feuerbach felsefesinin Özü

882019 Feuerbach Felsefesinin Oumlzuuml

httpslidepdfcomreaderfullfeuerbach-felsefesinin-oezue 128

FEUERBACH FELSEFESİNİN bullZsbquo DİN SANILAN PAGANİZM

Yrd Doeuro Dr Bbulllent SsbquoNMEZ

sbquozetAbtract

Feuerbach din hakkındaki gbullrsbquoşlerini Hıristiyanlıktan yola bdquoıkarak ortaya koymayabdquoalışmaktadır Ona gbullre Hıristiyanlık dinrsquoin en sbquost aşamasıdır Bu ysbquozden Hıristiyanlığı anlamanın dinianlamak olduğunu vurgulamaktadır Ona gbullre insanın tanrı dediği şey aslında bizzat insanın kendisidirİnsan bullzlemleri ve umutları doğrultusunda Tanrıyı şekillendirmiş ve bu Tanrı Hıristiyanlıkla İsanın bedenlenmesi olarak ortaya bdquoıkmıştır O aşkın (transendental) bir Tanrıya değil insan olan bir tanrıyainanmaktadır

Feuerbachrsquoın bu yaklaşımları paganizmi abdquoıklama noktasında bullnemli gbullrsbquolebilir ˆsbquonksbquo insanınsbquoreteceği her Tanrı sadece put olacaktır İnsandan aşkın olmayan Tanrı insanın zaaflarını ve eksikliklerinitaşıyacaktır Oysa insanlık tarih ibdquoerisinde hep bir msbquokemmel tanrı tasarımına yaslanmışlardır Putlar bile bu msbquokemmellik tasarımıyla var olabilmiştir Bu msbquokemmellik tasarımının kaynağı eksik olan insanolamaz Msbquokemmellik ancak msbquokemmel bir varlıktan gelebilir Bu varlık insandan başka olmalı amaondan ayrı olmamalıdır

Anahtar Kelimeler Paganizm Tanrı Nedir Feuerbach and Paganizm Put Ve Tanrı İslam ve paganizm Hristiyanlık Din Din Ve Paganizm Kadın ve Tanrı

THE CORE OF FEUERBACHrsquoS PHILOSOPHY PAGANISM AS A RELIGION

Feuerbach depends on Christianity about his opinion But He have deal with God as a HumanHe donrsquot believe an transcendental God He accepted that all religion had reached the biggest stage within

Christianity But his opinion not explain to religion soul We can be able to accept his opinion showedonly Paganismrsquos soul He turns around only Christianity features Therefore he stays narrow lines while todealing with to religion He donrsquot know real Religion and itrsquos features

Key words Paganism Whatrsquos God Feuerbach and Paganism God and İdolGod and statueİslam and Paganism Christiyanity Religion Religion and Paganism Woman and Religion

I GİRİŞ

Feuerbachrsquoın ldquoHıristiyanlığın hellipzdaggerrdquo adlı eseri ilk elde Hıristiyanlığa ilişkindeğerlendirmeler ipermileriyor gŠrdaggernse de aslında Feuerbach Hıristiyanlık olarak Šne permilıkan

fenomenden yola permilıkarak din olgusunu değerlendirmektedir Buradan onun Din ile ilgili

bdaggertdaggern yaklaşımlarının Hıristiyanlık eksenli olduğunu permilıkarmamız mdaggermkdaggern Bu ise onun

yaklaşımlarının tutarlılığı hakkında ciddi eleştirilere uğramasını getirebilir Hele

-YrdDoeuroDrDicle bullniversitesi Fen Edebiyat Faksbquoltesi Felsefe Bƒlsbquomsbquo ƒğretim bullyesi



SBArD Mart 2007 Sayı 9 sh 35 ndash 62

36

Hıristiyanlık gibi zaten kendisinde şaibe bulanan bir dinden1 yola bdquoıkıp bsbquotsbquon bir dinsel

geleneği kritize etmeye bdquoalışması başlıbaşına bir problem olarak değerlendirilebilir

Yaklaşımlarının sınırlı ve sığ olması gibi bir olumsuzluğu da barındırabilir ibdquoerisinde

Bunları ileride değerlendirmeye bdquoalışacağız

Feuerbachrsquoın Hıristiyanlık (Din) hakkındaki yaklaşımları kutsal kitabın bizzat

kendisine mi yoksa Kilise teolojisine mi dayanmaktadır Bunu kestirmek zor ˆsbquonksbquo

