UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI MARKETING

DISERTACION

Në kërkim të gradës shkencore Doktor i Shkencave

“Prirje të Integrimit Ndërkombëtar të Kosovës”

(Fokus:CEFTA,MSA)

Disertant: Udhëheqës shkencor:

Mr.Sc. Donika ALIU - ZHUJA Prof. Dr. Ilia KRISTO

TIRANË, 2016

Deklarata e origjinalitetitKy Punim Diplome është puna ime origjinale dhe nuk është dorëzuar, në tërësi apo pjesërisht,

për ndonjë gradë në këtë apo ndonjë universitet tjetër dhe nuk përmban, sipas njohurisë time,

asnjë material të botuar ose shkruar nga një person tjetër, përveç siç deklarohet në brendësi të

tekstit.

Statement of Originality

This thesis is my original work and has not been submittet, wholy or partly, for a degree at this

or any other university. Nor doea if it contains, to the best of knowledge and beleif, any material

published or written by another person, except as acknowledged in the text.

Emri/Name Nënshkrimi/Signature Data/Date

Donika Aliu - Zhuja, Mr.Sc. __________________ ______________

2

FALËNDERIME

Për të realizuar një kërkim shkencor në niveli doktorature përveç angazhimit, energjisë së

kandidatit ka pasur edhe mikëkuptimin, përkushtimin e mjaft aktorëve për të bërë të mundur

realizimin e tij.

Për këtë shpreh mirënjohjen, falënderimet për profesoratin e Fakultetit të Ekonomisë,

Departamentit të Marketingut dhe Turizmit si dhe për mentorin, ndryshe udhëheqësin shkencor

Prof.Dr. Ilia Kristo.

Një falënderim i veçantë përfamiljen time: prindërit, motrat dhe vëllezërit si dhe bashkëshortin

Mentorin mefëmijët: Erisi dhe Erisa – përmbështetjen, kurajon dhe mirëkuptimin gjatë

përgatitjes së këtij punimi.

Po ashtu falënderoj paraprakisht, çdo lexues së këtij punimi për sygjerimet e rastit për

përmirësimin e tij.

Ju faleminderit!

3

PARATHËNIE

Prirjet e integrimit ekonomik ndërkombëtar të globalizimit të tregjeve, produkteve, ndryshimi i

demografisë ekonomike të globit, blloqet e integruara kontinentale dhe ndërkontinentale

ekonomike, zhvillimet teknologjike të komunikimit, prodhimit, kosto-përfitimet e fenomenit të

globalizimit në terma afatmesëm dhe afatgjatë po shpien në rikonfigurim të globit, në nevojën e

ndryshimeve të filozofive ekonomike, politike, manaxheriale dhe mjedisore në kohën e sotme si

dhe zhvillimet klasike dhe ciklike, karakteristikë për ekonominë e tregut dhe të biznesit, deri tek

thelbi i sistemeve ekonomike dhe politike që ndodhen në prag të ridimensionimit (Kristo, 2014,

fq. 3).

Në botën në proces dinamik integrimi, lëvizin gjithnjë e më lirshëm mallrat, shërbimet dhe

faktorët e prodhimit por fatkeqësisht po kaq lirshëm me gjasa edhe më shpejtë, përhapen edhe

efektet e krizës, që në një kohë relativisht të shkurtër shtrihen nga rajone të veçanta në të gjithë

globin. Akoma më specifike, këto dinamika i bëjnë zhvillimet e vendeve në tranzicion, rezultante

e prirjeve globale por dhe specifikave të prirjeve nacionale dhe rajonale sidomos në kohë krize

dhe jo vetëm.

Zhvillimet e fundviteve‘90 në rajon, të paraprira nga konfliktet etnike në ish-Republikat

Jugosllave, bënë që Bashkimi Evropian(BE)të konsideronte Gadishullin Ballkanik dhe

dinamikat e veta me vëmendje të veçantë. Në këtë kuadër, Bashkimi Europian miratoi një nismë

të re për pesë vende të Ballkanit: Shqipërinë, ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë,

Kroacinë, Bosnje-Hercegovinën dhe unionin Serbi-Mali i Zi, Procesine Stabilizim-Asociimit

(PSA). Ky proces u shoqërua me lindjen e iniciativavetëtjera që i krijuan mundësinë Kosovës për

të qenë pjesë e takimeve dhe marrëveshjeve të ndryshme dypalëshe dhe rajonale, ndër të cilat,

Marrëveshja e Tregtisë së Lirë së Europës Qëndrore (CEFTA) e cila gjykohet nga më të

rëndësishmet. Ky punim fokusohet në pasqyrimin e ecurisë së integrimit të Kosovës në rajon dhe

më gjerë në Bashkimin Evropian, konsideruar veçoritë e një shteti të ri gjykuar perspektivat e

integrimit rajonal dhe globalizimit.

4

Punimi nuk është funksion teorik i procesit të integrimit si term i gjerë dhe multifaktorial.

Analiza terorike e përfshirë i përgjigjet vendit, objekt studimi dhe rajonit. Nëpërmjet saj do të

përpiqet të evidentohen dhe përshkruhen nëpërmjet metodave të caktuara disa nga prirjet

kryesore integruese dhe sigurisht fokusi vendoset mbi CEFTA dhe MSA si dy instrumente të

vlefshme për integrimin evropian.Skanimi i gjendjes ekzistuese dhe vështrimi prespektiv lidhur

me marrëveshjet integruese ndërkombëtare të përthyera në këtë studim në grupe të targetuara

publike dhe biznesi përbën bazën për analizën empirike për të derivuar më pas prirjet dhe

implementimin e politikave integruese të Kosovës.

Punimi synon që rekomandimet dhe gjetjet nga analiza empirike dhe teorike të shërbejnë si një

udhëzues shkencor për dizenjimin, draftimin dhe implementimin e politikave integruese të

vendit. Gjithashtu, me anë të tij, synohet paraqitja, analiza dhe hulumtimi në një fushë

bashkëkohore, në të cilën teoritë dhe prirjet specifike kanë akses të limituar.Duhet kujtuar se

marrëveshjet integruese ndërkombëtare të Kosovës janë në proces dinamikdhe luhaten në varësi

të zhvillimeve ekonomike, politike, sociale nga brenda vendit dhe rajonit.Studimi në hark kohor

shtrihet deri në fund të vitit 2014.

5

PËRMBAJTJA

FALËNDERIME..........................................................................................................................................3

PARATHËNIE.............................................................................................................................................4

LISTA E ANKRONIMEVE........................................................................................................................9

HYRJE........................................................................................................................................................10

Konsiderata të përgjithshme.....................................................................................................................10

Qëllimi i punimit........................................................................................................................................11

Objektivat e punimit..................................................................................................................................11

Pyetjet kërkimore dhe hipotezat...............................................................................................................12

Metodologjia e përdorur në studim..........................................................................................................13

Rëndësia e punimit.....................................................................................................................................15

Kufizimet e punimit...................................................................................................................................15

1. RISHIKIMI I LITERATURËS............................................................................................................18

1.1 Kornizë e përgjithshme e ekonomisë së Kosovës në raport me integrimin ekonomik..................18

1.2 Format e Integrimit Ekonomik...........................................................................................................19

1.3 Marrëveshja e Tregtisë së Lirë e Evropës Qëndrore........................................................................22

1.3.1 Objektivat e Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë të Evropës Qëndrore.............................................24

1.3.2 Kriteret e anëtarësimit në CEFTA..................................................................................................25

1.3.3 Si duhet kuptuar CEFTA sipas teorive të tregtisë ndërkombëtare?...............................................27

1.3.4 Si perceptohet CEFTA?..................................................................................................................28

1.4 Rregullat e origjinës dhe përfitimi i origjinës...................................................................................30

1.5 Marrëveshja e Stabilizim Asociimit –struktura................................................................................31

1.5.1 Negociatat për Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA)........................................................37

1.6 Bashkimi Evropian dhe Integrimi Evropian i Kosovës....................................................................39

1.7 Tregtia, Konfliktet, dhe Integrimi Politik.........................................................................................42

1.8 Bashkimi Doganor dhe efektet në ekonomitë pjesmarrëse..............................................................43

1.8.1 Krijimi tregtisë dhe ndarja e tregtisë..............................................................................................43

1.8.2 Efektet e Bashkimit Doganor në vendin A.....................................................................................47

1.8.3 Efektet e Bashkimit Doganor në vendin B.....................................................................................48

6

1.8.4 Efektet globale të Bashkimit Doganor...........................................................................................48

1.9 Analiza teorike e heterogjenitetit të Marrëveshjeve Rajonale të Tregtisë (MRT)........................49

1.9.1 Integrimi rajonal nën hijen e konfliktit...........................................................................................51

1.10 Një model i manaxhimit të konflikteve në funksion të integrimit.................................................55

1.10.1 Faza I. Origjina e konfliktit..........................................................................................................57

1.10.2 Faza II. Dinamikat e konfliktit.....................................................................................................60

1.10.3 Faza III. Përshkallëzimi i konfliktit..............................................................................................60

2. GJEOGRAFIA E TREGTISË NDËRKOMBËTARE TË KOSOVËS............................................62

2.1 Marrëdhëniet e Kosovës me rajonin dhe më gjerë...........................................................................62

2.2 Bilanci tregtar i Kosovës me BE-në, CEFTA dhe të tjerë................................................................64

2.3 Zgjidhja eventuale e mosmarrëveshjeve në mes të antëtarëve në CEFTA.......................................68

2.4 Aplikimi i modelit: Skema e gjithëpëfshirëse e konflikteve dhe zgjedhja e tyre...........................70

2.4.1 Aktorët, çështjet dhe objektivat......................................................................................................72

2.4.2 Rrugët e ndërveprimit në konflikt..................................................................................................78

2.4.3 Ndërhyrja........................................................................................................................................79

3. METODOLOGJIA E KËRKIMIT DHE ANALIZA E REZULTATEVE......................................82

3.1 Analiza përshkruese.............................................................................................................................84

3.1.1 Karakteristikat demografike të zgjedhjes.......................................................................................84

3.1.2 Njohuritë mbi Marrëveshjen e Tregtisë së Lirë të Evropës Qëndrore............................................86

3.1.3 Njohuritë mbi marrëveshjet dypalëshe dhe MSA..........................................................................88

3.1.4 Njohuritë mbi procesin e integrimit evropian dhe motivimin përkatës..........................................90

3.2 Analiza e Kontigjencës........................................................................................................................95

3.2.1 Tabelat e kontingjences dhe testi χ2...............................................................................................95

3.3 Regresioni Logjistik Binar..................................................................................................................98

3.3.1 Modeli Block0..............................................................................................................................101

3.4.2 Modeli Block1..............................................................................................................................102

4. GJETJE, PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME........................................................................109

4.1 Gjetje...................................................................................................................................................109

4.2 Përfundime dhe rekomandime.........................................................................................................114

LITERATURA.........................................................................................................................................116

SHTOJCA.................................................................................................................................................121

7

LISTA E TABELAVE

Tabela 1 Vendet anëtare në CEFTA ndër vite.............................................................................................24Tabela 2 Përmbledhja tabelare e ekonomive të dy vendeve para dhe pas BD............................................46Tabela 3 Tregtia e Kosovës sipas grup vendeve (%)...................................................................................64Tabela 4 Exportet/Importet e Kosovës me vendet e CEFTA (në mijë Euro)..............................................66Tabela 5 Eksportet dhe importet sipas vendeve në CEFTA, në vlerë dhe në përqindje të GDP-së............78Tabela 6 Shpërndarja sipas grupeve të përkatësisë......................................................................................84Tabela 7 Karakteristikat demografike të zgjedhjes......................................................................................84Tabela 8 Përqindjet e përgjigjeve vlerësuese mbi marrëvshjen CEFTA.....................................................86Tabela 9 Përqindjet e përgjigjeve vlerësuese mbi marrëeshjet dypalëshe dhe MSA..................................88Tabela 10 Përqindjet e përgjigjeve vlerësuese mbi integrimin në BE.........................................................89Tabela 11 Përmbledhja e ndryshimit të analizës regresive nga regresioni logjistik....................................97Tabela 12 Rikodimi i variablave kategorikë..............................................................................................100Tabela 13 Vlerësimi i regresionit Block0..................................................................................................101Tabela 14 Variablat që nuk janë përfshirë në ekuacion.............................................................................101Tabela 15 Testi Omnibus i specifikimit të modelit....................................................................................101Tabela 16 Përcaktueshmëria e modelit- R Square.....................................................................................102Tabela 17 Vlerësimi i regresionit Block1..................................................................................................102Tabela 18 Rikodimi i variablave shpjegues...............................................................................................105Tabela 19 Vlerësimi i regresionit Block0..................................................................................................105Tabela 20 Vlerësimi i regresionit Block1..................................................................................................105

LISTA E GRAFEVE

Grafik 1 Përfaqësimi i rajonit në bilancin tregtar të Kosovës (%)...............................................................65Grafik 2 Vlerësimi i ndikimit të aktorëve të ndryshëm në integrimin e Kosovës në Bashkimin Europian.90Grafik 3Vlerësimi i informacionit mbi procesin e integrimit evropian nga burime të ndryshme...............92Grafik 4Vlerësimi i informacionit mbi procesin e integrimit evropian nga burime të ndryshme...............93

LISTA E FIGURAVE

Figura 1 Ekonomitë e vendeve A dhe B para dhe pas Bashkimit Doganor.................................................44Figura 2 Rezultatet e lojës së konfliktit.......................................................................................................54Figura 3 Skema gjithëpërfshirëse e konfliktit dhe zgjedhja e konfliktit.....................................................55Figura 4 Informimi rreth Marrëveshjes së CEFTA-s sipas gjinisë..............................................................99Figura 5 Informimi rreth Marrëveshjes së CEFTA-s sipas punësimit.........................................................99Figura 6 Informimi rreth integrimit të Kosovës në BE..............................................................................100Figura 7 Opinioni mbi pyetjen se a mund të anëtarësohet Kosova në BE pa përshtatur legjislacionin (i ndarë sipas kategorive të individëve).........................................................................................................104Figura 8 Sa lidhet puna e përditshme me çështje të integrimit në BE.......................................................107

8

LISTA E ANKRONIMEVE

AMCP – Agressive Manifest Conflict Process

ASK – Agjensia e Statistikave të Kosovës

BEI – Banka Evropiane për Investime

BERZH – Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim

CARDS – Asistenca e Komitetit për rindërtim, zhvillim dhe stabilizim

CEFTA – Marrëveshja e tregtisë së lirë e Evropës Qendrore

CMCCR – A Comprehesive Mapping of Conflict and Conflict Resolution

ICG – International Crisis Group

IFOR – The Implementation Force

IFS – Instrument for Stability

IHD – Investimet e Huaja Direkte

IPA – Instrumenti për Ndihmën apo Asistencën e para-antarësimit

MCP – Manifest Conflict Process

MIE – Ministria e Integrimit Evropian

MMF – Mekanizmi i Mbikqyrjes Fiskale

MSA – Marrëveshja e Stabilizim-Asociimit

MTL – Marrëveshjet e Tregtisë së Lirë

PSA – Procesi i Stabilizim-Asociimit

PSSP – Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm

PVMSA – Plani i Veprimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asociimit

PVPE – Plani i Veprimit për Partneritet Evropian

SFOR – Forcat e Stabilizimit

SME / NVM – Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme

SPP – Sistemi i Përgjithësuar i Preferencave

UNMIK – Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë

UNPROFOR – Forcat Mbrojtëse të Kombeve të Bashkuara

9

HYRJE

Konsiderata të përgjithshme

Kosova si një shtet i ri në rajon, po kalon një proces dinamik të ndikuar nga faktorë që jo

domosdoshmërisht lidhen me procesin e integrimit por është rëndësia e këtij të fundit që duhet

studiuar me prespektivë zhvillimin e qëndrueshëm në të ardhmen. Rruga për të ngritur një

demokraci funksionale, me institucione të qëndrueshme dhe ekonomi të lirë të tregut kërkon

kapacitete komplekse, maturim politik dhe sensibilizim në hartimin e strategjisë të marketingut

ndërkombëtar, gjë që po ashtu do të sigurojë vlerë të lartë në krijimin e marrëdhënieve tregtare.

Pavarësia e Kosovës është njohur nga më shumë se 100 vende, nga të cilat 25 janë shtete anëtare

të BE-së. Republika e Kosovës është anëtarësuar në institucionet kryesorendërkombëtare, siç

janë: Banka Botërore, Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN) si dhe Banka Evropiane

përRindërtim dhe Zhvillim etj. Në këtë kuadër përveç aspiratave drejt integrimit evropian dhe më

gjerë, Kosova me synim përmirësimin e standardit të jetesës, nxitjen e zhvillimit ekonomik si

dhe transformim të shpejtë të marrëdhënieve politike dhe tregtare, reformë të qëndrueshmetë

administratës publike dhe një cikël zhvillimi ekonomik, investime të huaja direkte, zbutjen e

varfërisë etj., do të duhet të fuqizojë përpjekjet për t’iu afruar standardeve rajonale dhe globale të

këtyre institucioneve.

Perspektiva e anëtarësimit në Bashkimin Evropian (BE) është e rëndësishme dhe strategjike

përKosovën.Ekonomia e Kosovës radhitet ndër më të pazhvilluarat në Evropë, me aktivitet

ekonomik kryesisht importues, ku eksportimbulon vetëm mbi 10% të importit (Kipred, 2012).

Kjo dinamikë jo e favorshme në tregtinë ndërkombëtare është kyçi për arsyetimin e nivelit të ulët

të zhvillimit ekonomik. Natyrisht, që të eksportosh në tregjet rajonale dhe globale kërkon

paraparakisht identifikimin e përparësive krahasuese, përpjekjeve institucionale publike dhe

private, shndërrimin e tyre në përparësi konkurruese, e cila kërkon kohën dhe ndërgjegjësimin e

të gjithë aktorëve të mësipërm vendas dhe jo vendas (Kristo, 2008).

Ofrimi i shërbimeve publike dhefunksionimi efektiv i shtetit mbështeten në një administratë

publike profesionale, efiçente dhetransparente, me një sistem edukimi cilësor dhe një prespektivë

10

të biznesit bazuar në filzofinë e mësipërme. Njohja dhe zbatimi i marrëveshjeve të integrimit nga

një spektër sa më të gjerë i subjekteve, përbën një pikë nevralgjike në suksesin e këtij procesi.

Në këtë punim përveç arsyetimit dhe skanimit të literaturës lidhur me objektin e kërkimit është

realizuar kërkimi lidhur me shkallën e njohjes së marrëveshjeve integruese nga administata

publike, sistemi arsimor dhe bizneset nën veçantitë e një vendi si Kosova, ku risqet politike dhe

historike, e bëjnë të veçantë studimin me kontributet e përditësuara vendase dhe të huaja. Pjesë e

kërkimit është edhe prezantimi i një modeli të manaxhimit të konflikteve për të treguar se

integrimi nuk është një funksion që varet vetëm nga ecuria ekonomike e një vendi, përmirësimet

në sistemin gjyqësor apo njohja e integrimit si proces kompleks nga grupet e targetuara, por

është një funksion që shpjegohet mjaftueshëm nga shkalla e konflikteve rajonale dhe zgjidhja e

tyre. Punimi përmbyllet me gjetjet, përfundimet dhe rekomandimet të derivuara nga kërkimi dhe

analiza empirike dhe teorike të cilat gjykohen si referenca për grupe specifike, më afër procesit të

integrimit të Kosovës.

Qëllimi i punimit

Tema e përzgjedhur gjykoj që i përgjigjet një drejtimi aktual në mori të problemeve që një vend i

ri në tranzicion provon. Nuk ka asnjë dyshim që Kosova është orientuar nga integrimi ekonomik

evropian dhe më gjerë. Çështja qëndron se sa e njohim dhe sa larg jemi standardeve që hap mbas

hapi do të duhet të ndërmarrim për t’iu afruar standardeve evropiane. Për këtë, studimi është

përqëndruar në marrëveshjet bazike të integrimit siç është CEFTA dhe MSA në rrugën drejt BE-

së. Qëllimi i studimit është pikërisht skanimi i raportit që kanë administrata publike, qendrore

dhe lokale, sistemi i edukimit si dhe biznesi në këtë drejtim dhe leximi i prirjeve integruese në

varësi të raportit të Kosovës me vendet e rajonit të Ballkanit Perëndimor.

Objektivat e punimit

Për të realizuar këtë qëllim janë vendosur objektivat që konsideruar veçantitë e përmendura më

sipër konsistojnë në:

1. Skanim të literaturës që lidhet me procesin e integrimit në përgjithësi, marrëveshjeve specifike: CEFTA dhe MSA, si dhe me prirjet e vendeve në situata krahasimisht të ngjashme me Kosovën në tranzicionin drejt BE-së;

11

2. Analizë specifike, teorike e literaturës për sa i përket nënshkrimit të bashkëpunimit me

CEFTA, marrëveshjet dypalëshe, negociatat për Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit në

kuadër të procesit të integrimit të Kosovës në BE;

3. Konsideruar veçoritë e raporteve: konfikte politike dhe tregtare, objektiv është të

arsyetohet një model në manaxhimin modern të tyre;

4. Analiza e tregut të informacionit mbi njohjen dhe ndikimin e marrëveshjeve integruese

nëpërmjet analizës empirike, rezultatet e së cilës do të shërbejnë si bazë për

rekomandime të mundshme në përmirësimin e politikave në këtë treg specifik.

Pyetjet kërkimore dhe hipotezat

Pyetjet kërkimore në funksion të objektivave dhe qëllimit të temës, janë si më poshtë:

1. 1Sa ndikojnë konfliktet historike apo të kohës në dinamikën e antarësimit të vendeve,

rasti i Kosovës?

2. A është gjinia një faktor përcaktues në vlerësimin e njohjes dhe leximit të CEFTA-s nga

kategoritë e pyetura?

3. A është punësimi një faktor përcaktues në vlerësimin e njohjes dhe leximit të CEFTA-s

nga kategoritë e pyetura?

4. A ndikon njohja e CEFTA-s në njohurinë e përshtatjes së legjislacionit kosovar për

integrimin në BE?

Si hipotezë kryesore e punimit është nëse ka lidhje mes nivelit të njohjes së procesit të integrimit

dhe shkallës së informimit që merret nga burimet e përgjedhur. Nënhipotezat e studimit janë si

më poshtë:

1. H0 : nuk ka lidhje mes nivelit njohës të integrimit dhe nivelit informativ nga televizioni

pra variacioni i njërit variabël nuk shoqërohet me variacion në variablin tjetër.

2. H0 : nuk ka lidhje mes nivelit njohës të integrimit dhe nivelit informativ nga programet

radiofonike pra, variacioni i njërit variabël nuk shoqërohet me variacion në variablin

tjetër.

3. H0 : nuk ka lidhje mes nivelit njohës të integrimit dhe nivelit informativ nga artikujt e

gazetave pra, variacioni i njërit variabël nuk shoqërohet me variacion në variablin tjetër.

1Kjo pyetje kërkimore do të analizohet, hulumtohet nëpërmjet një modeli të manaxhimit të konflikteve dhe jo nëpërmjet një metode statistikore si vërtetimi i hipotezës.

12

4. H0 : nuk ka lidhje mes nivelit njohës të integrimit dhe nivelit informativ nga interneti pra,

variacioni i njërit variabël nuk shoqërohet me variacion në variablin tjetër.

5. H0 : nuk ka lidhje mes nivelit njohës të integrimit dhe nivelit informativ nga publikimet e

delegacionit të BE-së në pra, variacioni i njërit variabël nuk shoqërohet me variacion në

variablin tjetër.

6. H0 : nuk ka lidhje mes nivelit njohës të integrimit dhe nivelit informativ nga publikimet e

Ministrisë së Integrimit pra, variacioni i njërit variabël nuk shoqërohet me variacion në

variablin tjetër.

7. H0 : nuk ka lidhje mes nivelit njohës të integrimit dhe nivelit informativ nga publikimet

shkencore të universiteteve pra, variacioni i njërit variabël nuk shoqërohet me variacion

në variablin tjetër.

8. H0 : nuk ka lidhje mes nivelit njohës të integrimit dhe nivelit informativ nga publikimet

dhe komunikimet e ambasadave/OJQ-ve pra, variacioni i njërit variabël nuk shoqërohet

me variacion në variablin tjetër.

9. H0 : nuk ka lidhje mes nivelit njohës të integrimit dhe nivelit informativ nga publikimet e

instituteve kërkimore pra, variacioni i njërit variabël nuk shoqërohet me variacion në

variablin tjetër.

Metodologjiae përdorur në studim

Për realizimin e këtij studimi është përdorur një metodologji që konsiston në një kombinim të të

dhënave primare me ato sekondare. Një pjesë e konsiderueshme e të dhënave primare janë

siguruar nëpërmjet shfrytëzimit të bibliotekave elektronike dhe botimeve të ndryshme, si dhe

diskutimeve shkencore me ekspertë të fushës. Për të studiuar marrëveshjet në fjalë si dhe

procesin e integrimit të Kosovës në Bashkimin Evropian, janë shpërndarë pyetësorë, të cilët janë

standard për të gjithë personat e përfshirë në studim. Konkretisht u shpërndanë dhe u plotësuan

nga grupet pyetësorë ku prej tyre vetëm 350 ofrojnë të dhëna të përpunueshme (pasi u krye

pastrimi i databazës) si më poshtë:

80 nga Administrata publike,

70 nga ndërmarrjet,

200pyetësorë në Universitete, nga këto të fundit 80 u plotësuan nga profesorati dhe

120nga studentët.

13

Gjatë intervistës u përdor një pyetësor i përbërë prej 23pyetjeshtëndara në katër kategori:

1. Informacion i përgjithshëm mbi të anketuarin/ën;

2. Informacion mbi CEFTA;

3. Informacion mbi marrëveshjet dypalëshe dhe MSA;

4. Informacion mbi procesin e integrimit të Kosovës në BE.

Përveç pyetjeve të mbyllura (close - ended), në pyetësor u përdorën edhe pyetje të hapura (open-

ended) në mënyrë që informacioni i marrë nga i/e anketuari/a ti përgjigjet më së miri funksionit

të kërkimit.Në një pjesë të rasteve pyetësori u vetë-administrua nga të intervistuarit (self-

administered questionaire) ndonëse, në përgjithësi pyetësorët e vetë-administruar kanë një

përqindje më të lartë gabimesh në plotësim sesa ato të administruar nga intervistuesit.Megjithatë,

kjo metodë e mbledhjes së të dhënave u konsiderua vetëm në rastet kur mbledhja e tyre kishte

kosto shtesë.(Shiko Aneks 1: Pyetësori i Përgjithshëm).

Konsideruar faktorët që ndikojnë në integrimin evropian të Kosovës, lindi nevoja e trajtimit të

konfliktit të vjetër me shtetin serb si dhe dinamikat e tij sot drejt transformimit në një konflikt

tregtar. Për të prekur më nga afër filozofinë e efektit të një krize rajonale në integrim dhe nevojës

së manaxhimit të saj, do të arsyetohet një model menaxhimi konfliktesh i strukturuar në faza dhe

i analizuar nëpërmjet burimeve ekzistuese të informacionit. Përdorimi i dy metodologjive që

presim të derivojnë konkluzione të pavarura por që tregojnë mjaftueshëm për integrimin është

një mënyrë që mund të arsyetojë dhe analizojë se ku janë dhe ku po shkojnë prirjet e integrimit

evropian të Kosovës.

Integrimi sipas analizës së punimit ka dy shtylla kryesore: si po vepron shteti dhe çfarë mendojnë

qytetarët e vetë lidhur me të. Nëpërmjet analizës kryesisht cilësore të modelit të menaxhimit të

konflikteve, do të mundohemi të arsyetojmë prirjet integruese në situatë kushtëzuese si konflikti

dhe nëpërmjet analizës së të dhënave të pyetësorit do të prezantojmë ideologjinë e integrimit të

përbërë nga njohuria dhe prespektiva e katër grupeve të ndryshme të popullatës.

14

Rëndësia e punimit

Rëndësia e studimit qëndron tek vlerësimi i prirjeve në mënyrë të dyfishtë. Pra, sa po përpiqen

institucionet e larta qeveritare për t’iu përqasur integrimit dhe sa e duan qytetarët integrimin. Sot,

kudo në botë, tregu i informacionit dhe qarkullimit të tij është esencial në vlerësimin e zhvillimit

të qëndrueshëm, e aq më tepër kur flitet për integrim ndërkombëtar. Analiza e njohjes dhe

ndikimit të marrëveshjeve integruese nga publiku i gjerë, përbën kapacietin e shtrirjes dhe

veprimit të politikave të ndërmarra nga institucionet lokale dhe qendrore në këtë treg dinamik.

Gjithashtu, njohja në nivel të konsiderueshëm e ndikimit të krizave rajonale shpesh me përbërje

konfliktuale nga audienca kombëtare e një vendi, sidomos në kushte tranzicioni dhe integrimi,

është tregues robust i ndërgjegjësimit qytetar mbi marrëdhëniet e jashtme mes vendeve. Në këtë

mënyrë, vetë popullata e Kosovës mund të bëjë vlerësimin e saj mbi prirjet integruese dhe se sa

larg apo afër ndodhet Kosova drejt të qënurit një vend evropian, me standarde evropiane dhe

sfidat apo reformat që ky komunitet i përballë me vendet kandidate.

Kufizimet e punimit

Kufizimet e punimit e sidomos studimit janë një problem i rëndësishëm trajtimi të cilit duhet

kryer jo vetëm për të evidentuar qasjen e limituar në të dhëna apo literaturë, metodologji dhe

interpretim, krahasim dhe koherencë por edhe për të përmirësuar kërkimin në punimet në vijim.

Kufizimet e punimit do t’i ndajmë në kufizime që vijnë si pasojë e kostove të larta të kërkimit,

kufizime që lidhen me shtrirjen e gjerë të temës si dhe kufizime të rastit. Këto të fundit

identifikohen gjatë aplikimit të metodave proxy (përafruese) në kërkim.

Kufizimet që lidhen me shtrirjen e gjerë të temës i gjejmë kryesisht tek rishikimi i literaturës.

Pra, nëse tema do t’i referohej integrimit ndërkombëtar si proces multifaktorial, do të ishte e

arsyeshme analiza teorike e prirjeve integruese si dhe teorive të integrimit si ato federaliste apo

liberaliste. Por, punimi bën qasje vetëm në një rajon të caktuar dhe krahason Kosovën, vendin

objekt studimi, me vendet e CEFTA. Nga njëra anë, informacioni është lehtësisht i aksesueshëm

aq kohë sa CEFTA publikon raporte në mënyrë periodike. Nga ana tjetër, përditësimi që i bëhet

zhvillimeve të fundit, që konkretisht kanë qenë të konsiderueshme, e bën të kufizuar përfshirjen e

tij në kapitullin përkatës.

15

Nëse realisht ekziston një gamë e gjerë kriteresh integruese ku sigurisht përfshihen shumë fusha

studimi, ështe i pamundur thellimi në secilën prej tyre aq kohë sa vetë punimi është fokus i një

fushe të vetme. Prandaj, themi se një kufizim i tillë, nuk do të mund të zhvendosë përfundimet e

parashikuara por thjesht vlerëson dhe analizon integrimin në një kornizë më të ngushtë. Në

përputhje me objektivat dhe qëllimin e temës, literatura e shqyrtuar, nuk duhet të devijojë nga

tezat kryesore të punimit por nëse mungon një e tillë, atëherë ky shpreh një kufizim problematik.

Kufizimet që lidhen me kosto të larta të kërkimit, i gjejmë tek numri i vrojtimeve specifikisht.

Nëse për një popullatë 1.8 milion banorë (2013), një kampion final prej 350 vrojtimesh duket i

pamjaftueshëm, jo domosdoshmërisht është jo përfaqësues apo i limituar për të kryer analiza

robuste. Së pari, kërkimi prek kategori të caktuara të individëve që jetojnë në komuna (e jo në

zona rurale) dhe jo gjithë popullatën. Ndoshta një kërkim i përmasave të censuseve do të mund të

konsideronte kampion gjithë popullatën. Së dyti, zgjedhja është e shtrirë gjeografikisht më tepër

sa sa zgjedhje e gjerë në vrojtime. Së treti, pyetësori nuk është objekt i diskutimit në çdo shtresë

sociale të Kosovës, pavarësisht rëndësisë së njohjes së procesit të integrimit.

Për njëzgjedhje më të madhe, do të kërkoheshin kosto shtesë dhe shmangia nga to bëhet

nëpërmjet vetë-administrimin e pyetësorit nga target grupet. Ky i fundit, do të ishte kufizim më

vete apo një metodë e gabuar, aplikimi i së cilës çon në koeficientë të zhvendosur të efekteve të

variablave të pyetësorit. Pilotimi i një pyetësori, ndoshta për herë të parë apo pak herë të ndeshur

nga popullata në Kosovë, rrit mundësitë e reduktimit në numër të kampionit, ndaj gjatë

shpërndarjes, pilotohet një numër më i lartë pyetësorësh.

Duke qëndruar tek kostot e larta, kufizime gjejmë edhe tek aplikimi i CMCCR-së në fazën e parë

dhe të dytë ku intervistimi i palëve apo përfaqësuesve të tyre evitohet për shumë arsye. Edhe pse

modeli sygjeron se një proces i tillë duhet të ndodhë, në rastin e analizuar, kostot nuk janë vetëm

financiare por mund të çojnë në përfundime të gabuara aq kohë sa informacioni ka gjasa të jetë

subjektiv.

Kufizime të rastit nënkuptojmë të gjitha kufizimet si pasojë e vendimeve të menjëherëshme gjatë

zhvillimit të punimit. Të tilla gjejmë tek përdorimi i variablave vetëm kategorikë në pyetësor.

Një vendim i tillë është objekt i predikimit të njohurive të target grupeve mbi integrimin.

Sidoqoftë, posedimi i tyre, limiton përdorimin e analizave regresive.

16

Në kapitullin e parë, gjatë paraqitjes së kornizës së përgjithshme ekonomike të Kosovës, disa

tregues makroekonomik janë të pakrahasueshëm në kohë për shkak të ndryshimit të

metodologjisë ndaj edhe të dhënat interpretohen vetëm në vitin përkatës. Në po të njëjtin kapitull

gjejmë kufizime në literaturë, derivimi i variablave të pyetësorit nga e cila, është i pamundur.

Mungesa e studimeve të mëparshme në këtë fushë limiton dhe vështirëson ndërtimin e një

pyetësori robust. Tek ky i fundit, në pjesën e parë, kërkohet kategorizimi i moshës dhe shumë

mirë mund të mendonim se mosha është një tregues i njohjes së marrëveshjeve integruese,

prandaj përfshirja e tij në model është me rëndësi. Problemi qëndron se është informacion i

zakonshëm që një individ me moshë më të madhe, është më i prirur të ndjekë procesin e

integrimit në krahasim me një individ më të ri në moshë. Nga ana tjetër, persona të moshës së

grupmoshave të njëjta punojnë në punë të ndryshme. Kjo bën që fokusi t’i kalojë gjinisë dhe

punësimit si faktorë që shpjegojnë njohjen e marrëveshjeve e mbi të gjitha mund të adresohen

politika në tregun e informacionit më lehtë më to sesa me variabla të tjerë.

17

1. RISHIKIMI I LITERATURËS

1.1 Kornizë e përgjithshme e ekonomisë së Kosovës në raport me integrimin ekonomik

Konsideruar stabilitetin makroekonomik, ekonomia e Kosovës ka qenë më pak e mbrojtur nga

efektet anësore të krizës ekonomike në Evropë se në vitet e kaluara, duke treguar shenja

stagnacioni ekonomik. Situata e përgjithshme ekonomike mbetet sfiduese me një shkallë të lartë

të papunësisë. Rritja e GDP-së është zvogëluar nga 4.4% në vitin 2011 në 2.5 % në vitin 2012

ndërkohë që për dy vitet në vijim mbetet në vlerën 3% (Word Bank, 2014). Politikat e moderuara

fiskale dhe zvogëlimi i shpejtë i rritjes së kredisë kanë ndalur kërkesën e brendshme, në veçanti

duke reduktuar investimet (BQK, 2014).

Statistikat ekonomike, llogaritë kombëtare në veçanti, janë të pakonkurueshme me rajonin, duke

penguar vlerësimin gjithëpërfshirës të situatës ekonomike. GDP për frymë ka arritur në 2,721 €

në vitin 2012, e barabartë me 11 % të mesatares BE-së, pothuajse e pandryshuar në krahasim me

nivelin e saj në vitin 2011. Sot, treguesi arrin vlerën 4,000$ (World Bank, 2015). Papunësia është

shumë e lartë në35.3%, e justifikuar me pjesëmarrjen e forcës punëtore në tregun e punës në

masën 41.6% dhe nivelin e forcës jo aktive prej 58.4%. Për meshkujt papunësia është 33.1%,

krahasuar me 41.6% për femrat. Për shkak të ndryshimeve metodologjike, nuk mundet të bëhet

krahasimi i normës së papunësisë me vitet e kaluara.

Shumica e të papunëve janë të pakualifikuar (60%) dhe numri i të papunësuarve me arsim

universitar është rritur në mënyrë të vazhdueshme. Struktura e tregut të punës sinjalizon një mos

përputhje mes aftësive të nevojshme në tregun e punës dhe atyre të ofruara nga sistemi arsimor.

Punësimi formal në sektorin privat ka pasur një rritje sipas të dhënave mbi numrin e

kontribuesve në fondin e kursimeve pensionale dhe në Trustin e Kursimeve. Statistikat në

dispozicion nuk ofrojnë një pamje të qartë të tregut të punës, veçanërisht duke marrë parasysh

punësimin e konsiderueshëm informal. Ka pak mundësi punësimi, sidomos për të rinjtë, problem

ky i dallueshëm në vendet në tranzicion (RIINVEST, 2006).

Në përgjithësi, inflacioni ka rënë dhe ka vazhduar të nxitet kryesisht nga çmimet e ushqimit dhe

energjisë. Aktualisht, (Tetor, 2015) inflacioni është -1.2% dhe parashikimet e“Ekonomisë

Tregtare (Trading Economics)”, tregojnë se diku rreth tre mujorit të dytë të vitit 2016, të bëhet

18

pozitive. Kosova është duke përdorur Euron si valutë kryesore. Rrjedhimisht, Banka Qendrore e

Kosovës (BQK) ka vetëm instrumente të kufizuara të politikës. Oferta monetare në përgjithësi ka

rënë dukshëm dhe ka qëndruar në 4.6% deri në fund të korrikut të vitit 2013, krahasuar me 9%

para një viti. Megjithatë, monetarizimi i ekonomisë, i matur nga shkalla e mesatares së

përgjithshme të parasë ndaj GDP-së, është rritur nga 40.7% në vitin 2011 në 43 % në vitin 2012.

Është e qartë se kjo nuk është korniza e plotë e ekonomisë kosovare, por edhe e shprehur në këtë

formë nuk ka dyshim se nuk është kjo performanca e duhur që mund të japë një vend post-

tranzicion që aspiron integrimin ndërkombëtar. Kur trajtojmë integrimin ndërkombëtar githmonë

e zhvendosim apo fokusojmë analizën drejt marrëdhënieve tregtare që ka një vend me vende të

tjera, e shprehur kjo në tregues solid të tregtisë ndërkombëtare, pjesë e Bilancit të Pagesave.

“Shkaqet të cilat përcaktojnë progresin ekonomik të kombeve janë objekt studimi i tregtisë

ndërkombëtare” (Marshall, 1890). Mendësia e Marshall na bën të kuptojmë se është e vështirë,

për më tepër e pamundur të kuptosh procesin e rritjes dhe zhvillimit të një ekonomie, pa iu

referuar performancës tregtare.Është e vështirë të imagjinosh funksionimin e një ekonomie të

izoluar nga ekonomitë e tjera sepse tregtia e jashtme konsiderohet si një ndër sektorët më jetikë

të zhvillimit ekonomik të një vendi. Thënë kjo, dhe duke marrë në fokus procesin integrues të

Kosovës është e rëndësishme, të paktën në shkallë përshkruese të njihemi me përfitimet e

vendeve, kryesisht atyre në zhvillim, nga hapja tregtare. Për Kosovën një trajtim i përshtatshëm

do të niste me integrimin rajonal.

