 1993; Schafer, 2000).

3.8.5.2. Rreziku i Endometriozave

Në vitin 2013, një studim i grave me Endometrioza, të diagnostikuara në rrugë kirurgjike,

raportuan se rreziku i Endometriozës ishte i lidhur pozitivisht me koncentrimin në gjak të beta-

Hexachlorocyclohexanit (β - HCH). Femrat me nivelet më të larta të β - HCH në gjakun e tyre

kishin 30-70 % më shumë të ngjarë që të kishin Endometrioza se ato me nivelet më të ulëta [97].

Në dy studime epidemiologjike Saxena et al (1980) dhe Wassermann et al (1982), përqëndrime

të larta të lindanit u gjetën në gratë që kanë shkuar në punë të parakohshme. Në studimin Saxena

et al, (1980) kanë raportuar se këto përqëndrime ishin përafërsisht tri herë më të larta sesa në

popullatën e përgjithshme.

Në një studim rastkontrolli që është kryer në popullatën e përgjithshme mashkullore të Izraelit,

është parë se përqendrimet e lindanit kanë qenë dukshëm më të larta në meshkujt sterilë sesa në

popullatën e përgjithshme mashkullore (Pines et al, 1987).

Ndërsa një korrelacion është gjetur në mes të kancerit të gjirit dhe ekspozimit ndaj beta-

hexachlorocyclohekzanit dhe dieldrinës (Hoyer et al, 1998).

3.8.6. Helmimet nga Lindani

3.8.6.1. Helmimet akute zhvillohen shpejt brenda disa orëve pas marrjes së lëndës helmuese,

deri në dy ditë. Shenjat më të përgjithshme janë djersitja, humbja në peshë, pagjumësi, pakësim i

oreksit, dhimbje koke, dobësi muskulore. Gjithashtu, personat e helmuar kanë të vjella dhe diarre



~ 37 ~

të përseritura që shkaktojnë lodhje të tepërt të organizmit, hipersensibilitet dhe hipereksitabilitet.

Në raste të rënda zhvillohen mioklonia, anoksia dhe vështirësia në frymëmarrje deri në

konvulsione. Janë përshkruar dhe dëmtime të miokardit në formën e hipereksitabilitetit që

rëndon së tepërmi funksionin kardiak dhe shpie deri në vdekje.

3.8.6.2. Helmimet kronike.

Kuadri klinik i helmimeve kronike nga lindani zhvillohet gradualisht. Në rastet e helmimeve

profesionale dëmtimet janë të pakta dhe graduale, po kështu dhe helmimet ambientale mund të

zhvillohen gjatë kontaktit me lindan prej një kohe relativisht të gjatë si rrjedhojë e marrjes së

dozave të pakta por të përsëritura të lindanit nga ndotja e ajrit, ujit dhe tokës gjatë disa viteve, siç

është rasti i banorëve në Porto-Romanos. Në të tilla raste janë përshkruar helmime të zgjatura që

shoqërohen me dëmtime të sistemit nervor qëndror dhe periferik, me zhvillimin e poli-

neuropative dhe me dëmtime të organeve parenkimatoze. Po kështu janë përshkruar dëmtimet e

sipërfaqes së lëkurës në formën e dermatozave dhe ndryshime në kuadrin e gjakut. Në disa raste

janë përshkruar edhe dhimbje të kokës, marrje mendësh, irritim të sistemit nervor, irritim të

mukozës së hundës dhe faringsit etj [75,81,82,84].



~ 38 ~

KAPITULLI I KATËRT

4. Kromi dhe kromatet

4.1. Çfarë është kromi?

Kromi është një element metalik pa erë dhe pa shije. Ai gjendet natyrshëm në shkëmbinj, bimë,

pluhurin vullkanik, njerëzit dhe kafshët. Format më të zakonshme të kromit që ndodhen në ujërat

natyrore dhe në mjedis janë kromi trevalentdhe kromi VI valent [7,23,24,25].

Kromi 3 valent është një element thelbësor njerëzor dietetik dhe ndodhet natyrshëm në shumë

perime, fruta, mish, kokrra dhe maja. Kromi 6 valent ndodhet në mjedis nga erozioni i

depozitave natyrore të kromit, por ai gjithashtu mund të prodhohet nga proceset industriale. Nuk

janë të rralla rastet e demonstruara të lëshimit në mjedis të kromit nga rrjedhjet, magazinimi i

dobët, apo joadekuat i tij.

Më 23, Gusht 2013, CDPH “California Department of Public Health ”propozoi një MCL për

kromin 6 valent prej 0,010 miligram për litër ekuivalente me10 µg/L ose100 pjesë për milliard.

US. EPA(për kromin total) propozoi :MCL*=0.10mg/L, ndërsa rekomandimi i WHO është për

MCL =0.05mg/L.http://www.wqa.org/pdf/TechBulletins/2014_Chromium.pdf [94,95,98].

4.2. Cilat janë vetitë e tija?

Kromi 3 valent është një element thelbësor në ushqyerjen e njeriut, dhe është shtuar shpesh për

vitamina si një shtojcë dietetike. Kromi 3 valent ka toksicitet relativisht të ulët, dhe do të jetë një

shqetësim në ujin e pijshëm vetëm në nivele shumë të larta të kontaminimit. Kromi 6 valent

është shumë toksik dhe paraqet rreziqe të mundshme shëndetësore. Njerëzit të cilët përdorin ujin

që përmban kromin, totale mbi nivelin maksimal të papastërtisë (MCL) për shumë vite mund të

përjetojnë dermatit alergjik [100,105].

4.3. Cilat janë disa nga përdorimet e kromit?

Kromi është përdorur kryesisht për të bërë çelik dhe lidhje të tjera. Komponimet e kromit 3

valent apo 6 valent janë përdorur për platin krom, ngjyra dhe pigmente, lëkurë dhe ruajtjen e

drurit [25]. Kromi dhe kripërat e acidit kromik kanë gjetur përdorim edhe në kushtet e ekonomisë

së vendit tonë. Kështu në Porto-Romano janë prodhuar për një periudhë të gjatë bikromati i

natriumit dhe i kaliumit, të cilat konsiderohen si lëndët më të forta toksike në vendin tonë.

Kromatet kanë patur dhe kanë përdorim në kromimin e metaleve kundër korozionit, si dhe

kromimin elektrolitik. Gjithashtu, përdorimi i bikromateve në industrine tekstile, poligrafi, në

industrinë e prodhimit të bojrave me bazë kromi, gjatë punëve në laboratoret e prodhimit të

filmave kinematografikë dhe fotografik, si dhe gjatë proceseve të fiksimit dhe të stampimit të

tyre. Një nga proceset ku ka gjetur përdorim kromi është dhe ai i prodhimit të tullave refraktare.

http://www.wqa.org/pdf/TechBulletins/2014_Chromium.pdf


NGA NDIKIMI I NDOTJEVE T

fakulteti i shkencave mjekËsore...

Documents