Kilise teolojisi ile Kutsal kitabı ayrı tutan bir felsefi eğilim her zaman bulunmuştur

Feuerbachrsquoın Din hakkındaki değerlendirmelerini sbquobdquo kategoride ele alabiliriz

Birincisi Kilise teolojisi ve uygulamaları ikincisi Kutsal Kitabı kendince okuyarak

ulaştığı kimi sonubdquolar ve sbquobdquosbquoncsbquossbquo de hayatta din diye ortaya bdquoıkan bireysel ve

toplumsal anlayışlar Feuerbach dini ele alırken bu sbquobdquo esasa yaslanmaktadır

Feuerbach Din karşıtı değildir ancak onun din dediği insanın merkezde olduğu

insanın sbquorettiği bir fenomendir Bu din Hıristiyanlık olarak kemal bulmuş ve İnsan

Hıristiyanlıkta bullzetlenmiştir Hıristiyanlığın bsbquotsbquon inanbdquo sistemini kendi anlayışı ileyeniden ele almış ve kendi anlayışı bdquoerbdquoevesinde yeniden bibdquoimlendirmiştir Bu anlamda

Feuerbach Hıristiyan teolojisini reddetmemiş ancak ondaki Tanrıinsan ayrımı olarak

değerlendirilen şeylerin hepsini İnsanTanrı anlayışı bağlamında ele almış ve bullne

bdquoıkarmıştır Ateizme Panteizme Paganizme ve Şsbquopheciliğe karşı bdquoıktığını belirtmiştir

O insana inanma bağlamında Dine Tanrıya İsaya Meryeme inanmıştır ˆsbquonksbquo ona

gbullre bsbquotsbquon bunlar insanın msbquokemmelliğinin sbquorsbquonsbquodsbquor İnsan sbquorsbquonsbquo olarak bu

msbquokemmelliğin sbquozerindeki tortuları kaldırmayı denemiştir

Şimdi Feuerbachrsquoın anlayışına yakından eğilelim

II İNSAN OLARAK TANRI

Feuerbach Tanrırsquoyı insanın kendisi olarak ele almaktadır Tanrı aslında İnsanın

kendisidir Onun bu yaklaşımına ilham veren şey Hıristiyanlığın Tanrının insan şekline

bsbquorsbquonme anlayışından beslenmektedir İsarsquonın Tanrının oğlu olarak nitelendirilişi onun

anlayışının bdquoıkış noktasını oluşturmaktadır2

Feuerbachrsquoın tezini yasladığı argdaggermanlar orjinal sayılmaz İlkpermilağ felsefesinde de

1 -Hz İsarsquonın orjinal olarak asla bir Tanrı ve oğul olarak gƒrsbquolmediğini bunun tarih ieuroerisinde Kilisenin

dejenerasyonuyla geliştiğini kabul eden oldukeuroa gsbquoeurolsbquo bir eğilim bulunmaktadır Biz burada butartışmalara girmeyeceğiz İsarsquonın nasıl Tanrı haline getirildiğini siyasi sosyal ve iktisadi aeuroıdanirdelemek bu euroalışmanın konusu değildir Dinrsquoin ƒzsbquonde Aşkın bir Tanrı tasarımı bulunmaktadırBukısaca Tevhidi din ya da İbrahimi din diyebileceğimiz kavrama tekabsbquol eder Bu din Adem ile başlamış bir dindir Feuerbach bunun tam tersi olarak Tanrıyı insandan başka gƒrmenin bir sapma olduğunu belirtmektedir Biz bunu euroalışmamızda tartışarak belli bir zemine oturtmayı denedik Bu konuda ayrıntılı bilgi ieuroin bkz Armstrong Karen Tanrının Tarihi ŠevOktay lsaquozel Hamide Koyukan Kudret EmiroğluAnkara1998 Ataurrahim Muhammed Bir İslam Peygamberi HzİsaeuroevKsbquorşat Demirci İstanbul1985Rubenstein Richard L İsa Nasıl Tanrı Oldu ŠevCem Demirkan İstanbul 20042 -Feuerbach Hristiyanlığın lsaquozsbquo ŠevDevrim Bulut shf12 Ankara-2004