1.2 Format e Integrimit Ekonomik

Integrimi rajonal nënkupton bashkimin e shteteve individuale brenda një rajoni në një tërësi më

të madhe. Ky punim është fokusuar në liberalizimin tregtar si aspekti ekonomik i integrimit

rajonal. Liberalizimi tregtar është një proces i reduktimit sistematik dhe eleminimit të të gjitha

tarifave dhe barrierave jotarifore midis vendeve si partnerë tregtar (Madeley dhe Solagral

2001).Ky koncept është ndërtuar bazuar në teorinë e avantazheve krahasuese në një treg të lirë, e

cila pohon se, nëpërmjet reduktimit të barrierave tregtare të dy partnerët tregtar mund të

përfitojnë. Eleminimi i barrierave ndaj tregtisë mund të interpretohet edhe si lëvizje drejt një

niveli çmimi për produkte të tregtuara brenda tregut rajonal të integruar. Shkalla e koordinimit të

politikave varet nga fakti se sa thellë këto vende duan të integrohen. Çdo lloj marrëveshje në të

19

cilën vendet bien dakord të koordinojnë politikat e tyre tregtare, fiskale, dhe/ose monetare mund

të konsiderohet si një dokument i integrimit ekonomik.Format dhe shkallët e integrimit janë të

ndryshme(Mancellari,1999; Kristo, 2008) dhe nisur nga niveli i këtij të fundit mund t’i rendisim

si më poshtë:

Marrëveshjet tregtare preferenciale (MTP)

Një marrëveshje tregtare preferenciale është ndoshta dhe forma më e dobët ose e butë e

integrimit ekonomik. Në një MTP, vendet mund të aplikojnë reduktime tarifore, edhe pse jo

eleminim të tyre, kundrejt një grupi vendesh partnere, në disa kategori produktesh. Tarifa më të

larta, ndoshta jo tarifa diskriminuese, do të mbeteshin në të gjitha kategoritë e tjera të

produkteve.

Zona e tregtisë së lirë (ZTL)

Një zonë e tregtisë së lirë, ka si tipar kryesor eleminimin e pengesave tregtare midis vendeve

anëtare, ndërkohë që secili prej këtyre vendeve zbaton një politikë të vetën të kufizimeve tregtare

ndaj vendeve të treta.Për shkak të tarifave të huaja të ndryshme, ZTL-të zakonisht zhvillojnë

“rregulla të origjinës” të ndërlikuara.Këto rregulla janë dizenjuar për të penguar importin e

mallrave në vendet anëtare të ZTL-së me tarifa më të ulëta dhe më pas transferimin e tyre në

vendet me tarifa më të larta.

Bashkimi Doganor (Customs Union)

Një bashkim doganor ndodh kur një grup vendesh bien dakort të eleminojnë tarifat ndërmjet tyre,

të vendosin dhe zbatojnë një politikë të përbashkët tregtare ndaj vendeve të treta.Bashkimi

Evropian paraqet një shembull të këtij angazhimi. Bashkimi doganor shmang problemet e

zhvillimit të rregullave të komplikuara të origjinës, por nxjerr në pah problemin e koordinimit të

politikave.Nën ndikimin e një bashkimi doganor, të gjithë vendet anëtare duhet të bien dakord në

normat e tarifave, përmes shumë industrive të ndryshme të importit.

Tregu i përbashkët

Tregu i Përbashkët, duke qenë një Bashkim Doganor, bazuar në tregtinë e lirë të të mirave dhe

shërbimeve, ka si tipar themelor lirinë e plotë të lëvizjes së faktorëve (punës dhe kapitalit), midis

vendeve anëtare. Bashkimi Evropian u themelua në formën e tregut të përbashkët nga Traktati i

Romës në 1957, edhe pse u desh një periudhë e gjatë tranzicioni deri në trajtën e tij të fundit. Sot,

qytetarët e tij kanë një pasaportë të përbashkët, mund të punojnë në çdo vend anëtar të BE-së,

dhe mund të investojnë kudo në këtë zonë pa kufizime dhe pengesa.

20

Bashkimi Monetar

Bashkimi Monetar ka të bëjë me vendosjen dhe aplikimin e një monedhe të përbashkët përkrah

një grup shtetesh. Kjo përfshin formimin e një autoriteti monetar qëndror, i cili do të hartojë

politikat monetarë për të tërë grupin. Ndoshta shembulli më i mirë i një Bashkimi Ekonomik dhe

Monetar ëshrë rasti i Shteteve të Bashkuara.Secili shtet ka qeverinë e tij, e cila vendos politika

dhe ligje për rezidentet e saj.Megjithatë, secili shtet dorëzon kontrollin tek Qeveria Federale për

disa aspekte më të gjëra si politikat monetare, politikat e jashtme, politikat e mirëqënies etj.

Bashkimi Ekonomik

Bashkimi Ekonomik karakterizohet nga unifikimi i plotë i të gjitha politikave ekonomike të

vendeve anëtare, si ato monetare, fiskale, tregtare, të migrimit të faktorëve të prodhimit. Një

Bashkim Ekonomik bazohet gjithashtu në tregtinë e lirë në të mira dhe shërbime, vendos tarifa të

përbashkëta ndaj vendeve të treta, lejon lëvizjen e lirë të kapitalit dhe punës dhe gjithashtu

ngarkon disa përgjegjësi të shpenzimeve fiskale tek institucione të tilla si agjenci të nivelit

kombëtar (ndërkombëtare). Politika e përbashkët bujqësore e Bashkimit Europian është një

shembull i një treguesi të koordinimit fiskal të një Bashkimi Ekonomik.

Skanimi i literaturës mbi format e integrimit ekonomik ka për qëllim të tregojë apo hamendësojë

një aspekt të thjeshtë kosto-përfitimesh nga integrimi ose jo në to. Rishikimi i literaturës vijon

me format e MTL-ve që punimi ka në fokus (CEFTA dhe MSA) si dhe veçantitë e integrimit të

Kosovës në to. Tranzicioni kosovar, paraqitet, ndër të tjera, edhe si proces i daljes së Kosovës

nga izolimi prej disa dekadash dhe i hapjes së ekonomisë së saj ndaj tregjeve, zhvillimeve

rajonale dhe botërore. Arritja dhe ruajtja e ekuilibrave të brendshëm makroekonomik në kushtet

e hapjes ekonomike përbën një sfidë, që në rastin e Kosovës ka marrë pamjen e niveleve të larta

të defiçitit të llogarisë korente dhe të niveleve shqetësuese të defiçitit tregtar. Pikërisht këto

pasoja jo të kënaqshme na shtyjnë për të analizuar këtë proces. Shkaku kryesor i defiçitit të

bilancit tregtar pasqyron fuqinë blerëse të tregut e cila ka qënë relativisht e lartë. Siç e dimë, një

rol të fuqishëm në të ardhurat e konsumatorëve zënë dhe remitancat. Këto të ardhura nga

emigrantët kanë bërë që të rritet kërkesa e konsumatorëve për mallra konsumi dhe nga ana tjetër

kjo kërkesë e tepër për mallra do të plotësohej me anë të importit duke venitur kështu peshën që

zë eksporti në bilancin tregtar.

21

Disa nga tiparet kryesore të prirjeve për të importuar janëmungesat e shumta të produkteve të

ndryshme në treg, kufizime të ndryshme e jo tarifore siç ishte sistemi i racionalizimit për

produktet ushqimore dhe jo vetëm, përdorimi jo efiçent i faktorëve të prodhimit, fiksimi

içmimeve etj. Pikërisht, procesi i liberalizimit filloi me zbehjen e këtyre tipareve që pengonin

përdorimin e avantazhit krahasues të vendit në prodhimin e produkteve dhe eksportimin e tyre

dhe nga ana tjetër importimin e produkteve për të cilat Kosova ka disavantazh krahasues.

1.3 Marrëveshja e Tregtisë së Lirë e Evropës Qëndrore

Konsideruar skanimin dhe paraqitjen në shifra të situatës ekonomike kosovare, bazuar në

treguesit kryesor makroekonomik, procesi i integrimit duhet kuptuar si një program reformash,

që i afron vendet me modelin evropian të shtetit, të demokracisë dhe të funksionimit të

ekonomisë. Për shkak të një historiku dinamik dhe vështirësish politike, integrimi në Kosovë,

perceptohet shpesh si një mundësi për lëvizje të lirë. Por, ai nuk duhet marrë thjeshtë si proces i

“eleminimit të kufijve”, që do të bëjë të mundur lëvizjen e lirë të njerëzve në drejtim të vendeve

më të zhvilluara të Evropës, duke anashkaluar faktin se një përfitim i tillë arrihet, vetëm si

rrjedhojë e konsoldimit të demokracisë dhe zhvillimit të ekonomisë së tregut. Në sajë të

tendencave që kufijtëe shteteve përkatësetë jenë të ndarë dhe të përkufizuar, nga njëra anë dhe të

varur nga ana tjetër, barrierat që i ndajmë dhe i identifikojmë si tërësi të veçanta, bëhen pengesa

të padëshirueshme por edhe të dëshirueshme njëkohësisht. Pengesat tejkalohen nëpërmjet

forcimit të bashkëpunimit ekonomik në rradhë të parë me realizimin e këmbimit tregtar mes

shteteve, përkatësisht nëpërmjet eksporteve dhe importeve (Jakupi, 2008, fq.4).

Marrëveshja e tregtisë së lirë e Evropës Qëndrore (Central European Free Trade Agreement –

CEFTA), u krijua me qëllim eleminimin e tarifave, kuotave dhe tregtimin e më shumë mallrave

midis vendeve anëtare. Me iniciativën e kryeministrit hungarez, përfaqësuesit më të lartë të

Çekosllovakisë, Hungarisë dhe Polonisë, u mblodhën në Vishegrad dhe në 15 shkurt 1991

nënshkruan “ Deklaratën mbi Bashkëpunimin midis Republikës së Polonisë, Republikës Federale

të Çekosllovakisë dhe Republikës së Hungarisë”, në rrugën e përparimit drejt integrimit evropian

për të vazhduar më pas me Deklaratën e Krakovit të 6 tetorit 1991, Deklaratën e Poznanit të 25

nëntorit 1994 dhe Deklaratën e Zagrebit të 29 nëntorit 2005, të pranuara si rezultatet e

mbledhjeve të përfaqësuesve të lartë të Palëve të CEFTA-s. Qëllimi i këtyre ishte mobilizimi i

përpjekjeve të përbashkëta për integrimin e vendeve të Europës Juglindore. Me anë të kësaj

22

deklarate, dëshironin të adoptonin sistemin politik, ligjor, ekonomik dhe të sigurisë dhe kërkonin

mundësi zhvillimi si dhe bashkëpunim ekonomik. Këto objektiva themelore përfshijnë edhe

konsolidimin e demokracisë dhe ekonomisë së tregut, të lëkundura gjatë asaj periudhe si pasojë e

historikut të zhvillimit të tyre.

Shtetet anëtare të CEFTA, duhet që të riafirmojnëangazhimin e tyre për Aktin Final të

Konferencës mbi sigurinë dhe bashkëpunimin në Evropë, Kartën e Parisit dhe veçanërisht

parimet që gjenden në dokumentin final të Konferencës së Bonit mbi Bashkëpunimin Ekonomik

në Evropë si dhe duke pasur parasysh parimet që gjenden në Memorandumin e Mirëkuptimit për

Liberalizimin dhe Lehtësimin e Tregtisë më 27 qershor 2001, të adoptuar nga palët nën kujdesin

e Paktit të Stabilitetit për Evropën Juglindore dhe rrjetit përkatës të marrëveshjeve bilaterale të

tregtisë së lirë të lidhura ndërmjet tyre. Poashtuvendet e CEFTA-s shprehin gatishmërinë e tyre

me fokus bashkëpunimin për të kërkuar mënyra dhe instumente që fuqizojnëprocesin e

integrimitekonomik në Evropë (CEFTA, 2006).

Me qëllim lehtësimin eprocedurave për tu anëtarësuar në Bashkimin Evropian (BE), vendet e

Evropës Qëndrore, Polonia, Hungaria, Republika Çeke dhe Sllovakia, më 1992, formuan

Marrëveshjen për Tregti të Lirë në Evropën Qëndrore. Marrëveshja e CEFTA-s u bazua në

konceptin e ekonomisë së tregut, pasi vendet anëtare mendonin se zhvillimi i mëtejshëm

ekonomik mund të arrihet vetëm përmes promovimit të ekonomisë së tregut dhe konkurrencës së

shëndoshë.

Si mekanizëm i përkohshëm, CEFTA nuk përjetoi vetëm anëtarësime por edhe largime. Polonia,

Hungaria, Republika Çeke, Sllovakia dhe Sllovenia iu bashkuan BE-së më 2004 dhe u larguan

nga CEFTA. Tri vite më pas edhe Bullgaria dhe Rumania shkëputën antarësimin në CEFTA-n,

me antarësimin e tyre në BE.

23

Tabela 1 Vendet anëtare në CEFTA ndër vite

Palët në Marrëveshje Viti i hyrjes Viti i daljes

 Polonia 1992 2004 Hungaria 1992 2004

Çekoslovakia  Republika Çeke (1993) 1992 2004 Slovakia (1993) 2004

 Slovenia 1996 2004 Rumania 1997 2007 Bulgaria 1999 2007 Kroacia 2003 2013 Maqedonia 2006 — Shqipëria 2007 — Bosnia dhe Hercegovina 2007 — Moldavia 2007 — Mali i Zi 2007 —Serbia 2007 —Kosova 2007 —Burimi: CEFTA Annual Report (2013)

Siç tregohet në tabelë, CEFTA është një mekanizëm para-anëtarësimi në BE, funksioni kryesor i

të cilës është që të arrijë një shkallë të tregtisë së lirë mes vendeve kandidate për tu anëtarësuar

në BE. Edhe pse jo e obligueshme, CEFTA është rrugë e pashmangshme për të gjitha vendet që

aspirojnë integrimin e mëtejshëm evropian.

1.3.1 Objektivat e Marrëveshjes së Tregtisë së Lirëtë Evropës Qëndrore

Shtetet anëtare të CEFTA janë tëvendosura për të zhvilluar marrëdhëniet e tyre reciproke tregtare

në përputhje me rregullat dhe disiplinore të Organizatës Botërore të Tregtisë (OBT), pavarësisht

nëse ato janë apo jo anëtarë të saj, duke konsideruar që asnjë dispozitë e kësaj marrëveshjeje nuk

mund të interpretohet sikur i përjashton këto shtete nga detyrimet e tyre në marrëveshjet e tjera

ndërkombëtare, veçanërisht të OBT-së (CEFTA, 2006).

Përveç Marrëveshjes së CEFTA-s, integrimi në tregti është bërë edhe me vendet jashtë rajonit.

Megjithatë kjo është realizuar veçanërisht në favor të importit nga këto vende në Kosovë, e jo

dhe aq në favor të eksportit të Kosovës në vendet jashtë rajonit. Prandaj, deri tani nuk vërehet

ndonjë përmirësim i dukshëm i bilancit tregtar të Kosovës si pasojë e rritjes së eksportit në

vendet e rajonit dhe jashtë tij. Poashtu shtetet krijojnë një zonë të tregtisë së lirë në përputhje

medispozitat e kësaj marrëveshjeje dhe në përputhje me rregullat dheprocedurat përkatëse

tëOBT-së.

24

Objektivat e CEFTA janë:

Të konsolidojë në një marrëveshje të vetme nivelin ekzistues tëliberalizimit të tregtisë të

arritur nëpërmjet rrjetit tëmarrëveshjeve bilaterale të tregtisë së lirë tashmë të

lidhurandërmjet palëve (shteteve anëtare në CEFTA);

Të përmirësojë më tej kushtet për nxitjen e investimeve, dukepërfshirë investimet e huaja

direkte;

Të zgjerojë tregtinë e mallrave, shërbimeve dhe të forcojë investimetme anë të rregullave

të drejta, të qarta, të qëndrueshme dhe tëparashikueshme;

Të eliminojë barrierat dhe deformimet e tregtisë si dhe të lehtësojëlëvizjen e mallrave në

transit dhe lëvizjen ndërkufitare të mallravedhe shërbimeve ndërmjet territoreve të

palëve;

Të sigurojë kushte të drejta të konkurrencës që ndikojnë në tregtinëdhe investimet e huaja

dhe të hapë gradualisht tregjet e prokurimitpublik të palëve;

Të sigurojë mbrojtjen e përshtatshme të të drejtave të pronësisëintelektuale në përputhje

me standardet ndërkombëtare;

Të sigurojë procedura efektive për zbatimin dhe aplikimin e kësaj marrëveshjeje;

Të kontribuojë për zhvillimin e harmonizuar dhe zgjerimin e tregtisë botërore (CEFTA,

2006).

Gjithashtu objektivat përfshijnë hartimin e procedurave të qarta dhe efektive për zgjidhjen e

konflikteve dhe krijimin gradual të zonës së BE-Ballkanit Perëndimor siç parashikohet në

Komunikatën e Komisionit Evropian të janarit 2006.

1.3.2 Kriteret e anëtarësimit në CEFTA

Baza ligjore për pranimin e Marrëveshjes së CEFTA-s është në nenin 49 të kësaj marrëveshje.

Paragrafi 1 i këtij neni, parashikon se: Pranimi i kësaj marrëveshje mund të bëhet me pëlqimin e

të gjitha palëve. Paragrafi tjetër tregon që termat dhe kushtet e pranimit janë të përcaktuara nga

Marrëveshja e Anëtarësimit të lidhura ndërmjet të gjitha palëve në njërën anë dhe pala aderuese

në anën tjetër.Kriteret për anëtarësim në CEFTA janë të përcaktuara nën Deklaratën e

kryeministrave të vendeve anëtare të njohur si Deklarata e Poznan-it. Gjithsej janë tre kritere që

përcaktojnë antarësimin e një vendi në CEFTA:

25

1. Asociimi me Organizatën Botërore të Tregtisë;

2. Vendosja e marrëveshjeve të përbashkëta të tregtisë së lirë mes vendeve anëtare;

3. Ratifikimi i Marrëveshjes së Stabilizim - Asociimit me BE-në.

Megjithatë, kriteret e anëtarësimit janë fleksibile dhe mund të ndahen. Për shembull, Kosova nuk

është anëtare e OBT-së por është anëtare e CEFTA-s. Kjo ishte e lejuar për të shmangur izolimin

e Kosovës. BE-ja i ka inkurajuar vendet e Ballkanit Perëndimor për të hyrë në këtë marrëveshje

të tregtisë së lirë e cila është e kufizuar në kohëzgjatje deri sa anëtarët e saj aktual t‘i bashkohen

BE-së.

Këto kritere duhen lexuar dhe përkthyer nga vendet që aspirojnë antarësimin në CEFTA si kusht

që ekonomitë e tyre të operojnë në një treg të hapur midis vendeve pjesmarrëse në marreveshje,

vendeve të BE-së dhe gjithë globit në tërësi. Marrëdhëniet tregtare dhe financiare me BE-në të

vendosura nën termat e sipër përmenduara, janë esenciale për dy arsye: e para sikurse u përmend,

integrimi nëpërmjet CEFTA është një rrugë që çon në antarësimin e vendeve në Komunitetin

Evropian dhe e dyta, shtetet e Ballkanit Perëndimor ishin në vetëdije të ekonomive të dobëta që

po krijonin, karakteristikë kjo e rajonit në përgjithësi. Në rrjedhim, këto vende shfaqën nevojën e

një partneri të fortë si Bashkimi Evropian, i aftë për të fuqizuar, promovuar dhe asistuar

aktivitetin prodhues të rajonit. Nga ana tjetër, autoritetet e BE-së, zbuluan mundësinë e arritjes së

dy qëllimeve që u vunë në pah me fundin e Federatës Jugosllave. I pari përfaqëson funksionimin

e BE-së si një magnet për shtetet e reja të krijuara në Ballkan me synimin e vetëm, parandalimin

e përkeqësimit të çështjeve lidhur me sigurinë dhe stabilitetin e përgjithshëm të fqinjësisë jug-

lindore të BE-së.I dyti, konsistonte në zgjerimin e tregut ekszistues mes vendeve të Evropës

Perëndimore në një rajon të pazhvilluar në mënyrë që ndikimi politiko-ekonomik i BE-së të rritej

në masë kritike (Tempera, 2011).Një këndvështrim i tillë realist ndihmon në të kuptuarit e

filozofisë së asistencës së BE-së në plotësimin e kritereve pranuese në CEFTA të Ballkanit

Perëndimor.

Trupi i marrëveshjes, trajton një pjesë të rëndësishme të tregtisë së mallrave. Fokusimi në

marrëveshje është përqëndruar kryesisht te tregtia midis vendeve anëtare të CEFTA dhe

konsolidimi midis tyre. Thellimi i lidhjeve tregtare dhe rritja e shkëmbimit tregtar mes CEFTA

dhe rajonit të Ballkanit mendohet të vazhdojë edhe gjatë dekadës së ardhshme, aq kohë sa ende

26

ekzistojnë polemika lidhur me konflikte tregtare që vende të caktuara kanë mes tyre. I njëjti

parashikim mund të bëhet edhe për raportin BE–CEFTAnë lidhje me aspektet ekonomike dhe

financiare aq kohë sa po vërehen probleme duke filluar nga stabiliteti financiar, tregu i punës deri

tek sovraniteti. Gjithashtu liberalizimi i treguttë kapitalit është një tipar kyç i marrëveshjes i cili

thekson nevojën e investimeve të huaja direkte (IHD), në rajon po aq sa flukset hyrëse dhe dalëse

të stokut të parasë. Konsideruar vështirësitë në realizimin e tyre, është e rëndësishmë të nxitet

boom-i ekonomik kryesisht nga aktiviteti prodhues dhe të lejohet hyrja e fondeve të jashtme në

ndihmë të tregjeve të brendshme të Ballkanit Perëndimor.

1.3.3 Si duhet kuptuar CEFTA sipas teorive të tregtisë ndërkombëtare?

CEFTA po e lidh Kosovën me një territor të ri ekonomik dhe marrëdhënie midis anëtarëve të saj,

me BE-në dhe komunitetin ndërkombëtar. Megjithatë marrëveshja unifikon, thjeshton dhe

modernizon marrëdhënjet tregtare midis palëve.Në perspektivë afatgjatë, nuk ka alternativë tjetër

për integrimin ekonomik veçse përmes CEFTA-s. Ndërmarrjet e Kosovës duhet të zhvillohen në

mënyrë që të jenë konkurente në një treg të tillë. Sipas të dhënave të disponueshme, depërtimi i

produkteve të Kosovës në vendet e CEFTA-së është i ngadalshëm për shkak të produktivitetit të

ulët, cilësisë së ulët, kostove të larta, mungesa e mbështetjes qeveritare, marketingu i dobët dhe

mungesa e investimeve. Pengesa të tjera pengojnë zhvillimin në tregti: për shembull, për të

shkuar nga Kosova në Bosnje-Hercegovinë kërkohet tranziti në Vjenë ose në vende të tjera

evropiane. Mungesa e lëvizjes së lirë të njerëzve brenda kufijve të vendeve të CEFTA-s,

vështirëson lëvizjen e lirë të kapitalit.

Teoritë moderne të tregtisë ndërkombëtarekanë shprehur dyshimet e tyre në lidhje me konceptin

dhe praktikat e tregtisë së lirë. Sipas Blinder (2006) i cili më parë kishte përkrahur këto

marrëveshje argumentohet se teknologjia do të vërë në rrezik 30-40 milion vende pune në

Amerikë. Ai nuk hedh tërësisht poshtë idetë e Rikardos por ai mbron idenë se duhen zbatuar

masa mbrojtëse për punëtorët e ngelur pa punë dhe duhet përmirësuar sistemi i edukimit.Një

përgjigje e thjeshtë është se biznesi ndërkombëtar po përfshin një pjesë të madhe gjithnjë në

rritje të biznesit të përgjithshëm botëror. Sot, do të ishte tepër vështirë të gjenit një kompani të

madhe apo të vogël që nuk është e ndikuar nga konkurenca dhe flukset ndikuese globale duke

27

qenë se shumica e kompanive shesin produktet dhe/ose sigurojnë inpute nga vendet tjera dhe/ose

konkurojnë produktet dhe shërbimet të ardhura nga jashtë (Kristo, 2008, fq 80).

Një përgjigje mjaft komplekse lidhet me faktin që kur një kompani hyn në fushën e biznesit

ndërkombëtar mund të angazhohet në forma të aktivitetit tregtar siç janë eksporti dhe importi

qëndryshojnë mjaft nga shitblerjet në vend (Cateora, 1996). Që të operojë efektivisht, manaxheri

duhet ta kuptojë këtë diferencë. Gjithashtu biznesi ndërkombëtar zhvillohet në një mjedis mjaft

të ndryshëm nga ai vendas. Kushtet e mjedisit të jashtëm të kompanisë: fizik, shoqëror apo

konkurues ndikojnë në mënyrat si funsionon biznesi (Dicken, 1992).Edhe në rastet kur nuk keni

të bëni drejtëpërdrejtë me përgjegjësitë e biznesit ndërkombëtar, mund të jetë e nevojshme të

kuptohet kompleksiteti i tij. Operacionet ndërkombëtare të kompanive dhe rregullimet qeveritare

të biznesit ndërkombëtar ndikojnë në fitimin e kompanisë, pagat dhe sigurimet e punonjësve,

çmimet e konsumit dhe sigurimin kombëtar. Një kuptim dhe njohje më e mirë e biznesit

ndërkombëtar mund të ndihmojë në marrjen e vendimeve më të argumentuara, si psh. zgjedhja e

vendit ku do të punoni, apo cilat politika shtetërore të mbështesni (Kristo, 2004, fq.5)

Mjedisi global, që ndryshon me shpejtësi, krijon mundësi por edhe risqe. Është vështirë të

gjendet sot një specialist marketingu që nuk është i ndikuar nënjëfarë mënyre nga zhvillimet

globale. Me mbërritjen e komunikimit më të shpejtë, të transportit dhe qarkullimit të mjeteve

financiare, bota po zvogëlohet me shpejtësi (Kotler, Ph. dhe Armstorng, G., Parimet e

Marketingut, 2013, fq.294).

Një firmë globale që duke operuar në më shumë se një vend, fiton avantazhe në kërkim/

zhvillim, të prodhimit, të marketingut dhe financiare, të cilat nuk janë të disponueshme për

konkurentët vendas.Ekonomia globale e konsideron botën si një treg. Ajo minimizon rëndësinë e

kufijëve kombëtar dhe krijon markat “transnacionale“. Një firmë e tillë mbledh kapital, siguron

materiale dhe pjesë dhe prodhon e tregton mallrat e veta kudo që mund të bëjë punën më të mirë.

Ciko (2007), thekson se zgjerimi i tregtisë së lirë ndikon në çështjet e reja si: konkurrenca,

prokurimi, shërbimet, investimet dhe pronësia intelektuale.

1.3.4 Si perceptohet CEFTA?

Edhe pse CEFTA është një marrëveshje shumë dimensionale, opinioni publik gjithmonë

përqëndrohet në efektin ekonomik.Në Kosovë ka pikëpamje të ndryshme rreth CEFTA-s.Nga

28

njëra anë, mbështetësit liberal besojnë se marrëveshjet e tregëtisë së lirë janë thelbësore për

rritjen ekonomike të vendeve më pak të zhvilluara. Edhe pse Kosova nuk mund të ketë përparësi

absolute, ajoka avantazh krahasues në industrinë ushqimore dhe integrimi nëMTL-të si

CEFTAështë një mënyrë e mirë për ti shfaqur ato.Thënë këtë, do të stimulohej industria

dukeofruar treg më të madh dhe më të lirë për produktet e saj.

Nga ana tjetër, janë ata me një qasje më konservatore që besojnë se marrëveshjet e tregëtisë së

lirësi CEFTA, janë arsyet kryesore për stagnacionin ekonomik të Kosovës për shkak se industria

e Kosovës ende nuk mund të konkurrojë me ato të vendeve të rajonit. Të dy qëndrimet kanë

gjetur hapësirë dhe janë bërë të zakonshme në këndvështrimin e populatës (Gjonbalaj, M.,

Musliu,A. dhe Ahmeti, S., 2011).

Duke pasur parasysh kompleksitetin e CEFTA-s dhe diversitetin e anëtarëve, studiues janë

përpjekur për të shqyrtuar ndikimin e saj. Kersan-Skabic, në studimin Tregtia, Potenciali i

CEFTA-s2006, ka për qëllim të analizojë arritjet në tregtinë e ndërsjelltë mes vendeve të

CEFTA-s.Kersan-Skabic, përdor modelin e gravitetit për të llogaritur mundësitë e tregtisë së

vendeve anëtare të CEFTA-s dhe gjeti se tregtia reale tejkalon tregtinë potenciale në shumicën e

rasteve.Autori gjithashtu ka nxjerrë përfundime se si Shqipëria dhe Moldavia kanë potencial të

rritjes së tregtisë me të gjitha vendet e tjera anëtare të CEFTA-s (Kersan-Skabic, I.,

2009).Megjithatë, shqyrtimi literaturës në CEFTA dhe ndikimin e saj ekonomik për Kosovën,

mungon ndjeshëm.

Kosova u bë anëtare fuqiplotë e CEFTA-s në Korrik 2007, tetë muaj pas nënshkrimit të

marrëveshjes për antarësim. Marrëveshja për antarësim u nënshkrua nga UNMIK-u (United

Nations Mission in Kosovo) në emër të Kosovës.Tre vite pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës,

edhe më tutje Kosova përfaqësohet në CEFTA përmes UNMIK-ut.Më 2008 institucionet

kosovare ndërruan edhe vulat doganore, nga Doganat e UNMIK-ut në Doganat e Kosovës.

Mirëpo ky akt i vendosjes së simboleve të reja, nuk u përcoll edhe me veprime tjera konkrete, siç

është insistimi për tu përfaqësuar si shtet i pavarur dhe jo përmes UNMIK-ut. Për të ruajtur

qëndrueshmërinë e tyre, kompanitë u detyruan që të gjejnë rrugë alternative: duke eksportuar

mallin në Bosnje dhe Serbi përmes ndonjë shteti tjetër si ri-eksport apo duke gjetur tregje të reja

(GAP, 2011).

29

Megjithatë këto rrugë alternative mbartin kosto shtesë për bizneset lokale.Deficiti tregtar i

Kosovës mbetet i lartë dhe nuk është zbutur pas hyrjes së Kosovës në CEFTA, përkundrazi ai

është rritur.Përkundër ankesave të institucioneve vendore si dhe letrave të dërguara nga

Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm (PSSP) se ndërrimi i vulave nuk është në

kundërshtim me Rezolutën 1244, Serbia dhe Bosnja vazhduan të bllokojnë mallrat kosovare,

gjersa në të njëjtën kohë ato eksportojnë lirshëm mallrat e tyre në Kosovë (Kipred, 2012).

Marrëveshjet intergruese ndërkombëtare krijohen me qëllim eliminimin e pengesave në tregtinë

reciproke mes shteteve anëtare, krijimin e kushteve të favorshme për zhvillimin dhe

diversifikimin e tregtisë, nxitjen e bashkëpunimit tregtar dhe ekonomik, intensifikimin e

marrëdhënieve ekonomike për përfitim reciprok dhe për kontributin në procesin e integrimit në

BE, kontribut në zhvillimin e marrëdhënieve tregtare me BE-në dhe për integrimin në sistemin

tregtar shumëpalësh.

1.4Rregullat e origjinës dhe përfitimi i origjinës

Rregullat e Origjinës së mallrave janë të përfshira në Aneksin 4 të Marrëveshjes “Protokolli mbi

përkufizimin e konceptit Produktet e Origjinës dhe Metodat e Bashkëpunimit

Administrativ”.Këto rregulla janë të bazuara në rregullat Pan-Europiane e të cilat kanë qenë të

implementuara edhe në marrëveshjet bilaterale të tregtisë së lirë, të cilat i ka aplikuar Kosova në

zbatim deri më tani.Kur jemi te rregullat mbi origjinën e produkteve, produkti merr statusin e

origjinës kur produkti është prodhuar tërësisht në nivel lokal dhe produkti i nënshtrohet

proceseve të tjera / përpunuesve (Kristo, 2004).Produkti do të fitojë origjinën kosovare në qoftë

se ai produkt është i përfituar tërësisht në Kosovë (neni2.a) ose në qoftë se është punuar apo

përpunuar në masë të mjaftueshme (neni 2.b). Kryesisht bëhet fjalë për produktet të cilat nuk

janë tërësisht të fituara në Kosovë mirëpo i plotësojnë kriteret nga lista e punimit apo përpunimit

specifikisht:

Produkte të regjistruara në Kosovë ose në një vend anëtar të BE-së;

Produkte të cilat “lundrojnë” nën flamurin kosovar ose të një vendi anëtar të BE-së;

Produkte të përfituara në një masë prej 50% nga prodhues kosovarë ose të vendeve

anëtare në BE ose nga ndërmarrje me “head quarters” në këtë republikë ose të një vendi

30

anëtar në të cilat manaxheri/manaxherët apo kryetari i bordit të drejtorëve dhe shumica e

pjestarëvë të tij të jenë me origjinë kosovare ose të një vendi anëtar dhe ku të paktën 50%

e kapitalit të i përkasë Kosovës apo një vendi anëtar;

Produkte të prodhuara nga punonjës në masë 75% me origjinë kosovare ose të një vendi

anëtar.

Sigurisht që thyerja e një trupi të tillë kriteresh do të shoqërohet me efekte në tregtinë e lirë, në

investime dhe në strukturat industriale. Le të fokusohemi tek efekti në tregtinë e lirë. Nga

këndvështrimi ekonomik, është supozuar se minimizimi i restriksioneve, sjell që nëpërmjet

tregtisë së lirë të kemi një shpërndarje të burimeve ekonomikisht efiçente. Sipas supozimit të

tregtisë së lirë bazuar në përparësitë krahasuese të një vendi, pengesat mbrojtëse do të çojnë në

një rezultat më pak efiçent për tregtinë. Pikërisht, kyështë rasti ku rregullat e origjinës janë

përdorur si një instrument për të përforcuar masat proteksioniste. Në qoftë se “tregtia e

pandershme” (p.sh., produktet e subvensionuara ose të dampuara) po disorienton tregun në

mënyrë që rezulati të konsitojë në një shpërndarje inefiçente e prodhimit dhe tregtisë, bazuar në

teorinë e avantazhit krahasues, diskriminimi me anë të kundër-veprimit mund të gjykohet si i

pranueshëm. Në këtë rast përcaktimi në mënyrë strikte i rregullave të origjinës mund të

përforcojë masat e hartuara për të rregulluar disorientime të këtij lloji.

1.5Marrëveshja e Stabilizim Asociimit –struktura

Pas nënshkrimit të Marrëveshjes së CEFTA-s, Qeveria e Kosovës po punon drejt nënshkrimit të

Marrëveshjeve tjera që do të ndihmonin hyrjen e Kosovës në Bashkësinë Evropiane, e radhës

është edhe Marrëveshja e Stabilizim – Asociimit (MSA).

Marrëveshja për Stabilizim dhe Asociim (MSA) është marrëveshje ligjore ndërkombëtare mes

shtetit nënshkrues dhe Bashkimit Evropian dhe kryesisht bazohet në Acquis Communautaire2 të

BE-së dhe për shpalljen e saj mbështetet në legjislacionin e shtetit bashkëveprues. Marrëveshjet

për Stabilizim –Asociimjanë implementuar në shtetet e ndryshme të Ballkanit perëndimor që në

mënyrë eksplicite nënkupton përgatitjen e shtetit përkatës për anëtarësim në BE në të ardhmen.

Marrëveshjet për Stabilizim –Asociimjanë të bazuara në partneritet progresiv, ku BE-ja ofron një

2Është term francez që paraqet një grup të parimeve, rregulloreve, udhëzimeve politike, praktikave dhe obligimeve të cilat janë pranuar me pëlqimin e shteteve anëtare të BE-së.Kjo shprehje pra tregon tërë legjislacionin ekomuniteteve Europiane.Përgjithësisht, e ruan trajtën në gjuhën frënge në të gjitha gjuhët e Bashkimit Europian, dhe shpesh shkurtohet në “acquis”.

31

përzierje të koncesioneve tregtare, ekonomike dhe ndihmës financiare (Programi IPA) dhe

marrëdhënie kontraktuese (Marrëveshjet për Stabilizim – Asociim).

Procesi i Stabilizim - Asociimit (PSA) është politika e Bashkimit Evropian ndaj Ballkanit

Perëndimor3, i krijuar me qëllim integrimin Evropian. Përmes Procesit të Stabilizim – Asociimit,

synimi i BE-së fillimisht ishte të siguronte paqe dhe siguri në rajonin e Ballkanit perëndimor,

duke shërbyer si përkrahës i institucioneve demokratike për sigurinë e zbatimit të ligjit. Synim

tjetër i BE-së, është të mbështesë shtetet në tranzicion në zhvillimin e një ekonomie

gjithëpërfshirëse të tregut që është konkurruese dhe plotësuese me atë të BE-së. Për më tepër,

përmes këtij procesi BE-ja promovon bashkëpunimin rajonal midis shteteve të Ballkanit

Perëndimor dhe përkrah shtetet në krijimin e kapaciteteve dhe kritereve për miratimin dhe

implementimin e standardeve Europiane, duke përfshirë Acquis Communautaire dhe standardet

ndërkombëtare.

PSA vendos qëllime të përbashkëta dhe politika ekonomike për të gjitha shtetet e Ballkanit

perëndimor por progresi i arritur nga çdo shtet brenda këtij procesi matet individualisht. Shtetet

që marrin pjesë në PSA u nënshtrohen reformave transformuese që synojnë konsolidimin e

demokracisë dhe sundimin e së drejtës, si dhe krijimin e një ekonomie funksionale të tregut

përmes një qasjeje graduale të legjislacionit të komunitetit në ligjet e tyre nacionale.

Plani i Veprimit për negocimin e Marrëveshjes së Stabilizim Asociimit (Plani i Veprimit

përMSA) paraqet dokumentin kyç strategjik të Qeverisë në rrugën e saj drejt anëtarësimit në BE.

Nëpërmjet këtij roli, Plani i Veprimit për MSA-së është pasardhës i Planit të Veprimit për

Partneriteti Evropian (PVPE) dhe ndërtohet mbi përvojën dhe mekanizmat institucionale të

themeluara përgjatë viteve.

Plani i Veprimit për MSA-në është i ndarë në dy pjesë kryesore: në pjesën narrative dhe tabelën

e veprimeve.Pjesa narrative e Planit të Veprimit për MSA-në përbëhët nga tre pjesë: (1) Kriteret

Politike; (2)Kriteret Ekonomike; dhe (3) Aftësia për të marrë përsipër detyrimet që rrjedhin nga

MSA-ja.

Secila pjesë e narrativit, përveç kritereve ekonomike, ofron katër lloje të të dhënave:

3 Në rajonin e Ballkanit Perëndimor bëjnë pjesë: Kroacia, Shqipëria, Maqedonia, Bosnje-Hercegovina, Serbia, Mali i Zi dhe Kosova.

32

i. Progresin e arritur në kuadër të kornizës ligjore, kapaciteteve institucionale

dheimplementimit të politikave;

ii. Sfidat kryesore në kuadër të kornizës ligjore, kapaciteteve institucionale

dheimplementimit të politikave;

iii. Kriteret për fillimin e negociatave për MSA-së dhe përshkrimi i masave që duhet

tëndërmerren;

iv. Objektivi që duhet të përmbushet me qëllim të marrjes përsipër të detyrimeve në kuadërtë

MSA-së dhe përshkrimi i masave përkatëse.

Plani i Veprimit i MSA-së përbëhet nga 200 masa, nga të cilat 47 masa janë në kapitullin

ekritereve politike, 19 masa nën kapitullin e kritereve ekonomike dhe 133 masa nën aftësitë për

të marrëpërsipër detyrimet që rezultojnë nga MSA.