Bsbquolent SlsaquoNMEZ

37

benzer vurgular yapılmıştır3

Şimdi Tanrının oğul edinmediğini sbullyleyen İslam dinini hesaba kattığımızda

Feuerbachrsquoın Hıristiyanlıktan kalkarak din genelleme yapması hele bu din

genellemesine esas teşkil eden şeyin Tanrının insan suretinde gbullrsbquonsbquoşsbquo olması konuyu

değerlendirirken ne kadar dikkatli olmamız gerektiğini anlatan bullnemli bir veridir

Feuerbach Hıristiyan Kilisesinin inanbdquo esası olan Teslisrsquoi bile insanı abdquoıklamada

kullanmaktadır Feuerbach insandaki teslisten bahsetmektedir İnsandaki teslis dediği

aslında Agustinusun Tanrının gbullrsbquonsbquomsbquone ilişkin Akıl irade ve Kalb ayrımı şeklindeki

ayrımın aynısıdır Burada Feuerbach insanı insan yapan sbquobdquo şeyin Mantık İrade ve Kalb

olduğunu belirtmektedir Mantık dsbquoşsbquonce gsbquocsbquo İrade eyleme gsbquocsbquo ve Kalb sevme

gsbquocsbquodsbquor Bu Teslis İnsan denilen varlığı ortaya koyar Hıristiyanlık buna Tanrı der

Feuerbach yaklaşımlarının bdquooğunda Lutherrsquoden aktarımlarda bulunur Bu onun

Lutherrsquoin yaklaşımlarından derin bir bibdquoimde etkilendiğini gbullstermektedir

Feuerbacha gbullre İnsanın Tanrısı kendisi ile sınırlıdır Yani her insanın Tanrısıkapasitesi oranındadır4 Sosyal eğilimlerden bullrnekler vererek her sosyal yapının kendine

uygun tanrıları olduğunu vurgulamaktadır5

Adalet iyilik ve bilgelikrsquoin Tanrı olmasa da bir değer olduğunu sŠyleyen

Feuerbach Tanrıyı inkar etmek bu değerleri inkar etmek anlamına gelmez demektedir6

Fakat bu kavramların neden bir değer olduklarını abdquoıklamamaktadır7 Feuerbach Dinin

temel tezinin insan ile hayvan arasındaki farka dayandığını sƒylemektedir8 Kendisi de

bunu kabul etmekte ve hayvanı teuror insanı birey olarak değerlendirmektedir İnsanı tsbquor

olmaktan bdquoıkaran şey onun bilincidir Bilinbdquo kendi tsbquorsbquo ve varoluş şekli hakkında da

dsbquoşsbquonebilmektedirBu yaklaşımlarıyla Feuerbach insanı hibdquoleyen bir tanrı anlayışını da eleştirmiş

olmaktadır Tanrıyı ysbquoceltme adına insanın yoksayılması aslında pagan dinlerin bir

bdquooğunun ortak noktasıdır Bsbquotsbquon peygamberler aslında bu anlayışla msbquocadele

etmişlerdir İnsantanrı dengesi ilahi asli mesajın bullzsbquonsbquo oluşturmaktadır9

Feuerbach bu noktada Ruhbanlığı da eleştiriyor10 Ancak buradan yine

Ruhbanlığa varan bir yola koyuluyor İnsan kendi onurunu ne kadar ayaklar altına alırsa

3

-Gƒkberk MacitFelsefe Tarihishf274 -Hristiyanlığın lsaquozsbquo euroeviren Devrim Bulut Ankara2004 shf365-ages466 -ages 467-Šsbquonksbquo aşkın bir tanrıyı hesaba katmadığıınızda bu kavramları belli bir zemine oturtmanız veaeuroıklamanız gsbquoeuroleşecektir8 - ages229-İncilde İnsan ieuroin Sebt gsbquonsbquonsbquon Rabbi ifadesi kullanılmıştır-agesPetrus-6) Msbquoslsbquomanlar Haccagidenler ieuroin Tanrının misafirleri ifadesini kullanırlar10- ages 52




38

o kadar Tanrısını bulur diyor11 Dine gbullre Tanrı iyidir insan kbulltsbquo ve ahlaksızdır12

O bu anlayışı eleştiriyor İnsanın doğuştan kbulltsbquo olamayacağını ispata girişiyor13