Plani i Veprimit për MSA-në do të shërbejë si strategji kyçe e Qeverisë në rrugën e saj

drejtanëtarësimit në BE, si e tillë ajo do të shërbejë si një pikë referimi për institucionet

shtetërorekur të vendoset për prioritetet vjetore, planet e rekrutimit, planet strategjike për

investime,planet për TI dhe ndërtimin e kapaciteteve njerëzore, ndihmën e donatorëve, si dhe

komunikimin dhe aktivitetet informuese. Pasi miratohet Plani i Veprimit i MSA-së nga ana e

Qeverisë së Republikës së Kosovës, dotë dorëzohet për komente tek Komisioni Evropian (KE).

Pasi të përftohen këto të fundit, do tëjenë pjesë integrale e dokumentit.

Monitorimi i Planit të Veprimit për MSA-në do të bëhet me anë të sistemit elektronik

tëmonitorimit dhe raportimit që është zhvilluar bashkarisht nga Qeveria e Kosovës dheKomisioni

Evropian. Që nga viti 2010, Ministria e Integrimit Evropian ka përdorur në mënyrësistematike

bazën e të dhënave të monitorimit dhe rishikimit(M&R) për përgatitjen e raporteve zyrtare për

KomisioninEvropian.

Pra, integrimi i mëtejshëm në ekonominë botërore, i pashmangshëm dhe i domosdoshëm do të

rezultojë në uljen e barrierave tregtare dhe do të ofrojë mundësi të reja për Kosovën si rritja e

bashkëveprimit tregtar mes vendeve dhe efekti i drejtëpërdrejtë në rritjen ekonomike përmes

suficitit tregtar. Përveç kësaj, Kosova aktualisht përfiton nga Masat Autonome Tregtare të BE‐së;

kjo korrespondon me trajtimin preferencial i cili mundëson qasje pa taksa doganore në tregun e

33

BE‐së.  Megjithatë, marrëveshja e fundit tregtare do të zëvendësohet së shpejti me Marrëveshjen

e Stabilizim Asociimit (MSA), një marrëveshje e cila gradualisht do të çojë të dyja palët drejt një

zone të tregtisë së lirë bilaterale me heqjen e tarifave të importit. Marrëveshja e Stabilizim

Asociimit (MSA) përfaqëson marrëdhënien e parë kontraktuale midis Kosovës dhe BE‐së dhe

kjo konsiderohet si pikë kthesë e rëndësishme në procesin e integrimit evropian të Kosovës. 

Prandaj, për Kosovën, është më me interes një marrëveshje me bllokun më të madh tregtar në

botë. Bizneseve kosovare do tʹu jepet qasje tek 500 milionë konsumatorë në 28 shtetet anëtare të

BE‐së. Bizneset do të përfitojnë nga MSA‐ja me uljen e barrierave tregtare dhe krijimin e një

mjedisi më të qëndrueshëm dhe transparent tregtar dhe të investimeve; për kompanitë gjithashtu

do të jetë më e lehtë dhe më e lirë të eksportojnë prodhimet e tyre në tregjet partnere tregtare.

Përveç kësaj, përfitimet nga MSA‐ja shkojnë përtej tregtisë, sepse BE‐ja lidh MSA‐të në këmbim

të premtimeve për reformë politike, ekonomike, tregtare në një vend. Në këtë aspekt, Kosova do

të bëjë përparime të mëdha në fushat si pronësia intelektuale, prokurimi publik, politika e

konkurrencës, dhe tregtia dhe zhvillimi i qëndrueshëm. 

Megjithatë, nënshkrimi i MSA-së nuk duhet të përkthehet si një moment euforik në këtë proces

dinamik integrimi, por institucionet e qeverisjes lokale dhe qëndrore do të duhet të shohin përtej

nënshkrimit në letër të një marrëveshjeje që kaltaizon rrugën e integrimit në BE. Pikërisht

dinamikat e rrugës drejt BE-së skanohen si sfida. Disa nga këto sfida janë identifikuar në

vazhdim në përmbledhjen e Dimensionit Tregtar të MSA-së me BE-në dhe Ekonominë e Kosovës

publikuar nga “Asistenca Teknike e Zhvillimit të Mëtejshëm të Politikës Tregtare të Kosovës”.

Pozicioni negociues i Kosvës është bazuar në konsultime me grupe të ndryshme të interesit,

përfshirë prodhuesit vendor dhe komunitetin e biznesit. Marrëveshja është kryesisht rezultat i

analizave, kërkesave dhe informacioneve të cilat Përfaqësia Negociuese i ka marrë vazhdimisht

nga komuniteti i biznesit dhe përfaqësuesit e tyre përmes komunikimit të drejtëpërdrejtë dhe

diskutimeve të hollësishme në Këshillin Kombëtar për Zhvillim Ekonomik dhe me Nën-Grupet

për Politikë Tregtare në Ministinë e Tregtisë dhe Industrisë (MTI). Oda Ekonomike e Kosovës,

Oda Ekonomike Amerikane në Kosovë dhe Aleanca Kosovare e Bizneseve në Kosovë

vazhdimisht janë informuar dhe konsultuar në lidhje me procesin e negociatave dhe janë marrë

parasysh rekomandimet e tyre në lidhje me listën e produkteve që do të mbrohen apo lirohen nga

taksat doganore në marrëveshjen përfundimtare. Bazuar në vendimin e Qeverisë së Kosovës, roli

34

i Kryenegociatorit i është deleguar Ministrisë së Integrimit Evropian (MIE) por MTI-ja e ka

udhëhequr procesin e negocimit për pjesën tregtare të marrëveshjes. Përveç kësaj, në këtë proces

u angazhuan institucionet e tjera të Kosovës, përfshirë këtu Zyrën e Kryeministrit, Ministrinë e

Financave, Ministrinë e Bujqësisë, Ministrinë e Punëve të Jashtme dhe Ministrinë e Drejtësisë.

Siç u prek edhe më sipër, procesi i negociatave është mbështetur në analizën e detajuar të

ndikimeve të mundshme që marrëveshja shkakton në ekonominë e Kosovës dhe në veçanti në

sektorin e jashtëm, në prodhim, punësim dhe të ardhurat qeveritare. Për sa i përket ndikimit në

sektorë të veçantë, MTI-ja ka krijuar pozicionin e saj në bazë të një metodologjie të veçantë. Ajo

i ka identifikuar produktet e ndjeshme duke marrë parasysh dy treguesit kryesorë të referencës:

bilancin tregtar (“a importon apo eksporton Kosova më shumë nga mallrat përkatëse?”) dhe

tendencën e bilancit tregtar (“a është deficiti/suficiti në rritje apo në rënie?”) në veçanti, rastet ku

ka deficit të rëndësisë madhore për ekonominë kosovare dhe si të tilla të ndjeshme në pjesën e

negociatave.

Konsiderohej se sektorët që drejtohen nga këto prirje mund të tregojnë se po zhvillohet një lloj

zëvendësimi i importit dhe/ose eksportet janë në rritje. Kjo mund të shpjegohet si një prirje e

industrive prodhuese për të bërë të krahasueshme me industritë konkurruese në rajon dhe më

gjerë. Gjithashtu, ka pasur sektorë me defiçit të vazhdueshëm tregtar, e si të tillë konsideroheshin

të ndjeshëm në përiudhën kohore të liberalizimit.

Marrëveshja me BE-në është mjaft asimetrike, në favor të Kosovës kështu që, të gjitha produktet

e Kosovës janë liruar menjëherë nga taksat doganore, me përjashtim të një pjese të cilat janë

objekt i kuotave. Nga ana tjetër, Kosova gradualisht do t’i eleminojë taksat doganore sipas

periudhave të caktuara kalimtare derisa ekonomia e vendit të bëhet konkurruese me ekonomitë e

rajonit. Kosova ka lidhur marrëveshje për99.7% të produkteve kosovare dhe vetëm 0.3% e tyre

mbeten jashtë MSA-së. Në fakt, për shkak të shkallës së lartë të ndjeshmërisë, nevojiten

koncensione më të mëdha për produktet bujqësore. Si rezultat 11 linja tarifore janë përjashtuar

nga negociatat e MSA-së, ndërkohë që janë negociuar 745 linja tarifore. Janë plot, 1204 produkte

(68.56%), që do të liberalizohen menjëherë nga hyrja në fuqi e Marrëveshjes.

Hapja e tregut luan një rol të rëndësishëm në ekonomi në shumë aspekte. Është dëshmuar se

tregtia ndërkombëtare është një nga komponentët më të rëndësishëm të rritjes dhe zhvillimit

35

ekonomik, duke përmirësuar kështu financat publike. Dihet se procesi i anëtarësismit në BE ka

efekte të rëndësishme pozitive. Pavarësisht ndikimit fiskal të nënshkrimit të kësaj marrëveshjeve

në Kosovë, humbja e të ardhurave qeveritare, e vlerësuar në rreth 25 milion euro, hap tregun e

BE-së për bizneset e Kosovës, siguron qasje në teknologji, ekspertizë, etj., zgjeron mundësitë e

tregtisë dhe investimeve, sjell efekte pozitive të përhapjes tek prodhuesit e brendshëm, sepse

krijon konkurrencë të re, nevojën për inovacione dhe për të qenë paralel me teknologjitë e reja.

Përveç kësaj, zgjerimi i tregut rrit kredibilitetin e vendit sa i përket rregullave dhe rregulloreve si

dhe kornizës institucionale. Ndikimi i hapjes së tregut në tërheqjen e Investimeve të Huaja

Direkte (IHD), është i rëndësishëm për ekonomitë në zhvillim dhe tranzicion si edhe Kosova.

Vlen të theksohet se nga prespektiva e Kosovës, liberalizimi i tregtisë ofron mundësinë e lidhjes

së prodhuesve vendas me zinxhirët global të vlerës. Ka gjasa që këto efekte të nxitin rritjen

ekonomike, punëzënien dhe zbutjen e varfërisë. Krijimi i vendeve të punës nënkupton hyrje më

të mëdha dhe si rezultat, standard më të mirë jetese – ose në përgjithësi rritje të mirëqënies.

Mirëpo, përvojat e tjera na diktojnë se përfitimet nga liberalizimi i tregtisë kushtëzohen nga

faktorët e ofertës. Ky është edhe rasti me Kosovën. Edhe pse baza e prodhimit në Kosovë është e

pakët, me angazhimin e prodhuesve vendas dhe mundësive të reja që kjo hapje e tregtisë pritet të

sjellë, kjo bazë prodhimi priret të zgjerohet. Megjithatë, nëse performanca institucionale nuk

përmirësohet më tej në mënyrë që të krijojë kushte edhe më të favorshme për bizneset dhe

investimet e reja, liberalizimi i tregtisë mund të mos japë plotësisht rezultatet e dëshiruara, të

cilat ndikojnë si në përfitimet e konsumatorëve, ashtu edhe të prodhuesve. Për të identifikuar më

mirë burimet e rritjes si dhe faktorët që imponojnë rritje, Kosova do të duhet të implementojë

politika të përshtatshme siç janë arsimimi më i mirë dhe nivele më të larta të aftësive,

infrastruktura më e mirë, stabiliteti financiar dhe makroekonomik, etj.

Përveç aspekteve të lartpërmendura, nëpërmjet nënshkrimit të marrëveshjeve, Kosova mund të

përfitojë nga BE-ja por nga MSA-ja në veçanti, ndihma financiare dhe teknike. Ky lloj i

mbështetjes pritet të luajë rol të rëndësishëm në nxitjen e zbatimit të reformave që kanë të bëjnë

me arsimin, trajnimin, shërbimin bankar dhe financat, promovim të ndërrmarjeve të vogla dhe të

mesme dhe stabilizim makroekonomik. Një pjesë e mirë e asistencës financiare të BE-së

sigurohet në formë të granteve që do t’i shpërndahen sektorit industrial dhe bujqësor për të

përmirësuar dhe rritur prodhimin vendas. Në përgjithësi, duket e arsyeshme të konkludohet se

36

MSA-ja do t’i sjellë dobi ekonomisë dhe bizneseve të Kosovës, duke ofruar mundësi të reja për

të tejkaluar pengesat ekzistuese si oferta e lëkundur. Më e rëndësishmja, përparësitë e

Marrëveshjes mbi Tregtinë e lirë në kuadër të MSA-së mund të përdoren si mënyrë për të rritur

nivelin e produktivitetit, faktor tjetër esencial në përcaktimin e konkurrencës ndërkombëtare të

bizneseve në Kosovë.

1.5.1Negociatat për Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA)

Kosova ende nuk ka marrëdhënie kontraktuale me BE-në. Kushtet për vendosjen e

marrëdhënieve kontraktuale me shtetet e Ballkanit Perëndimor janë vendosur në konkluzionet e

Këshillit Evropian të Prillit të vitit 1997. Elementet kryesore përfshijnë një angazhim të

besueshëm për të ndërmarrë reformat demokratike, duke respektuar dhe mbrojtur të drejtat e

njeriut, minoritetet dhe lirinë e shprehjes si dhe mbajtja e zgjedhjeve të rregullta dhe të lira. Në

këmbim për përmbushjen e kritereve përkatëse, BE-ja i ofron vendeve aspirante marrëdhëniet

kontraktuale për anëtarësim: Marrëveshjet e Stabilizim Asociimit.

Në këtë kontekst, në Tetor të vitit 2012 Komisioni Evropian ka publikuar Studimin e Fizibilitetit

për Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit në mes të Bashkimit Evropian dhe Kosovës.Dokumenti

përshkruan progresin që Kosova ka arritur në tre vitet e fundit dhe shqyrton nëse Kosova është e

gatshme për të filluar negocimin e një MSA-je. Studimi konfirmoi se Kosova“…është kryesisht e

gatshme për të filluar negociatat për Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit”. (PVMSA, 2012).Në

këtë drejtim, Komisioni do të propozojë direktivën negociuese për MSA, pasi Kosova të ketë

përmbushur prioritetet afatshkurtra në fushën e sundimit të ligjit, administratës publike dhe të

tregtisë.

Më 12 Dhjetor 2012, Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme ka marrë parasysh Studimin e

Fizibilitetit për Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (MSA) në mes të BE-së dhe Kosovës dhe

iniciativen e Komisionit për të propozuar direktivën negociuese për MSA-në, pasi Kosova të ketë

përmbushur prioritetet afatshkurtra, të cilat janë identifikuar në Studimin e Fizibilitetit.Këshilli

do të vlerësojë raportin gjatëpresidencës së ardhshme të BE-së. Nëse vlerësimi do të jetë pozitiv,

Këshilli pritet të miratojëdirektivën negociuese (PVMSA, 2012).Duke pas parasysh përvojën e

zgjerimeve të fundit të Bashkimit Evropian, BE-ja ka prezantuar një qasje të re sa i përket

çështjeve të gjyqësorit, të drejtat themelore, drejtësia, liria dhe siguria. Njëkohësisht i është

37

dhënë një rol më i veçantë çështjeve të sundimit të ligjit, duke përfshirë luftën kundër krimit të

organizuar dhe korrupsionit. Qasja e re siguron trajtimin e çështjeve të përmendura më lartë në

fazat e hershme të procesit të zgjerimit.

Në këtë kontekst, KE-ja dhe Kosova kanë nisur Dialogune Strukturuar për Sundimin e Ligjit

më30 Maj 2012. Dialogu i Strukturuar ka për qëllim të ofrojë një forum të nivelit të lartë me një

objektiv tëdyfishtë: (1) vendosja e prioriteteve për reforma në fushën e sundimit të ligjit dhe (2)

monitorimi dhe vlerësimi i rregullt i progresit të Kosovës drejt përmbushjes së prioriteteve.

Më 16 Dhjetor 2012, Bordi i Guvernatorëve të Bankës Evropiane për Rindërtim dhe

Zhvillim(BERZH) ka miratuar aplikimin e Kosovës për të qenë anëtare e BERZH-it. Ky nuk

është shembulli i fundit i përparimit të Kosovës drejt integrimit në komunitetin ndërkombëtar

porkjo gjithashtu do të lejojë që Kosova të përfitojë një financim të madh i cili do tëkontribuojë

në promovimin e zhvillimit socio-ekonomik të Kosovës.BE-ja mbetet donatori më i madh në

Kosovë, duke siguruar më shumë asistencë për kokë banori sesa në çdo vend tjetër të botës. BE-

ja ka mbështetur Kosovën përmes disainstrumenteve të ndryshme të financimit:

Asistenca e Komunitetit për Rindërtim, Zhvillim dheStabilizim (CARDS)4,

Instrumenti për Stabilitet (IFS), dhe

Instrumenti për Ndihmën apo Asistencën e Para-Anëtarësimit (IPA).

Nga viti 1999 deri në vitin 2011, BE-ja ka dhënë mbi2.3 miliardë €, ndihmë financiare dhe

afërsisht 1 miliard € në mbështetje të pranisë ndërkombëtare në Kosovë.Në konferencën e

donatorëve për Kosovën për vitin 2008, Komisioni zotoi një shumë prej mëshumë se 500

milion€.Në kornizën financiare 2007-2013, BE-ja ka vënë në dispozicion mëshumë se 630 €

milion për Kosovën nën IPA.Ndihma IPA aktualisht është kryesisht epërqendruar mbi sundimin

e ligjit, ekonominë, tregtinë dhe industrinë dhe reformën eadministratës publike.Në përputhje me

komunikatën e Komisionit të lëshuar në Tetor të vitit2009 “Kosova – Përmbushja e Perspektivës

së saj Evropiane” dhe konkluzionet e Këshillit të dhjetorit 2009 Komponenti për Bashkëpunim

Ndërkufitar IPA (komponenti II) është aktivizuar për Kosovën në vitin 2010.Për të rritur

përfshirjen e shoqërisë civile në dialogun politik dhe tëzhvillimit të Kosovës, një shumë prej 3.3

milion € është vënë në dispozicion nën Programin eAsistencës për Shoqërinë Civile 2011 -2013.4CARDS – Community Assistance for Reconstruction Development and Stabilisation (Asistenca e Komunitetit për Rindërtim, Zhvillim dhe Stabilizim)

38

Në bazë të procesit të zgjerimittë Ballkanit Perëndimor ekziston një numër i hapave formal që do

të shënojnë rrugën eintegrimit Europian të Kosovës në BE dhe ata hapa janë: Komisioni

Evropian vlerëson që Kosova ka përmbushur kriteret për hapjen e negociatave për MSA-në,

Mandati i Këshillit për të filluar negociatat për MSA-në me Kosovën, negociatat e MSA-së

përfundojnë dhe MSA-ja duhet nënshkruar (pjesa tregtare e marrëveshjes hyn në fuqi), zbatimi i

kënaqshëm i MSA-së dhe aplikimi për statusin e kandidatit.

1.6 Bashkimi Evropian dhe Integrimi Evropian i Kosovës

Duke sintetizuar vlerat e përbashkëta për vendet anëtare të Bashkimit Evropian (BE), me nenin 2

të Traktatit të Bashkimit Evropian, theksohet se: “Bashkimi është themeluar mbi vlerat e

respektit për dinjitetin njerëzor, lirinë, demokracinë, barazinë, shtetin e së drejtës dhe respektin

për të drejtat e njeriut, duke përfshirë të drejtat e personave, që u përkasin minoriteteve” . Këto

janë vlera të përbashkëta për shtetet anëtare në një shoqëri, në të cilën sundojnë pluralizmi,

jodiskriminimi, toleranca, drejtësia, solidariteti dhe barazia gjinore (Traktati i Bashkimit

Europian, Maastriht, 1992, fq. 53).

Tashmë dhe qëllimet dhe objektivat e BE-së kanë ndryshuar. Gjatë kësaj kohe ka siguruar paqe,

stabilitet dhe prosperitet, ka rritur nivelin e jetesës, ka bërë të mundur dhënien e ndihmave

ekonomike për vendet që kanë nevojë, është bërë ë mundur lëvizja e lirë e njerëzve, mbrojtja e të

drejtave të tyre etj5. Por një nga qëllimet kryesore të BE-së është ruajtja dhe rritja e demokracisë

dhe transparencës të institucioneve të saj.

Hyrja në Bashkimin Evropian ka përfitime të shumta për vendet anëtare, por nga ana tjetër

ekzistojnë dhe disavatnazhe të mundshme. Opinioni mbizotërues, si në publikimet akademike

ashtuedhe ato politike, është se avantazhet e integrimit, të paktën për një periudhë afatshkurtër

janë të dukshme sidomos për vendet në zhvillim ku dhe aspirata për hyrjen në BE është e

fortë.Disa nga avantazhet6 e anëtarsëimit në BE janë:

Zhvillimi ekonomik:Vendet që janë anëtarësuar kanë një zhvillim më të madh ekonomik se

vendet e tjera, kjo për shkak dhe të ndihmave e rritjes së numrit të fondeve të ndryshme që

ofrohen nga unioni. 5Bashkimi Evropian/ European Union; url: http://europa.eu/about-eu/index_en.htm

6Raporti ECA (2014). "Evropa Juglindore. Raporti i rregullimit ekonomik (6), fq.20

39

Rritja e protagonizmit:Bashkimi Evropian ka institucione të ndryshme që bëjnë të mundur

dëgjimin dhe trajtimin e çdo problemi apo shqetësimi që vendet kanë, duke qenë se ndikohen

dhe vendet e tjera anëtare.

Liberalizimi tregtar: Ekzistenca e tregut të përbashket mes vendeve do të thotë një lëvizje e

lirë e mallrave pa barriera e taksa të larta dhe që përkthehet në çmime më të ulëta të

produkteve.

Lëvizja e lirë:Njerëzit janë të lirë të udhëtojnë, të punojnë e jetojnë në vendet anëtare.

Rritje punësimi:Si pasojë e lëvizjes së lirë të njerzve dhe punëtorëve do të kemi një rritje të

punësimit dhe rritje të pagave.

Krahas avantazheve, qëndrojnë edhe disavantazhet7 e integrimit evropian:

Varësi ekonomike:Kjo është dicka e preferuar për sa kohë gjithcka shkon mirë, ama në raste

krizash pasojat kapin zinxhir të gjitha vendet anëtare siç ishtë rasti i krizës në vitin 2008 apo

dhe luhatshmëritë në monedhën e përbashkët Euro.

Diferenca në paga:Pagat në vendet në zhvillim janë në një nivel shumë të ulët në krahasim

me pagat në vendet anëtare. Hendeku është shumë i madh dhe prandaj duhen bërë shpenzime

të shumta që ky hendek të mbyllet e punëtorët të paguhen njëlloj.

Ineficenca në politikat e ndërmarra:Të hartosh një politikë të përbashkët që të funksionojë

në mënyrë perfekte për të gjitha vendet është dicka jo e arritshme. Kjo ndodh pasi vende të

ndryshme kanë probleme të ndryshme dhe për pasojë dhe reagimi i ekonomive të tyre ndaj

një politike varet nga shumë faktorë.

Arsim - treg pune:Lëvizja e lirë do të sjellë rritje të punësimit por jo të gjithë ata që shkojnë

në vendet anëtare të BE-së do të mund të gjejnë punë si pasojë e hendekut arsim-treg pune,

dhe kjo ka të bëjë me kualifikimin e ulët të ofertës krahasuar me pritshmëritë e kërkesës për

punë.

Të gjitha shtetet anëtare të Bashkimit Evropian, funksionojnë mbi bazën e demokracive liberale,

ku shteti i së drejtës është i konsoliduar, ligji është i barabartë për të gjithë dhe të drejtat e njeriut

janë të shenjta. Në vendet e BE-së, gjithashtu ekziston ekonomia e tregut, e aftë t’i bëjë ballë

konkurencës dhe forcave të tregut brenda vendeve anëtare. Në rastin e integrimit evropian,

vendet që integrohen, janë shtetet kombëtare. Kjo do të thotë se për një numër të konsiderueshëm

7Raporti ECA (2014). "Evropa Juglindore. Raporti i rregullimit ekonomik (6), fq.20

40

çështjesh, vendimet nuk mund të merren prej qeverive të këtyre shteteve por prej institucioneve

të Bashkimit Evropian.

Prandaj, ajo që vendet fitojnë gjatë këtij integrimi, është solidariteti, i kuptuar si treg, siguri,

monedhë dhe politikë e përbashkët etj. Nga ana tjetër, solidariteti që rrjedh prej integrimit

evropian bazohet në disa vlera themelore të përbashkëta, të cilat duhet t’i respektojnë të gjitha

shtetet anëtare të Bashkimit Europian si dhe ato vende që dëshirojnë të anëtarësohen në BE. Këto

vlera, shpesh grupohen në të ashtuquajturat kritere, të cilat janë:

Kriteri politik: Demokracia, shteti i së drejtës, mbrojtja e të drejtave të njeriut dhe

specifikisht respektimi i të drejtave të minoriteteve.Nga këndvështrimi politik, CEFTA është

pjesë e përpjekjeve të vendeve të rajonit dhe Bashkimit Evropian (BE) për të krijuar një treg

rajonal që mundëson zhvillimin ekonomik dhe që do të kontribojë eventualisht në rritjen e

sigurisë dhe stabilitetit politik në Ballkan. CEFTA është vetëm nje element i integrimit

ekonomik rajonal. Elementë po aq të rëndësishëm të këtij integrimi janë iniciativa në fusha të

tjera si Komuniteti i Energjisë, Zona e Përbashkët e Aviacionit, Memorandumi i Evropës

Juglindore në fushën e transportit, Iniciativa e Evropës Juglindore në fushën e

Telekomunikacioneve dhe Internetit, Kompakti i Investimeve etj. Të gjitha këto nisma

synojnë krijimin e një tregu të përbashkët rajonal që në një fazë të mëvonshme do integrohen

në tregun e Përbashkët Evropian.

Kriteri ekonomik:Ekonomia e tregut funksionale, e aftë të përballojë presionet konkuruese

dhe forcat e tregut të BE-së. Në këtë kuadër, CEFTA do të ndihmojë zhvillimin ekonomik në

rajon me anë të liberalizimit dhe zhvillimit të tregtisë së lirë. Zhvillimet botërore kanë

provuar se vendet që kufizojnë tregtinë e lirë privojnë po ashtu zhvillimin. Shqipëria e viteve

të komunizmit dhe Koreja e Veriut e ditëve të sotme janë shembuj tipik të dështimit të

politikave të izolimit. Që në kohët e lashta, shkëmbimet tregtare kanë qenë faktori më i

rëndësishëm i zhvillimit kulturor dhe ekonomik të rajoneve, shteteve e perandorive.

Kriteri administrativ:Hyrja eventuale e Kosovës në BE kërkon përgatitje në aspektin

institucional dhe në atë të administrimit të marrëdhënieve me vendet e tjera antëare. Më

specifikisht, hyrja e Kosovës në BE do të thotë liberalizim dhe intensifikim i marrëdhënieve

41

tregtare me vendet e BE-së. Nga ky këndvështrim,CEFTA i ofron Kosovës një mundësi për

të ushtruar dhe mësuar rregullat e lojës në një treg rajonal në mënyrë që procesi i integrimit

në BE të krijojë lehtësira. Të gjithë vendet e tjera ish-komuniste kanë kaluar në këtë proces

(Zharku, 2010).

1.7Tregtia, Konfliktet, dhe Integrimi Politik

Më sipër u tregua se integrimi përmes CEFTA është një rrugë e pashmangshme drejt integrimit

evropian. Si e tillë, të gjitha vendet anëtare përfshirë Kosovën, do të duhet të zbatojnë rregullisht

pikat e marrëveshjes në mënyrë që të lehtësojnë dhe katalizojnë integrimin në BE. Është parë se

specifikisht Kosova dhe Serbia kanë mes tyre një konflikt të hershëm i cili edhe pse nisi për

motive gjeo-politike, sot është transformuar në një konflikt tregtar. Sipas Dennis Sandole (1998),

transformimi i konfliktit përbën një tërësi veprimesh dhe procesesh të cilat tentojnë të aletrnojnë

karakteristikat e një konflikti nëpërmjet adresimit të rrënjëvë shkakësore të një konflikti të

hershëm.

Arsyeja dhe nevoja e analizës së konfliktit qëndron në faktin se një konflikt i zhvilluar

brenda/jashtë kushteve të një marrëveshjeje integruese tregon mjaftueshëm për prirjet e

mëtejshme. Nga ana tjetër, ekzistenca e një konflikti çon në masa shtrenguese të KE për vendet

që janë të përfshira në konflikt, e deri në shtyrje afatgjata të negocimeve. Tek populli konflikti

bëhet shkaktar për ndjelljen e polemikave, pasigurive, frikës, lëvizjeve demografike, prirjeve

nacionaliste, të cilat sigurisht devijojnë konkluzionet e analizës empirike në kreun 3.

Për shkak se bota është e përbërë nga hyrje të pavarura politike, flukset e tregtisë ndërkombëtare

zënë vend në një sistem në të cilin të drejtat e pronësisë janë të pasiguruara dhe ku

mosmarrëveshjet ndërshtetërore dëmtojnë përfitimet nga tregtia. Brenda kornizimit teorik, tregtia

dhe çështjet e sigurisë ndërveprojnë në formimin e MRT-ve, në mënyrë të tillë që treguesit e tyre

të variojnë në bazë të nivelit të integrimit politik, i përcaktuar nga aftësia e tyre për të promovuar

marrëveshjet negociuese të konflikteve. Sipas vlerësimeve empirike të Vicard (2008), vendet që

janë objekt i mosmarrëveshjeve ndërshtetërore, janë më të hapura drejt tregtisë dhe janë më të

predispozuara të krijojnë marrëveshje rajonale të integruara politikisht, si tregjet e përbashkët

apo bashkimet doganore (1.9). Në të kundërt, pasiguria ndërkombëtare frenon krijimin e

42

marrëveshjeve të cekëta përfshirë kështu kornizim të dobët institucional, si marrëveshjet

preferenciale apo të tregtisë së lirë.

1.8 Bashkimi Doganor dhe efektet në ekonomitë pjesmarrëse

Në këtë seksion do të ekzaminohen efektet dinamike dhe statike të integrimit ekonomik

evropian. Efektet statike ndodhin në periudhat afatshkurtra dhe afatmesme nën strukturat

ekzistuese të prodhimit dhe kërkesës si rezultat i liberalizimit tregtar të menjëhershëm të

integrimit në Bashkimin Doganor. Konsideruar efektin statik në periudhat e përcaktuara, do të

tregohet dallimin mes efekteve të mirëqenies të krijimit dhe ndarjes së tregtisë (trade creation

and trade division), si derivim i ndryshimeve në strukturat e proteksionizmit dhe tregtisë. Efektet

pro-konkurrencës dhe të ekonomive të shkallës hyjnë në grupimin e efekteve statike, të ndodhura

në periudhën afatmesme dhe që dalin në pah nga prania e konkurrencës në tregjet në shtrirje e

sipër. Efektet dinamike janë karakteristikë e periudhave afatgjata, si pasojë e ndikimit dhe

ndryshimeve në strukturat ekonomike të Bashkimit Ekonomik, nën luhatjet dhe nivelet e rritjes

ekonomike.

1.8.1 Krijimi tregtisë dhe ndarja e tregtisë

Në përgjithësi, marrëveshjet rajonale ekonomike shkaktojnë efekte pozitive dhe negative si

rezultat i tregtisë, si dhe efekte në mirëqenie tek anëtarët e vetë dhe tek pjesa tjetër e botës.

Përfundimi nëse efekti total është pozitiv apo negativ, nuk mund të induktohet apriori dhe kërkon

analizë studimore të tregtisë në afatshkurtër dhe afatmesëm si dhe efekteve në mirëqenie të

liberalizimit tregtar në Bashkimin Doganor (BD) midis dy vendeve A dhe B, duke supozuar që

niveli i çmimeve merret i dhënë.

43

Konsiderojmë tregjet e vendeve për një të mirë homogjene X, dhe për të thjeshtëzuar analizën

supozojmë se nuk ekzistojnë zëvendësues të afërt apo bashkëplotësues të të mirës në analizë.

Marrim gjithashtu në konsideratë ofertën plotësisht elastike botërore (W) për të mirën X.

Meqënëse u përmend se vendet A dhe B karakterizohen nga ekonomi të vogla, kostot e

prodhimit janë në rritje. Gjithashtu, supozjmë se vendi B i plotëson nevojat konsumatore për të

mirën X, dhe vetë-mjaftueshmëria arrihet nga barazimi SB = DB, ku D dhe S janë përkatësisht

kërkesa dhe oferta në vendin B për këtë të mirë. Konsiderojmë se çmimi ekuilibër, PBX, është më

i ulët se çmimi ekuilibër PAx. Për thjeshtëzim të analizës, përcaktojmë ekuilibrin në vendin B

përgjatë çmimit botëror plotësisht elastik (Pw). Pra, barazimi i rradhës do të jëtë i tillë që Pw =

PBX. Kështu që, vendi B nuk ka nevojë për mbrojtje nga konkurrenca e huaj. Meqënëse treguam

se PBX < PA

x, kjo sjell që Pw<PAx. Në këtë mënyrë, për të mbrojtur industrinë vendase nga

konkurrenca, vendi A vendos një tarifë ad valorem8 t/cent mbi importet duke zhvendosur në këtë

mënyrë, paralelisht lart ofertën botërore (në Wt) të të mirës X në masën e tarifës t, si në figurën 1.

Një politikë e tillë rrit çmimin e brendshëm të vendit A në: PtA = Pw (1+t), për të cilin

konsumatorët blejnë sasinë Q3 e kompozuar nga oferta e brendshme e tregut, Q2, dhe importet,

Q2Q3, nga W.

Figura 1 Ekonomitë e vendeve A dhe B para dhe pas Bashkimit Doganor

8 Taksë doganore apo shpenzim tjetër që grumbullohet në një të mirë mbi bazën e vlerës së saj dhe jo në bazë të sasisë, madhësisë, peshës, apo faktorëve të tjerë.

44

Burimi: Hitiris (2003)

Supozojmë se vendi A dhe B krijojnë BD, liberalizojnë tregtinë midis tyre dhe adaptojnë një

tarifë të përbashkët të jashtme (CET9) në tregtinë ndërkombëtare. BD, u ofron mundësi

prodhuesve të vendit B të vendosin një çmim më të lartë dhe një treg të zgjeruar, në të cilin, deri

në një farë pike, konkurrenca e vetme që ndeshin vjen nga prodhuesit më pak efiçentë të vendit

A. Kështu që prodhuesit e vendit B rrisin prodhimin në mënyrë që eksporti i tyre të përballojë

kërkesën e vendit A. Por, rritja e prodhimit që si pasojë rrit edhe kostot e prodhimit dhe çmimet,

krijon edhe tepricë në ofertë. Kjo e fundit, shkaktohet së pari nga mbiprodhimi dhe së dyti nga

kërkesa e brendshme në rënie. Ky proces do të vazhdojë derisa tregu i integruar i BD arrin

ekuilibrin në të cilin, oferta e kombinuar e të dy vendeve barazon kërkesën e tyre sipas barazimit:

SA+SB=DA+DB. Kjo çon më pas edhe në barazimin e eksporteve të vendit B me importet e vendit

A, i cili ndodh për çmimin Pu. Kështu që, për të ruajtur qëndrueshmërinë e barazimit të fundit,

dhe për të mbajtur konkurrencën në nivel zero apo të moderuar, BD do të duhet të implikojë një

çmim sa Pu, duke adaptuar një CET të barabartë me t’ = (PwPu/OPw)/cent. Pas aplikimit të t’, PA

bie dhe PB rritet duke ndikuar ofertën, kërkesën, volumin dhe origjinën e tregtisë.

9 Common External Tariff

45

Tabela 2 Përmbledhja tabelare e ekonomive të dy vendeve para dhe pas BDPara BD Pas BD

Vendi A Vendi B Vendi A Vendi B

Çmimi Pt Pw Pu Pu

Kërkesa Q3 Q6 Q4 Q5

Oferta Q2 Q6 Q1 Q7

Importet Q2Q3 - Q1Q4=Q5Q7 -

Çmimi i Importit Pw - Pu -

Tarifa/njësi Pt-Pw - - -

TR nga Tarifa b+d - - -

Eksportet - - - Q5Q7=Q1Q4

Çmimi i Eksportit - - - Pu

Trade Creation - - a+c g

Trade Division - - d -

Burimi: Hitiris (2003)

46

paraqet algjebrikisht efektet e krijimit të BD në vendet A dhe B sipas termave të kolonës së parë.

Tabela ndahet si në Figurën 2.1 në dy momente kohore: para dhe pas krijimit të BD.Anaiza e

tabelës jepet e plotë gjatë studimit të efekteve të integrimit në BD të të dy vendeve.

1.8.2 Efektet e Bashkimit Doganor në vendin A

Ashtu siç tregohet edhe në Figura 1tek grafiku i ekonomisë së vendit A, shpenzimet e

konsumatorëve të këtij vendi kanë ndryshuar krahasimisht me pikën fillestare të ekuilibrit para

BD. Sasia totale e importit për vendin A, Q1Q4, përftohet nga tregtia me partnerin tregtar të BD

për dy arsye:

1. zëvendësueshmëria e importit:

a. vendi B për W, sasinë Q2Q3

b. vendi B për prodhimin e brendshëm të A-së, sasinë Q1Q2

2. rritja në kërkesë e vijuar nga reduktimi në çmim, sasia Q3Q4

Dy komponentët e parë të importit, Q2Q3 dhe Q1Q2, përbëjnë efektin zëvendësues ndërshtetëror

të BD, i cili shkaktohet nga rënia relative e çmimit të mallit X pas heqjes së tarifës që shoqërohet

me rialokimin e shpenzimeve të konsumatorëve drejt mallrave më të lirë. Rritja e importeve

shkaktohet nga (a) zëvendësimi i prodhimit të brendshëm, i vlerësuar nga çmime të larta me

prodhimin e vendit partner në BD, Q1Q2, pra efekti i prodhimit; dhe (b) rritja e kërkesës për

mallin, çmimi i të cilit pëson rënie. Q3Q4, pra efekti i konsumit. Zgjerimi i importit i shoqëruar

nga efektet në prodhim dhe konsum përmirësohet në mënyrë efiçente dhe rrit mirëqenien me

sipërfaqen (a+c), i cila në terma tregtare quhet “krijimi i tregtisë”.

Ndryshimi i origjinës së importeve shkaktohet nga heqja e tarifës për të zhvendosur apo

eleminuar efektin diskriminues në tregti i cili çon në zëvendësimin e importeve të lira nga bota,

Q2Q3, nga importet e kushtueshme me origjinë vendin B. Një ndryshim i këtij lloji përkeqëson

dhe redukton mirëqenien me vlerën e sipërfaqes d e cila terminohet si “ndarja e tregtisë” apo

trade division. Sipërfaqja b, e cila para vendosjes së BD ishte pjesë e të ardhurave të qeverisë si

pasojë e tarifës së vendosur, dhe sipërfaqja j e cila përbënte transferimin e përfitimeve nga

konsumatorët tek prodhuesit, tashmë mbetet vetëm si përfitim i konsumatorëve. Kështu që, efekti

i mirëqenies së vendit A nga vendosja e BD me vendin B është përfitim nga krijimi i tegtisë e

47

vlerësuar kundrejt humbjes nga ndarja e tregtisë, (a+c-d). Efekti neto mund të jetë pozitiv,

negative apo edhe zero.

1.8.3 Efektet e Bashkimit Doganor në vendin B

Heqja e tarifave në BD ndikon importet e çdo vendi anëtar ashtu si edhe eksportet. Efektet në

import mund të përftohen edhe nga eleminimi i njëanshëm i tarifave, por efektet në eksport

kërkojnë reduktimin e tarifave edhe nga vendet e tjera pjesamrrëse ne tregti, apo jo eleminim i

njëanshëm i instrumenteve sasiore të tregtisë. Kështu që një nga objektivat ekonomike të

pjesmarrjes së një vendi në BD mund të jetë rritja e eksporteve. Nëse ekonomia e një vendi është

në kushtet e punëzënies së plotë, atëherë kërkesa shtesë për eksporte mund të ofrohet nga kalimi

i burimeve productive të prodhimit nga aktivitete te tjera drejt sektorëve eksportues në mënyrë që

këta të fundit të shpërblehen për kjontributin e tyre në rritje. Pra, fitimet nga eksporti mund të

maten me anë të vlerësë së shtuar nga rialokimi i burimeve productive nga sektorë jo efektiv në

sektorët e orientuar drejt tregjeve globale të eksportit. Figura 2.2, paneli (b), paraqet efektet e BD

për vendin eksportues B. Rritje e çmimit nga PB=PW në Pu i jep mundësinë prodhuesve të vendit

B të shtrijnë efertën e tyre ne sasinë Q7 duke punësuar më shumë faktorë prodhimi. Megjithatë,

kur çmimi i mallit rritet, konsumatorët e vendit B ulin konsumin në Q5. Konsideruar këto

dinamika në ndërveprimet ekonomike, prodhuesit e vendin B përfitojnë sipërfaqen e mirëqenies

(h+f+g), teksa konsumatorët humbasin sipas (h+f). Sipërfaqja h përfaqëson zhvendosjen e

fitimeve brenda vendit B nga konsumatorët tek prodhuesit, teksa sipërfaqja f mbetet humbja e

plotë për konsumatorët. Megjithatë, prodhuesit e vendit B zgjerojnë prodhimin në Q6Q7 në masën

e kostove shtesë k mbi ofertën botërore dhe marrin si fitim sipërfaqen f dhe g nga konsumatorët e

vendit A si pasojë e eksportit. Kështu që, përfitimi neto i vendit B nga BD me vendin A është

zgjerimi i eksportit në masën Q5Q7 e cila vjen si pasojë e efektit neto pozitiv të mirëqenies, i

barazvlefshëm me sipërfaqen g.

1.8.4 Efektet globale të Bashkimit Doganor

Përfitimet pozitive neto të vendit B janë rrjedhojë e zgjerimit tregtar – eksporteve në këtë rast –

dhe si pasojë mund të konsiderohet si krijimi i tregtisë apo“ trade creation“. Në mënyrë

alternative dhe më përcaktuese, për eksportuesit e vendit B ky perfitim është fitimi neto (zbritja e

kostove nga të ardhurat), një rentë identike me transferimin e të ardhurave nga vendi A në vendin

48

B. Vendi A mund të kishte përmirësuar pozitën e vetë duke paguar për totalin e importeve nga

bota me çmimin Pw sesa nga vendi B me çmimin Pu. Nëse vendi A do të kishte ndjekur një

politikë të tillë, qeveria e vetë do të mund të përftonte edhe nga vendosja e një tarife - sipëfaqja

(m+d+n), e cila është tashmë humbje e eksportuesve të vendit B, e ndarë si pjesërisht fitim,

(f+g), dhe pjesërisht si kosto shtesë e prodhimit, k, mbi çmimin konkurrues të ofertës botërore.

Edhe pse në këtë rast BD i jep përfitime vetëm vendit B dhe përkeqëson vendin A, sërisht mund

të kthehet në përfitim për të dy vendet nëse B fiton më shumë sesa humb A. Sidoqoftë, nën

supozimet e bëra në fillim, ex post dhe supozimet me prespektivë mirëqenien, BD mes vendeve

A dhe B është devijim i tregtisë dhe nuk mund të justifikohet vetëm me konsiderata ekonomike.

Krahas analizës së mësipërme teorike, duhet marrë parasysh:

Ndarja tregtare dëmton pjesën tjetër të botës, W, eskportet e së cilës në vendin A janë

zëvendësuar me eksportet nga vendi B.

BD bëhët shkak për lindjen e konflikteve të interesit:

Në vendin A, mes konsumatorëve që fitojnë, dhe prodhuesve që humbasin nga BD;

Në vendin B, midis prodhuesve që fitojnë dhe konsumatorëve që humbasin nga BD;

Midis vetë vendeve në BD.

1.9 Analiza teorike e heterogjenitetit të Marrëveshjeve Rajonale të Tregtisë (MRT)

Marrëveshje Rajonale të Tregtisë konsiderohen marrëveshje të një rëndësie në rritje për sa i

përket sistemit të tregtisë ndërkombëtare. Gjithsesi, duhet pranuar se forma e tyre varion

dukshëm në mbarë botën duke filluar nga shkëmbimi i thjeshtë preferencial i një numri të

kufizuar mallrash deri tek eleminimi i gati të gjithë barrierave tarifore dhe, më tej, deri tek

harmonizimi i standarteve dhe rregullave, të drejtat e pronësisë intelektuale dhe politikave të

konkurrencës. Klasifikimi i zakonshëm, sipas Balassa (1961), i grupon MRT-të sipas shkallës

rritëse të integrimit, si një përqasje hap pas hapi drejt bashkimit ekonomik, me anë të zonave të

tregtisë së litë (ZTL), bashkimit doganor dhe tregut të përbashkët. Për më tepër, illustrimet

historike të procesit gradual të integrimit rajonal mungojnë: nga 18 bashkime doganore të

krijuara në gjithë botës që prej vitit 1948, 14 prej tyre janë formuar në mënyrë direkte pa u

dashur nevoja e krijimit fillimisht të marrëveshjeve preferenciale apo atyre të tregtisë së lirë.

Literatura relevante mbi rajonalizmin nxjerr në pah dy pyetje të lëna pezull: pse vendet zbatojnë

49

strategji të ndryshme të integrimit rajonal dhe cilat vende zgjedhin të formojnë këto lloj

marrëveshjesh si MTR-të?

Në fakt, ekziston masivisht literaturë mbi shpërndarjen e rajonalizmit. Marrëveshjet e tregtisë

ndër vite janë krijuar përgjatë dy linjave kryesore: qasja tradicionale ekonomike konsideron

marrëveshjet tregtare si një mënyrë për t’ju shmangur dilemës së tregtisë së të burgosurëve (Yi,

1996; Ornelas, 2005); konsiderohet se marrëveshjet tregtare përbëjnë zgjidhje për probleme

multifaktoriale mes vendeve (Mitra, 2002).

Nga pikëpamja teorike, një MRT promovon paqen nëpërmjet dy kanaleve. Së pari, duke rritur

tregtinë ndër-rajonale, ajo rrit koston oportune të luftës (Martin et al., 2008). Së dyti,

institucionet e fuqishmë ndërkombëtare të krijuara përgjatë integrimit rajonal lehtësojnë

shkëmbimin e informacionit mbi aftësitë ushtarake dhe zgjidhjen e konflikteve, dhe rrisin

besimin e liderëve politikë, duke mbështetur përkushtimin dhe zgjidhjen paqësore të

mosmarrëveshjeve ndërshtetërore (Bearce, 2003, Bearce dhe Omori, 2005). Kornizat

institucionale rajonale tëkrijuara sëbashku me integrimin rajonal ndryshojnënë masë të madhe në

varësi të llojit të MRT-ve. Në këtë seksion, do të përcaktohet roli i një marrëveshjeje rajonale në

përputhje me nivelin e tyre të integrimit institucional, domethënë aftësinë e tyre për të

manaxhuar konfliktet ndërshtetërore dhe për të parandaluar përshkallëzimin e tyre në luftë.

Vetëm MRT-të thellësisht të konsoliduara, të tilla si bashkimet doganore (të analizuara më sipër)

dhe tregjet e përbashkëta, kërkojnë një kornizë domethënëse dhe të përbashkët institucionale e

tillë që të mundësojë promovimin e zgjidhjeve të negociuara të mosmarrëveshjeve, rrjedhojë e

efekteve të tregtisë.

Baza e analizës së homogjenitetit të MRT-ve janëmodelet e (dis) integrimit politik të zhvilluara

nga Vicard (2008) në të cilat sovraniteti mbi politikat tregtare mund të delegohet në nivel rajonal,

domethënë kufijtë ekonomik dhe politik nuk janë në mënyrë të pashmangshme të ngjashëm.

Meqë sovraniteti mbi politikën e mbrojtjes mbetet në nivel kombëtar, mosmarrëveshjet

ndërshtetërore mund të përhapen në luftë dhe tëprishin kështu tregtinë dypalëshe. Kjo krijon

rreziqe të cilat me anë të instrumenteve institucionale të MRT-ve mund të hyjnë në punë.

50

1.9.1 Integrimi rajonal nën hijen e konfliktit

Bazuar në shembujt historikë, Banka Botërore (2000) thekson se forma e integrimit zgjidhet në

lidhje me efektet e tij në sigurinë rajonale. Bashkimi Evropian apo MERCOSUR janë ilustrime

të dalluara të sigurisë në rritjen e MRT-ve.Arsyejaqë shpjegon efektet alternative të integrimit

tregtar në krijimin e luftës qëndron në faktin se, ndërsa gjenerohen fitime, tregtia krijon fitues

dhe humbës. Për shembull, grumbullim i industrive në një vend mund të jetë i dëmshme për një

vend ose rajon tjetër, duke rritur kështu mosmarrëveshjet ndërshtetërore. Çdo politikë që synon

rritjen e integrimit ndërkombëtar është e aftë për të ngritur çështjet e mosmarrëveshjeve; pyetja

që ngrihet është se çfarë mekanizmash mund tëçojnë në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve përveç

luftës dhe se si institucionet ndërkombëtare mund të ndikojnë këto mekanizma.

Kuadri institucional dhe shkalla e ndërkombëtarizmitndryshojnë gjerësisht sipas llojit të MRT-

ve. Krijimi i një bashkim doganor kërkon që vendet të bien dakord për tarifën e jashtme të

përbashkët (CET) dhe shpërndarjes së të ardhurave mes tyre. Një treg i përbashkët kërkon

prezencën e institucionet më të plota politike të bien dakord për një variacion më të gjerë të

çështjeve (harmonizimin e rregulloreve dhe standardeve, lëvizjen e lirë të mallrave dhe faktorëve

të prodhimit), ndërsa një marrëveshje e tregtisë së lirë ose një marrëveshje preferenciale përfshin

një kuadër më të zbehtë institucional dhe një integrim të kufizuar politik. Sipasgrup -

kriterevetëintegrimit institucional, mund të dallohen dy kategori MRT-sh (Vicard, 2008): MRT

tëthella (sindikatat doganore dhe tregjet e përbashkëta) dhe të cekëta (marrëveshjet preferenciale

dhe marrëveshjet e tregtisë së lirë). Krijuesit e marrëveshjeve nënkuptojnë krijimin e një kornize

institucionale domethënëse e tillë qëtë sigurojë një eksternalitet të sigurisë dhe të ulë

probabilitetin që një mosmarrëveshje tëshkallëzohet në luftë. Kjo e fundit nënkupton pak ose

aspak integrim politik apo institucional. Në modelin teorik të paraqitur më poshtë do të dallohen

MRT-të në bazë të këtij kriteri dhe do të tregohet se si ndryshojnëpërcaktuesit e krijimit të

marrëveshjeve.

Literatura mbi integrimin politik përqendrohet në çështjen e formimit të vendit nga ana e

qytetarëve në rajone. Në vend të saj, fokusi qëndron në formimin e marrëveshjeve tëtregtisë

rajonaleme vendet e pavarura, dmth se si shtetet mund të ndajnë kufijtë e përbashkët ekonomik

duke ruajtur sovranitetin mbi politikën e tyre të mbrojtjes. Në fakt, argumenti i dhënë nga

Alesina et al. (2005) mbi balancën (ekuilibrin) mes fitimevenga tregje të mëdha dhe

51

heterogjeniteti i shpenzimeve të larta të integrimit politik, është gjithashtu i rëndësishëm kur

vendet krijojnë një MTR, dmth një treg rajonal. Njëlojë konfliktidhe një model i tregtisë janë të

ngulitura në këtë mënyrë në kuadër të integrimit politik, në mënyrë që të nxjerrin efektin e

tregtisë dhe çështjeve të sigurisë në formimin endogjen të MRT-së.

Bazuar në modelin me dy kontinente dhe katër shtete nga Vicard (2008), mund të derivohet një

model mes dy vendesh [në këtë rast Kosova (K) dhe Serbia (S)] duke abstraguar nga variabla që

në këtë rast do të konsideroheshin apo parashikoheshin si të parëndësishme. Sipas Marshall "një

vend është përcaktuar si një njësi e pavarur politike në të cilën (1) mbrojtja është plotësisht dhe

besueshmërisht e centralizuar, (2) një qeveria e unifikuar merr vendime mbi bisedimet dhe

strategjitë e luftës ". Duke mbajtur të pavarur politikate sigurisë, vendet mund të vendosin për të

krijuar një RTA me një partner dhe kështu përfitojnë nga një treg më i madh, i lirë nga barrierat

tregtare dhe politike. Qeveritë kombëtare zgjedhin aftësitë e tyre mbrojtëse dhe vendimin nëse do

të krijojnë apo jo një MRT, duke pasur parasysh se:

krijimi i një MRT-je do të thotë heqja e pengesave politike për të tregtuar me anëtarët e tjerë

dhe në këtë mënyrë siguron përfitime për popullsinë, por përfshin kostot e heterogjenitetit;

vendet përballen me mosmarrëveshjet ndërshtetërore mbi burimet apo prodhimin, të cilat

zgjidhen në mënyrë paqësore ose me anë të luftës;

lufta prish tregtinë me kundërshtarin.

Si zakonisht në literaturën mbi integrimin politik, hyrja në një MRT përfshin kostot e

heterogjenitetit ks, s = K, S, "për shkak të nevojës së mbajtjes sëbashku tëindividëve me interesa,

preferenca, kulturë dhe histori të ndryshme" (Varian, 2009). Në të vërtetë, integrimi ekonomik

nënkupton politika të përbashkëta dhe sigurimin e disa të mirave publike në nivel rajonal, të cilat

largojnë politikat aktuale nga ato ideale. Kostoja e formimit të një MRT-je mes Kosovës dhe

Serbisëështë supozuar të jetë e ndaluar, për shkak të diferencave në preferencat kombëtare. Në

këtë mënyrë një MRT mund të krijohet në çdo kontinent.

Çdo vend ndan kufirin me vendin tjetër dhe mund t'i nënshtrohen mosmarrëveshjeve

ndërkombëtare mes tyre. Meqë asnjë institucion ndërkombëtarnuk mban monopolin e

dominancës dhe nuk mund të vendosë mbi të drejtat pronësore, kontestet mbi shpërndarjen e të

ardhurave janë zgjidhur ose në mënyrë paqësore ose me anë të luftës në bazë të rezultatit

52

tësjelljes konflikuale. Një mosmarrëveshje ndodh në të gjithë botën me probabilitetit ρ dhe është

e vendosur në mënyrë të njëtrajtshme mes çdo palë, në mënyrë që secili prej tyre i nënshtrohet

një mosmarrëveshje me probabilitet ρ2 . Vendet përballen me mundësi të përvetësimit në një pjesë

të të ardhurave të tyreR, ekzogjene dhe e përbashkët mes vendeve.

Modeli është një lojë me 3 faza: (1) vendet vendosin nëse janë pro ose jo për të formuar MRT-

në, (2) ata zgjedhin shpenzimet e tyre të mbrojtjes, dhe (3) pasiguria në lidhje me vendndodhjen

e mosmarrëveshjeve dhe probabilitetit të përshkallëzimit është zbuluar dhe konfliktet mund të

zgjidhen. Faktori kohëështë i rëndësishm për shkak se formimi i një MRT-je merr kohë dhe është

menduar të jetë afatgjatë; vendosja e aftësive mbrojtëse është gjithashtu një proces afatmesëm,

por konsumon më pak kohë; dhe mosmarrëveshjet ndodhin dhe janë zgjidhur në afatshkurtër.

Qeveria e çdo vendi zgjedh nëse është pro ose jo formimittë një MRT-je dhe përcakton sasinë e

burimeve për shpenzimet e mbrojtjes di (0 ≤ di≤ Yi) për të maksimizuar shërbimet kombëtare.

Pavarësisht prespektivës së integrimit rajonal, formimi i MRT-ve kërkon analizë të saktë kosto-

përfitimesh. Pra, do të duhet qësituata e vendeve, (në këtë rast Kosova dhe Serbia) të

përmirësohet pas formimit të MRT-së. Në këtë mënyrë, supozojmë se të ardhurat janë

konceptuar në kushtet e një ekonomie me këmbim të pastër. Vendet krijojnë tregti brenda

kufijve, në rajon ose në tregjet botërore të mallrave, shërbimeve dhe kapitalit. Hapja tregtare apo

më saktë shkalla e saj shoqërohet me kosto nga tregtia të cilat përcaktohen si barriera

gjeografike, teknologjike apo politike. Në analizë merret indeksi i lirisë tregtare në varësi të

kostove të transportit τ dhe barrierave politike tregtare φ dhe i llogaritur si prodhim:

(1−τ ) (1−φ ) . Rrjedhimisht, do të kuptonim se nëse vendet formojnë MRT mes tyre, barrierat

politike nuk do të ekzistonin, dhe indeksi i lirisë tregtare do të rritej ndjeshëm. Në këtë mënyrë

mund të përcaktojmë të ardhurat kombëtare si funksion i indeksit të lirisë tregtare, madhësisë së

tregut të brenda vendit (S1) si dhe madhësisë agregate të tregut më partnerin (S2) në MRT. Aq

kohë sa analiza e heterogjenitetit të MRT-së trajtohet në aspektin teorik, mund të shtojmë edhe

faktorin e globalizimit në rritjen e të ardhurave kombëtare si pasojë e reduktimit të tarifave

zgjerimit tregtar por edhe konvergjencës në preferencat e konsumatorëve në tregjet e brendshëm

të të dy vendeve. Pasi përcaktuam të ardhurat kombëtare dhe përbërjen e tyre sipas efekteve të

53

secilit komponent, konsiderojmë rastin kur vendet abstragojnë nga përfitimet e krijimit të MRT

dhe zgjedhin të konfliktohen mes tyre.

Konfliktet, kryesisht ato me natyrë ndikuese në tregtinë e jashtme, shkaktojnë prishjen e

marrëdhënieve tregtare, rritjen e kosotve të mbrojtjes kombëtare (si rrjedhojë rritet φ) si dhe

reduktojnë të ardhurën kombëtare meqë vendi humbet një partner tregtar. Në këtë rast,

alternativa e konfliktit shoqërohet me kosto të larta për të dy vendet. Për të përcaktuar dhe

analizuar vendimarrjen fitimprurëse për të dy vendet, përdorim modelin me dy vende dhe dy

mundësi zgjedhjeje të teorisë së lojës dhe përcaktojmë ekuilibrin Nash (Varian, 2009).

Vendet mund të zgjedhin në kushtet e mosmarrëveshjeve të formorjnë MRT-në mes tyre apo të

konfliktohen deri në krijimin e sjelljeve me karakter dhunën. Figura më poshtë tregon mundësitë

e zgjedhjes për të dy vendet duke përcaktuar edhe kosto-përfitimet përkatëse

Figura 2 Rezultatet e lojës së konfliktit

Burimi: Vicard (2008);

Nga Figura 2dallohet qartë se strategjia dominante është (MRT-MRT). Por, Vicard (2008) tregon

se një marrëveshje e negociuar në mënyrë paqësore është e besueshme vetëm atëherë kur lojtarët

(K dhe S) nuk devijojnë nga strategjia fillestare apo të paktën nuk ekzistojnë incentivat për të

bërë një gjë të tillë. Një situatë e tillë do të ndeshej nëse strategu K parashikon se përfitimet e

zgjedhjes së stategjisë “konflikt”, të materializuara në avantazhe për K dhe disavantazhe për S,

mund ta vendosnin lojtarin K në një pozicion më të mirë se në rastin e strategjisë dominante. Në

këtë mënyrë, supozojmë se është K lojtari që zgjedh strategjinë“konflikt” duke e ditur se

54

strategjia e lojtarit S do të jëtë “MRT”. Në këtë rast lind avantazhi i vepruesit të parë i

materializuar (E), dhe nëse ky avantazh tejkalon kostot e sjelljes konfliktuale, padyshim që

lojtari K do të vendosej në pozicion më të mirë. E njëjta stretegji vlen edhe për lojtarin S duke

supozuar se EK = ES. Problemi qëndron se asnjë nga kombinime (konflikt – MRT) apo (MRT –

konflikt) nuk paraqesin ekuilibra Nash pasi supozimi se lojtarët veprojnë duke njohur më parë

strategjinë e njëri tjetrit nuk vlen në këtë rast. Ngelet të arsyetojmë mbi dy kombinimet e

vlefshme (konflikt – konflikt) dhe (MRT – MRT). Qartësisht mund të dallojmë se rasti

mëfitimprurës për të dy lojtarët është (MRT – MRT) duke qenë se pjesa e të ardhurës që do të

ndahet mes dy lojtarëve është më e madhe kur kostot janë zero, pavarësisht alokimit të saj.

Rrjedhimisht, dalim në përfundimin se formimi i MRT-së mes vendeve është parimisht

alternativa më e mirë, pavarësisht incentivave të tjera që nuk janë përfshirë në analizë.

Paralelizmi me realitetin përputhet pak me analizën e mësipërme duke qenë se midis vendeve të

targetuara, treguesit makro të tregtisë së jashtme nuk përkojnë me parimet e tregtisë së lirë. Një

parashikim i tillë, i mbështetur në shifra në kreun 3, lind nevojën e supozimit se vendet kanë

zgjedhur të konfliktohen, dhe një sjellje e tillë duhet studiuar.

1.10 Një model i manaxhimit të konflikteve në funksion të integrimit

Modeli i thjeshtuar dhe praktikuar nga Dr. Al-Marashi (California State University) duke u

mbështetur në modelin origjinal të Dennis J.D. Sandole, i quajtur A Comprehensive Mapping of

Conflict and Conflict Resolution implikon një metodë tëqartë dhe tënjëtrajtshme. Modeli zbatohet

në tre faza ku secila prej tyre kërkon trajtim praktik. Një avantazh i modelit qëndron se zbatimi i

tij ai nuk bazohet në literaturë të mirëfilltë(të paktën jo secila nga tre fazat) aq kohë sa është në

dorën e studiuesit të analizojë secilën nga pikat e përcaktuara sipas një filozofie të caktuar

shkencore dhe mendimi kritik. Paraqitja grafike e modelit si më poshtë:

55

Figura 3 Skema gjithëpërfshirëse e konfliktit dhe zgjedhja e konfliktit

Burimi: Sandole (1998)

56

1.10.1Faza I. Origjina e konfliktit

Palët e përfshira në konflikt mund të jenë:

Individë;

Parti politike;

Shoqëria civile;

Dy ose më shumë shtete;

Me karakter rajonal, global etj.

Analisti dhe studiuesi i konfliktit fillon analizën duke identifikuar palët nëpërmjet shqyrtimit të

literaturës së përshtatshme mbi konfliktin në fjalë dhe gjithashtu duke intervistuar ekspertë

qeveritar ose jo në rajonin/rajonet ku konflikti po zhvillohet. Në mënyrë që analisti të evitojë

kufizime të rastit gjatë përdorimit të modelit, mund të intervistojë palët veçmas edhe pse kjo

mënyrë nuk derivon informacion tërësisht objektiv dhe konsistent aq kohësapalët përgjigjen në

mbrojtje të interesave të deklaruara. Prandaj, dy alternativat e para konsiderohen më të

përshtatshme.

Aktorët asnjanës janë gjithmonë prezentë në përfaqësimet e palëve në bashkëbisedime me qëllim

të vetëm ruajtjen e gjakftohtësisë gjatë negociatave.Mjafton të kujtojmë rastin e një seance

gjyqësore të një divorci ku palët (bashkëshorti dhe bashkëshortja) janë gjithmonë të përfaqësuar

nga persona që njohin ligjin dhe zbatimin e tij (Frankfort-Nachmias and Nachmias, 1996, kap.

10; Moore, 1986, kap. 5).

Çështjet përfaqësojnë motivet e futjes së palëve në konflikt. Si të tilla ato ndahen në:

Strukturat (Shteti, tregu, kufijtë ndërkombëtar);

Dhuna strukturore – stituatat e aksesit në mënyrë të padrejtë të resurseve politike,

ekonomikeetj., për shkak të antarësimit të pavullnetshëm në një grup etnik, fetar

aporacor;

Kontrolli mbi resurset e shtershme (problemi kryesor ekonomik);

Konfliktet e hershme, interesat etj.

Në momentin që palët dhe përfaqësuesit e tyre janë të përcaktuar dhe mirë identifikuar dhe

studiuesi ka mirë përcaktuar aspektet e tjera të “Cilët?”, atëherë ai/ajo do të duhet të kërkojë mbi

57

çështjet mbi të cilat ndërtohet konflikti. Normalisht shtrohet pyetja: Për çfarë po konfliktohen

palët?

Së pari, të gjithë konfliktet mund të jenë strukturor (Moore, 1986, fq.27), duke përfshirë këtu një

sistem faktorësh, psh. besim/vlerë (teorik, praktik), biologjik ose sisteme fizike ose konflikte jo

strukturor, që përfshijnë rrugët e suksesit midis vetë sistemeve. Së dyti, midis kategorive

specifike tëçështjeve të cilat mund ose jo të përfshijnë sistemet tërësisht, Moore (1986, fq. 27)

flet mbi konflikt të dhënash, interesash, marrëdhëniesh dhe vlerash. Studiues të tjerë si Wehr

(1979, fq. 20) i referohet konflikteve të bazuar në fakte, të dhëna dhe interesa.Rapoport (1974,

fq. 174) përmend të drejtat ose privilegjet, kontrollin mbi resurset, fuqinë politike dhe/ose

ekzistencën reale të vetë diskutuesve, pa të cilët konflikti do të ishte vetëm një thënie

konstatuese.Dhe i fundit, Morton Deutch (1973, fq. 15-17) flet mbi motive si kontrolli mbi

resurset, preferencat dhe ngatërresat, vlerat, besimet, dhe/ose natyra e marrëdhënies midis

palëve.

Objektivat variojnë për çdo rast konflikti por kur bëhet fjalë për dy vende ato mund të

shprehen si:

Ruajtja e rendit ekzistues në vend;

Ndryshimi i rendit sipas kushteve që pala vendos dhe kërkon që edhe pala tjetër ti

zbatojë.

Duke iu referuar termave tëçështjeve/problemeve mbi të cilat ndërtohet konflikti: ndryshimet e

kushteve brenda sistemeve dhe ndryshimit të sistemeve në vetvete, objektivat e palëve

përfshijnëruajtjen e rendit ekzistues10 (“stabilitetin” e arritur nëprmjet “balancës” apo

“dominancës”) ose ndryshimin e këtij të fundit (revolucionar), (Lerche and Said, 1970, fq. 147-

150; Kissinger, 1964, fq.1). Konfliktet që kanë si vecori zero-sum(“fitore-humbje”), në të cilat

njëra palë fiton dhe tjetra humbet, konsiderohen të “frikshme” për palët e treta të përfshira në të

vullnetarisht ose jo.

Kjo është një nga tiparet përcaktuese të pas Luftës së Ftohtë Botërore, e përshkruar nga një duo

kundërshtuese e aspekteve të ligjit ndërkombëtar; ka nga ata të cilët dëshirojnë të

ruajnëintegritetin territorial të shteteve të sapo krijuara (p.sh., Azerbajxhan, Gjerogji, Federata

10Në terma të huaj: “maintaining the status-quo” dhe “changing the status quo”.

58

Ruse, Serbia) dhe ata të cilët nxisin të drejtat e tyre drejt vetë-vendosjes dhe kërkojnë të

shkëputen përfundimisht nga këto vende (p.sh., Armenët nga Azerbajxhani, Abkazianët dhe

Osetianët nga Gjeorgjia, Kenianët nga Federata Ruse dhe Kosovarët nga Serbia [Rosenfeld,

1998]). Pyetja qëngrihet është: Çfarë mund të bëjë një palë e tretë për të sjellë në lojë një

marrëveshje “win-win” në këto tipe situatash të përshkuara nga objektiva diametrikisht të

kundërta?

Rekomandimi për një zgjidhje të mundshme tregohet nga Roger Fisher dhe William Ury (1981,

fq. 59) duke përdorur “metaforën e portokallit” dhe duke ilustruar tipikisht, palët në konflikt se

edhe kur ato mendojnë se qëndrimi i tyre është i ndjeshëm drejt marrëveshjeve integruese siç

Pruitt (1987) tregon, thjesht manipulojnë veten e tyre. Shembulli metaforik sjell rastin midis dy

motrave dhe një portokalleje në të cilin ato tentojnë “kompromisin” dhe ndajnë frutin në dy pjesë

të barabarta, pa kuptuar se njëra dëshironte frutin dhe tjetra lëkurën e tij. Kështu që, në vend

tëndodhjes së ngjarjet ku secila prej tyre merr 100 % të asaj çka dëshiron (njëra frutin dhe tjetra

lëvoren), secila përfton 50% pra, më pak se sa pretendonte. Qëllimi është të zhveshim ironinë e

shembullit të mësipërm dhe ta përqasim simbolikisht “metaforën e portokallit” në mënyrë që ajo

të përdoret në rastet e konflikteve komplekse në lidhje me vetë-vendosjen dhe integritetin

territorial në rajonin e Kaukazit Jugor, Federatës Ruse dhe rajonit të Ballkanit. Kur, nga njëra

anë, këto tipe konfliktesh duket se ngjasojnë më një pazëll intelektual pa zgjidhje të dukshme,

nga ana tjetër, Suedezët dhe Finlandezët kanë zbuluar një marrëveshje integruese në lidhje me

Ishujt Aland, ku Finlanda ka në dorë sovranitetin mbi territorin e banuar nga një komunitet

autonom Suedez me legjislaturën, flamurin, simbolin e vetë, kontrollin mbi televizionin

kombëtar dhe emisionet e radiofonike dhe pajisjen me një version pasaporte pak të dallueshëm

nga ai Finlandez (OSCE Review, 1997).

Kështu që, me ndihmën e një riinkuadrimi kreativ të asaj çka palët realisht kërkojnë, duke

përfshirë këtu rastin klasik të konfliktit territorial, “metafora e portokallit”, mundet të ofrojë disa

pikëpamje të zgjidhjes së konflikteve komplekse, situatave të pamundura për zgjidhje

afatshkurtër, duke përfshirë edhe rastin më ekstrem: përcaktimi i statusit përfundimtar të

Jeruzalemit (Segal, 1998).

59

1.10.2Faza II. Dinamikat e konfliktit

Rrugët apo alternativat janë pikërisht strategjitë që palët përdorin për të arritur objektivat e tyre.

MCP (Manifest Conflict Process) – njësituatë ku palët apo përfaqësuesit e tyre bëjnë të

pamundurën për të ndjekur perceptimet e objektivave reciprokisht të papajtueshme por duke

minimizuar gjasat e identifikimit tëakteve të dhunës.

AMCP (Agressive Manifest Conflict Process) – njësituatë ku palët apo përfaqësuesit e tyre bëjnë

të pamundurën për të ndjekur perceptimet e objektivave reciprokisht të papajtueshme duke

ndërmarrë akte dhune si cënim i simboleve të një vendi, dëme fizike me pasoja të

konsiderueshme.

Një tipologji e alternativave të cilat mund të përdoren nga palët për të arritur objektivat e tyre

është sygjeruar nga Anatol Rapoport’s në klasikun Luftrat, Lojrat dhe Debatet (1960; 1974, fq.

180-183): gjatëluftrave, palët konsiderojnë njëra-tjetrën si armik të cilin duan ta shkatërrojnë;

nëlojra, ato konsiderohen kundërshtarë për tu eleminuar; dhe nëdebate palët përcaktojnë njëra-

tjetrën si kundërshtarë për t’i bindur ose për t’i futur në filozofinë e të menduarit si vetja (K.W.

Deutch, 1978, Kap. 11).

Nga një këndvështim diplomatik i hershshëm dhe parandalues, një palë e tretë potenciale do të

donte të ndërhynte në fazën e tretë të një konflikt të fshehur (pre-MCP), ku nëse palët nuk janë

përfshirë në dialogje mjaftueshëm, të paktën ato ende nuk janë përfshirë në “luftë” (një rast

AMCP-je). Në momentin kur konflikti rëndohet, atëherë pala e tretë do të donte të lehtësonte

procesin e përshkalëzimit nga lufta në dialog.

1.10.3Faza III. Përshkallëzimi i konfliktit

Ndërhyrja tregon formën finale të përfundimit të konfliktit. Trajtat më të ndeshura dhe

sigurisht të studiuara janë:

Ndalimi i konfliktit;

Manaxhimi i konfliktit;

Vendosja e një marrëveshjeve;

Transformimi i konfliktit;

Zgjidhja e konfliktit.

60

Faza e tretëçon fillimisht në ndërhyrje të konfliktit ku, tipe të ndryshme të palëve të treta

potenciale: aktivistë, avokatë, studiues (zbuluesit e fakteve), medituesit (trajnuesit), zbatuesit

(Laue dhe Cormick, 1978; Kriesberg, 1982, Kap. 7 dhe Mitchell, 1993), do të donin të qartësonin

objektivat e tyre, të cilat mund të përfshijnë një ose disa kombinime nga lista e mësipërme, të

përshkruara si më poshtë:

(a) (dhuna) parandalimi i konfliktit; (p.sh., misioni i United NationsPreventive Deployment

Force [UNPREDEP] në Maqedoni);

(b) manaxhimi i konfliktit; (p.sh., misioni i United NationsProtection Force [UNPROFOR] në

Bosnje);

(c) marrëveshje e konflikti; (p.sh., bombardimi i pozicioneve boshnjako-serbe në gusht dhe

shtator të vitit 1995 dhe misionet pasuese të NATO-led Implementation Force [IFOR] dhe

Stabilization Force [SFOR] në Bosnje);

(d) zgjidhje e konfliktit; analiza në fokus e shkaqeve dhe kushteve (“incendiary materials”) dhe

(e) transformimi i konfliktit: analizimi i marrëdhënieve afatgjata midis “aktorëve të mbijetuar” të

secilës palë dhe analizimi i marrëdhënieve të këtyre të fundit dhe fqinjëve.

Zbatimi i modelit të mësipërm të konfliktit do të trajtohet në kapitullin e rradhës pasi të jenë

evidentuar kushtet, marrëdhëniet midis shteteve dhe pasi të listohen evidencat e ekzistencës së

një konflikti.

61

2. GJEOGRAFIA E TREGTISË NDËRKOMBËTARE TË KOSOVËS

2.1 Marrëdhëniet e Kosovës me rajonin dhe më gjerë

Me shpalljen e pavarësisë dhe me sigurimin e njohjeve nga shumica e shteteve të rajonit Kosova

vendosi statusin edhe legjitimitetin e saj në rajon. Si rezultat, Kosova arriti që të veprojë dhe

bashkërendojë aktivitetet e saj ekonomike dhe politike në përgjithësi me shtete tjera të rajonit si e

barabartë (së paku me ato shtete që e njohën statusin e saj si shtet i pavarur). Siç do të diskutohet

më poshtë, përpos që është shteti më i ri në rajon, Kosova është edhe një prej shteteve më të

vogla si për nga sipërfaqja ashtu edhe nga ndikimi i saj ekonomik në rajon. Madhësia ekonomike

e Kosovës nuk përbën më shumë se 0.43 përqind të ekonomisë së përgjithshme të rajonit, apo

thënë ndryshe ajo përbën më pak se 1/20 e saj. Kjo më shumë për shkak të mungesës së

zhvillimit të brendshëm ekonomik, kryesisht mungesës së sektorit të prodhimit dhe industrisë, që

nuk arrin të mbulojë konsumin e brendshëm, i cili asimilohet kryesisht nga importet të cilat rrisin

deficitin tregtar (i cili ka arritur në më shumë se 2.2 miliard Euro apo rreth 45përqind të

madhësisë ekonomike). Përpos problemit të deficitit, ineficenca e sektorëve të prodhimit ndikon

edhe në zvogëlimin e Prodhimit të Brendshëm Bruto (PBB). Kjo sjell që Kosova të jetë jo vetëm

një ekonomi me përpjesë të vogël krahasuar me vendet e rajonit por edhe një ekonomi e cila nuk

merr pjesë me prodhim në këtë rajon por kryesisht konsumon nga ai. Në disa raste Kosova

shërben edhe si vend transit i tregtisë mes vendeve tjera të rajonit (Kipred, 2013, fq.4).

Synimi i Kosovës ështëzhvillimi i qëndrueshëm si dhe përforcimii marrëdhënievetë saj me

institucionet ndërkombëtare financiare. Ndër vite ka vazhduar të zbatojë me sukses Marrëveshjen

"Stand By" (20 mujore) me 105 milion €, të negociuar me Fondin Monetar Ndërkombëtar

(FMN) në Prill të vitit 2012. Në dhjetor të vitit 2012, Kosova është bërë anëtare e Bankës

Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim. Në qershor të vitit 2013, Kosova ka nënshkruar një

Marrëveshje Kornizë me Bankën Evropiane për Investim (BEI), që i lejon BEI-së të financojë

projekte në Kosovë. Mekanizmi i Mbikëqyrjes Fiskale (MMF) ka vazhduar me mbajtjen e

takimeve dy herë në vit me Komisionin Evropian. Kosova gjithashtu ka nisur përgatitjet për një

“Program Ekonomik dhe Fiskal”, që është procedura standarde e mbikëqyrjes ekonomike për

kandidatët potencial. Në fillim të Majit2013, Qeveria e Kosovës ka miratuar kornizën e saj

afatmesme të shpenzimeve, që mbulon vitet 2014-2016. Në përgjithësi, vendosmëria për të

62

ndjekur politikat ekonomike të orientuara në treg është ruajtur dhe reformat në disa fusha janë

përshpejtuar.

Sfidat ekonomike dhe tregtare karshi rajonit, bëhen edhe më sfiduese për shkak se në rajon ka 5

shtete të cilat nuk e kanë njohur Kosovën si të pavarur (Serbia, Bosnja dhe Hercegovina,

Rumania, Greqia, dhe Moldavia) dhe si rezultat kanë ashpërsuar qasjen e Kosovës në tregjet e

këtyre vendeve të cilat përbëjnë rreth 32përqind të popullsisë së rajonit (gjithashtu fuqi të

konsiderueshme konsumatore) dhe 33.44përqind të ekonomisë së saj, apo thënë ndryshe këto

vende së bashku përbëjnë një ekonomi rreth 3 herë më të madhe se asaj të CEFTA-s në

përgjithësi. Kështu që, marrëdhëniet e cunguara politike të këtyre shteteve (të cilave nga tani e

tutje do t’i referohemi si “shtete jo-njohëse” karshi Kosovës) kanë rezultuar edhe në prishjen e

marrëdhënieve të tyre ekonomike e tregtare me Kosovën. Edhe pse shtetet jonjohëse kryesisht

kanë pasur qasje pothuajse bllokuese ndaj Kosovës, sidomos në aspektin ekonomik e tregtar,

Kosova përkundrazi nuk ka aplikuar ndonjë masë mbrojtëse apo edhe ndonjë pengesë në qasjen e

këtyre shteteve në tregjet e Kosovës.Nga një studim i kryer në vitin 2013 nga Instituti KIPRED,

mund të kuptohet edhe pozicionimi i Kosovës karshi rajonit dhe blloqeve në të por edhe

marrëdhëniet e Kosovës me shtete të ndryshme në këto blloqe dhe në rajon në përgjithësi si dhe

analizimin e disa politikave dhe vendimeve që janë marrë në këtë drejtim.

Në vitin 2009, si rezultat i krizës ekonomike i gjithë rajoni ka shënuar rënie ekonomike prej

3.74përqind përpos Shqipërisë dhe Kosovës të cilat kanë pasur rritje pozitive në këtë vit. Kjo

edhe më tej tregon se këto vende, pavarësisht sistemit të dobët financiar, e sidomos Kosova janë

shumë më pak të integruara me vendet e tjera, sidomos me ato që u prekën nga kriza. Edhe pse

për nga niveli i ngritjes ekonomike për këto pesë vite, Kosova radhitet ndër të parat me një

mesatare vjetore prej 4.50përqind (inflacioni i saj ishte i lartë). Kosova radhitet e katërta nga të

gjitha shtetet e rajonit për nivelin e inflacionit i cili brenda kësaj periudhe ishte mesatarisht

5.22përqind në vit.Asnjëra nga shtetet e rajonit, duke i përfshirë edhe ato të BE-së si dhe Kroacia

e cila ishte në prag të hyrjes në BE dhe Eurozonë, nuk e plotësojnë minimumin e standardit të

inflacionit të përcaktuar nga Eurozona, gjerësisht BE, i cili ishte 1.53përqind për vitin 2012. Të

gjitha shtetet e rajonit, përvec Malit të Zi, kanë deficit buxhetor, ku Kosova tejkalon për pak

mesataren e rajonit, por edhe atë të lejuar sipas standardeve të Eurozonës. Marrë në përgjithësi,

63

të gjitha shtetet e rajonit kanë shënuar rritje në atmosferën e të bërit biznes, ndërsa Kosova

vazhdon të jetë e fundit.