Ancak burada da dejenere edilmiş dinin dejenere edilmiş anlayışından yola bdquoıkarak din

hakkında genellemeler yapma gibi bir yanlışlıktan kurtulamıyor Onun bu tepkisini biz

insanın asli bullzsbquo ile dejenere edilmiş yaklaşımlara verdiği tepki olarak ele almak

eğilimindeyiz ˆsbquonksbquo insanrsquoı kendine yabancılaştıran ve bdquoirkinleştiren en bullnemli

etkenlerden birisi de dejenere edilmiş din ve dejenere edilmiş dsbquonya gbullrsbquoşleridir

ldquoKendi tsbquorsbquo ve varoluş şekli hakkında dsbquoşsbquonen varlıklar diğer şeylerin ve onu

dsbquoşsbquondsbquoren varlıkların doğasını anlayabilirrdquo14 ldquoBilim tdaggerrdaggern bilincidirrdquo15

Bilinbdquole ibdquogsbquodsbquo arasındaki fark şudur ona gbullre Hayvan varoluş şekli ile

sınırlanmıştır Yani hayvan kendi sınırlarını aşamaz İnsan ise varoluş şekli ile

sınırlanmamıştır

Kendi istekleri doğrultusunda yaşamak doğru msbquokemmel ve tanrısaldır Bu

varolmak anlamına gelmektedirVarolmak dsbquoşsbquonebilmek(mantık) isteyebilmek (irade)ve sevebilmek(kalb) ile ilgilidir Hepsi istemek ibdquoindir İnsan bullzgsbquorlsbquoğsbquo istemektedir16

Feuerbach kƒtsbquonsbquon insanın kendine ters dsbquoşmesi sonucu ortaya euroıktığını

sƒylsbquoyorGsbquonah kişinin kendisiyle ters dsbquoşmesi sonucu ortaya euroıkar17 Burada kƒtsbquonsbquon

ortaya euroıkışını da anlamış oluyoruz Ancak insanın neden kendisi ile tersleştiğini

aeuroıklamıyor

İnsan ufkunu geeuroemeyeceği ieuroin kendine benzer olan şey dışında bireyler

dsbquoşsbquonemez Onları sbquostsbquon farklı ve ysbquoce gƒrebilir ama kendi tsbquorsbquonden farklı

dsbquoşsbquonemez18

Hibdquobir şey kendi sınırını aşamaz19

Tanrıdan zat olarak değil nitelik olarak sbullzetmenin bunu gbullsterdiğini

belirtiyor20 Dinin esaslarının insanın esaslarıyla bullzdeş olduğunu belirtiyor21 Feuerbach

insanların evlerde yaşadığını Tanrılarını ise mabedlere hapsettiğini vurguluyor22

11 - ages 5312- ages 53Ancak İslam insanın saf ve temiz olduğunu sƒyler KKerim13 - ages 5414- ages 2215- ages 2216 - ages 2317

- ages 5418 - ages 3419 - ages 3620 - ages 43-4421- ages 4522 -Tanrının her yerde hazır ve nazır olduğunu vurgulayan İslam bu yaklaşıma uymazAncak sınırlı daolsa Tanrı ile insanın ortak paydalırına vurgu yapar lsaquorneğin camiye Allahrsquoın Evi denir ama Msbquoslsbquomanlar ieuroin ibadet hayat boyunca Tanrı uğruna yapılan bsbquotsbquon eylemlerdir Camirsquonin sosyal ve siyasi boyutuvardır Cami namaz kılmak ieuroin yapılmamıştır Toplanmak ve biraraya gelmek ieuroin yapılmıştır Ayrıcakimi rivayetlerde Hacca gelenler ieuroin Tanrının misafirleri ifadesi kullanılmıştır ki bu Tanrı ile İnsan




39

Feuerbach insanın zaman ibdquoinde gelişen ve değişen bir organizma olduğunu

kabul ediyor23

İnsanın Tanrı edinişi zaman ibdquoinde gelişmiş ve değişmiştir İnsan da zaman

ibdquoinde gelişmiştir İnsanın Tanrısı bullnceleri nesne iken (putperestlik) daha sonra bullzne

olarak bullne bdquoıkmıştır

Ona gbullre iki tsbquor nesne vardır Duyusal nesne ve dinsel nesne Duyusal nesne

insanın dışında dinsel nesne ise ibdquoindedir Bu ysbquozden aslında Hıristiyan teolojisi de

tanrının ibdquoimizde olduğunu ve ibdquoimizdeki şeyin daha iyi bileneceğini ve kavranacağını

dile getiriyor24

Din insanın kendine tapma bibdquoimidir Bunu bullnceleri fiziksel nesneleri

Tanrılaştırarak daha sonra ise kendini tapılacak bir nesne haline getirerek ortaya