Mirëpo nëse i referohemi raportit të Bankës Evropiane për Zhvillim dhe Rindërtim (“Transition

Report 2009: Transition in Crisis?”), citohet se kriza ekonomike globale u reflektua edhe në

ekonominë e Kosovës, sado që efektet e saj nuk ishin aq të dukshme si në vendet e tjera të

rajonit. Së bashku me Shqipërinë, Kosova paraqitet si vendi i vetëm në rajon që shënoi rritje

ekonomike gjatë vitit 2009. Kjo ndodhi si rezultat i dy faktorëve: i nivelit të lartë të shpenzimeve

kapitale, të cilat e mbajtën të qëndrueshme kërkesën e brendshme, si dhe i nivelit të ulëttë

integrimit të Kosovës me botën. E dyta ka të bëjë me integrimin financiar, tregtinë me jashtë dhe

mobilitetin e fuqisë punëtore apo remitencat. Është paradoksale një situatë e tillë, pasi është

dokumentuar se niveli i integrimit në ekonominë botërore ka qenë shtytësi më i madh i rritjes

ekonomike për ekonomitë në tranzicion. Mirëpo, ky integrim, i ka bërë këto vende shumë

sensitive ndaj lëvizjeve në ekonominë globale; çrregullimet në sektorin financiar botëror u

reflektuan në të gjithë mekanizmat kryesor të rritjes ekonomike në vendet në tranzicion dhe për

rrjedhojë, shkaktuan tkurrje të aktivitetit të gjithanshëm ekonomik.

Përveç bashkëpunimit me vendet e rajonit dhe atyre të BE-së, në dhjetor 2008, Kosova u

përcaktua si vend përfitues nga Programi i SHBA-së i Sistemit të Përgjithësuar të Preferencave

(SPP). Ky program ofron qasje pa tarifa për 4,800 produkte. Sipas këtij programi, një gamë e

gjërë e produkteve të Kosovës gëzojnë të drejtën e qasjes pa tarifa në Shtetet e Bashkuara.

Kosova gjithashtu përfiton nga programi SPP i Norvegjisë ku 64 vende që rezultojnë me të

ardhura të ulëta kanë qasje pa tarifa dhe kuota në treg të Norvegjisë, për të gjitha mallrat.

Japonia gjithashtu ka shprehur gatishmërinë për t’i ofruar Kosovës programin SPP dhe procesi

është në vazhdim e sipër, gati afër përfundimit.Megjithatë përveç Zvicrës, Kosova së fundmi po

forcon lidhjet me Turqinë dhe me tregjet e largëta të Kinës dhe Indisë.

2.2 Bilanci tregtar i Kosovës me BE-në, CEFTA dhe të tjerë

Aktiviteti tregtar gjatë vitit 2012 ka shënuar ngadalësim të theksuar si në anën e eksporteve ashtu

edhe të importeve. Raporti i aktivitetit tregtar ndaj GDP-së gjatë vitit 2012 ishte 53.9përqind

krahasuar me 57.1përqindnë vitin 2011. Ekonomia vendore konsiderohet se ka mungesë të

konkurrueshmërisë në tregtinë e mallrave kur merret parasyshë nivel i lartë i deficitit tregtar.

64

Niveli relativisht i ulët i prodhimit në ekonominë e Kosovës bënë që varësia nga importet të jetë

relativisht e lartë dhe, njëkohësisht, reflektimet nga ndryshimet në çmime të produkteve kryesore

që importohen të jenë të theksuara në kuadër të çmimeve vendore (BQK, 2013).Më qartë, ky

informacion jepet në figurën në vijim ku është paraqitur aktiviteti tregtar i Kosovës në periudhën

2008-2014.

Tabela 3 Tregtia e Kosovës sipas grup vendeve (%).Grup Vendet EXP/IMP 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

BE EXP 47.8 43.1 44.5 43 38.4 39.4 30.2

  IMP 36.2 39 38 38 38.7 41.3 42.6

CEFTA EXP 30.9 32.3 23.5 26 36.8 36.4 39.2

  IMP 37.5 35.7 37 35 33.7 30.6 28.4

Të tjerë EXP 21.3 25.2 32 31 24.8 24.1 30.6

  IMP 26.2 25 24.5 27 27.6 28.1 29

Burimi: ASK (2015)

Siç vërehet nga të dhënat exportet në vendet e BE tregojnë trend rënës sidomos në 5-vjeçarin e

fundit. Nëse në vitin 2010 Kosova eksportonte 44.5 përqind tëGDP-së në BE, në vitin 2014

eksportet pësojnë rënie prej 14.3 pikë përqindje. Sakaq, importi nga BE në të njëjtën periudhë

arrin vlerën e 42.6 përqindje tëGDP-së në 2014, krahasuar me 38 përqind në 2010-ën. Në vitet e

fundit Kosova importon krahasimisht më shumë mallra dhe shërbime nga BE sesa nga vendet e

CEFTA apo rajone të tjerë. Duket se exporti në vendet e CEFTA, pas një rënie të

konsiderueshme në 2010 me 8.8 përqind krahasuar me një vit më parë, rimëkëmbet duke arritur

vlerën 39.2 përqind në vitin 2014. Konsideruar faktorin politik, Kosova ka moderuar importin

nga vendet e CEFTA 4 vitet e fundit, duke përmirësuar bilancin tregtar me rajonin. Nga të dhënat

shohim se Kosova ka rritur ndjeshëm aktivitetin tregtar me vendet si Zvicra, India etj.

Trendi i rritjes apo uljes së bilancit tregtar ndikohet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga rritja apo ulja

e importit. Kjo ndodh për shkak se, sado rritje të madhe të ketë niveli i eksportit, baza shumë e

ulët e vlerës se eksportit të Kosovës bënë që luhatjet në import, sado të vogla të jenë ato, të jenë

faktor në përcaktimin e bilancit tregtar të Kosovës dhe jo eksporti.

Poashtu nga të dhënat tjera të ASK mbi tregtinë në Kosovë (Grafiku 3.1), vihet re se gjatë

periudhës pesë vjeçare (2008-2012) Kosova gradualisht është integruar më shumë me vendet

65

jashtë këtij rajoni. Nëse në vitin 2008 tregtia me rajonin përbënte 53.57 përqind të tregtisë së

përgjithshme të Kosovës, në vitin 2012 ajo u tkurr në 50.41 përqind. Kjo do të thotë se tregtia me

vendet jashtë rajonit që në vitin 2008 përbënte 46.43 përqind të tregtisë së përgjithshme të

Kosovës, në vitin 2012 ajo përbënte 49.59 përqind. Pra përfaqësimi i vendeve jashtë këtij rajoni

në portfolion e përgjithshme tregtare të Kosovës është rritur për 3 pikë përqindje.

Grafik 1 Përfaqësimi i rajonit në bilancin tregtar të Kosovës (%)

2008 2009 2010 2011 20120

10

20

30

40

50

60

42.5339.96

31.23 31.04

43.73

54.7 53.39 54.11 52.3 51.1353.57 52.33 51.35 49.88 50.41

Eksporti ne rajon Importi nga rajoni Tregtia me rajoninBurimi: Agjensia e Statistikave të Kosovës, 2013

Integrimi i tregtisë me vendet jashtë rajonit është bërë vetëm për shkak të importit nga këto

vende në Kosovë, e jo dhe aq si pasojë e aktivitetit eksportues të Kosovës me këto vende. Le

tëanalizojmë raporin export/import me vendet e CEFTA dhe të identifikojmë vendet tregtia me të

cilat nuk është subjekt i ndikimit të faktorëve ekonomik.

66

Tabela 4 Exportet/Importet e Kosovës me vendet e CEFTA (në mijë Euro)Viti 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

 

Bosnia & Herzegovina EXP 10 2 3 1 2 3 3IMP 5 9 10 9 10 11 9

Moldavia EXP 0 0 0 0 0 0 0IMP 0 0 0 0 0 0 0

Serbia EXP 16 6 6 9 14 14 21IMP 29 30 32 29 33 38 51

Vendet NjohëseEXP 74 90 92 91 84 84 76IMP 65 61 57 62 57 50 40

Burimi: ASK (2015)

Kosova në raport me vendet e CEFTA importon 5.6 herë më tepër sesa eksporton. Kjo diferencë

vihet re më së shumti në marrëdhëniet tregtare me vendet jo-njohëse si Moldavia, Bosnja dhe

Serbia. Raporti i ekxporteve në vendet njohëse (Shqipëria, Maqedonia, Mali i Zi dhe Kroacia)

me ato jo njohëse është 2.9 në vitin 2008 ndërkohë që në vitin 2014 rritet në 3. Pra, ndër vite,

Kosova eksporton në vendet njohëse të pavarisë së saj 3 herë më shumë se sa në vendet jo

njohëse. Eksportet në Serbi bien me 10 pikë përqindje nga viti 2008 në vitin 2009, gjithmonë

krahasuar me eksportet totale në CEFTA. Vetëm para një viti (2014), eksportet në Serbi rriten në

21 përqind, ndërkohë që në Bosnje Kosova eksporton relativisht shumë pak. Shifrat mbi

eksportet janë tregues të mirë të defiçitit tregtar në vend por edhe të nevojës së vendit për të

konsumuar nga rajoni më tepër se sa të prodhojë për të. Importet janë dominante ndaj eksporteve

edhe nga vendet jo njohëse. Pra, kapaciteti i ulët prodhues i Kosovës lind nevojën që Kosova të

kënaq kërkesën konsumatore në treg edhe kur kjo e fundit plotësohet me mallra serbe, boshnjake

apo moldave (edhe pse në masë të pakonsiderueshme). Nëse do ta lidhnim marrëdhëniën tregtare

të Kosovës me rajonin me aspektin e tregtisë së lirë në CEFTA, dyshohet se edhe Kosova po

shkel disa pika të marrëveshjes sado të pranojë vazhdimisht mallra nga këto vende. Psh.,

importet nga Serbia u rritën me 13 pikë përqind vitin e kaluar krahasuar me një vit më parë.

Importet nga Bosnja luhaten nga viti në vit (brenda periudhës së marrë në analizë) në vlerën 9-10

përqind të importeve totale nga CEFTA.

Edhe pse trendi i përqindjes që zënë exportet në CEFTA është rritës, ato janë impotente për të

rregulluar gjendjen e paqëndrueshme në bilancin tregtar. Shkaku i një raporti të tillë, dërrmues

për bilancin tregtar të Kosovës por edhe për treguesit e tjerë makroekonomik të ekonomisë

67

sëvendit, mund të jetë kapaciteti i ulët prodhues, mugesa e futjes së inputit teknologji në

fuksionin e prodhimit, mungesa e riorganizimit të tregut të punës apo ineficenca në evidentimin e

potencialit sektorial (Kristo, 2014). Nga ana tjetër, faktorë të jashtëm si barriera tregtare,

konflikte tregtare, fakorët politik, eksporti në tregje ku ka tepricë oferte për të mira dhe shërbime

etj., mund të shpjegojnë një rezultat të tillë.

Turqia është i vetmi vend, në këtë rast bllok i rajonit, me të cilin Kosova e ka rritur integrimin si

në importe ashtu edhe në eksporte. Në përgjithësi pjesëmarrja e Turqisë në portfolion e

përgjithshme tregtare të Kosovës është rritur nga 6.17 përqindnë vitin 2008, në 7.66 përqind në

vitin 2012. Pjesëmarrja e Turqisë në portfolion e eksportit të Kosovës është rritur nga 1.53

përqind sa ishte në vitin 2008 në 4.22 përqind në vitin 2012. Një rritje e ngjashme ka ndodhur

edhe me pjesëmarrjen e Turqisë në portfolion e importit të Kosovës, ku nga6.65 përqind në vitin

2008, pjesëmarrja e Turqisë në këtë portfolio u rrit në 8.04 përqind në vitin 2012. Kjo rritje në të

dy treguesit lidhet me përpjekjet e Turqisë për të hapur tregjet drejt ekonomisë kosovare por

edhe ngjashmëria kulturore sjell qasjen e konsumatorëve nga produket dhe shërbimet e ofruara

reciprokisht.

Të dhënat nga Tregtia e Jashtme në Kosovë tregojnë për një deficit tregtar më të ulët në dhjetor

të vitit 2012 prej 191.3 milion Euro krahasuar me deficitin prej 227.7 milion Euro nëfund tëvitit

2011. Eksporti në muajin dhjetor të vitit 2012 kishte vlerën 20.5 milion Euro, ndërsa importi

211.8 milion Euro, është një rënie prej (8%) për eksport si dhe prej (15%) për import krahasuar

me dhjetorin e vitit 2011 (ASK, 2012, fq.9).

2.3 Zgjidhja eventuale e mosmarrëveshjeve në mes të antëtarëve në CEFTA

Lidhur me zgjidhjen e mosmarrëveshjeve që lindin në mes të antëtarëve të CEFTA-së, ka dy

hapa: konsultimet (neni 42) dhe arbitrazhi (neni3). Sipas nenit 42 (1) çdo mosmarrëveshje që

ndodh ndërmjet palëve duhet të zgjidhet përmes bashkëpunimit dhe konsultimeve, nëse është e

nevojshme në Komitetin e Përbashkët për të arritur në një zgjidhje reciprokisht të këndshme.

Paragrafi (2) përcakton se pala kërkuese ndaj konsultimeve do të informojë në të njejtën kohë

palët tjera me shkrim dhe të ofrojë të gjithë informacionin relevant. Komiteti i Përbashkët mund

të rekomandojë masa të përshtatshme.

68

Procedura e konsultimeve duhet të zhvillohen në praninë e një ndërmjetësi. Nëse palët nuk bien

dakord për praninë e një ndërmjetësi, Kryetari i Komitetit të Përbashkët (ose në qoftë se ai është

banor naciaonal apo i një prej palëve të interesuara, atëherë paraardhësi i tij i parë) do të caktojë

ndërmjetës brenda 20 ditëve kalendarike nga marrja e kërkesës fillestare me shkrim për

ndërmjetësim në pajtim me rregullat e përcaktuara. Ndërmjetësi do të paraqes një raport

përfundimtar për Komitetin e Përbashkët në 60 ditë e fundit kalendarike pas emërtimit të tij/saj.

Nëse mosmarrëveshja nuk është zgjidhur, Komiteti i Përbashkët do të merret me këtë çështje, me

qëllim për të gjetur një zgjidhje të pranueshme. Nëse kjo do të dështojë, Komiteti i Përbashkët do

të rekomandojë masa të përshtatshme, neni 42 (3).

Nëse nuk ka zgjidhje në bazë të kësaj marrëveshje dhe konsultimet dypalëshe, ndërmjetësuesi

dhe Komiteti i përbashkët nuk kanë arritur në një zgjidhje të pranueshme, zakonisht brenda 90

ditëve kalendarike nga marrja e njoftimit duke ju referuar paragrafit 2, pala përkatëse mund të

marrë masa të përkohshme ribalancimi duke u bazur në procedurat e parashtruara në nenin 24.

Për masat e marra duhet të njoftohen menjëherë palët dhe Komiteti i Përbashkët, të cilët duhet të

kryejnë kunsultime të rregullta në lidhje me heqjen e tyre. Masat do të hiqen kur kushtet nuk e

justifikojnë mbajtjen e tyre në kuadrin e Komitetit të Përbashkët ose nëse mosmarrëveshja është

paraqitur për arbitrazh, kur një vendimi i arbitrazhit është dhënë dhe është vendosur në përputhje

me Komitetin e Përbashkët, neni 43 (4).

Nëse nuk ka marrëveshje me anë të konsultimeve të drejtpërdrejta në Komitetin e Përbashkët

brenda 90 ditëve kalendarike nga data e marrjes së kërkesës për konsultime, mund ti referohet

arbitrazhit nga çdo palë në mosmarrëveshje me anë të një njoftimi me shkrim drejtuar palës tjetër

në mosmarrëveshje. Gjykata e arbitrazhit do ta zgjidhë mosmarrëveshjen në përputhje me

Marrëveshjen e CEFTA-së dhe rregullave të tjera të zbatueshme të ligjit ndërkombëtar. Gjykata

do të kosiderojë mendimin e disa palëve që nuk janë përfshirë në mosmarrëveshje. Gjykata e

arbitrazhit është e qeverisur nga Aneksi 9. Dhënia e vendimit është përfundimtar dhe detyrues

për palët.Hapi i parë në zgjidhjen e mosmarrëveshjes është i natyrës politike. Palët janë të

inkurajuara që të zgjidhin mosmarrëveshjet përmes konsultimit. Megjithatë, në qoftë se hapi i

parë dështon, atëherë procedura ligjore (arbitrazhi) është i akti final.

69

Procedurat e referuara më sipër të zgjidhjes së konflikteve tregtare midis vendeve të CEFTA-s,

paraqesin më tepër një rregullore formale të brendshme të vetë marrëveshjes sesa konkretizim

dhe zgjidhje të situatës. Kjo vjen për faktin se nëse konsultimet apo propozimet nuk janë në

harmoni me kushtet e palëve atëherë ky cikël bëhet periodik dhe konflikti shtyhet deri në fazat

ku marrëdhëniet tregtare ndërpriten krejtësisht, e si pasojë vendosin në diskutim antarësimin e

mëtejshëm të vendeve në fjalë në CEFTA.

Shpeshherë ndodh që konfliktet tregtare të jenë pasojë e ndonjë konflikti të hershëm me natyrë

politike e në këtë rast është e dyshimtëzgjidhja e mosmarrëveshjeve më anë të konsultimeve apo

arbitrazhit. Kjo pasi, sado të zbuten pasojat e konfliktit tregtar me konsultime apo sovranitetin e

aktit final, vendet ende nuk do të dëshirojnë të tregtojnë me njëra– tjetrën dhe një pasojë e tillë

dëmton tregtinë e lirë në rajon. Në rastin konkret, konflikti mes Kosovës dhe Serbisë nuk është

thjeshtë një mosmarrëveshje për eksport/import apo një kapriço për nevojat e tregut, dobinë

konsumatore apo tek e fundit, një politikë fiskale restriktive. Skanimi që duhet ti bëhet konfliktit

me qëllim zbardhjen e shkaqeve dhe optimizimin e pasojave për t’iu përqasur zgjidhjes, është se

ky konsiderohet një konflikt i transformuar nga shkaqe territoriale/politike në motive tregtare.

Konsideruar prirjet globale të zgjidhjes së konflikteve të këtij lloji, të fshehura ose jo, modelet e

manaxhimit të konflikteve janë më produktive dhe efiçente. Më poshtë do të aplikohet një i tillë,

paraqitja teorike e të cilit është kryer në kreun e dytë.

2.4 Aplikimi i modelit: Skema e gjithëpëfshirëse e konflikteve dhe zgjedhja e tyre

Në botë, sot, raporti konflikt – integrim gjithnjë e më shumë po anon nga integrimi. Këtu nuk

bën përjashtim edhe Balkani, dikur “fuçi baruti”, fjalë që po e dëgjojmë gjithnjë e më rrallë

pikërisht për shkak të përfitimeve të padisktueshme tëintegrimit ekonomik dikur dypalësh

(MTL), tashmë rajonal (CEFTA) e më gjerë. “The global trade bring peace” po gjen terren çdo

ditë e më shumë pavarësisht veçantive rajonale. Përfitojnë me tepër vendet dhe politikanët që

më shpejtë ndërgjegjesohen. Kësaj filozofie nuk i shpëton as Kosova dhe fqinjët që e njohin apo

nuk e njohin ende.

70

Studimi i konflikteve ka marrë një formë dhe rëndësi tjetër gjatë viteve 1960 si pasojë e

emergjences së studimeve për paqen, të derivuara nga Marrëdhëniet Ndërkombëtare dhe qasja e

teorive politike drejt kuptimit dhe shpjegimit të dhunës dhe paqes mes grupeve të ndryshe të

interesit (Galtung, J., 50 Years: 100 Peace & Conflict Perspectives, 2008). Pas kësaj, janë

zhvilluar disa teori, metodologji, qasje dhe pjesë të debateve rreth paqes dhe studimeve të

konfliktit.Disa nga përafrimet mbështeten në analiza statistikore për të parashikuar dhe shpjeguar

dinamikat e konfliktit ndërsa, disa të tjera janë të fokusuara në botëkuptimin e kompleksitetit

tëkonflikteve, faktorëve historik dhe socio-ekonomik qëçojnë në akte dhune dhe luftime (Webel,

C. dhe Galtung, J. (eds.), Handbook of Peace and Conflict Studies, 2007).

Në këtë kontekst të hulumtimit mbi paqen, analiza e konfliktit dhe harta e tij marrin një rëndësi

të veçantë pasi përfshijnë një gamë të gjerë të medotave dhe përqasjes së realitetit për të

kornizuar dimensione të shumta, aktorë, stuktura dhe pasoja të paqes dhe dhunës.Harta e

konfliktit është një nga mjetet e zbardhjes së konfliktit e cila na ofron mundësinë të

përshkruajmë aktorët dhe marrëdhëniet mes tyre. Ajo tregon kompleksitetin e analizës dhe po

ashtu sjell në lojë elementë objektivë të cilët tregojnë më shumë për mënyrat e zgjidhjes së

konfliktit sesa shkrimet narrative të cilët në fund të fundit sjellin zhvendosjen e argumenteve dhe

jo qëndrueshmëri të tyre. Harta e konfliktit gjithashtu bën të mundur ilustrimin e marrëdhënieve,

dominancën e fuqisë së aktorëve dhe pozicionimin e tyre në konflikt në një mënyre të thjeshtë

dhe të kuptueshme.Po Kosova dhe rajoni?

Burimet kryesore të literaturës në lidhje me hapat e modelit janë kryesisht raporte dhe studimeve

të universiteve perëndimore, studime të pavarura të aktorëve asnjanës dhe raporte të

insitucioneve evropiane lidhur me konfliktin.Pjesa e analizës kritike është kryer duke u bazuar në

intervista me ekspertë të fushës së konflikteve, marrëdhënieve diplomatike dhe

akademikëvendas.

71

2.4.1 Aktorët, çështjet dhe objektivat

Aktorët

Ky seksion ekzaminon pozicionin e aktorëve kyc në Kosovë përkundrejt veriut të Kosovës. Ai

fillon me prezantimin e pozicionit të Qeverisë së Kosovës, Institucionit të Presidentit dhe

Asamblesë. Më pas eksplorohet pozicioni i partive kryesore politike në Kosovë.Në vijim, grupet

e tjerë të interesit, shoqëria civile dhe prespektivat rrënjësore të konfliktit janë të përfshira me

qëllim kornizimin e të gjithë niveleve të shoqërisë. Edhe pse ekzistojnë nuancë dhe diferenca

mes pozitës dhe përqasjes së aktorëve politik dhe social të Kosovës, konsensusi përfundimtar

është se zgjidhja e situatës së veriut të vendit do të duhet ti përmbahet modelit dhe kushteve të

Planit të Ahtisaari-t, sovranitetit dhe integritetit territorial të Kosovës.

- Qeveria e Kosovës

Për një periudhe të gjatë kohe, Qeveria e Kosovës dhe institucionet e mëparshme

tëvetëqeverisjes së Kosovës nuk kanë luajtur ndonjë rol të rëndësishëm dhe specifik në veri të

vendit.Kjo ka ulur dhe influencën e saj në zhvillimet politike në këtë zonë territoriale. Kjo

influencë është ushtruar nga autoritete ndërkombëtare qeverisëse të shumta në vend të cilat kanë

administruar rajonin verior në tërësi. Dhuna nga komponentë etnikë, prezenca e strukturave

paralele serbe dhe impotenca e UNMIK dhe KFOR për të vendosur zbatimin e ligjit, autoritetit

politik dhe normalitetit në Veri të Kosovës, në të njëjtën linjë me tranferimin e zhvendosur të

kompetencave drejt autoriteteve lokale, kanë kontribuar në marxhinalizimin e institucioneve

kosovare për të ushtruar autoritetin e tyre në këtë rajon të Kosovës. Pozicioni kyç i Qeverisë së

Kosovës për të zgjidhur situatën e komplikuar në veri të vendit është gjetja e një alternative në

linjë me Planin e Ahtisaarit i cili shpreh decentralizim ekstensiv dhe asimetrik të

minoriteteve.Kohët e fundit, ka spekulime se qeveria po harton një plan zhvillimi për veriun. Por,

në aktualitet Qeveria e Kosovës është në kundërshtim të ndarjes së rajonit verior dhe po ashtu

shprehet kundër një statusi autonom specifik në këtë zonë (“Strategy for Northern Kosovo”,

Confidential document,2010, f.1).

– Institucioni i Presidentit të Kosovës

Pozita e Presidentit të Kosovës në lidhje me veriune Kosovës në të shkuarën ishte influencë e

autoritetit kushtetues të limituar qëky institucion ka ushtruar. Gjatë mandatit të tij, Presidenti

Rrugova ka injoruar strukturat paralele serbe në veri të Kosovës dhe administrimi dhe mbikqyrja

72

e kësaj zone ka qenë pjesë e autoriteteve ndërkombëtare (UNMIK dhe KFOR).Sot

Presidenti,gjykohet një mbështetës i fortë i negociatave dhe dialogjeve politike me Serbinë.

Kohëvetë funditështë shprehur dëshira për të takuar dhe dialoguar me homologun serb, me

qëllim normalizimin e marrëdhënieve dhe hapjen e rrugëve për marrëveshje politike mbi çështjet

ende të pazgjidhura. Sakaq, edhe BE-ja po punon mbi organizimin e një takimi diplomatik mes

homologëve në tëdy vendet.

- Asambleja e Kosovës

Asambleja e Kosovës ka luajtur një rol interesant në zgjidhjen e çështjes së veriut të Kosovës.Në

disa instanca, asambleja ka shërbyer si një supervizues dhe një mekanizëm përllogaritës për

qeverinë kosovare në disa nga aktivitetet me fokus rajonin verior dhe dialogun politik me

Kosovën.Gjatë këtij roli, opozita, specikishisht përpjekjet proaktive të Lëvisjes Vetëvendosje

kanë skanuar pikëpamje interesante të gjykimit tëçështjes.Në rastet e tjera, roli i saj ka

legjitimuar politikat dhe përpjekjet e qeverisë së Kosovës me anë të deklaratave të forta,

rezolutës dhe debateve parlamentare.

- Partitë kryesore Politike në Kosovë

Pamundësia e Qeverisë së Kosovës për të ushtruar sovranitet në veri të vendit, ka qënë një nga

kundërshtimet më në zë të partive politike në opozitë drejtuar koalicionit në qeverisje.Partitë

opozitare, shpeshherë në sens retorik kanë vënë në dukje këtë dobësi strukturore duke plasaritur

sovranitetin e Kosovës si një pretekst për të delegjitimuar qeverinë.Kritikat më të forta sidoqoftë,

kanë burim deklaratat e Lëvizjes Vetëvendosje e cila në mënyrë të vazhdueshme dhe konstante

vë në dukje çështjen e veriut të Kosovës.

- Forcat Policore të Kosovës

Policia kosovare, është i vetmi institucion pjesë e sistemit politik të Kosovës që operon pjesërisht

e lirë në territorin përreth veriut të Kosovës.Shumica e forcave policore kosovare në këtë zonë

janë me kombësi serbe.Prezenca e njëkohëshme e strukturave paralele serbe të sigurisë paraqet

sfida të konsiderueshme të zbatimit të ligjit nga ana e policisë kosovare.Këto struktura

delegjitimojnë Policinë e Kosovës në prezencën e popullsisë lokale dhe pengojnëndjekjen penale

të krimeve ekonomike dhe politike. Sondazhi i kryer nga UNDP në Mitrovicë rreth opinionit

publik në 2010 tregon se më pak se 10% e popullsisë serbe në Mitrovicë besojnë në policinë

kosovare, krahasuar me 84% të besimit që kanë tek forcat policore në pjesën jugore të Mitrovicës

(UNDP, ‘Mitrovice/a Public Opinion Survey’, 2010, fq. 23-24).

73

- Qeveria e Republikës së Serbisë

Qeveria e Serbisë duket se e ka nxjerrëçështje jashtë loje njohjen e Kosovës si shtet i pavarur.

Nisur nga përfundimet e Platformës Serbe mbi statusin e veriut të Kosovës, thuhet qartë se: “…

Serbia nuk e njeh dhe nuk do ta njohë kurrëdeklarimin e njëanshëm të pavarësisë së Kosovës”.

Pala serbe konfirmon vazhdimisht (edhe nëpërmjet platformës) se dialogut teknik mbi statusin e

rajonit verior i ka ardhur fundi.Pra, dialogu politik mes Beogradit dhe Prishtinës është rruga e

vetme për “të shpëtuar çfarë mund të shpëtohet”. Kosideruar vendosmërinë e qëndrimit serb

karshi statusit të Kosovës veriore, Tadic në vitin 2011 propozon katër pika, zbatimi i përpiktë i të

cilave mund të përmirësonte dialogun teknik:

1. Nivel i lartë i vetëqeverisjes së serbëve në veriun e Kosovës;

2. Veriu, një rajon me të drejta të veçanta;

3. Përcaktimi i një statusi të veçantë për manastiret orthodokse serbe;

4. Të procesohet marrëveshja për të drejtat e pronës (KIP, 2013, fq.50).

Ndryshe nga pala kosovare, literatura paraqet një konsolidim uniform (të drejtë apo jo) të

aktorëve serbë në konflikt. Pavarësisht mënyrës së trajtimit të konfliktit, objektivat dhe qëndrimi

ndaj statusit të veriut të Kosovës janë të njëtrajtshme. Aktorët e tjerë të palës serbe listohen si më

poshtë:

1. Institucioni i Presidentit të Serbisë;

2. Asambleja Kombëtare e Serbisë;

3. Ministria për Kosovës dhe Metohinë;

4. Partitë kryesore politike serbe;

5. Lidershipi serb nëveriun e Kosovës;

6. Strukturat paralele serbe;

7. Komuniteti serb në veriun e Kosovës.

- Aktorët Ndërkombëtar

Komuniteti ndërkombëtarështë shtresa e tretë e aktorëve që zotërojnë një rol kritik dhe

influencues mbi veriune Kosovës dhe marrëdheniet e ardhshme mes palëve. Ndër ta, aktorët

kryesor variojnë nga organizatat ndërkombëtare deri tek vendet influencuese të konfliktit duke

74

përfshirë Institucionet e Bashkimit Evropian, vendet anëtare të tij dhe EULEX, KFOR (NATO),

UNMIK, OSCE, ICO dhe shtetet si Kombet e Bashkuara apo Federata Ruse. Edhe pse

komuniteti ndërkombëtarështë i segmentuar dhe operon në harmoni të pavarur, pozicionet e tyre

predominante lidhur me veriun e Kosovës rezonojnënë këto tri këndvështrime: nuk ka ndarje dhe

ndryshim të kufirit, nuk ka përdorimi të forcës dhe ruajtjes së stabilitetit dhe asnjë konflikt të

zgjatur dhe të “ngrirë” (KIP, 2013, fq. 77).

Bashkimi Evropian, në dekadën e fundit është kthyer në një aktor me influencë në rajon

nëpërmjet instrumenteve si siguria e përbashkët, politikat e jashtme, politikat zgjeruese dhe

kapacitetet e manaxhimit të konflikteve. Edhe pse vendet e BE janë të ndara në terma të njohjes

së shtetit të Kosovës, institucionet kryesore të BE-së, po angazhohen diplomatikisht në adresimin

e çështjeve si status i veriut të Kosovës, strukturat paralele serbe, normalizimi i marrëdhënieve

dhe dinamikat e njohjes si shtet i pavarur (EU Annual Report, 2013, fq. 20). BE grupon si pika të

pandashme dhe bashkë-kushtëzuese politikat e manaxhimit të krizës në rajon dhe kriteret e

integrimit evropian. Kyraport kritik për integrimin evropian tëdy vendeve duhet të skanohet dhe

përkthehet si kushti parësor i integrimit. Pra, aq kohësa konflikti zgjerohet dhe shancet për

marrëveshje të përbashkëta ulen, BE e quan integrimin “një prioritet kombëtar”. Kjo do të thotë

se janë vetëm vendet, përkatësisht Serbia dhe Kosova ato që synojnë integrimin dhe jo

përkrahësit evropian.

Lidhur me dinamikën kryesore, për BE-në nuk është më interes kalimi i konfliktit të “ngrirë” në

institucionet e veta. Politikat e saj nërajon konsistojnë në ndërhyrjen diplomatike për vendosjen e

diskutimeve mes palëve për të kaluar në debat politik dhe jo në tejzgjatje të konfliktit.

a) Çështjet, kushtet demografike dhe socio-ekonomike, objektivat

Situata në veriun e Kosovës ka evoluar dhe ngecur njëkohësisht nëse i referohemi dekadës së

kaluar.Evolimi i përkon kryesisht rikalibrimit dhe mono-etnicizmit dhe ndarjes territoriale të

shqiptarëve dhe serbëve. Lumi Ibër simbolizon ndarjen ku, komuniteti serb dominon pjesën

veriore ndërsa komuniteti shqiptar atë jugore. Evolimi në terma demografik ka ndodhur si

rezultat i përzënies së popullsisë kosovare në tëdy krahët menjëherë pas luftës por gradualisht

edhe nëpërmjet presionit ndaj komunitetit, cënimit individual dhe kolektiv, shkatërrimit të pronës

private dhe mungesë të mirëqënies socio-ekonomike për të përmbushur standardet bazë të

75

jetesës.Në terma të stagnacionit, kushtet e dobëta ekonomike, të vijuara nga llogorja e

strukturave paralele serbe dhe impotenca e qeverisë kosovare për të vendosur sovranitet dhe

administrim në pjesën veriore të vendit, i kanë dhënë rajonit një status “harrese”. Nëse ky

përcaktim është i vjetëruar, le të themi se shumë sektorë të jetës së përditshme po regresojnë

gradualisht.

Rajoni vuan nga mungesa e zbatimit të ligjit apo ekzistencës së vet dhe tensionit etnik nga njëra

anë dhe niveli i lartë i pazhvillimit dhe papunësia e lartë në rajon nga ana tjetër.Qeverisja në

nivel të dobët ka ndikuar në zhvillimin ekonomik të Kosovës veriore.Konsideruar faktorët

ekonomik, duket se emëruesi i vetëm i përbashkët mes jugut dhe veriut të Mitrovicës është

stagnacioni ekonomik i rajonit dhe iniciativat e pakta për ngritjen e biznesit të vogël dhe të

mesëm.Paralel me nivelin e ulët të zhvillimit dhe tensioneve etnike dhe ndarjen territoriale, veriu

i Kosovës është i njohur për burime të pasura natyrore.Liqeni artificial i Ujmanit konsiderohet si

rezervuari më i madh i ujit në Evropë (RDA, 2012).I pozicionuar në Zubin-Potok dhe sëbashku

me lumin Sitnicë dhe Ibër, e shëndërron veriun e Kosovës tërheqës për investime potenciale

ekonomike dhe zhvillim agrikulturor.

Objektivi i përbashkët mes vendeve në konflikt përveç dialogut teknik po diskutohet edhe

nëpërmjet diagogut politik në nivele të larta.Qëllimi i vendosjes së dialogut politik është

normalizimi i marrëdhënieve mes palëve dhe zbërthimi i marrëveshjeve për pjesën veriore.Pas

zbatimit të marrëveshjeve sektoriale, produkt i dialogut teknik, me anë të dialogut politik synohet

të arrihet një marrëveshje në lidhje me kufijtë dhe rregullimet në institucionalizimin e

komunikimit mes vendeve duke përmirësuar marrëdhëniet mes zyrave doganore dhe strukturat

paralele serbe. Statusi i ardhshëm i këtij rajoni do jetë në zemër të dialogut politik ku secila palë

gjykon në bazë të objektivave të veta: Kosova kërkon zbatimin e planit të Ahtisaarit ndërsa

Serbia kërkon vendosjen e një statusi autonom të krahinës, pjesë e territorit serb. Në mënyrë të

përmbledhur, më poshtë listohen objektivat e palës serbe për veriun e Kosovës:

1. Ruajtja e “status quo” në veriun e Kosovës;

2. Përgatitja e terrenit për ndarjen e Kosovës;

3. Kontestimi i legjislacionit dhe legjimitetit të shtetit të Kosovës, hyrë në fuqi me aktin e

vetë-shpalljes së pavarësisë;

4. Të pengojë integrimin e Kosovës në organizata rajonale dhe ndërkombëtare;

76

5. Të pengojë procesin e njohjes së pavarësisë së Kosovës (KIP, 2013, fq.60).

Plani i Ahtisaarit

Plani i Ahtisaarit përbën një model të vendosjes së autonomisë de-fakto nëpërmjet

decentralizimit ekstensiv të autoriteteve në komunat e dominuara nga komuniteti serb.

Momentalisht, kyështë qëndrimi i qeverisë kosovare dhe institucioneve ndërkombëtare

mbështetëse në Kosovë. Plani përmban mundësitë e listuara si më poshtë për popullsinë që

banon në pjesën veriore të Kosovës:

Kompetenca shtesë për komunën veriore të Mitrovicës;

Përpjesë më të lartë të fondeve publike për serbët që jetojnë në Kosovë;

Rol direkt i komunave në zgjedhjen e instancave të larta policore në komunë;

Dispozitë e sistemit arsimor serb në akordim me kurrikulën arsimore të Republikës së

Serbisë;

Një status autonom i Universitetit të Mitrovicës;

Përbërje adekuate etnike e gjyqësorit;

Të lejohet bashkëpunimi midis komunave dhe pranimi i fondeve me burim Republikën e

Serbisë dhe në transparencë të plotë;

Serbia mund të vazhdojë të financojë institucionet arsimore dhe shëndetësore me kusht

transparencën e plotë(178 PER and D4D, From Creative Ambiguity to a Constrictive

Process: How to Approach Northern Kosovo?, Prishtina, 2012, fq. 26-27).

Zgjidhja e ofruar nga Plani i Ahtisaarit mund të jetë e pranueshme nga qeveria e Kosovës,

komuniteti serb që banon në komunat jugore të Kosovës dhe shumica e komunitetit

ndërkombëtar. Bazuar në RIDEA, Plani i Ahtisaarit gjykohet si një kompromis minimal por parë

nën këndvështrimin e dialogjeve finale të statusit nga qeveria e Kosovës, plani konsiderohet një

produkt final. Megjithatë, liderat serb në veri dhe qeveria serbe e ka refuzuar këtë projekt. Duke

iu referuar temave të dialogut të ardhshëm, RIDEA rekomandon se qeveria kosovare duhet të

konsiderojë dhe përfshijë në marrëveshje ndarjen në mënyre demokratike të kufijëve doganorë,

çështjen e individëve të deklaruar të humbur, fondin e pensionit, riparimet e luftës dhe probleme

të tjera (179 RIDEA and CIS, “Consolidating Kosovo’s Statehood: Processes, Problems, and

Perspectives”, October 2012, fq. 15).

77

Një tjetër propozim i vendosur në skemë, është ekzistenca e sovranitetit të dyfishtë në praktikë, i

sygjeruar nga International Crisis Group (ICG) (Crisis Group, “North of Kosovo: Dual Sovereignty

in Practice”, Kap. 3). ICG-ja e konsideron konfliktin e “ngrirë” si konflikt tëçrregullt dhe grindje

mes palëve. Prirjet e integrimit të rajonit brenda autoritetit të plotë kosovar përkthehen si

përkeqësim i situatës. Në mënyrë ekuivalente, përpjekjet e komunitetit ndërkombëtar për

integrimin ekonomik të rajonit nëpërmjet investimeve, fondeve dhe përmirësimit të mjedisit të

sigurisë do të ishin jo efektive aq kohë sa mungon zgjidhja e statusit politik të rajonit, pjesë e

konfliktit. ICG-ja sygjeron si zgjidhje një status autonom të rajonit verior të Kosovës në këmbim

të njohjes së Kosovës si shtet i pavarur nga Republika e Serbisë nëpërmjet dialogjeve specifike të

moderuara dhe lehtësuara nga BE-ja.