koymuştur25

Gebdquomişten bugsbquone gelen farklı Tanrı tasavvurlarının olduğu şeklindeki anlayışı

bu şekilde cevaplandırmış oluyor Ancak toplumlarda gbullrsbquolen farklı tanrı tasavvurlarıyoktur Tek Tanrı fikri bsbquotsbquon bir insanlık tarihinin temel anlayışıdır Bunu ileride

değerlendireceğiz

III İNSAN TANRININ SABİTELERİ

Feuerbach İnsanı Mantık İrade ve Kalb olarak ayırıyor Tanrıyı da Bilginin

AhlakHukukun ve Sevginin tanrısı olarak sbquobdquo kısımda ele alıyor O Bilginin

AhlakHukukun Tanrısını değil sevginin tanrısını bullvsbquoyor ve bullnemsiyor Bu ybullnsbquoyle

insanın sevgi ybullnsbquonsbquo bullne bdquoıkarıyor Bilginin Ve Ahlakın Tanrısının katı kuralcı vesınırlı olduğunu oysa Kalbin Tanrısının sınırsız olduğunu vurguluyor Bu noktada

Hıristiyan teolojisini genelgebdquoer ve temel bir ybullnelim olarak gbullrsbquoyor Buradan yola

bdquoıkarak Sevginin tanrısının insana merhamet ettiği ibdquoin kendisini feda ettiğini (İsa)

sbullylsbquoyor

Feuerachrsquoa gbullre İnsanın kendini bilmesi Teslisi bilmesi anlamına gelmektedir26

1 Bilginin Tanrısı-Tanımlanan TanrıMantık Tanrıyı tanımladığı ibdquoin o Tanrıya bağımlı değildir Tanrı ona bağımlıdır

Akıl ile biz sadece Tanrıyı değil diğer doğal varlıkları da ele alırızrdquoakıllı insan doğanın

yanında kendini bile unuturrdquo Bilgi bir bbullcek ile Tanrıyı anlamayı eşit gbullrsbquor Oysa dinin

asıl bilgisi insanın kendini yani bullzsel doğasını doğrulamasıdır 27 Tanrının doğası

arasındaki ilişkinin simgesel dille ifadesidir Kuranda bu tarz simgesel ifadelerin aşkın bir yaklaşımıninsanın anlam dsbquonyasına indirilerek insan tarafından algılanması amacıyla ortaya konulduğu sbullylenebilir23- ages 45hellip5824 - ages3525- ages 3726- ages 9227- ages 74




40

bilginin doğasından bu anlamda farklı olmak durumundadır İnsanın huzur bulacağı yer

dinin bullzsbquonsbquo oluşturmaktadır Huzur arar din Huzuru kendime yabancı bir varlıkta

bulmam msbquomksbquon değildir28 Huzuru Tanrıda bulurum29 ˆsbquonksbquo Tanrı benden ayrı

benden başkası değildir30 tanrıyı bulamazsan huzuru da bulamazsın31 Her şey doğduğu

varlığın ibdquoinde huzur bulur Bu abdquoıdan bakıldığında aslında insanın Tanrıdan kopması

onun kendinden kopması anlamına gelecektir İnsanın Tanrıyı inkar etmesi kendini

inkar etmesi anlamına gelecektir Feuerbach bu ysbquozden şsbquopheci ve ateistleri insanı

anlayamamakla subdquolamaktadır Şsbquopheci maddeci ve panteistler insanı sınırlandırdıkları

ve insana inanmadıkları ibdquoin onu anlayamamaktadırlar Ancak yaklaşımlarının

panteizme bdquoalan yanlar taşımasına rağmen Panteistleri de insanı anlamamakla subdquolar32

Din huzur verense bu huzur Bilginin Tanrısında bulanamaz

2 EtikHukuki Tanrı

Etik doğamız kendimizle bdquoatışan bir yapıdır İnsan gsbquonah ve bdquoirkin şeyler ile

bdquoatışır ˆsbquonksbquo o ybullnsbquo saf değildir âtışma saf olmamanın bir belirtisidir Bu noktada

kbulltsbquoysbquo mahkum eder Bu bdquoatışma durumu insanı sbquozer Bundan kurtulmanın yolu ise

sevgidir Birey olarak insana sevgi duyularak bu geriliminden kurtulabilir insan33 Bilgi

kural koyar oysa merhamet Kalbin işidir Kurallar beni soyut bir varlık olarak

doğrularken sevgi beni gereuroek varlık olarak doğrular Kurallar gsbquonahkar ve değersiz

olduğumu sƒylerken sevgi insan olduğumu sƒyler Kurallar insanı bağlarken sevgi

ƒzgsbquor bırakır Sevgi insanı Tanrı yapar Tanrıyı da insan Tanrı etikten de hukuktan da

ƒte bir varlıktır kuralların katılığını aşar Yalnızca etik olsaydı hieurobir sueurou affetmezdi

Ancak O gsbquonahı affederek soyut etikrsquoi reddetti 34

Soyut varlıklar değil sadece yaşayan varlıklar merhametlidir Buradan Tanrının

yaşayan bir varlık olması gerektiğini belirtiyor Merhamet ise duyusal yaşamın

adaletidir35 Din duyusal yaşamdan euroıkmıştır36

28 -Aşkın Tanrı tasarımındaki Tanrının insandan başka bir varlık olması onun yabancı olması anlamınagelmemektedir Bunu ileride değerlendireceğiz29- ages 7230- ages 7331-ages7432

-Burada Feuerbachrsquoın yaklaşımlarını bir panteizm olarak dsbquoşsbquonenler olabilirAncak PanteizmleFeurbach arasındaki temel fark Panteistlerin Tanrıyı herşeyin merkezine koyarak her varlığın tanrıdan bir pareuroa olduğunu varsaymaları Feuearbachın ise Tanrının İnsanın bir gƒrsbquonsbquomsbquo insanın bir pareuroası hattainsanın kendisi olduğunu vurgulamasıdır Panteizmde Tanrı evrenleşirken (insan hayvan bitki madde)Feuerbachta İnsan Tanrılaşmıştır33ages7634- ages7735- ages7836-Feuerbach bu yaklaşımlarıyla Lutherden oldukeuroa etkilenmiştir Savlarını eurooğunlukla Luther veAgustinusa dayandırmaktadır Ancak Protestanlığı yine de bir sapma olarak gƒrmektedir




41

Ancak Feuerbach insanrsquoın Šzdaggerndagger bu yŠndaggern (ahlakihukuki yŠn) oluşturmadığını

belirtmektedir Bunun sebebi de sanırız insanın Šzgdaggerr bir varlık olmasına rağmen neden

kendini kurallarla yasaklarla sınırlandığı şeklindeki soruya muhatap olacağını

bildiğinden dolayıdır Feuerbach bu apermilmazı bŠylece aşmayı denemektedir

3 Bir Sevgi Ve Kalb Olarak Tanrıldquoİnsanın Tanrı ile ya etik kurallarca belirtildiği daggerzere kendi Šz doğasıyla

uzlaşmasını sevgi bilinci sağlarrdquo37

Feuerbach Tanrının bedene gelmesini Tanrının kendini dışa vurumu olarak

anlıyor İsa olarak tanrı insana inmiştir diyor Burada Kilise bullğretisini kendince

anlamlandırmaya ve belli bir temele oturtmaya bdquoalışıyor Bedene gelmeyi İnsanın

tanrılaşması şeklindeki anlayışına delil olarak sunuyor38

Ve Tanrıyı ldquoAcı êken Tanrırdquoolarak bullne bdquoıkarıyor İnsan başkaları ibdquoin acı

bdquoekenleri Tanrılaştırmaktadır39 Acı bdquoekmeyi ve dsbquonyevi lezzetlerden uzaklaşmayıbullneriyor40 Tanrı benim ibdquoin acı bdquoekerken bu adi dsbquonyadan nasıl keyif alabilirim41

Buradan Ruhbanlığa varıyor

IV İMGE VE TANRI İSA AZİZLER VE ONLARIN İMGELERİ

Feuerbach oğul imgesinin tanrının imgesi olduğunu ve azizlerin imgelerinin ise

bu imgenin bir bdquooğaltımı olduğunu sbullylemektedir42 Burada azizlere tapınmanın aslında

temelde Tanrının imgesine tapınmak anlamına geldiğini vurgulamaktadır43Ayrıca

insanın imgelerle mutlu olabileceğini sbullylemektedir

V VAHİY

Feuerbach sbullz ve Tanrısal sbullzsbquon Kutsallığını İncili temel alarak ortaya koymayı

denemektedir ôk net şeyler sbullylememektedir bu konuda

37

- ages7838 - ages7839-ages8840 - ages9041- ages9042- ages103-10443-İslamın zuhuru sırasında Arap yarımadasındaki Paganistler putlara tapma gerekeuroelerini ldquobizi Tanrıyayaklaştırsınlar diye tapıyoruzrdquo ifadesiyle temellendiriyorlardı Ki bu putların bir euroeşidine Asnam ya daTemasil denirdiAsnam ve Temasil bir varlığı temsil eden şeydi (BkzKurrsquoanı kerimEnbiya suresi53-57Sebe suresi12-13Saffat91-96)