2.4.2 Rrugët e ndërveprimit në konflikt

Duket që literatura sygjeron më të mirën për arritjen e objektivave si dhe rrugët,

alternativat,strategjitë që palët përdorin për t’i arritur ato si më poshtë:

MCP (Manifest Conflict Process) - një situatë ku palët apo përfaqësuesit e tyre bëjnë

të pamundurën për të ndjekur perceptimet e objektivave reciprokisht të papajtueshme

por duke minimizuar gjasat e identifikimit të akteve të dhunës;

AMCP (Agressive Manifest Conflict Process) - një situatë ku palët apo përfaqësuesit

e tyre bëjnë të pamundurën për të ndjekur perceptimet e objektivave reciprokisht të

papajtueshme duke ndërmarrë akte dhune si cënim i simboleve të një vendi, dëme

fizike me pasoja të konsiderueshme.

Jo kaq lehtësisht lexueshëm është një prirje e orientimit nga AMCP drejt MCP e Serbisë, një

vijim konsekuent i filozofisë MCP për Kosovën e një filozofi e re e "Palës së tretë” në lehtësimin

e procesit të përshkalëzimit nga konflikti në dialog.Faktorë si koha, integrimi, bashkëpunimi

rajonal, ndërhyrja dhe lehtësimi i marrëdhënieve nga komuniteti ndërkombëtar, kanëçuar në këtë

tranzicion të rrugëve që palët ndjekin në manaxhimin e konflikteve. Siçështë përmenduar gjatë

rrjedhës së punimit, prirja e vendeve drejt integrimit më shumë sesa zgjatjes së konflikteve e bën

AMCP një alternativë të vjetëruar në kohë dhe të modifikuar nga evolucioni i marrëdhënieve

78

politiko-ekonomike të vendeve kryesisht në Evropë. Rasti i Ishujve Aland është një shembull i

integrimit mes dy vendeve për aspekt territorial. Ndoshta, kyështë modeli që vendet duhet të

synojnë sot dhe jo polemikat e vazhdueshme dhe të kapaciteteve dhune si në Lindjen e Mesme.

2.4.3 Ndërhyrja

Metoda më konvergjente e trajtimit të ndërhyrjes në konflikt është ajo e transformimit të

konfliktit. Bazuar në analizën e tregtisë së jashtme dhe bilancit tregtar të ekonomisë kosovare,

evidencat janë të qarta që eksportet e Kosovës kanëqasje të limituar në tregun e brendshëm të

Serbisë.Faktori bazëi kuptueshëm patjetër që ështëkonkurrueshmëria krahasimisht e limituar e

produkteve, të mirave dhe shërbimeve kosovare. Mund të gjykonim vetëm faktorët ekonomik të

hapjes ndaj tregjeve të eksportit rajonal dhe të konkludonim se mallrat dhe shërbimet që vijnë

nga Kosova janë të një cilësie jo fort të pranueshme dhe si të tilla nuk e kënaqin konsumin serb.

Mundet gjithashtu të themi se Kosova nuk i përmbush sipas standarteve evropiane rregullat e

origjinës së produktit apo se çmimet nuk janë konkurruese në rajon. Sidoqoftënuk mund të

pranojmë se brenda kushteve të një marrëveshjeje për tregtinë e lirë të Evropës Qëndrore

(CEFTA), vepron vetëm efekti ekonomik si shkak i rënies së ndjeshme të eksporteve. Për muajin

qershor të vitit 2014 dhe 2015, eksport/importi i Kosovës me vendet e CEFTA paraqitet si më

poshtë:

Tabela 5 Eksportet dhe importet sipas vendeve në CEFTA, në vlerë dhe në përqindje të GDP-së('000 €)

Vendet

Eksportet Importet2014 2015 2014 2015

Qershor QershorVlera % Vlera % Vlera % Vlera %

Cefta 12,123 44.7

12,453 40.9

60,969 28.3

70,998 29.8

Shqipëria 3,949 14.5

4,299 14.1

12,134 5.6 16,207 6.8

Maqedonia 2,935 10.8

3,349 11.0

11,662 5.4 14,491 6.1

Mali i Zi 1,159 4.3 1,013 3.3 1,251 0.6 1,647 0.7

Serbia 3,469 12.8

3,431 11.3

28,745 13.3

32,323 13.6

Bosnja dhe Hercegovina 611 2.3 336 1.1 7,162 3.3 6,330 2.7

Moldavia : : 23.5 0.1 16 0.0 : :Burimi: ASK(2015) Përpunimi: Autori

79

Ngatë dhënat, interpretojmë vlerat relative të eksportit dhe importit në dy periudhat e dhëna duke

bërë edhe krahasimin mes tyre. Nëse ekonomia kosovare eksportonte 44.7përqind të të mirave

dhe shërbimeve drejt vendeve të CEFTA në qershor 2014 (periudha I), një vit më vonë(periudha

II) eksporti ulët me 3.8 përqind(40.9%). Krahasimisht me vendet e tjera në CEFTA, si dhe

konsideruar përparësitë gjeografike, rënia me e lartë e eksportit shënohet në tregtinë me Serbinë,

ku nga 12.8 përqind eksporti bie në 11.3përqind.

Të dhënat për importin tregojnë se Kosova importonte në periudhën e parë, të mira dhe shërbime

nga vendet e CEFTA në masën 28.3përqind. Në periudhën II, importi rritet në 29.3përqind. Po të

shohim importin nga Serbia, edhe pse rritet me vetëm 0.3 përqind, prirjet janë të tilla që në

kushtet e një situate ku Serbia pranon pak importet nga Kosova dhe eksporton tek kjo e fundit në

masë më të madhe, vlera 0.3 është një tregues i reciprocitetit të Kosovës ndaj Serbisë.Termat e

mos njohjes së pavarësisë së një shteti, bëjnë që edhe konsumatorët të prirur nga politikat e

jashtme të një vendi jo-njohës, të mos konsumojnë të mirat dhe shërbimet të ardhura nga ky

vend.

Kosova ka kryesuar Marrëveshjen për tregti të lirë, në vitin 2011. Problemet duket se ishin

evidente, duke pasur parasysh faktin vendet anëtare si Bosnja e Hercegovina dhe Serbia, jo

vetëm që nuk e kanë njohur Kosovën si shtet të pavarur por kanë bllokuar edhe kalimin transit të

prodhimeve ‘Made in Kosova”. Serbia njeh vetëm UNMIK-un, por jo institucionet kosovare.

Kosova duhet të përpiqet tëarrijëqëllimet në CEFTA, në të kundërtën, për shtetin më të ri

konflikti tregtar përkthehet në “zero-sum game”. Dinamikat e përçuara nga një situatë e

pamanaxhuar konflikti nuk bëjnë gjë tjetër përveç se përkeqësojnë terrenin e investimeve të

huaja. Mungesa e këtyre të fundit në një ekonomi prodhuese rrit deficitin tregtar.

Problemet aktuale të derivuara nga marrëdhëniet e ftohta të dy vendeve ndikojnë aktivitetin

tregtar kryesisht tëndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, të cilat vazhdojnë të insistojnë që

problemet e tyre të zgjidhen përmes institucioneve. Bizneset po bëjnë zgjidhje përmes vendeve të

treta, duke ndryshuar destinacionin e eksportit por me një kosto tejet të lartë, sepse kompanitë

ndërmjetësuese po përfitojnë deri në 5% për shërbimet që kryejnë. Problem tjetër është edhe

transporti i produkteve kosovare për arsye se distanca është shumë më e largët.

80

Ndoshta, një mënyrë koherente për zbutjen e problemeve, rezultat i ngërçit mes dy vendeve është

ndërmarrja e masave të tjera nga institucionet e larta politike si reciprociteti edhe pse nuk do të

jetë forti pranueshëm nga komuniteti ndërkombëtar. Një akt i tillë mund të përkeqësonte statusin

e Kosovës në CEFTA deri nëçantarësimin e saj. Megjithatë Kosova është në hapat fillestar të

integrimeve dhe kjo nuk e zgjidh çështjen.

Përveç problemit politik që lidhet me Bosnjën dhe Serbinë, kemi një mos gatishmëri dhe

mungesë profesionalizmi brenda MTI-së në adresimin e problemeve që lidhen me CEFTA-n.

Autoritetet kosovare kishin hequr dorë nga vendosja e reciprocitetit kohë më parë, pasi një

vendim të tillë e kishin konsideruar si një veprim, i cili kurrë nuk ka sjellë mirëqënie në vend.

Disa të dhëna të publikuara nga një studim i MTI-së, humbësi më i madh në marrëveshjen e

CEFTA-s është Kosova, e cila në periudhën 2007-2010ka importuar rreth 11 herë më shumë se

që ka eksportuar.Politikat ekonomike, të nxitura nga aktorët ndërkombëtar dhe kombëtar, në

raport me vendet e CEFTA-s, ndikojnë çdo ditë e më shumë negativisht në pasqyrën ekonomike

të vendit dhe specifikisht prekin prodhuesit vendor.

Në një pikë kritike të ndërveprimit ose jo me anë të reciprocitetit, sygjerimi ndaj institucioneve të

larta të politikbërjes është marrja në konsideratë e pasojave më tej. Nga njëra anë duket sikur

problemi ka një rrugëdalje dhe një e tillëështë një përmirësim në tregues të tregtisë së jashtme

por nga ana tjetër Kosova mund të humbas mbështetjen e komunitetit ndërkombëtar si një vend

që në një kapitull të rëndësishëm të tregtisë së lirë zbaton masa reciprociteti.

81

3. METODOLOGJIA E KËRKIMIT DHE ANALIZA E REZULTATEVE

Informimi i kategorive të ndryshme rreth procesit të integrimit të Kosovës në Institucionet e

Larta Evropiane ishte motivimi i zhvillimit të anketës në këtë drejtim. Ndërtimi i pyetësorëve

është bërë në mënyrë të tillë që të evidentojë aspekte të shumëfishta rreth kësaj tematike. Janë

mbledhur gjithsej të dhëna për 350 vëzhgime, të kategorive të ndryshme të ndarë në studentë,

profesorat, administratë dhe ndërmarrje. Është e rëndësishme të theksohet se analiza është kryer

pas një “pastrimi” të databazës, pra korrektimi për mungesë të dhënash apo vlerash. Supozimet

bazë që bëhen në këto raste për zgjedhje të rastësishme dhe përfaqësuese merren parasysh para

implementimit të analizës.

Ky kapitull analizon të dhënat e mbledhura me anë të një pyetësori. Anketimi u krye në vitin

2014 në shtatë komuna të Kosovës dhe pyetësorët iu shpërndanë individëve me përkatësi në

katër grupe të ndryshme. Rezultatet e kërkimit pritet të shërbjejnë si pikënisje politikash në

tregun e informacionit mbi integrimin evropian të Kosovës. U tentua që kampioni të jetë

përfaqësues dhe proporcional me popullatën por për vet faktin se studimi është pilotues dhe se

informacioni i pyetur është specifik, kampioni final është 350 individë. Megjithatë, vrojtimet e

grumbulluara nuk përmbajnë vlera të munguara dhe kjo i bën më robuste rezultatet. Pjesa më e

madhe e pyetësorëve u plotësua në prani të një grupi pune, kryesisht në Universitete, ndërmarrjet

e targetuara dhe institucionet e administratës publike. Një teknikë e tillë rrit saktësinë e

vlerësimeve të marra dhe rrjedhimisht edhe të përgjithësimeve që kryhen mbi rezultatet e

anketimit. Grupet e përkatësisë janë studentët, pedagogët, punonjësit e administratës publike dhe

punonjësit e ndërmarrjeve. Alokimi i vrojtimeve mes katër grupeve të targetuara u krye në

mënyrë tërastësishme.

Gjatë intervistës u shpërnda një pyetësor i përbërë prej 23 pyetjesh, të ndara në tre kategori:

Informacion i përgjithshëm mbi të anketuarin/ën;

Informacion mbi CEFTA;

Infrmacion mbi MSA dhe marrëveshjet dypalëshe;

Informacion mbi procesin e integrimit të Kosovës në BE.

82

Përveç pyetjeve të mbyllura (close–ended), në pyetësor u përdorën edhe pyetje të hapura (open-

ended), në mënyrë që të merrej sa më shumë informacion nga i/e anketuari/a. Në shumicën e

rasteve pyetësori u vet-administrua nga të intervistuarit (self-administered questionnaire).

Ndonëse, në përgjithësi pyetësorët e vet-administruar kanë një përqindje më të lartë gabimesh në

mbushje sesa ato të administruar nga intervistuesit. Në rastin konkret u vendos që pyetësori të

administrohej nga vetë të intervistuarit për pasojë të natyrës së pyetjeve në pyetësor. Me qëllim

që të intervistuarit të mos ndiheshin nën presionin e një testimi nga ana e intervistuesve, u pa më

e arsyeshme që ata t’i mbushnin vetë pyetësorët por në praninë e intervistuesve, për të garantuar

individualitetin e përgjigjeve. Krahas kësaj u organizuan takime me përfaqësuesit e segmenteve

të vrojtuara me pyetje të strukturuara logjike dhe verifikim të tërthortë të përfundimeve të dala

nga pyetësorët (sidomos për pyetjen e fundit të pyetësorit). Në këtë mënyrë u sigurua një

sinqertitet më i lartë përgjigjesh veçanërisht në lidhje me pyetjet mbi nivelin e njohurive rreth

Marrëveshjeve integruese dhe BE-së.

Ky kapitull është i organizuar në tre seksione kryesore. Në seksionin 3.2 paraqitet analiza

përshkruese, e cila përmban në parim analizën e karakteristikave demografike të kampionit dhe

analizën univariante. Kjo e fundit do të mundësojnë njohjen e thellë të kampionit dhe të

informacionit të mbledhur nëpërmjet anketimit, si dhe do të jetë një paraqitje e situatës, sjelljeve

dhe problematikave që hasin grupet e targetuara në Kosovë. Në seksionin 3.3 paraqitet analiza

bivariante, e cila do të ndihmojë për testimin e një sërë hipotezash të hedhura në fillim të këtij

punimi. Seksioni 3.4 përmban analizën regresive mbi të cilën u është dhënë përgjigje pyetjeve

kërkimore.

Variablat e përfshira në pyetësorë, nuk janë atribut fort i dallueshëm i rishikimit të literaturës, aq

kohë sa nuk ekziston një e tillë e mirëfilltë mbi prirjet e integrimit. Një metodë “proxy 11” e cila

është përdorur është shtrimi i pyetjeve lidhur më njohjen e marrëveshjeve, zbatimin e tyre,

faktorët që katalizojnë integrimin evropian dhe informacionin lidhur me struktura apo

institucione që mbikqyrin procesin integrues. Konsideruar kampionin jo fort përfaqësues

statistikisht por përfaqësues nga shtrirja gjeografike e mbledhjes së të dhënave, shumica e

pyetjeve funsksionojnë si variabla binar (dummy) të koduar në bazë të përgjigjes. Kjo për vetë

faktin se nuk mund të supozojmë se target grupet zotërojnë njohuri shkencore mbi integrimin dhe

11Një metodë e përafërt e konsideruar në mungesë të një metode specifike për të analizuar prirjet integruese

83

politikat e jashtme të shtetit në nivel të mjaftueshëm. Supozohet se masivisht qytetarët e Kosovës

informohen nëpërmjet mediave vizive dhe atyre të shkruara. Gjithashtu vlen të theksohet se

pyetësorët në mënyrë të organizuar janë shpërndarë në shtatë komunat më të mëdha të Kosovës

përfshirë: Prishtina, Mitrovica, Peja, Gjakova, Prizreni, Ferizaji dhe Gjilani. Kjo rritë efektin e

treguesve pasi zgjedhja është e shtrirë gjeografikisht dhe duke mbledhur të dhëna nga individë që

banojnë në komunat kryesore, ulet probabiliteti i analizës së rasteve ekstreme.

3.1 Analiza përshkruese

Ky nënseksion paraqet analizën univariante dhe bivariante të informacionit të mbledhur me anë

të pyetësorëve. Në fillim paraqitet një përmbledhje e detajuar e karakteristikave të

zgjedhjes/kampionit, ndërsa në vijim përmblidhet informacioni mbi secilin prej variablave të

seksionit të pyetësorit, që lidhen me njohjen e marrëveshjeve, vlerësimin e faktorëve që

përshpejtojnë integrimin në BE, pasojat e marrëveshjeve, institucionet e krijuara si pasojë e

nënshkrimit të marrëveshjeve, numrin e marrëveshjeve dypalëshe që ka nënshkruar Kosova,

negociatat për MSA-në, mundësitë e nënshkrimit të marrëveshjes së MSA-së, njohjen e procesit

të integrimit, njohjen e proceseve integruese në BE, vlerësimin e aktorëve që ndikojnë procesin e

integrimit, përshtatjen e legjislacionit sipas atij evropian, rëndësinë e procesit integrues në punën

dhe jetën e përditshme, motivimin ndaj integrimit si dhe shkallën e informimit mbi procesin nga

burime të përzgjedhura. Interpretimi i përqindjeve në këtë pjesë është organizuar sipas rrjedhës

llogjike të pyetjeve dhe lidhjes mes tyre. Kjo analizë paraprin kryerjen e testeve të përshtatshme

për disa prej hipotezave të shtruara në punim dhe përgjigjes ndaj pyetjeve kërkimore, të cilat do

të jënë pjesë përbërëse e analizës bivariante dhe analizës regresive. Në mënyrë që të mos

ndikohej në përgjigjet e të anketuarëve, nuk është koduar komuna ku banon i/e anketuari, por

është koduar perkatësia në grupet e targetuara, por është koduar përkatësia në grupet e

referencës.

3.1.1 Karakteristikat demografike të zgjedhjes

Në këtë nënseksion paraqitet analiza përshkruese e karakteristikave demografike të zgjedhjes si

grupi i përkatësisë, gjinia, mosha, punësimi dhe eksperienca e punës si dhe arsimimi i të

anketuarve. Tabelat 6 dhe 7 përmbledhin përqindjet e karakteristikave demografike si më poshtë:

84

Tabela 6 Shpërndarja sipas grupeve të përkatësisë

KarakteristikaFrekuenca Përqindjet

Grupi i përkatësisëStudentë 120 34.3Profesorat 80 22.9Administrata Publika 80 22.9Ndërmarrja 70 20

Nga 350 vëzhgime në studim, shihet se përqindjen më të lartë të pjesëmarrjes në anketim e kanë

studentët, me 34,3përqind, ndërsa më të ulët ndërmarrjet me 20përqind. Administrata dhe

profesorati përfaqësohen me rreth 23 përqind përkatësisht. Megjithatë, shpërndarja mund të

thuhet se është pothuajse e njëtrajtshme, çka mund të lehtësojë analizën, pasi nëse do të kishte

diferenca më të mëdha mes grupeve, mund të kishte ndikime në rezultatet e analizës dhe do

duhej bërë një peshim i variablave të marra në konsideratë.

Tabela 7 Karakteristikat demografike të zgjedhjesKarakteristika Frekuencat PërqindjetGjinia Mashkull 173 49.4 Femër 177 50.6Grup mosha

18-22 vjeç 98 28 23-35 vjeç 143 40.9 35-55 vjeç 96 27.4 Mbi 55 vjeç 13 3.7

Niveli arsimorI mesëm 83 23.7Universitar 219 62.6Pasuniversitar 48 13.7PunësimiI punësuar 295 84.3I papunë 55 15.7

Vitet e punësMë pak se një vit 5 1.71-2 vjet 55 18.63-5 vjet 55 18.66-10 vjet 86 29.2Më shumë se 10 vjet 94 31.9

85

Karakteristikë e zgjedhjes së marrur në studim janë:gjinia, mosha, niveli arsimor, punësimi si

dhe vitet e punës. Kampioni përbëhet nga 49.4 përqind meshkuj dhe 50.5 përqind femra. Në

lidhje më grup moshën, 28 përqind e të anketuarve i përkasin grup moshës 18-22 vjeç, rreth 41

përqind grupmoshës 23-35 vjeç, rreth 27 përqind grup moshës 35-55 vjeç dhe më pak se 4

përqind janë mbi 55 vjeç. Nga krostabulimi i gjinisë me grupmoshën (Tabela A1), vihet re se

rreth 23 përqind e meshkujvedhe rreth 24 përqind e femrave janë me arsim të mesëm si dhe rreth

62 përqind e meshkujve dhe 63 përqind e femrave janë me arsim të lartë. Nga ata me arsim

pasuniversitar, dhe rreth 52 përqind janë meshkuj dhe rreth 48 përqind janë femra. Në lidhje me

punësimin, vihet re se rreth 84 përqind e zgjedhjes është në marrëdhënie pune dhe vetëm rreth 16

përqind e të anketuarve janë të papunë. Nga ata që janë të punësuar, rreth 2 përqind punojnë prej

më pak se një vit dhe rreth 19 përqind kanë 1-2 dhe 3-5 vite të punësuar përkatësisht. Rreth 29

përqind kanë eksperiencë punë 6-10 vite dhe shumica apo 32 përqind kanë mbi 10 vite që

punojnë. Rezultate të tilla janë të justifikueshme meëqënëse 230 individë të pyetur i përkasin

grupeve të përkatësisë si pedagog, administrata publike dhe ndërmarrja. Individët e papunësuar

janë studentët, kryesisht ata në stadin e parë të studimeve të larta.

3.1.2 Njohuritë mbi Marrëveshjen e Tregtisë së Lirë të Evropës Qëndrore

Seksioni i dytë i pyetësorit është hartuar që të mbledhë informacion mbi njohuritë që kanë grupet

e përkatësisë lidhur me marrëveshjen e CEFTA-s. Konkretisht ata janë pyetur mbi nënshkrimin

dhe njohjen e marrëveshjes, vendet me të cilat është nënshkruar marrëveshja, funksionin

përshpejtues të CEFTA-s si derivat i nënshkrimit të saj si dhe pasojat e nënshkrimit të

marrëveshjes, Tabela 8 përmbledh përqindjet e rezultateve mbi këtë seksion.

86

Tabela 8 Përqindjet e përgjigjeve vlerësuese mbi marrëveshjen CEFTAPyetja Frekuencat PërqindjetLeximi i Marrëveshjes CEFTA Po 139 39.7 Jo 211 60.3Nënshkrimi i marrëveshjes

Po 251 71.7Jo 10 2.9Nuk e di 89 25.4

Vendet me të cilat është nënshkruar marrëveshjaMe vendet e Bashkimit Evropian (BE) 48 13.7Me vendet anëtare të NATO-s 6 1.7Shqipëria, Bosnje- Hercegovina, Moldavia, Mali i Zi dhe Serbia 232 66.3Nuk e di 64 18.3

CEFTA pёrshpejton antarёsimin e Kosovës, nё:Në Bashkimin Europian (BE) 162 46.3Në NATO 6 1.7Në Organizatën Botërore të Tregëtisë (OBT) 76 21.7Në Organizatën e Kombeve të Bashkuara (OKB) 12 3.4Në Paktin e Stabilitetit 23 6.6Tjetër 1 .3Nuk e di 70 20.0

Pasoja e menjëhershme e antarësimit në CEFTAUlja e tarifave doganore midis Kosovës dhe BE-së 48 13.7Ulja e tarifave doganore midis Kosovës dhe vendeve antare në CEFTA

6 1.7

Tjetër 232 66.3Nuk e di 64 18.3

Institucioni i krijuar si pasoje e antarësimit në CEFTAKёshilli i CEFTA-s 90 25.7Drejtoria Rajonale e CEFTA-s 39 11.1Asambleja Rajonale e CEFTA-s 20 5.7Në kuadër të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë - Pika e Kontaktit 113 32.3Nuk e di 88 25.1

Nga Tabela 8 vihet re se marrëveshja nuk është lexuar nga rreth 60 përqind e të anketuarve, dhe

se rreth 25 përqind e tyre nuk e dinë nëse Kosova ka nënshkruar një të tillë. Shumica apo rreth 72

përqind pohojnë nënshkrimin e marrëveshjes CEFTA dhe më pak se 3 përqind konstatojnë të

kundërtën. Në lidhje me vendet që nënshkruhet marrëveshja, rreth 66 përqind përgjigjen saktë,

pra marrëveshja nënshkruhet me Shqipërinë, Bosnje Hercegovinën, Moldavinë, Malin e Zi dhe

87

Serbinë. Nëse rreth 14 përqind mendojnë se marrëveshja është nënshkruar me vendet anëtare në

BE, janë rreth 18 përqind të anketuarit që nuk e dinë përgjigjen. Vetëm 2 përqind shprehen se

marrëveshja është nënshkruar me vendet e NATO-s. Pjesa më e madhe apo rreth 46 përqind e të

anketuarëve mendon se integrimi në CEFTA përshpejton antarësimin e Kosovës në BE dhe plot

20 përqind nuk janë në dijeni të pyetjes. Rreth 22 përqind shprehen se nënshkrimi i marrëveshjes

CEFTA katalizon përshpejtimin e antarësimit në OBT dhe pjesa tjetër konstaton se një

marrëveshje si CEFTA përshpejton antarësimin në NATO, OKB apo në Paktin e Stablitetit. Në

lidhje me pasojën e mënjëhershme të integrimit në CEFTA, 232 individë të pyetur apo rreth 66

përqind janë përgjigjur për alternativën “tjetër” dhe më pak se 2 përqind mendojnë se nënshkrimi

i marëveshjes shoqërohet me ujen e tarifave doganore midis Kosovës dhe vendeve anëtare në

CEFTA. Rreth 14 përqind shprehen se do të ketë ulje në tarifat doganore mes Kosovës dhe BE-

së dhe rreth 18 përqind nuk kanë njohuri lidhur me pasojën e mënjëhershme të integrimit në

CEFTA. Të pyetur lidhur më krijimin e institucioneve të reja, rrjedhojë e nënshkrimit të

marrëveshjes, rreth 26 përqind zgjedhin “Këshillin e CEFTA-s”, 11 përqind mendojnë se

Institucionet Qeverisëse të Kosovës do të ngrenë Drejtorinë Rajonale të CEFTA-s dhe vetëm 6

përqind shprehen për Asamblenë Rajonale. Pjesa më e madhe e të anketuarve apo rreth 32

përqind përgjigjen se do të krijohen Pikat e Kontaktit në kuadër të MTI-së dhe rreth 25 përqind

nuk kanë dijeni mbi pyetjen.

3.1.3 Njohuritë mbi marrëveshjet dypalëshe dhe MSA

Seksioni i tretë i pyetësorit kërkon të mbledhë informacion mbi njohuritë që kanë grupet e

përkatësisë lidhur me marrëveshjet dypalëshe dhe Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit.

Konkretisht ata janë pyetur nëse Kosova ka nënshkruar marrëveshje dypalëshe, rreth numrit të

marrëveshjeve dypalëshe të nënshkruara, bisedimeve për MSA-në dhe mundësitë e nënshkrimit

të marrëveshjes.

88

Tabela 9 Përqindjet e përgjigjeve vlerësuese mbi marrëeshjet dypalëshe dhe MSAPyetja Frekuencat PërqindjetNënshkrimi i marrëveshjeve dypalëshePo 247 70.6 Jo 9 2.6 Nuk e di 94 26.9Numri i marrëveshjeve dypalëshe të nënshkruara10 – 30 Marrëveshje dypalëshe 122 49.431 – 60 Marrëveshje dypalëshe 40 16.261 – 100 Marrëveshje dypalëshe 2 .8Mbi 100 Marrëveshje dypalëshe 34 13.8Nuk e di 49 19.8

Fillimi i bisedimeve për MSA-nëPo 270 77.1Jo 29 8.3Nuk e di 51 14.6

Mundësitë nga nënshkrimi i MSA-sëUlja e tarifave doganore midis Kosovës dhe BE-së 59 16.9Heqja e vizave për qytetarët kosovarë që duan të shkojnë në BE 109 31.1Anëtarësimi i Kosovës në BE 118 33.7Antarësimi i Kosovës në NATO 10 2.9Tjetër 54 15.4

Nga tabela 9 vihet re se rreth 71 përqind e individëve të pyetur pohojnë nënshkrimin e

marrëveshjeve dypalëshe të Kosovës, ndërkohë që më pak se 3 përqind mohojnë nënshkrimin e

tyre dhe rreth 27 përqind konstatojnë se nuk janë në dijeni të çështjes. Nga ata që iu përgjigjën

pozitivisht pyetjes lidhur me nënshkrimin e marrëveshjeve dypalëshe, rreth 50 përqind shprehen

se Kosova ka nënshkruar 10-30 marrëveshje dypalëshe dhe vetëm 0.8 përqind përgjigjen se

numri i marrëveshjeve dypalëshe të nënshkruara nga Kosova është 61-100. 16 përqind e të

anketuarëve mendojë se janë nënshkruar 31-60 marrëveshje dhe rreth 20 përqind nuk janë në

dijeni të numrit të marrëveshjeve dypalëshe të nënshkruara. Rreth 77 përqind e qytetarëve të

pyetur, shprehen se kanë filluar bisedimet e Kosovës për MSA-në dhe pjesa tjetër mohon një fakt

të tjerë apo nuk është në dijeni të bisedimeve për MSA-në. Megjithatë, të anketuarit janë

përgjigjur lidhur me mundësitë e krijuara nga nënshkrimi i MSA-së. Rreth 17 përqind shprehen

se nënshkrimi i marrëveshjes do të shoqërohet me ulje të tarifave doganore mes Kosovës dhe

BE-së, ndërsa rreth 32 përqind mendojnë se do të ketë heqje të vizave për qytetarët kosovarë që

dëshirojnë të shkojnë ne vendet e BE-së. Rreth 15 përqind e tyre zgjedhin alternativën “tjetër”.

89

3.1.4 Njohuritë mbi procesin e integrimit evropian dhe motivimin përkatës

Seksioni i fundit i pyetësorit është hartuar për të mbledhur informacion lidhur me njohuritë dhe

motivimin e të anketuarve rreth procesit të integrimit të Kosovës në BE. Konkretisht u është

kërkuar të vlerësojnë njohuritë lidhur me procesin integrues, rëndësinë e aktorëve kryesorë në

integrimin evropian të Kosovës, mundësitë e antarësimit pa përshtatur legjislacionin, vendin që

zënë në punën e përditshme aktivitetet lidhur me procesin e integrimit në BE, motivimin për t’u

integruar në këtë çështje si dhe të vlerësojnë burimet që ofrojnë informacion mbi BE-në.

Tabela 10 Përqindjet e përgjigjeve vlerësuese mbi integrimin në BEPyetja Frekuencat PërqindjetNjohja e procesit të integrimit evropian të KosovësShumë 69 19.7Deri diku 164 46.9Pak 76 21.7Aspak 41 11.7

Mundësitë e integrimit pa përshtatur legjislacioninPo 48 13.7Jo 230 65.7Nuk e di 72 20.6

Rëndësia e integrimit Shumë 41 11.7Deri diku 131 37.4Pak 79 22.6Aspak 99 28.3

MotivimiShumë 35 10.0Deri diku 128 36.6Pak 120 34.3Aspak 67 19.1

Vihet re se individë të ndryshëm e vlerësojnë në mënyra të ndryshme procesin e integrimit të

Kosovës në BE. Përgjithësisht, secili ka një vlerësim unik mbi aktorët e veçantë që mund ta

nxisin apo pengojnë këtë proces, duke filluar nga institucionet vendase, organizatat ndërvepruese

të brendshme apo të jashtme, institucionet Evropiane dhe Administrata Publike. Të anketuarit

vlerësojnë rëndësinë e aktorëve kryesor në procesin e integrimit evropian si aspak të

rëndësishëm, pjesërisht të rëndësishëm dhe shumë të rëndësishëm (Grafiku 2).

90

Grafiku2Vlerësimi i ndikimit të aktorëve të ndryshëm në integrimin e Kosovës në Bashkimin Europian

Gjyqësori Politika Përbërja fetare

Stabiliteti në rajon

Administrata publike

BE Administrata lokale

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

12.6 14.9

39.1

21.7 18 15.1 185.7

11.1

27.7

18.316.6

10.618.3

81.774

33.1

60 65.474.3

63.7

Aspak i rëndësishëm Pjesërisht i rëndësishëm Shumë i rëndësishëm

Nga grafiku 2 vihet re se për pjesën më të madhe të aktorëve që ndikojnë në integrim, të

anketuarit e vlerësojnë masivish si shumë të rëndësishëm rolin e tyre. Ndër aktorët e paraqitur

më sipër, mendohet se më pak rëndësi ka përbërja fetare e popullsisë së Kosovës. Kjo ndoshta

sepse përqindja që zëçdo besim fetar në Kosovë mund të mos tregojë mjaftueshëm për tolerancën

fetare. Konkretisht, rreth 39 përqind e tyre vlerësojnë si aspak të rëndësishëm rolin e përbërjes

fetare të Kosovës në procesin e integrimit, ndërkohë që rreth 33 përqind mendojnë të kundërtën.

Rreth 65 përqind e tyre vlerësojnë si shumë të rëndësishëm rolin që ka Administrata Publike në

integrimin evropian, edhe pse ekzistojnë motive burokratike që ata mund të kenë ndeshur në këto

organizmadhe që mund t’i kenë projektuar në vlerësimet e tyre përkatëse. Nga ana tjetër nuk ka

ndryshim fort të evidentueshëm për vlerësimet “aspak dhe pjesërisht i rëndësishëm” që i bëhet

rolit të Administratës Publike në procesin e integrimit. Institucionet e BE-së mendohet se kanë

ndikim të konsiderueshëm në procesin e integrimit. Rreth 74 përqind e individëve e kanë

vlerësuar si shumë të rëndësishëm rolin e Institucioneve të BE-së në integrim dhe vetëm 15

përqind mendojnë të kundërtën. Në të njëjtën masë vlerësohet edhe roli i politikës në procesin e

91

integrimit. Për sa i përket gjyqësorit, plot 81 përqind gjykojnë se roli i organit legjislativ është

shumë i rëndësishëm ndërkohë që më pak se 6 përqind e vlerësojnë atë si pjesërisht të

rëndësishëm. Një rezultat i tillë justifikon përqindjen e atyre që mendojnë se Kosova nuk mund

të integrohet në BE pa përshtatur legjislacionin e vet. 60 përqind e të anketuarve vlerësojnë si

shumë të rëndësishëm rolin e stabilitetit në rajon dhe rreth 22 përqind e konsiderojnë aspak të

rëndësishëm. Kjo e fundit, mund të justifikohet me opinionin që kanë individë të kategorive të

ndryshme me faktin se një situatë e tensionuar në rajon mund të konsiderohet avantazh për

kalendarin e negociatave që kryen BE-ja me vendet kandidate apo potencialisht kandidate. Edhe

në rasin e administratës lokale, rreth 64 përqind vlerësojnë si shumë të rëndësishëm rolin e saj në

procesin e integrimit dhe vetëm 18 përqind mendojnë të kundërtën. Konsideruar vlerësimet e

grafikut 4.1 mund të konkludohet se pothuajse të gjithë aktorët e shqyrtuar janë të rëndësishëm

nëse funksionojnë për të të njëjtin qëllim.

Një ndër nënçështjet e këtij seksioni përfshin vlerësimin që u japin individët grupeve të

ndryshme të informimit rreth procesit të integrimit evropian të Kosovës. Aspekt i rëndësishëm i

informimit të qytetarëve rreth zhvillimeve në procesin e integrimit si dhe procedurave të

nevojshme në këtë drejtim janë edhe burimet nga të cilat merret ky informacion. Ekzistojnë

burimet zyrtare, elektronike, të mediave të shkruara apo dhe të organizatave ndërkombëtare që

ofrojnë informacion të niveleve e cilësive të ndryshme lidhur me procesin e integrimit të

Kosovës. Arritja e këtyre burimeve në përcjelljen e mesazheve të targetuara rreth grupeve të

ndryshme të përkatësisë cilësohet si e rëndësishme në këtë proces, por si e vlerësojnë qytetarët

kosovarë të kategorive të ndryshme për marrjen e informacionit nga këto burime? Janë paraqitur

në grafikun 3burimet e informacionit si: televizioni, interneti, radio, gazeta dhe institucionet

kërkimore.

92

Grafiku3Vlerësimi i informacionit mbi procesin e integrimit evropian nga burime të ndryshme

Televizioni Radio Gazeta Interneti Institucionet Kërkimore

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

14.528.8 23.6

16.2

58.219.5

28.924.3

16.8

22.265.9

42.352.1

67

19.4

Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë

Nga grafiku 3 vihet re se prgjithësisht, të anketuarit marrin informacion në nivel të lartë nga ky

grup burimesh informimi mbi integrimin evropian të vendit të tyre. Në rastin e televizionit dhe

internetit, rreth 66 përqind dhe 67 përqind shprehen se informohen në nivel të lartë nga këto dy

burime respektivisht. Vetëm 15 përqind në rastine televizionit dhe 16 përqind në rastin e

internetit mendojnë se nuk u ofrohet informim në nivel të duhur mbi procesin e integrimit. Rreth

informimit me anë të programeve në radio 42 përqind e të anketuarve konstatojnë se informohen

në nivel të lartë krahasuar me rreth 29 përqind që shprehen se marrin informacion në nivel

mesatar apo të ulët përkatësisht. I njëjti trend vlen edhe në rastin e gazetave. Është interesant

fakti se qytetarët e Kosovës nuk informohen nga burime të sigurta dhe të bazuara informimi siç

janë institucionet kërkimore. Rreth 58 përqind mendojnë se nuk informohen nga publikimet e

organizmave të tilla dhe vetëm 19 përqind shprehen se informohen në nivel të lartë. Kjo mund të

lidhet me faktin se burime të tilla nuk kanë si marrës informacioni çdo pjesë të popullatës, por

duhet theksuar se pjesa më e madhe e kampionit është e mirë arsimuar dhe e aftë të thithë

informacion shkrencor.

93

Grafiku4Vlerësimi i informacionit mbi procesin e integrimit evropian nga burime të ndryshme

Delegacioni i BE-së në Kosovë

Ministria e Integrimit Universitetet Ambasadat/Organizatat Ndërkombëtare

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

50.2 53.7 56.3 62.3

25.4 24.9 23.5 19.3

24.4 21.4 20.2 18.2

Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë

Një rezultat interesant i këtij vrojtimi është se individët i vlerësojnë institucionet zyrtare si më

pak të rëndësishme në përcjelljen e informacionit të nevojshëm rreth procesit të integrimit.

Shihet se Delegacioni i BE-së dhe Ministria e Integrimit janë vlerësuar nga 50 dhe 54 përqind e

të anketuarve si institucione që përcojnë informacion në nivel të ulët. Po ashtu, rreth 56 dhe 62

përqind e konsiderojnë të nivelit të ulët informimin që marrin nga aktivitetet shkencore/arsimore

të organizuara nga universitetet apo informimin nga komuniteti ndërkombëtar si OJF-të dhe

ambasadat. Mesatarisht, rreth 20 përqind e individëve mendojnë se informohen në nivel të lartë

nga këto organizma. Mundët që një vlerësim i tillë të vijë nga profesorati duke konsideruar

aktivitetin e tyre shkencor dhe kërkimor. Trendi i grafikut 4 tregon se qytetarët ose nuk kanë

mjetet e duhura për të marrë informacionin nga këto organizma, ose vetë këto institucione nuk

ofrojnë informacion të plotë e të arritshëm nga pjesa më e madhe e popullatës për procesin e

integrimit. Ky fakt përbën një defekt të funksonimit të “tregut të lirë të informacionit”, pasi

vetëm në një situatë të informacionit simetrik do të kishim një rezultat eficient të këtij fenomeni.