42

VI YARATILIŞ MESELESİ

Feuerbach yaratılışı kendi dsbquoşsbquoncesini destekleyecek bir bdquook veriyi bir araya

getirerek abdquoıklamaya bdquoalışıyor

Yaratılışı oğul istencinin dışa vurumu oılarak ele alıyor Yani Tanrınınyaratmasına kaynaklık eden şey oğul edinme ybullnelimidir diyor Bu ybullnelim İsarsquoda

somutlaşmıştır44

Yaratma dsbquoşsbquoncenin sbquorsbquonsbquodsbquor diyor 45 ldquoAncak gerpermilek maddesel varlığın basit bir

ddaggerşdaggernceden nasıl oluştuğu apermilıklanamayan bir durum olarak kaldırdquo46 diye de ekliyor

Yoktan yaratmaya inanmıyor rdquoHieuroten hieuro bir şey euroıkmaz diyor ancak ldquodoğa bir

hieurotirrdquo47 anlayışının hangi dine ait olduğunu sbullylemiyor

Yaratılış duygusal bir edimdir48 Buna delil olarak ldquoTanrının bedenler ve ruhlar

ddaggernyasını varlığa dŠndaggerştdaggerrmekten keyif aldırdquo sŠzdaggerndagger delil getiriyor Ancak bu yaklaşımı

sadece bir yorum olarak kalıyor49

Feuerbachrsquoın tarif ettiği Tanrı duygusal ve ahlaki bir tanrıdır O bu ydaggerzdenyaratmanın insan zihninin bir daggerrdaggerndagger olduğunu kabul ediyor Yani yaratmarsquodan değil de

yaratma fikrinden sŠzeder Bu noktada insanın yaratılması fikri insan ddaggerşdaggerncesinin

daggerrdaggerndaggerddaggerr Bu yaklaşım insanın kŠkeni sorununu cevaplayamadığı gibi diğer varlıkların

kŠkeni sorununu da cevaplayamamaktadır Yani Varlıksal bir kŠken sorunu hala ortada

durmaktadır Evrene egemen olan yasaları Šrneğin oksijen alıp karbondioksit vermeyi

suyun kaldırma kuvvetini yağmurun yağışını apermilıklamak gibi bir problemi

bulunmamaktadır Feuerbachrsquoınlsaquodaggernkdagger ona gŠre hipermilbir şey yoktan yaratılamaz ve

yoktan yaratmaya inanmak bir hipermilliğe inanmak anlamına gelmektedir Evren yoktan

yaratıldı demek evrenin hipermilten yaratıldığı anlamına gelecektir Ona gŠre hipermilrsquoten bir şeyin olması mdaggermkdaggern değildir50

Tanrının kanıtlanması yolunda kullanılan teolojik delilleri de gsbquondemine

almayan Feuerbach gerbdquoeklikten yola bdquoıkmak gerektiğini bullnemle vurgulamaktadır Ona

gbullre evren vardır ve varolan varolmuştur Niye varoldu nasıl varoldu soruları ise onun

konusu değildir

44 ages109-11045 ages 11346 ages11347

-ages12848- ages130-ldquoNereden geldim nereye gidiyorumrdquo sorusu insani bir sorudur49-lsaquozellikle İslam mistiklerinin Tanrının yaratması ieuroin ldquoBen gizli bir hazine idim Bilinmek istedimrdquoşeklinde bir rivayet aktardıkları dikkat euroekmektedir50-Yoktan yaratma meselesi ƒnemli bir meselidir ve İslam filozofları da bunu kabul etmemişlerdir Bununsebebi varlığın var olduğu ve yokluğun olmadığıdır İbni Rsbquoşd Tanrının her şeyi bir başka şeydenyarattığını sƒylemektedir Evreni sudan insanı euroamurdan melekleri nurdan cinleri ateşten yaratmıştır-ageskKerim)diyerek yoktan yaratma ifadesinin kutsal metinlerde bile geeuromediğini vurgulamıştır-agesFaslursquol Makaal)