Megjithatë, jo i gjithë efekti i vlerësimit të dobët të institucioneve evropiane i shkon

keqadministrimit të shpërndarjes së informacionit prej tyre. Shkalla e lartë e dixhitalizimit të

informacionit përbën një faktor të rëndësishëm. Siç vihet re pjesa më e madhe e individëve kanë

vlerësuar televizionin dhe intnetin si burimet kryesore të informimit rreth integrimit. Kjo është e

kuptueshme, pasi shumica e popullatës mendohet se i merr informacionet nëpërmjet lajmeve të

publikuara në edicione lajmesh e emisione televizive si dhe nëpërmjet portaleve të ndryshme

virtuale.

94

3.2 Analiza e Kontigjencës

3.2.1 Tabelat e kontingjences dhe testi χ2

Kjo është një nga analizat më të përdorura, që konsiston në përdorimin e teknikave te cilat

shqyrtojnë lidhjen mes variablave përmes tabelave të kontigjencës. Kjo analizë kryhet për të

dhëna kategorike për me shume se një variabël, dhe përdor tabelat me dy hyrje, që njihen

gjithashtu edhe si tabela kontingjence. Këto tabela përmbledhin informacionin që nevojitet për

kryerjen e inferencave statistikore dhe testimit statistikor të lidhjes mes variablave bazuar në të

dhënat e vëzhguara. Testi Hi-katror (chi-square test) është metoda për testimin e lidhjes mes

variablave rresht dhe kolonë në një tabelë me dy hyrje. Hipoteza zero H0 supozon se nuk ka

lidhje mes variablave, pra variacioni i njërit variabël nuk shoqërohet me variacion në variablin

tjetër. Hipoteza alternative Ha formulohet mbi bazën e ekzistencës se një lidhjeje mes dy

variablave, por nuk specifikon llojin e lidhjes, gjë që bëhet me anë të ekzaminimit të të dhënave.

Testi Hi-katror bazohet në një statistikë që mat divergjencën e të dhënave të vëzhguara nga vlerat

e pritura nën hipotezën zero se nuk ka lidhje mes variablave. Në tabelat me dy hyrje, vlera e

pritur për çdo qelizë është:

totali sipas rreshtit x totalin sipas kolonës numrin total te vezhgimeve

Pasi llogariten vlerat e pritura, statistika hi-katror llogaritet duke mbledhur gjithë katrorët e

diferencave mes vlerave të vëzhguara dhe atyre të pritura për secilën qelizë, dhe duke e pjesetuar

këtë shumë me vlerën e pritur. Pra, statistika Hi-katror llogaritet me formulën e mëposhtme:

X2=∑ (vlera e vezhguar−vleren e pritur)2

vlerene pritur

Shpërndarja e kësaj statistike është χ2 (Hi-katror) me (r-1)(c-1) shkallë lirie, ku r përfaqëson

numrin e rreshtave të tabelës me dy hyrje dhe c përfaqëson numrin e kolonave. Kjo shpërndarje

merr vetëm vlera pozitive dhe vlera p-value për testin Hi-katror është probabiliteti i vëzhgimit të

një vlerë të paktën po aq ekstreme sa statistika e testit për një shpërndarje Hi-katror (P( χ2 ≥ X2)

me (r-1)(c-1) shkallë lirie.

95

Testet Hi-katror janë të vlefshme vetëm kur përmasa e kampionit/zgjedhjes është e mjaftueshme.

Ka disa kushte që duhen plotësuar që testi të jetë i vlefshëm. Për shembull për tabelat 2 x 2 për të

përdorur testin χ2 përmasa e zgjedhjes duhet të jetë me e madhe se 40, dhe nëse ajo është mes 20

dhe 40 vëzhgimesh, vlera (frekuenca) më e vogël e pritur duhet të jetë të paktën 5. Për tabelat e

tjera χ2 mund të përdoret nëse jo më shumë se 20 përqind e qelizave të tabelës kanë frekuenca të

pritura më të vogla se 5 dhe asnjë prej tyre nuk është më pak se 1.

Një ndër kufizimet e të dhënave të marra në databazë është se variablat janë të natyrës nominale.

Kjo limiton paksa mundësinë për të kryer analiza sasiore regresive por nuk pengon në analiza të

pjesëshme të variablave cilësorë në model. E rëndësishme është të dallohen lidhjet që kanë këto

variabla me njëri-tjetrin, në mënyrë që të arrihet të projektohet kjo lidhje edhe për të gjithë

popullatën.

Analiza më poshtë është ndërtuar në bazë të rezultateve të tabelave të kontingjencës dhe testit

Hi-katror për rëndësinë statistikore të lidhjeve mes variablave. Interpretimet e përqindjeve janë

kryer vetëm nëse testet për performancën akademike janë të vlefshme, pra nëse supozimi që me

pak se 20 përqind e frekuencave të pritura të jenë më të vogla se 5 dhe që vlera minimale e pritur

të jetë të paktën 1, qëndron. Në këtë seksion vlerësohet lidhja midis njohjes sëprocesit të

integrimit dhe nivelit të njohurive rreth këtij procesi që marrin të anketuarit nga nëntë burime

informacioni.

Rezultatet e testit Hi-katror nga krostabulimi i njohjes sëprocesit me vlerësimin e informacionit

të marrë nga televizioni (Tabela A1) tregon se lidhja mes tyre është e rëndësishme në nivelin 5

përqind. Rezultatet tregojnë se koeficienti i korrelacionit Kendall’s është 31përqind, pra sa më i

lartë të jetë niveli informativ nga televizioni, aq më i lartëështë niveli i njohjes së integrimit nga

të anketuarit. Konkretisht, rreth 25 dhe 53 përqind e atyre që e vlerësojnë të lartë nivelin e

informacionit të marrë nga televizioni, e njohin shumë dhe deri diku procesin integrues. Kjo

shifër është vetëm 5.2 përqind në rastin e atyre që mendojnë se e njohin aspak procesin.

Rezulton gjithashtu e rëndësishme lidhja e njohjes sëprocesit me nivelin informativ të radios

nivelin 5 përqind (Tabela A2) dhe koeficienti i korrelacionit është 0.3. Nëse 66 përqind e atyre

që e njohin aspak nivelin e integrimit informohen në nivel të ulët nga programet radiofonike,

vetëm 11 përqind informohen në nivel të lartë. Nga ana tjetër, nëse 33 përqind e atyre

96

qëinformohen në nivel të lartë nga radio e njohin shumëprocesin dhe vetëm 4 përqind nuk e

njohin fare.

Edhe në rastin e krostabulimit për nivelin e informimit nga artikujt në gazeta, vërejmë se lidhja

mes njohjes së integrimit dhe informimit nga gazetat është pozitive dhe statistikisht e

rëndësishme në nivelin 5 përqind. Koeficienti i korrelacionit mes tyre është rreth 33 përqind. Nga

Tabela A3 vihet re se nga ata që informohen pak nga artikujt e gazetave, rreth 9 përqind e njohin

shumëprocesin integrues dhe plot 31 përqind e njohin në nivel të pakonsiderueshëm. Po ashtu,

nga ata që e mendojnë se e njohin mirëprocesin e integrimit, rreth 78 përqind informohen në

nivel të lartë dhe vetem 10 përqind pohojnë se informohen në nivel të ulët.

Testi Hi-katror për lidhjen mes nivelit informativ nga interneti dhe njohjes së integrimit (Tabela

A4) tregon se lidhja është statistikisht e rëndësishme në nivelin 5 përqind. Koeficienti i

korrelacionit mes tyre është 0.47. Në këtë rast vihet re se rreth 51 përqind e atyre që informohen

në nivel të lartë nga interneti e njohin deri diku procesin e integrimit të Kosovës krahasuar me

vetëm 8 përqind që nuk kanë dijeni mbi procesin.

Tabela A5 tregon rezultatet e krostabulimit për nivelin informativ nga publikimet e delegacionit

të BE-së dhe nivelit të njohjes sëprocesit integrues të Kosovës. Edhe në këtë rast lidhja mes tyre

rezulton pozitive dhe statistikisht e rëndësishme ne nivelin 5 përqind. Koeficienti Kendall’s për

këtë lidhje është 0.12. Pavarësisht fortësisë së lidhjes, vetëm 4 përqind e atyre që informohen në

nivel të lartë nuk e njohin procesin dhe rreth 24 përqind e njohin shumë.

Rezultatet e testit Hi-katror nga krostabulimet e njohjes sëprocesit dhe informimit nga publikimet

e Ministrisë së Integrimit, (Tabela A6), tregojnë se lidhja mes tyre është e rëndësishme në nivelin

5 përqind. Lidhja është pozitive dhe koefiçenti i korrelacionit është 13.6 përqind. Vihet re se nga

ata që nuk e njohin procesin integrues, plot 75 përqind informohen në nivel të ulët dhe vetëm 10

përqind marrin informacion në nivel të lartë.

Nga krostabulimi midis (Tabela A7) vërejmë se pavarësisht plotësimit të supozimit se më pak se

20 përqind e qelizave kanë frekuenca të pritura më të vogla se 5, lidhja mes nivelit të njohjes së

integrimit dhe informimit nga publikimet shkencore të universiteteve është statistikisht e

parëndësishme në nivelin 5 përqind. Në këtë rast nuk ka kuptim analizimi i përqindjeve nga

tabela e kontigjencës.

97

Nga krostabulimet e tabelave A8 dhe A9 dallojmëlidhje statistikisht të parëndësishme mes

njohjes sëprocesit të integrimit të Kosovës dhe informimit nga institutet kërkimore dhe

ambasadat/OJF-të. Si në rastin më sipër, pavarësisht vlefshmërisë së testit të lidhjes mes

variablave, nuk mund të kryhet analiza e shifrave të krostabulimit.

3.3 Regresioni Logjistik Binar

Analiza e regresionit logjistik ekzaminon ndikimin e faktorëve të ndryshëm në një rezultat

dikotom duke vlerësuar probabilitetin e ndodhjes së ngjarjes. Kjo realizohet nëpërmjet analizimit

të lidhjes midis një apo më shumë variablave të pavarur dhe logaritmit të mundësive (logit) të

rezultatit dikotom, duke llogaritur ndryshimet në logaritmin e mundësive të variablit të varur dhe

jo të vetë variablit të varur. Logaritmi i raportit të mundësive është raporti i dy mundësive dhe

është një matës përmbledhës i lidhjes midis këtyre dy variablave. Përdorimi i raportit të

logaritmit të raportit të mundësive në regresionin logjistik mundëson një përshkrim më të

thjeshtuar të lidhjes probabilitare të variablave dhe të rezultatit në krahasim me regresionin

linear, nëpërmjet të cilit mund të ndërtohen lidhje lineare dhe informacion më i pasur.

Në një regresion logjistik binar, një variabël i vetëm i varur kategorik parashikohet nëpërmjet një

apo më shumë variablave parametrikë ose joparametrikë. Ky regresion konsiderohet si një lloj i

specializuar i regresioneve. Kjo formë regresionesh ka ndryshime të rëndësishme nga analiza

bazë e regresioneve, siç shprehet dhe në tabelën e mëposhtme:

Tabela 11 Përmbledhja e ndryshimit të analizës regresive nga regresioni logjistikDiferencat Kryesore Analiza regresive Regresioni logjistik

Variabli i varur Sasior(jo kategorik) Jo sasior(kategorik)

Variabli i pavarur Sasior(jo kategorik) Sasior ose kategorik

Supozimet Të gjitha supozimet kryesore

si lineariteti, normaliteti,

barazi variancash dhe

mungesë multikolineariteti

Nuk bazohet në supozimet

strikte përveç

multikolinearitetit. Është

robust edhe kur nuk

plotësohen këto supozime

98

Pra, supozimet që merren parasysh në ndërtimin e regresionit logjistik binar janë:

1. Supozohet lidhje lineare midis logit dhe variablave të varur dhe të pavarur por jo midis

vetë këtyre variablave;

2. Zgjedhja është e madhe, besueshmëria në vlerësim bie kur ka vetëm pak vëzhgime;

3. Variablat e pavarur nuk janë funksione lineare të njëri-tjetrit;

4. Shpërndarja normale nuk është e nevojshme dhe nuk supozohet për variablin e varur;

5. Homoskedasticiteti nuk është i nevojshëm për çdo nivel të variablave të pavarur;

6. Përshkrimi i shpërndarë normalisht i gabimeve nuk supozohet;

7. Variablat e pavarur nuk është e nevojshme të jenë në nivel intervalor.

Megjithatë, krahas një paraqitjeje përshkruese të të dhënave të mbledhura në anketim, mund të

realizohet dhe një analizë më e detajuar. Fakti që shumica e variablave janë nominal, sigurisht që

pengon për analizë regresive empirike sasiore por nuk kufizon mundësitë për një regresion binar.

Duke marrë parasysh faktin se disa variabla janë të natyrës dikotome (dichotomous – merr dy

vlera të ndara) apo binare, mund të ndërtohet një regresion logjistik binar për të gjykuar mbi

lidhjen mes tyre. Një tablo e përgjithshme e variablave të databazës mund të ndihmojë për

variablat që mund të merren si faktorë analize. Në figurat 4, 5 dhe 6 paraqiten disa karakteristika

të këtyre variablave.

99

Figura 4 Informimi rreth Marrëveshjes së CEFTA-s sipas gjinisë

Figura 5 Informimi rreth Marrëveshjes së CEFTA-s sipas punësimit

100

Figura 6 Informimi rreth integrimit të Kosovës në BE

Tabela 12 Rikodimi i variablave kategorikFrekuenca Kodimi i parametrit

(1)

I_punesuarPo 295 1

Jo 55 0

GjiniaMashkull 173 1

Femer 177 0

Tabela 12 paraqet vlerat binare të rikoduara nga program, për të përcaktuar qartë edhe kategoritë

e referencës. Kategoria e referencës është kategoria ndaj të cilave kryhet çdo raport mundësish

në regresion logjistik binar si dhe kategoria ndaj të cilës mund të krahasohen të gjitha kategoritë

e tjera.

3.3.1 Modeli Block0

Modeli Null (ose nga SPSS Block0), merr në analizë vetëm konstanten e regresionit dhe nuk

merr parasysh diferencimet në bazë të variablave të pavarur. Ai bën vlerësimin e mundësive që

Marrëveshja të jetë lexuar, duke mos marrë parasysh efektin e gjinisë dhe punësimit në model.

Në tabelën 13 paraqitet vlerësimi i bërë nga SPSS për modelin Block0, i cili shprehet

algjebrikisht me ekuacionin: log(mundësi)=β0.

101

Tabela 13 Vlerësimi i regresionit Block0Variables in the Equation

B S.E. Wald df Niveli i

rëndësisë.

Exp(B)

Step 0 Constant .417 .109 14.598 1 .000 1.518

Analizat e rezultateve të regresionit binar kryhen jo në nivel, pra për vlerat bruto të variablit të

varur, për logaritmin e mundësive. Për të arritur në interpretimin e efektit të një variabli të

pavarur në vet variablin e varur, duhet përdorur eksponenciali i koeficientëve. Kështu nga tabela

13 kemi exp(B)=1.518, çka tregon se ka më shumë mundësi (saktësisht rreth 1.5 herë më shumë)

që marrëveshja të jetë lexuar sesa të mos jetë lexuar.

Tabela 14 Variablat që nuk janë përfshirë në ekuacionVariables not in the Equation

Score df Niveli i rëndësisë

Step 0Variables

Gjinia(1) .350 1 .554

I_punesuar(1) 5.542 1 .019

Overall Statistics 6.758 2 .034

3.4.2 Modeli Block1

Tabela 15 Testi Omnibus i specifikimit të modelitOmnibus Tests of Model Coefficients

Hi-katror df Niveli i rëndësisë

Step 1

Step 7.048 2 .029

Block 7.048 2 .029

Model 7.048 2 .029

Nga testet Omnibus të specifikimit të modelit shihet se dhe statistika Hi-katror, po ashtu dhe

probabiliteti i vlefshmërisë së modelit (në tabelë i paraqitur nga signifikanca apo niveli i

rëndësisë) sugjerojnë që modeli i plotë logjistik binar është statistikisht i rëndësishëm dhe

variablat në model kanë një lidhje të rëndësishme. Kjo do të thotë që modeli Block1 është i

102

preferueshëm ndaj modelit Block0, pra që variablat e gjinisë dhe punësimit nuk duhen lënë

jashtë analizës.

Tabela 16 Përcaktueshmëria e modelit- R2

Model Summary

Step -2 Log likelihood Cox & Snell R Square Nagelkerke R2

1 463.238a .020 .027

a. Estimation terminated at iteration number 4 because parameter estimates changed by less than .001.

Tabela 16 përshkruan një aspekt delikat të analizës.Para së gjithash, duhet theksuar se vetë

përfshirja e një variabli binar si variabël i varur sjell ndërlikime në model. Kjo pasi edhe pas

vlerësimit të një regresioni, nuk mund të sigurohet që vlerat e parashikuara të variablit binar do

të jenë në vlerat 0 dhe 1(mund të dalin dhe jashtë intervalit 0,1 apo dhe të jenë negative). Ndaj

R2 i modelit (koeficienti i përcaktueshmërisë) nuk mund të jap vlerësim të saktë të

përcaktueshmërisë. Në raste të tilla përdoren versione alternative të këtij koeficienti, të quajtura

Pseudo-R2, të cilat përshtaten sipas modelit të rastit. I tillë është dhe Nagelkerke R2 i paraqitur në

tabelën e mësipërme. Megjithatë, edhe pse vlera prej 2,7 përqind mund të duket e vogël, në

modele të tilla ajo nuk paraqet shqetësim, pasi për saktësinë e modelit i besohet më shumë testit

Omnibus. I njëvlershëm me testin Omnibus (pra që jep të njëjtat rezultate) është interpretimi me

anë të Log likelihood të të dy modeleve (Block0 dhe Block1), ku vlera e vrojtuar e Hi-katror e

paraqitur në testin Omnibus llogaritet si dyfishi i diferencës së LL midis dy modeleve.

Tabela 17 Vlerësimi i regresionit Block1Variables in the Equation

B S.E. Wald df Niveli i

rëndësisë

Exp(B) 95% C.I.for EXP(B)

I ulët I lartë

Step 1a

Gjinia(1) .249 .225 1.224 1 .269 1.283 .825 1.994

I_punesuar(1) -.840 .338 6.158 1 .013 .432 .223 .838

Constant 1.014 .314 10.415 1 .001 2.757

a. Variable(s) entered on step 1: Gjinia, I_punesuar.

103

Koeficientët Beta (B) të paraqitur në tabelë janë të regresionit të logaritmit të mundësive.

Mundësia në regresionet logjistike binare shprehet si raport i probabilitetit të suksesit (Y=1) ndaj

mossuksesit (Y=0). Megjithatë, interpretimi nuk bëhet në bazë të koeficientëve B, pasi ata

paraqesin ekuacionin:

log p(1−p)

=β0+β1∗Gjinia+β2∗Punësimi

Ku p/(1-p) shpreh mundësitë.

Kështu, në rastin në fjalë, ekuacioni do të ishte:

log p(1−p)

=1.014+0.249Gjinia−0.84 Punësimi

Megjithëse ekuacioni ndërtohet për logaritmin e variablit të varur, zakonisht interpretimet bëhen

për mundësitë, pra raportin p/(1-p). Ndaj, me rëndësi është pjesa e Exp (B) në tabelën e outputit.

E rëndësishme është gjithashtu të ritheksohen kategoritë referencë të variablave dummy, pasi

analiza e koeficientëve bëhet ndaj tyre. Nga tabela 12, për variablin e gjinisë, kategoria bazë janë

femrat, të koduara automatikisht me 0, ndërsa për punësimin kategoria e referencës është për

personat e papunësuar. Pra, të gjitha analizat e koeficientëve do bëhen në krahasim me këto

kategori bazë.

Nga outputet e regresionit (tabela 17), duke interpretuar variablin e pavarur Gjinia, shihet se

mundësitë që një mashkull të ketë lexuar Marrëveshjen e Tregtisë së Lirë për Europën Qendrore

(CEFTA) janë rreth 1.3 herë më të larta se për një femër. Ndërkohë që një i punësuar ka më pak

mundësi ta ketë lexuar se dikush që nuk është në punë. Megjithatë, për nivelin 5 përqind të

gabimit, variabli i punësimit është i rëndësishëm statistikisht.

Krahas kësaj analize, mund të ndërmerret një hap tjetër për të parë opinionin që individët kanë

rreth përshtatjes që do të duhej të bënte Kosova në legjislacion për integrimin në BE. Pritet që sa

më të informuar të jenë persona të caktuar, të paramendojnë se duhet njëfarë përshtatjeje e

legjislacionit për t’u përputhur me atë evropian. Së pari, jepet një tablo e përgjithshme e

variablave.

104

Figura 7 Opinioni mbi pyetjen se a mund të anëtarësohet Kosova në BE pa përshtatur legjislacionin (i ndarë sipas kategorive të individëve)

Nga figura 7 vihet re se shumica (rreth 66%) mendojnë se Kosova duhet të përshtasë së pari

legjislacionin me BE në mënyrë që të nxisë procesin e anëtarësimit të saj. Megjithatë, 21% e të

pyeturve nuk dinin të jepnin një përgjigje.

Për të bërë analizën logjistike binare për këtë variabël si të varur, është e nevojshme të

ndërmerren disa shëndrrime, pasi variabli i përshtatjes së legjislacionit ka tre kategori. Duke

marrë si kategori kryesore përgjigjen “Jo” ndaj kësaj pyetjeje, mund të rikodohen me 0 të gjitha

vlerat e tjera (“Po” dhe “Nuk e di”), thjesht për të parë efektin e variablave të tjerë të pavarur në

pranimin se duhet një përshtatje e legjislacionit. Gjithashtu krijohen dhe tre variabla të rinj

dummy për kategoritë e individëve. Si kategori referuese merren studentët dhe meqë janë katër

kategori fillestare, për të shmangur multikolinearitetin perfekt, merren vetëm 3 variabla dummy.

Pas përfshirjes së këtyre variablave si variabla shpjegues, krahas variablit të informimit rreth

Marrëveshjes së CEFTA-s, jepet ky output i rikodimit të tyre në program:

105

Tabela 18 Rikodimi i variablave shpjeguesCategorical Variables Codings

Frequency Parameter coding

(1)

A e keni lexuar Marrëveshjen e Tregtisë së

Lirë të Evropës Qendrore, apo pjesë të saj?

Po 139 1

Jo 211 0

Administrata0 270 1

1 80 0

Ndermarrja0 280 1

1 70 0

Profesorat0 270 1

1 80 0

Ndërkohë që pas implementimit të regresionit logjistik binar merren këto rezultate:

Tabela 19 Vlerësimi i regresionit Block0Variables in the Equation

B S.E. Wald df Niveli i

rëndësisë

Exp(B)

Step 0 Constant .651 .113 33.377 1 .000 1.917

Tabela 20 Vlerësimi i regresionit Block1Variables in the Equation

B S.E. Wald df Niveli i

rëndësisë

Exp(B) 95% C.I.for

EXP(B)

I ulët I lartë

Step

1a

Profesorat(1) -2.462 .498 24.419 1 .000 .085 .032 .226

Administrata(1) -.085 .293 .085 1 .770 .918 .517 1.630

Ndermarrja(1) -.296 .310 .910 1 .340 .744 .405 1.366

A_e_ka_lexuar_Marreveshjen(1) .436 .253 2.967 1 .085 1.546 .942 2.537

Constant 2.887 .688 17.610 1 .000 17.937

a. Variable(s) entered on step 1: Profesorat, Administrata, Ndermarrja, A_e_ka_lexuar_Marreveshjen.

Interpretimi i modelit është i ngjashëm si me rastin më sipër. Për modelin null, nga tabela 19, në

këtë rast kemi exp(B)=1.917, çka tregon se ka më shumë mundësi që personat të mendojnë se

106

nuk mund të ndodhë anëtarësimi në BE pa përshtatur legjislacionin sesa ndryshe. Kjo nuk është e

rastësishme, pasi u tregua edhe grafikisht që pjesa më e madhe përgjigjej “Jo” ndaj pyetjes

përkatëse në pyetësor.

Për modelin e plotë Block1, i cili përfshin edhe variablat e pavarur në analizë, koeficientët

përsëri interpretohen në eksponencial dhe për raport mundësish. Ekuacioni logjistik i vlerësuar

është:

log p(1−p)

=2.887+0,436 Marrëveshja−2.462 Profesorat−0.085 Administrata−0.296 Ndermarrja

Megjithatë, interpretimi i efekteve bëhet sipas exp(B), ku nëse ky i fundit është më i madh se 1,

mundësitë që personat të jenë të mendimit se Kosova nuk mund të anëtarësohet pa përshtatur

legjislacionin janë më të larta për kategorinë në fjalë sesa për atë bazë. Duhet treguar kujdes

sidomos për variablat e rikoduar, pasi SPSS-i ka ndryshuar kategoritë referuese për këto variabla.

Duke filluar me variablin e njohurive mbi Marrëveshjen e CEFTA-s, si kategori referencë është

“Jo”, i koduar me 0. Exp(B) për këtë variabël është 1.546(pra më i madh se 1), që do të thotë se

një person që ka njohuri mbi Marrëveshjen e MTL, CEFTA, ka më shumë mundësi t’i japë

prioritet përshtatjes së legjislacionit me BE në mënyrë që të nxitet integrimi në krahasim me dikë

që nuk ka njohuri rreth Marrëveshjes.

Për variablat e tjerë, përkatësia në grup është koduar me 1 në databazë, por në këtë model SPSS i

ka rikoduar me 0. Kështu, një pjesëtar i profesoratit është i koduar me 0 në këtë rast, po ashtu

pjesëtari i administratës dhe i ndërmarrjes. Për variablin e profesoratit, exp(B)=0.085, më i vogël

se 1, çka tregon se mundësitë që një student të mendojë se Kosova nuk mund të anëtarësohet pa

përshtatur legjislacionin janë më të ulta se për profesor. Ndërkohë që për administratën,

exp(B)=0.918, dmth një punonjës i administratës ka më shumë mundësi të shprehet negativisht

për anëtarësimin në BE pa përshtatur legjislacionin sesa një student. Së fundmi, për ndërmarrjet,

exp(B)= 0.744 dhe mundësitë që një student të përgjigjet “Jo” ndaj përshtatjes së legjislacionit si

kusht për integrimin e Kosovës në BE janë më të vogla se për një punonjës në një ndërmarrje.

Rezultate të tilla mund të vijnë për shkak se personat në profesorat, administratë apo ndërmarrje

të ndryshme mund të jenë ndeshur më shpesh me çështje të lidhura me procesin e integrimin në

BE dhe procedurave të legjislacionit sesa studentët, ndaj dhe japin përgjigje më të pranueshme

107

ndaj pyetjeve të lidhura me këtë çështje. Një paraqitje grafike e pyetjes sesa lidhet puna e

përditshme e këtyre kategorive me çështje të integrimit europian, e konfirmon këtë fakt.

Figura 8Sa lidhet puna e përditshme me çështje të integrimit në BE

108

4. GJETJE, PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

4.1 Gjetje

Punimi paraqet gjetje nëçdo kapitull të vetin, krahasimi i të cilave me situatën reale i bën ato

edhe më relevante. Rishikimi i literaturës nxjerr në pah se integrimi nuk ështëthjeshtënjë

funksion i cili shjegohet në masë të gjerë nga veprimtaria politiko-ekonomike e një vendi. U

pasqyrua se nevoja e integrimit gjendet edhe në shembuj. Si koncept social, variacioni i

faktorëve që e bejnë të mundur dhe të pamundur integrimin,është i madh.

Nga ana tjetër, u vu re se dëshira për tu integruar në një komunitet evropian nuk është një

“prioritet kombëtar”, një vendim rasti apo një tendencë e ditëve të sotme. Për shumë vende

integrimi i Kosovës është i dëshirueshëm sepse në mes qëndron interesi ekonomik. Për shumë

vende të tjera, Kosova dhe konflikti në veri është një problem më shumë për BE dhe si i tillë

duhet mënjanuar. Ndërsa për vet kosovarët integrimi është një prirje drejt një të ardhmeje më të

mirë edhe pse hendeku mes njohjes dhe mos njohjes së integrimit si proces kompleks vlen për tu

konsideruar.

CEFTA është një rrugë jo e detyrueshme por e domosdoshme për katalizimin e procesit të

integrimit. Pra, ecuria e zhvillimit dhe niveli i integrimit të një vendi në CEFTA është një

indikator “proxy” i integrimit të ardhshëm në BE. Kjo pasi zhvillimi i marrëdhënieve tregtare

mes vendeve anëtare dhe pranimi i filozofisë së tregtisë së lirë tregon për një marrëveshje të

shëndoshë dhe me kapacitete të domosdoshme por jo të mjaftueshme për një integrim në nivel

evropian. Kusht i detyrueshëm për vende si Kosova apo Serbia është transformimi i konfliktit

ekzistues në marrëveshje dhe leximi i “peacemaking” si katalizator i hapjes së negociatave.

Bazuar në literaturën ekzistuese dhe jo aq në punime të ngjashme, vlerësimi i prirjeve integruese

nuk mund të përcaktohet vetëm me anë të metodave ekonometrike të cilat masin vlerësimin e

njohurive të individëve të një kombi mbi integrimin apo ecurinë ekonomike të një vendi duke

përdorur GDP-në si matës “proxy”. Një analizë e tillë në parim derivon disa përfundime rreth

kritereve të integrimit por nuk i përafrohet rezultatit final. Për ta bërë kërkimin më praktik dhe jo

aq teorik, aplikimi i një modelit “A Comprehensive Mapping of Conflict and Conflict

Resolution” për rastin e konfliktit të hershëm Kosovë-Serbi hodhi dritë mbi pikat ku Kosova

duhet tëpunojëdhe implementojë politika të reja të zbardhjes së ngërçit për rajonin verior. Nën

109

gjykimin mbështetës të Planit të Ahtisaarit, Kosova duhet jo vetëm të bjerë dakord mbi pikat e

përcaktuara në Plan por duhet të harmonizojë gjykimin e aktorëve të brendshëm (si partitë

kryesore politike dhe komuniteti në veriun e Kosovës).

Qëndrimi strikt i Republikës së Serbisë në lidhje me njohjen e Kosovës si shtet i pavarur dhe

imponimi që Serbia aplikon me vende të tjera aleate, mund të shfrytëzohet diplomatikisht nga

Qeveria e Kosovës dhe përfaqësuesit e lartë diplomatikë në BE si avatazh i një vendi që në prag

integrimi është i hapur drejt debateve politike dhe marrëveshjeve të mundshme për statusin e

rajonit verior. Në lidhje me rrugët që palët e përfshira ndjekin në një konflikt, u vu re se Kosova

njëtrajtësisht ka vepruar sipas planit Manifest Conflict Process (MCP), ndërsa pala serbe sot ka

kaluar në një tranzicion të veprimtarisë së saj përgjatë shtrirjes kohore të konfliktit nga Agressive

Manifest Conflict, proces në MCP. Edhe pse ky kalim tregon prirje pozitive, për një vend që

ende nuk njeh pavarësinë e një vendi tjetër me të cilin ka marrëdhënie tregtare, i cungon ato duke

prishur edhe pika të marrëveshjes integruese në të cilën bëjnë pjesë, integrimi sipas BE mbetet

thjesht një “prioritet kombëtar”.

Të dhënat primare mbi aktivitetin e jashtëm tregtar të Kosovës dhe analiza e tyre e ndarë në

eksport/import dhe në grupime vendesh si BE, CEFTA dhe të tjerë, tregojnë se në vitet e fundit

Kosova importon krahasimisht më shumë mallra dhe shërbime nga BE sesa nga vendet e CEFTA

apo rajone të tjerë. Duket se eksporti në vendet e CEFTA pas një rënie të konsiderueshme në

2010 me 8.8 përqind krahasuar me një vit më parë, rimëkëmbet duke arritur vlerën 39.2 përqind

në vitin 2014. Në po këtë vit, eksportet në CEFTA tejkalojnë importet nga rajoni.Kjo prirje

justifikohet me faktin se Kosova mbulon nevojat e tregut me të mira dhe shërbime nga vendet

anëtare të BE-së më tepër sesa nga vendet e CEFTA-s. Pavarësisht faktorit gjeografik dhe

përparësive që ai sjell, të mirat e prodhuara në BE kënaqin më shumë nevojat e konsumatorëve

sesa të mirat e prodhuara në vendet e CEFTA. Konsideruar faktorin politik, Kosova ka moderuar

importin nga vendet e CEFTA-s në 4 vitet e fundit, duke përmirësuar bilancin tregtar me rajonin.

Nga të dhënat shohim se Kosova ka rritur ndjeshëm aktivitetin tregtar me disa vende si Zvicra,

India e kështu me radhë.

Trendi i rritjes apo uljes së bilancit tregtar ndikohet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga rritja apo ulja

e importit. Kjo ndodh për shkak se, sado rritje të madhe të ketë niveli i eksportit, vlera e ulët e

110

eksportit të Kosovës bën që luhatjet në import, sado të vogla të jenë ato, të jenë faktor në

përcaktimin e bilancit tregtar të Kosovës dhe jo eksporti.

Në kuadër të marrëdhënieve tregtare të Kosovës me vendet e rajonit, vihen re dinamikat e saj në

raport me tregtinë e jashtme me Serbinë. Importet nga ky vend tejkalojnë eksportet drejt tij. Kjo

nuk lidhet fort me aspektin ekonomik të tregtisë së jashtme sesa me marrëdhëniet politike tëdy

vendeve. Fakti se Serbia deklaron në Platformën e vetë lidhur me statusin politik të rajonit verior

se Serbia nuk po e njeh dhe nuk do ta njohë kurrë shtetin e pavarur të Kosovës dhe se do të

ndryshonte një akt të tillë atëherë dhe vetëm atëherë kur veriu i Kosovës ti kalojë territorit serb,

na bën të mendojmë se nuk është vetëm statusi politik objekti i njohjes por edhe të mirat dhe

shërbimet që ky vend eksporton. Megjithëse mund të kërkohen evidenca të tjera në mbështetje të

një argument të tillë, gjykoj se ngjarjet apo incidentet e rastit ose jo, të bizneseve të drejtuara nga

shtetas kosovarë nëSerbi, nuk janë pjesë e analizës objektive të studimit të marrëdhënieve.

Gjatë testimit të hipotezave mbi lidhjet mes njohjes sëprocesit të integrimit dhe nivelit informativ

të nëntë burimeve të ndryshme, vetëm 6 hipoteza u pranuan. Konretisht, rezultatet e testit Hi-

katror nga krostabulimi i njohjes së procesit me vlerësimin e informacionit të marrë nga

televizioni tregon se lidhja mes tyre është statistikisht e rëndësishme në nivelin 5 përqind. Pra sa

më i lartë të jetë niveli informativ nga televizioni, aq më i lartë është niveli i njohjes së integrimit

nga të anketuarit.Rezulton gjithashtu e rëndësishme lidhja e njohjes së procesit me nivelin

informativ të radios nivelin 5 përqind. Fortësia e lidhjes është e mjaftueshme për të treguar se

emisionet radiofonike kanë në fokus procesin e integrimit dhe përcjelljen e informacionit tek

qytetarët. Edhe në rastin e krostabulimit për nivelin e informimit nga artikujt në gazeta, vërejmë

se lidhja mes njohjes së integrimit dhe informimit nga gazetat është pozitive, e fortë dhe

statistikisht e rëndësishme në nivelin 5 përqind. Testi Hi-katror për lidhjen mes nivelit informativ

nga interneti dhe njohjes së integrimit tregon se lidhja është statistikisht e rëndësishme në nivelin

5 përqind. Mund të themi se ky interneti është burimi informativ më efiçent në nivelin e njohjes

së procesit dhe këtë e tregon fortësia e lidhjes. Rezultatet e krostabulimit për nivelin informativ

nga publikimet e delegacionit të BE-së dhe nivelit të njohjes së procesit integrues të Kosovës

tregojnë se lidhja mes tyre rezulton pozitive dhe statistikisht e rëndësishme ne nivelin 5 përqind.

111

Pavarësisht fortësisë së lidhjes, dallohet sërisht trendi se sa më i lartë niveli i marrjes së

informacionit, aq më shumë e njohin të anketuarit procesin e integrimit.

Edhe rezultatet e testit Hi-katror nga krostabulimet e njohjes së procesit dhe informimit nga

publikimet e Ministrisë së Integrimit tregojnë se lidhja mes tyre është e rëndësishme në nivelin 5

përqind. Ndërsa për gjashtë burimet e para informative lidhja mes tyre dhe njohjes së procesit

ishte statistikisht e rëndësishme, në rastin e publikimeve shkencore të universiteteve dhe

instituteve kërkimore apo ambasadave, lidhja është statistikisht e parëndësishme. Kjo mund të

shpjegohet me faktin se jo çdo lexues mund të konsiderohet marrës shkencor i informacionit që

publikimet përçojnë.

Analiza empirike ngriti një sërë çështjesh për diskutim si dhe shtroi disa pyetje ndaj të cilave

kërkohej përgjigje.Pikë së pari kërkohej të vlerësohej nëse kishte diferenca midis individëve

përsa u përket çështjeve të ndryshme të procesit të integrimit. Këto çështje lidhen me njohjen e

Marrëveshjes së CEFTA-s dhe MSA-së, informimin rreth Marrëveshjeve dypalëshe që ka

nënshkruar Kosova me vende të tjera, opinionin nëse duhet të përshtasë Kosova legjislacionin

me BE para se të integrohet etj. Diferencat mes grupeve të individëve u kërkuan në fusha si

përkatësia gjinore(mashkull, femër), përkatësia profesionale(student, profesorat, administratë dhe

ndërmarrje) dhe punësimi (i punësuar ose jo).

Rezultatet e modelit empirik sugjeruan se ishte më shumë e mundur për një mashkull të ishte i

informuar rreth Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë të Evropës Qëndrore(CEFTA) sesa për një

femër. Mundësitë e të qenit i informuar rreth Marrëveshjes ishin rreth 1.3 herë më të larta për

meshkujt. A qëndron një gjetje e tillë me realitetin? Megjithë dyshimet për rëndësinë statistikore,

studime të ndryshme empirike të kësaj fushe kanë treguar se një përfundim i tillë është i

arsyeshëm. Meshkujt janë më të prirur dhe më të afërt me burimet e informacionit. Primo, N.

(2003)jep edhe një arsyetim nga pikëpamja e kostove. Siç përmendet në punim, lehtësirat e

komunikimit kushtojnë para e për shkak të një ndërveprimi të një sërë faktorësh, femrat janë më

pak tëprirura të blejnë televizorë, radio apo zgjedhin siç do të dëshironin, veçanërisht kur

teknologjia e shtëpisë administrohet nga një individ tjetër(përgjithësisht bashkëshort apo baba).

Pra, ka më pak mundësi që femrat të kenë të ardhurat e disponueshme të nevojshme për të paguar

për shërbime informacioni, sidomos kur nevoja të tjera si ushqimi dhe edukimi kanë prioritet më

të lartë. Për më tepër, femrat kanë edhe më pak kohë në dispozicion për të kërkuar lidhje

112

teknologjike apo komunikimi apo të shpenzojnë kohë online sa meshkujt, siç tregohet dhe nga

disa anketa të kryera, sipas të cilave femrat përdorin shërbimet teknologjike të informacionit për

komunikim(e-mail) dhe banking elektronik, ndërkohë që meshkujt për të naviguar në internet,

shkarkuar software dhe lexuar gazeta.

Përsa i përket punësimit, rezultatet treguan se ishte më shumë e mundur për një të papunësuar që

të ishte i informuar rreth CEFTA-s sesa për një të punësuar. Një rezultat i tillë mund të ngrejë

kontradikta. Kjo pasi një i punësuar logjikisht do të ishte më në kontakt në punët e tij të

përditshme me çështje që kanë të bëjnë me procesin e integrimit në BE. Megjithatë, pasi u

vëzhguan paraprakisht se cilat ishin burimet kryesore të informimit rreth procesit të integrimit, u

vu re se Institucionet Zyrtare(ku dhe janë të punësuar shumica e zgjedhjes) ishin dytësore në

përcjelljen e një informacioni të tillë. Televizioni dhe interneti luajnë rol parësor. Pra, duke e

parë nga ky këndvështrim, një person që nuk është i punësuar ka më shumë kohë në dispozicion

për t’u marrë me këto çështje. Se sa është ai i prirur që kohën shtesë ta përdorë pikërisht për këtë

lloj informimi, pra sa është prirja e tij marxhinale për t’u informuar, nuk është në qëllimet e këtij

studimi, por në krahasim me të punësuarit, ata kanë më shumë mundësi të jenë të informuar rreth

Marrëveshjes së CEFTA-s.

Vetë shkalla e informimit rreth Marrëveshjes së CEFTA-s ndikon më tej, krahas faktorëve të

tjerë si kategoria të cilës i përket një individ, në opinionin që ata kanë në lidhje me përshtatjen e

legjislacionit. Përgjithësisht supozohet që individët do të duhet të mendonin se Kosova nuk mund

të anëtarësohet në Bashkimin Europian pa përshtatur më parë legjislacionin me BE dhe pjesa më

e madhe e zgjedhjes ka patur këtë mendim. Megjithatë, mendimet kanë patur diferenca brenda

grupeve të ndryshme të individëve. Përsa i përket faktorit të parë, sa më i informuar të jetë një

person rreth Marrëveshjes së CEFTA-s aq më i prirur është që të mendojë se Kosova nuk mund

të anëtarësohet në BE pa përshtatur legjislacionin. Pra, një person i informuar rreth Marrëveshjes

ka 1.5 herë më shumë mundësi të aprovojë përshtatjen e legjislacionit. Kjo gjë pritet, pasi nëse

dikush ka njohuri rreth një Marrëveshjeje si CEFTA, ai është pak a shumë në dijeni të proceseve

të nevojshme për bashkërendim politikash midis vendeve, çka e shtyn atë të mendojë se dhe

legjislacioni duhet përshtatur. Mëtej, përkatësia në një prej kategorive të përfshira në

model(profesorat, administratë dhe ndërmarrje) i jep më shumë mundësi një individi të mendojë

se përshtatja e legjislacionit është e domosdoshme, në krahasim me studentët.

113

4.2 Përfundime dhe rekomandime

Përfundimi kryesor i punimit lidhur me prirjet integruese nuk është një emergjencë se çfarë

Kosova duhet të bëjë për të përafruar në kohë integrimin evropian por një emergjencë se çfarë

duhet të vazhdojë të bëjë për synimin kryesor. Më sipër u arsyetua bindshëm se në botë, sot,

raporti konflikt – integrim gjithnjë e më shumë po anon nga integrimi. Këtu nuk bën përjashtim

edhe Balkani, dikur „fuçi baruti“, fjalë që po e dëgjojmë gjithnjë e më rrallë pikërisht për shkak

të përfitimeve të padisktueshme tëintegrimit ekonomik dikur dypalësh (MTL), tashmë rajonal,

(CEFTA) e më gjerë. “The global trade brings peace” po gjen terren çdo ditë e më shumë

pavarësisht veçantive rajonale. Përfitojnë me tepër vendet dhe politikanët që më shpejtë

ndërgjegjësohen. Kësaj filozofie nuk i shpëton as Kosova e fqinjët që e njohin apo nuk e njohin

ende. Në vijim të argumentit konkludohet se të pasurit e një deficiti tregtar nuk është pasojë e

njëanshme pra e impotencës së një ekonomie tregu për të hyrë në tregjet globale të eksportit.

Përkundrazi, në marrëdhënie të tilla kur njëra palë eksporton dhe pala tjetër importon, pengesat e

tregtisë vijnë si pasojë e mospërputhjeve të ofertës dhe kërkesës si dhe faktorëve subjektiv. Këta

të fundit, sidomos në terren konfliktesh bëhen indikatorët me impakt më të madh të treguesve

kryesorë të ekonomisë së një vendi. Në këtë drejtim Kosova nën mbikqyrjen e komunitetit

ndërkombëtar do të duhet të synojë dialogun politik mbi atë teknik. Kjo përkthehet si një

emergjencë për dhënien e statusit politik të rajonit verior. BE sygjeron se është pikërisht

manaxhimi i krizës së konfliktit barriera më e madhe e integrimit.

Nga ana tjetër përfundimet që mund të nxirren nga gjetjet e analizës empirike mund të ndahen në

dy kategori: informative dhe politike. Në rrafshin informativ, është e rëndësishme të ndërmerren

fushata të ndryshme gjithëpërfshirëse në lidhje me informimin e publikut me çështje që kanë të

bëjnë me integrimin në BE. Krijimi i një bashkëveprimi me kategori të ndryshme individësh në

një përfshirje masive në shpërndarjen e informacionit me anë të shtypit të shkruar, mediave

online, portaleve apo website-ve të caktuara, do të rriste interesin në edukimin mbi integrimin

evropian në Kosovë. Në rrafshin politik, është e nevojshme që Kosova gjatë vazhdimit të

negociatave të vazhdueshme për nxitjen e procesit të integrimit në BE, të marrë parasysh faktorët

ndikues në sjelljet e publikut, pasi ata do të përcaktojnë edhe vazhdimësinë e një procesi të tillë.

Është tashmë e ditur se efektiviteti i një politike varet në radhë të parë nga perceptimi që

individët kanë rreth suksesit të saj si dhe prej pritshmërive të tyre nga një politikë e ndërmarrë.

114

Ekziston një shkollë e tërë e mendimit ekonomik që argumenton rëndësinë e vonesave kohore në

ndërmarrjen e një politike, që mund të jenë vonesa të brendshme apo të jashtme. Një politikë e

caktuar mund të duket si zgjidhja ideale në një moment kohor, por nëse nga projektimi i politikës

deri në aprovimin e më tej implementimin e saj kalon shumë kohë, situata aktuale e vendit mund

të ketë ndryshuar, po ashtu edhe pritshmëritë e individëve. Kjo do të bënte që politika të mos

ishte efektive ose të mos jepte rezultatet e pritura.

115

LITERATURA

Alesina, A. and Spolaore, E. (2005), “War, Peace, and the Size of Countries”, Journal of

Public Economics, vol. 89: pp. 1333–1354. 2, 6, 9, 10

Andrijaniq, I. (2008), “Afarizmi në tregtinë e jashtme”, Universiteti Victory, Prishtinë.

Blythe, J. (2005), “Essentials of Marketing”, Third Edition, Prentice-Hall, United States.

Boulding, K.E. (1962), “The Economics of Human Conflict”, in E.B. McNeil (ed), The

Nature of Human Conflict, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Jersey.

Boulding, K.E. (1965), “Conflict and Defense: A General Theory”, Harper Torchbooks

(Harper and Row), New York

Boutros-Ghali, B. (1992), “An Agenda for peace: Preventive Diplomacy; Peacemaking

and Peace-keeping” (Report of the Secretary-General pursuant to the statement adopted

by the Summit Meeting of the Security Council on 31 January 1992), United Nations,

Department of Public Information, New York.

Cateora, P. (1996). International Marketing, Irwin, 1996

Ceku B., Reshidi N. (2006), ‘Marketingu’, Universiteti mbretëror ILIRIA, Prishtinë.

Craig C.S., Douglas P.S. (1998), ‘International Marketing Research’, 3-d Edition, John

Wiley & Sons.Ltd., England.

Dennis J.D. Sandole, “A Comprehensive Mapping Of Conflict And Conflict Resolution:

A Three Pillar Approach,”(1) Peace and Conflict Studies, vol. 5, no. 2, December 1998

Deutsch, K.W. (1978), “The Analysis of International relations”, Second Edition,

Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Jersey.

Deutsch, M. (1969), “Conflicts: Productive and Destructive”, Journal of Sosial Issues,

vol. 25, fq. 7-42.

Deutsch, M. (1971), “Conflicts and Its resolution”, in C.G. Smith (ed), Conflict

Resolution: Contributions of the Behavioral Sciences, University of Notre Dame Press,

Notre dame (Indiana) and London.

Dicken, P. (1992). Global Shift, The Internationalization of Ecnomic Activity, PCP. 1992

Draft – Plani i Veprimit i Vizionit Ekonomik të Kosovës 2011 - 2014 (2011), Qeveria e

Kosovës, Zyra e Kryeministrit, Prishtinë.

116

Filipovic V., Kostic M., Prohaska S.(2001), “Odnosi s javnoscu”, FON – Menadzment,

Beograd.

Frankfort-Nachimias, C. dhe D. Nachmias (1996), “Research Methods in the Social

Sciences”, Fifth Edition, St. Martin’s Press, New York.

Galtung, J. (1964), “A Structural Theory of Aggression”, Journal of Peace Research, vol.

1, fq. 95-119.

Galtung, J. (1969), “Violence, Peace and Peace and Peace Research”, Journal of Peace

Research, vol.6, nr.3, fq.167-191.

Gatlung, J. (1996), “Peace By Peaceful Means: Peace and Conflict, Development and

Civilization”, International Peace Research Institute, Oslo (PRIO), sage, London and

Thousand Oaks (California).

Goljanin D.(2010), “Marketing u trgovini”, Universitet Singidunum, Beograd.

Hanic H.(1999), “Marketing InformacioniSistem‘, Cigoja Stampa, Beograd.

Investimet e jashtme direkte në Kosovë –politika ekonomike, rrethina dhe strategjia e

promovimit, (2002), RIINVEST, Prishtinë.

Jakupi A.(2008), “Marketingu Ndërkombëtar”, Universiteti AAB, Prishtinë.

Johnson G., Scholes K., Whittington R.(2005), “Exploring Corporate Strategy, Text and

Cases”, 7-th Edition, Prentice Hall,United States.

Kosovo Human Development Report 2010 Social Inclusion, (2010), UNDP,In Design,

Prishtinë.

Kotler & Keller (2012), “Marketing Management”, 14-th Edition, Prentice Hall, United

States.

Kotler PH.(1994), “Marketing Management–Analysis, Planing, Implementation and

Control”, Informator, Zagreb.

Kotler Ph., Caslione A. J., Kaotika (2011), “Biznesi i menaxhimit dhe i Marketingut në

epokën e turbullirave”, Dudaj, Tiranë.

Kriesberg, L. (1982), “Social Conflicts”, Second Edition, Prentice-Hall, Englewood

Cliffs, New Jersey.

Kristo I.(2004), “Biznesi Ndërkombëtar”, Megi, Tiranë.

Krugman r. P., Obsfeld M. (2010), “Ekonomia Ndërkombëtar”, Kolegji Universitar

Victory, Prishtinë.

117

Laue, J.H. dhe G. Cormick (1978), “The Ethics of Intervention in Community Disputes”,

in G. Bermant, H. Kelman, and D. Warwick (eds), The Ethics of Social Intervantion,

Halsted Press, New York.

Lerche, Jr., C.O. dhe A.A. Said (1970), “Concepts of International Politics”, Second

Edition, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Jersey.

Lewis, K., Houdsen M.(1998), ‘An Introduction to International Marketing‘, Kogan Page

Limited, London.

Lund, M.S. (1960), “Preventing Violent Conflicts: A strategy for Preventive Diplomacy”,

U.S. Institute of Peace Press, Washington, DC.

Marthur U.C.(2008), “International Marketing Management – Text and Cases”, SAGE

Publication Inc., USA.

Martin, P., Mayer, T. and Thoenig, M. (2008), “Make Trade not War?”, Review of

Economic Studies, forth coming. pp. 2, 8

McDonald M., Christopher M.(2003), “Marketing a complete guide”, Palgrave

Macmilian, New York, USA.

Meler M.(2008), “Bazat e Marketingut”, Kolegji Universitar Victory, Prishtinë.

Milosavljeviq M., Mishkovic V.(2011), “Elektronskatrgovina“, Universitet Singidunum,

Beograd.

Mitchell, C.R. (1981), “The Structure of International Conflicts”, The Macmillan Press,

London.

Mitra, D. (2002), “Endogenous political organization and the value of trade agreements”,

Journal of International Economics, vol. 57 no 2: pp. 473–485. 1

Moore, C.W. (1986), “The Mediation Process: Practical Strategies for Resolving

Conflict”, Jossey- Bass, San-Francisco.

Mullins J. M.(2005), “Management and Organizational behavior”, 7-th Edition, Prentice

Hall, United States.

Një vështrim statistikor i sektorit të NVM-ve në Kosovë, (2007) Edicioni i II-të, Ministria

e Tregtisë dhe Industrisë, Qeveria e Republikës së Kosovës, Prishtinë.

Observatori dhe anketimi i 700 NVM-ve, (2006), Ministria e Tregtisë dhe Industrisë,

Qeveria e Republikës së Kosovës, Prishtinë.

118

Onkvisit S., Shaw J.(2007), “International Marketing – Analysis and Strategy”, 4-

thEdition, Routledge Taylor &Francis Group, New York and London.

Ornelas, E. (2005), “Endogenous free trade agreements and the multilateral trading

system”, Journal of International Economics, vol. 67 no 2: pp. 329–336. 1

Përmbledhje punimesh nga Konferenca - Strategjia e zhvillimit ekonomik dhe gjenerimi i

NVM në Kosovë, (1999), RIINVEST, Prishtinë.

Previsic J., Ozretic D. D.(1999), “Medunarodni Marketing”, MASMEDIA, Zagreb.

Primo, N.(2003), “Gender Issues in the Information Society”, UNESCO, fq. 48.

Qëndrueshmëria ekonomike e Kosovës (sfidat, politikat dhe mundësitë), (2006),

RIINVEST, Prishtinë.

Raporti i Bilancit të Pagesave, Banka Qendrore e Kosovës (BQK), (2010).

Raporti i Bilancit të Pagesave, Banka Qendrore e Kosovës (BQK), (2011).

Raporti i Bilancit të Pagesave, Banka Qendrore e Kosovës (BQK), (2012).

Raporti i Bilancit të Pagesave, Banka Qendrore e Kosovës (BQK), (Qershor 2013).

Rexha N., Reshidi N.(2004), “Bazat e Marketingut”, Rexha Marketing Science Services,

Prishtinë.

Rialp A., Rialp J.(2007), “International Marketing Research: Opportunities and

Challenges in the 21-st Century”, Volume 17, Elsevier Ltd., USA.

Ries A., Trout J.(2005), “22 Ligje të pandryshueshme të marketingut”, Ideart, Tiranë,

2005.

Rosenfeld, S.S. (1998), “The Wilsonian Dilemma”, The Washington Post, 24 July, p.

A19

Segetlija Z. (2009), “Afarizmi tregtar”, Universiteti Victory, Prishtinë.

Simintiras A., Reynolds N. (2003), “International Marketing Review – International

Business Negotiations”, Volume 20, Emerald Group, UK.

Sinkovics R.R.,Ghavri N.P. (2009), “Advances in International Marketing, New

Challenges to International Marketing”, Volume 20, Emerald Group, UK.

Statistikat ekonomike, Bruto prodhimi vendor në Kosovë për vitet 2004 – 2009, Enti i

Statistikës së Kosovës, 2010.

Statistikat ekonomike, Repertori Statistikor mbi ndërmarrjet ekonomike në Kosovë (TM3-

2010), Enti i Statistikës së Kosovës, 2010.

119

Statistikat ekonomike, Repertori Statistikor mbi ndërmarrjet ekonomike në Kosovë (TM4-

2010), Enti i Statistikës së Kosovës, 2011.

Statistikat ekonomike, Statistikat e tregtisë së jashtme, Enti i Statistikës së Kosovës, 2011.

Statistikat ekonomike, Statistikat e tregtisë së jashtme, Enti i Statistikës së Kosovës, 2012.

Taylor R.Ch., Lee D.H. (2007), “Advances in International Marketing, Cross – Cultural

Issues in Buyer Behaviors”, Volume 18, Elsevier Ltd., USA.

Tempera, M. (2011), “Free Trade Agreements In Western Balkans: CEFTA’s

Achievement and Problems”, Portal on Central Eastern and Balkan Europe.

Vicard, V. (2009), “Explaining the Heterogenity of RTAs”, Review of World Economics,

forthcoming.

Vicard, V. (2009), “On Trade Creation and Regional Trade Agreements: Does Depth

Matter?”, Review of World Economics, forthcoming.

Vukadinoviq R. (2008), “Teoritë e Politikës së jashtme”, Universiteti VICTORY,

Prishtinë.

Young L. T. (1999), “Successful Project Management”, Kogan Page, USA.

Zou Sh., Fu H. (2011), “International Marketing: Emerging Markets”, Volume 21,

Emerald Group, UK.

120

SHTOJCA

Pyetёsor

_______________________________________

Ky pyetësor do të përdoret për marrjen e informatave për studim dhe hulumtim, pёr tё vlerёsuar

perceptimin e pёrgjithshёm nё lidhje me IntegriminEuropian nё kategori tё ndryshme shoqёrore,

duke pёrfshirё studentë, pedagogë, administratёn publike dhe ndërmarrjet. Ju jeni zgjedhur në

mënyrë të rastësishme pёr t’u intervistuar. Emri Juaj si dhe pёrgjigjet tuaja do tё mbeten

anonime . Ju lutem MOS SHËNONI emrin apo informacionin tuaj personal nё kёtё pyetёsor. Pёr

secilёn pyetje ju lutemi të rrethoni numrin pёrbri pёrgjigjes suaj, sipas shpjegimeve të dhëna.

Paraprakisht Ju falënderojmë për kohën tuaj dhe bashkëpunimin!

Informacion i Pёrgjithshёm mbi tё anketuarin/anketuarёn

1. Ju lutemi shёnoni gjininё tuaj. (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

Mashkull 1Femër 2

2. Cilёs grupmoshё i pёrkisni? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

18 - 22 vjeç 123 - 35 vjeç 236 - 55 vjeç 3Mbi 55 vjeç 4

3.Cilës prej kategorive të mëposhtme i përkisni?

Student 1Profesorati 2Administrata publike 3Ndërmarrja 4

121

4. Çfarё shkollimi keni kryer? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

Shkollёn e mesme 1 Shkollёn e lartё 2 Shkollёn pasuniversitare 3

5.A jeni i punësuar?

Po 1Jo 2

6. Nëse po, sa vite keni qё punoni në pozicionin aktual?(Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

Mё pak se njё vit 1

1 – 2 vjet [1;2] 2

2 – 5 vjet [2;5] 3

5 – 10 vjet [5; 10] 4

Mё shumё se 10 vjet 5

Marrёveshja e Tregtisë së Lirë të Europës Qendrore (CEFTA)

7. A e njihni Marrёveshjen e e Tregtisë së Lirë të Europës Qendrore, apo pjesё tё saj? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

Po 1 Jo 2

8. A e ka nёnshkruar Kosova Marrёveshjen e e Tregtisë së Lirë të Europës Qendrore (CEFTA)? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

Po 1Jo 2Nuk e di 3

122

9. CEFTA ёshtё njё Marrёveshje qё Kosova e ka nёnshkruar me cilat prej vendeve nё vijim? (Zgjidhnivetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

Me vendet e Bashkimit Evropian 1Me vendet anëtare të NATO-s 2Me vendet: Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Moldavia, Mali i Zi dhe Serbia 3Tjetёr, specifiko 4Nuk e di 5

10. CEFTA ёshtё njё marrёveshje qё pёrshpejton antarёsimin e Kosovës, nё cilёn nga organizatat e mёposhtme? (Ju lutem,shёnoni vetёm njё nga organizatat e mёposhtme).

Nё Bashkimin Europian 1Nё NATO 2Nё Organizatёn Botёrore tё Tregtisё (OBT) 3Nё Organizatёn e Kombeve tё Bashkuara (OKB) 4Nё Paktin e Stabilitetit 5Tjetёr, specifiko 6Nuk e di 7

11. Cila do tё jetё pasoja mё e menjёherёshme e Marrёveshjes sё CEFTA-s pёr Kosovën? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

Ulja e tarifave doganore midis Kosovës dhe Bashkimit Europian 1Ulja e tarifave doganore midis Kosovës dhe vendeve antare në CEFTA 2Tjetёr, ju lutemi specifikoni 3Nuk e di 4

12. Cili nga institucionet e mёposhtme është krijuar si pasojё e Marrёveshjes sё CEFTA-s? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

Kёshilli i CEFTA-s 1Drejtoria Rajonale e CEFTA-s 2Asambleja Rajonale e CEFTA-s 3Në kuadër të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë - Pika e Kontaktit 4Nuk e di 5

13. A e ka nёnshkruar Kosova, Marrёveshje dypalëshe me vende të ndryshme ? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme, nëse po vazhdo pyetjen 14, nëse jodhe nuk e di vazhdo pyetjen 15).

Po 1

123

Jo 2Nuk e di 3

14. Sa Marrëveshje dypalëshe ka nënshkruar Kosova?(Zgjidhni vetëm një nga mundësitë emëposhtme).

10 - 30 Marrëveshje dypalëshe 130 - 60 Marrëveshje dypalëshe 260 - 100 Marrëveshje dypalëshe 3Mbi 100 Marrëveshje dypalëshe 4Nuk e di 5

15. Pёr mendimin tuaj, a ka filluar Kosova, bisedimet për Marrёveshjen e Stabilizim-Asociimit (MSA)? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë emëposhtme).

Po 1Jo 2Nuk e di 3

16. Çfarë do t’i mundësojnë Kosovës bisedimet për Marrёveshjen e Stabilizim-Asociimit (MSA) dhe nënshkrimi i saj? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë emëposhtme).

Ulja e tarifave doganore midis Kosovës dhe Bashkimit Europian 1Heqja e vizave pёr qytetarёt kosovarë qё duan tё shkojnё nё Bashkimin Europian 2Antarёsimi i Kosovës nё Bashkimin Europian 3Antarёsimi i Kosovës nё NATO 4Tjetёr, ju lutemi specifikoni 5Nuk e di 6

124

Procesi i Antarёsimit tё Kosovës nё Bashkimin Europian (BE)

17. Ju personalisht sa mendoni se e njihni procesin e integrimit tё Kosovës nё BashkiminEuropian? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

Shumë 1 Deri diku 2 Pak 3 Aspak 4

18. Si e vlerësoni rëndësinë e faktorëve të mëposhtëm në integrimin evropian të Kosovës? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë nësecilin rresht).

1 Gjyqёsori Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i ulët2 Ekzekutivi Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i ulët3 Bashkimi Evropian Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i ulët4 Grupet fetare Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i ulët5 Politikat integruese fqinje Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i ulët6 Administrata Publike Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i ulët7 Administrata Lokale Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i ulët8 Tjetёr; Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i ulët

19. A mund tё anëtarёsohet Kosova nё Bashkimin Europian edhe pa e pёrafruar legjislacionin me Bashkimin Europian? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë emëposhtme).

Po 1 Jo 2 Nuk e di 3

20. Nё punёn tuaj tё pёrditshme, sa vend zёnё aktivitete qё kanё tё bёjnё me procesin e integrimit tё Kosovës nё Bashkimin Europian? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë emëposhtme).

Shumё 1Deri diku 2Pak 3Aspak 4

21. Po ju personalisht, sa i/e motivuar ndiheni pёr t’u marrё me çёshtjen e integrimit tё Kosovës nё Bashkimin Europian? (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë e mëposhtme).

125

Shumё 1Deri diku 2Pak 3Aspak 4

22. Njё numёr burimesh ofrojnё informacion mbi BE-nё. Sa informacion merrni mbi Bashkimin Europian nga burimet e mёposhtme? Ju lutemi jepni vlerёsimin tuaj nga 1 deri nё 10 (Zgjidhni vetëm një nga mundësitë në secilin rresht).

1 Televizioni Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë2 Radio Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë3 Gazeta Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë4 Interneti Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë5 Delegacioni i BE-sё nё Kosovë Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë6 Ministria e Integrimit Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë7 Institucioni ku veproni Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë8 Ambasadat / Organizatat

NdёrkombёtareNivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë

9 Institucionet kёrkimore Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë10 Tjetёr, specifiko Nivel i ulët Nivel mesatar Nivel i lartë

23. Informacioni rreth Bashkimit Europian ёshtё i shumёllojshёm. Nё cilat fusha do kishit dёshirё tё kishit mё shumё informacion rreth Bashkimit Europian? Ju lutem rendisni tre fusha, sipas rёndёsisё qё kanё pёr ju.

1.______________________________________________2.______________________________________________3.______________________________________________

126

Aneks i analizës së kontigjencës (analiza bivariante)

Tabela A1. Krostabulimi i nivelit të njohjes së integrimit dhe nivelit informativ nga televizioni

N Percent N Percent N PercentNjohja e procesit integrues * Televizioni

350 100.0% 0 0.0% 350 100.0%

Nivel i ulet Nivel mesatar Nivel i larteCount 7 5 57 69

% within Njohja e procesit integrues

10.1% 7.2% 82.6% 100.0%

% within Televizioni 13.2% 7.8% 24.5% 19.7%

Count 13 27 124 164

% within Njohja e procesit integrues

7.9% 16.5% 75.6% 100.0%

% within Televizioni 24.5% 42.2% 53.2% 46.9%

Count 10 26 40 76

% within Njohja e procesit integrues

13.2% 34.2% 52.6% 100.0%

% within Televizioni 18.9% 40.6% 17.2% 21.7%

Count 23 6 12 41

% within Njohja e procesit integrues

56.1% 14.6% 29.3% 100.0%

% within Televizioni 43.4% 9.4% 5.2% 11.7%

Count 53 64 233 350

% within Njohja e procesit integrues

15.1% 18.3% 66.6% 100.0%

% within Televizioni 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

Value dfAsymp. Sig. (2-

sided)Pearson Chi-Square 83.591a 6 .000

Likelihood Ratio 67.627 6 .000

N of Valid Cases 350

ValueAsymp. Std.

Errora Approx. Tb Approx. Sig.Ordinal by Ordinal Kendall's tau-b .319 .048 -6.315 .000

350N of Valid Cases

a. Not assuming the null hypothesis.

b. Using the asymptotic standard error assuming the null hypothesis.

Total

Chi-Square Tests

a. 0 cells (0.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 6.21.

Symmetric Measures

Njohja e procesit integrues * Televizioni Crosstabulation

Televizioni

TotalNjohja e procesit integrues Shumë

Deri diku

Pak

Aspak

Case Processing Summary

Cases

Valid Missing Total

127

Tabela A2. Krostabulimi i nivelit të njohjes së integrimit dhe nivelit informativ nga radio

Nivel i ulet Nivel mesatar Nivel i larteCount 11 10 48 69

% within Njohja e procesit integrues

15.9% 14.5% 69.6% 100.0%

% within Radio 10.8% 9.8% 32.9% 19.7%

Count 44 48 72 164

% within Njohja e procesit integrues

26.8% 29.3% 43.9% 100.0%

% within Radio 43.1% 47.1% 49.3% 46.9%

Count 20 36 20 76

% within Njohja e procesit integrues

26.3% 47.4% 26.3% 100.0%

% within Radio 19.6% 35.3% 13.7% 21.7%

Count 27 8 6 41

% within Njohja e procesit integrues

65.9% 19.5% 14.6% 100.0%

% within Radio 26.5% 7.8% 4.1% 11.7%

Count 102 102 146 350

% within Njohja e procesit integrues

29.1% 29.1% 41.7% 100.0%

% within Radio 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

Value dfAsymp. Sig. (2-

sided)Pearson Chi-Square 63.192a 6 .000

Likelihood Ratio 59.848 6 .000

N of Valid Cases 350

ValueAsymp. Std.

Errora Approx. Tb Approx. Sig.Ordinal by Ordinal Kendall's tau-b .300 .044 -6.648 .000

350N of Valid Cases

a. Not assuming the null hypothesis.

b. Using the asymptotic standard error assuming the null hypothesis.

Total

Chi-Square Tests

a. 0 cells (0.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 11.95.

Symmetric Measures

Njohja e procesit integrues * Radio Crosstabulation

Radio

TotalNjohja e procesit integrues Shumë

Deri diku

Pak

Aspak

128

Tabela A3. Krostabulimi i nivelit të njohjes së integrimit dhe nivelit informativ nga gazetat

N Percent N Percent N PercentNjohja e procesit integrues * Gazeta

350 100.0% 0 0.0% 350 100.0%

Nivel i ulet Nivel mesatar Nivel i larteCount 7 8 54 69

% within Njohja e procesit integrues

10.1% 11.6% 78.3% 100.0%

% within Gazeta 8.5% 9.4% 29.5% 19.7%

Count 32 37 95 164

% within Njohja e procesit integrues

19.5% 22.6% 57.9% 100.0%

% within Gazeta 39.0% 43.5% 51.9% 46.9%

Count 18 33 25 76

% within Njohja e procesit integrues

23.7% 43.4% 32.9% 100.0%

% within Gazeta 22.0% 38.8% 13.7% 21.7%

Count 25 7 9 41

% within Njohja e procesit integrues

61.0% 17.1% 22.0% 100.0%

% within Gazeta 30.5% 8.2% 4.9% 11.7%

Count 82 85 183 350

% within Njohja e procesit integrues

23.4% 24.3% 52.3% 100.0%

% within Gazeta 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

Value dfAsymp. Sig. (2-

sided)Pearson Chi-Square 70.641a 6 .000

Likelihood Ratio 65.160 6 .000

N of Valid Cases 350

ValueAsymp. Std.

Errora Approx. Tb Approx. Sig.Ordinal by Ordinal Kendall's tau-b .334 .044 -7.464 .000

350N of Valid Cases

a. Not assuming the null hypothesis.

b. Using the asymptotic standard error assuming the null hypothesis.

Total

Chi-Square Tests

a. 0 cells (0.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 9.61.

Symmetric Measures

Njohja e procesit integrues * Gazeta Crosstabulation

Gazeta

TotalNjohja e procesit integrues Shumë

Deri diku

Pak

Aspak

Case Processing Summary

Cases

Valid Missing Total

129

Tabela A4. Krostabulimi i nivelit të njohjes së integrimit dhe nivelit informativ nga interneti

Nivel i ulet Nivel mesatar Nivel i larteCount 5 11 53 69

% within Njohja e procesit integrues

7.2% 15.9% 76.8% 100.0%

% within Interneti 8.8% 18.6% 22.6% 19.7%

Count 27 18 119 164

% within Njohja e procesit integrues

16.5% 11.0% 72.6% 100.0%

% within Interneti 47.4% 30.5% 50.9% 46.9%

Count 9 23 44 76

% within Njohja e procesit integrues

11.8% 30.3% 57.9% 100.0%

% within Interneti 15.8% 39.0% 18.8% 21.7%

Count 16 7 18 41

% within Njohja e procesit integrues

39.0% 17.1% 43.9% 100.0%

% within Interneti 28.1% 11.9% 7.7% 11.7%

Count 57 59 234 350

% within Njohja e procesit integrues

16.3% 16.9% 66.9% 100.0%

% within Interneti 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

Value dfAsymp. Sig. (2-

sided)Pearson Chi-Square 34.872a 6 .000

Likelihood Ratio 31.528 6 .000

N of Valid Cases 350

ValueAsymp. Std.

Errora Approx. Tb Approx. Sig.Ordinal by Ordinal Kendall's tau-b .193 .047 -4.008 .000

350N of Valid Cases

a. Not assuming the null hypothesis.

b. Using the asymptotic standard error assuming the null hypothesis.

Total

Chi-Square Tests

a. 0 cells (0.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 6.68.

Symmetric Measures

Njohja e procesit integrues * Interneti Crosstabulation

Interneti

TotalNjohja e procesit integrues Shumë

Deri diku

Pak

Aspak

130

Tabela A5. Krostabulimi i nivelit të njohjes së integrimit dhe nivelit informativ nga delegacioni i BE

Nivel i ulet Nivel mesatar Nivel i larteCount 32 17 20 69

% within Njohja e procesit integrues

46.4% 24.6% 29.0% 100.0%

% within Delegacioni i BE 18.1% 19.1% 23.8% 19.7%

Count 79 37 48 164

% within Njohja e procesit integrues

48.2% 22.6% 29.3% 100.0%

% within Delegacioni i BE 44.6% 41.6% 57.1% 46.9%

Count 37 27 12 76

% within Njohja e procesit integrues

48.7% 35.5% 15.8% 100.0%

% within Delegacioni i BE 20.9% 30.3% 14.3% 21.7%

Count 29 8 4 41

% within Njohja e procesit integrues

70.7% 19.5% 9.8% 100.0%

% within Delegacioni i BE 16.4% 9.0% 4.8% 11.7%

Count 177 89 84 350

% within Njohja e procesit integrues

50.6% 25.4% 24.0% 100.0%

% within Delegacioni i BE 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

Value dfAsymp. Sig. (2-

sided)Pearson Chi-Square 16.147a 6 .013

Likelihood Ratio 16.662 6 .011

N of Valid Cases 350

ValueAsymp. Std.

Errora Approx. Tb Approx. Sig.Ordinal by Ordinal Kendall's tau-b .118 .045 -2.615 .009

350N of Valid Cases

a. Not assuming the null hypothesis.

b. Using the asymptotic standard error assuming the null hypothesis.

Total

Chi-Square Tests

a. 0 cells (0.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 9.84.

Symmetric Measures

Njohja e procesit integrues * Delegacioni i BE Crosstabulation

Delegacioni i BE

TotalNjohja e procesit integrues Shumë

Deri diku

Pak

Aspak

131

Tabela A6. Krostabulimi i nivelit të njohjes së integrimit dhe nivelit informativ nga Ministria e Integrimit

Nivel i ulet Nivel mesatar Nivel i larteCount 31 25 13 69

% within Njohja e procesit integrues

44.9% 36.2% 18.8% 100.0%

% within Ministria e Integrimit

16.5% 28.4% 17.6% 19.7%

Count 82 36 46 164

% within Njohja e procesit integrues

50.0% 22.0% 28.0% 100.0%

% within Ministria e Integrimit

43.6% 40.9% 62.2% 46.9%

Count 44 21 11 76

% within Njohja e procesit integrues

57.9% 27.6% 14.5% 100.0%

% within Ministria e Integrimit

23.4% 23.9% 14.9% 21.7%

Count 31 6 4 41

% within Njohja e procesit integrues

75.6% 14.6% 9.8% 100.0%

% within Ministria e Integrimit

16.5% 6.8% 5.4% 11.7%

Count 188 88 74 350

% within Njohja e procesit integrues

53.7% 25.1% 21.1% 100.0%

% within Ministria e Integrimit

100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

Value dfAsymp. Sig. (2-

sided)Pearson Chi-Square 19.332a 6 .004

Likelihood Ratio 19.412 6 .004

N of Valid Cases 350

ValueAsymp. Std.

Errora Approx. Tb Approx. Sig.Ordinal by Ordinal Kendall's tau-b .136 .043 -3.138 .002

350N of Valid Cases

a. Not assuming the null hypothesis.

b. Using the asymptotic standard error assuming the null hypothesis.

Total

Chi-Square Tests

a. 0 cells (0.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 8.67.

Symmetric Measures

Njohja e procesit integrues * Ministria e Integrimit Crosstabulation

Ministria e Integrimit

TotalNjohja e procesit integrues Shumë

Deri diku

Pak

Aspak

132

Tabela A7. Krostabulimi i nivelit të njohjes së integrimit dhe nivelit informativ nga universitetet

Nivel i ulet Nivel mesatar Nivel i larteCount 34 22 13 69

% within Njohja e procesit integrues

49.3% 31.9% 18.8% 100.0%

% within Universitetet 17.3% 26.8% 18.3% 19.7%

Count 90 37 37 164

% within Njohja e procesit integrues

54.9% 22.6% 22.6% 100.0%

% within Universitetet 45.7% 45.1% 52.1% 46.9%

Count 42 18 16 76

% within Njohja e procesit integrues

55.3% 23.7% 21.1% 100.0%

% within Universitetet 21.3% 22.0% 22.5% 21.7%

Count 31 5 5 41

% within Njohja e procesit integrues

75.6% 12.2% 12.2% 100.0%

% within Universitetet 15.7% 6.1% 7.0% 11.7%

Count 197 82 71 350

% within Njohja e procesit integrues

56.3% 23.4% 20.3% 100.0%

% within Universitetet 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

Value dfAsymp. Sig. (2-

sided)Pearson Chi-Square 9.598a 6 .143

Likelihood Ratio 9.826 6 .132

N of Valid Cases 350

ValueAsymp. Std.

Errora Approx. Tb Approx. Sig.Ordinal by Ordinal Kendall's tau-b -.086 .046 -1.891 .059

350N of Valid Cases

a. Not assuming the null hypothesis.

b. Using the asymptotic standard error assuming the null hypothesis.

Total

Chi-Square Tests

a. 0 cells (0.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 8.32.

Symmetric Measures

Njohja e procesit integrues * Universitetet Crosstabulation

Universitetet

TotalNjohja e procesit integrues Shumë

Deri diku

Pak

Aspak

133

Tabela A8. Krostabulimi i nivelit të njohjes së integrimit dhe nivelit informativ nga ambasadat/OJF

Nivel i ulet Nivel mesatar Nivel i larteCount 42 17 10 69

% within Njohja e procesit integrues

60.9% 24.6% 14.5% 100.0%

% within Ambasadat/OJF-te 19.3% 25.4% 15.4% 19.7%

Count 97 28 39 164

% within Njohja e procesit integrues

59.1% 17.1% 23.8% 100.0%

% within Ambasadat/OJF-te 44.5% 41.8% 60.0% 46.9%

Count 48 17 11 76

% within Njohja e procesit integrues

63.2% 22.4% 14.5% 100.0%

% within Ambasadat/OJF-te 22.0% 25.4% 16.9% 21.7%

Count 31 5 5 41

% within Njohja e procesit integrues

75.6% 12.2% 12.2% 100.0%

% within Ambasadat/OJF-te 14.2% 7.5% 7.7% 11.7%

Count 218 67 65 350

% within Njohja e procesit integrues

62.3% 19.1% 18.6% 100.0%

% within Ambasadat/OJF-te 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

Value dfAsymp. Sig. (2-

sided)Pearson Chi-Square 8.961a 6 .176

Likelihood Ratio 8.982 6 .175

N of Valid Cases 350

ValueAsymp. Std.

Errora Approx. Tb Approx. Sig.Ordinal by Ordinal Kendall's tau-b -.061 .045 -1.371 .170

350N of Valid Cases

a. Not assuming the null hypothesis.

b. Using the asymptotic standard error assuming the null hypothesis.

Total

Chi-Square Tests

a. 0 cells (0.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 7.61.

Symmetric Measures

Njohja e procesit integrues * Ambasadat/OJ F-te Crosstabulation

Ambasadat/OJF-te

TotalNjohja e procesit integrues Shumë

Deri diku

Pak

Aspak

134

Tabela A9. Krostabulimi i nivelit të njohjes së integrimit dhe nivelit informativ nga institutet kërkimore

Nivel i ulet Nivel mesatar Nivel i larteCount 40 16 13 69

% within Njohja e procesit integrues

58.0% 23.2% 18.8% 100.0%

% within Institutet Kerkimore 19.6% 20.5% 19.1% 19.7%

Count 88 42 34 164

% within Njohja e procesit integrues

53.7% 25.6% 20.7% 100.0%

% within Institutet Kerkimore 43.1% 53.8% 50.0% 46.9%

Count 46 15 15 76

% within Njohja e procesit integrues

60.5% 19.7% 19.7% 100.0%

% within Institutet Kerkimore 22.5% 19.2% 22.1% 21.7%

Count 30 5 6 41

% within Njohja e procesit integrues

73.2% 12.2% 14.6% 100.0%

% within Institutet Kerkimore 14.7% 6.4% 8.8% 11.7%

Count 204 78 68 350

% within Njohja e procesit integrues

58.3% 22.3% 19.4% 100.0%

% within Institutet Kerkimore 100.0% 100.0% 100.0% 100.0%

Value dfAsymp. Sig. (2-

sided)Pearson Chi-Square 5.805a 6 .445

Likelihood Ratio 6.089 6 .413

N of Valid Cases 350

ValueAsymp. Std.

Errora Approx. Tb Approx. Sig.Ordinal by Ordinal Kendall's tau-b -.061 .047 -1.310 .190

350N of Valid Cases

a. Not assuming the null hypothesis.

b. Using the asymptotic standard error assuming the null hypothesis.

Total

Chi-Square Tests

a. 0 cells (0.0%) have expected count less than 5. The minimum expected count is 7.97.

Symmetric Measures

Njohja e procesit integrues * Institutet Kerkimore Crosstabulation

Institutet Kerkimore

TotalNjohja e procesit integrues Shumë

Deri diku

Pak

Aspak

135