43

VII YAHUDİLİĞİN TANRISI

Bu Tanrı Feuerbachrsquoa gbullre Yahudi bencil yeme alışkanlığından doğmuştur51 Bu

Tanrı egoizmin sbquorettiği bir Tanrıdır Ona gƒre dsbquoşsbquonmek tapmaktır52 Yaratma fikrinin

Yahudi bencilliğinden tsbquorediğini sƒylemektedir

53

Bu noktada Tanrının insana benzeyenybullnlerini bullne bdquoıkarıyor Sonra Yaratma fikrinin salt Yahudi fikri olmadığın sbullylsbquoyor

Aslında Musevilik Hristiyanlıktır 54 yargısına varıyor sonunda

Yahudiler Tanrısını ulusallaştırmıştır Hıristiyanlar da bullznel doğalarını

ulusallığın sınırlarından kurtarmış doğasını insanlaştırmıştır55 Yahudi Tanrısı politik

ve dsbquonyevi Hrisitiyan tanrısı ise buna tam zıt olan Sevgidir

Burada dinrsquoin insan gelişimi ile geliştiğini sbullylsbquoyor İndirgemecilikle insanın

maddi ve manevi yapısını bullzdeşleştirmeye bdquoalışıyor Maddeyi anlama ssbquorecinin bile bir

tapınma ameliyesi olduğunu vurguluyor56 İnsanın manevi yanını bbullylece

maddeleştiriyor Duayı bile baba-evlat ilişkisi bağlamında ele alıyor57

Feuerbach insanın tarih ibdquoinde doğru olan dinin doğasını bozduğunu iddiaetmektedirBu bozulma Yahudilikte ve Hıristiyanlıkta ortaya bdquoıkmıştır Onun bozulma

dediği Tanrıyı insandan başka gbullren her tsbquor yaklaşımdır58 Onun bsbquotsbquon euroabası insanı

değersiz gƒren Tanrıyı ysbquoceltme adına insanı ksbquoeurosbquomseyen teolojinin karşında insanın

ƒnemini ve değerin teslim etmektir59 Bunu yaparken aslında Kilise teolojisinin dinin

bullzsbquonsbquo bozduğunu aslında dinin bullzsbquonde insan olduğunu sbullylemektedir O

Hıristiyanlığın bullzsbquonsbquo yine Hıristiyan teolojisinin sunduklarını esas alarak ortaya

koymaktadır

Onun din ibdquoin bir ilerleme kabul ettiğini şu csbquomle daha abdquoık bir bibdquoimde ortaya

koymaktadır ldquoİsa Tarihin başlangıcı değil tarihin sonudurrdquo60 Gelişmiş uluslar vegelişmemiş ulusların inanbdquolarından bahsetmektedir61 Vahşi kabilelerin inancından

bahsetmektedir62

Gelişmiş ve gelişmemiş vahşi ve uygar ifadeleri ilerleme fikrinden bdquoıkan

51 -ages141-14252- ages14453-ages144-146 Bƒyle bir yaklaşım Hıristiyanlık ieuroin de sƒylenebilir Ancak burada FeuerbachYahudiliğin Hıristiyanlıktan eski bir din olduğunu kabul ederek onun daha az gelişmiş olduğunu imaediyor Bu noktada insanın ssbquoreeuro ieuroinde ahlaki bir evrim geeuroirdiğini kabul etmiş oluyorBencil tanrı

anlayışından Kendini insan ieuroin feda eden anlayışa gelindiğini sƒylemek istiyor54- ages14755- ages14856- ages14457 - ages15258 - ages208-21559 - ages28360 - ages17961- ages20462- ages204




44

ifadelerdir

VIII AHLAKİ İNSAN-BEN VE ƒTEKİ

Ben ve bullteki varsa iki ayrı varlık var demektir Ben ve bulltekini birleştiren şey

ahlaktır Bu ontolojik bir birleşme değildir Feuerbach ldquoTanrı insan olmak ibdquoin tsbquom

gbullrkeminden gsbquocsbquonden vazgebdquoer 63 derken ahlaki bir tutumun Tanrıyı sbquorettiğini ima

ediyor

Feuerbachrsquoın bahsettiği Tanrıyı sbquoreten insan acaba ontolojik insan mıdır ahlaki

insan mıdır Eğer bir tek insandan bahsediyorsa iyi ve kbulltsbquo kavramlarının her ikisi de

aynı varlığın sbquorsbquonsbquo msbquodsbquor Tanrıyı sbquoreten insan mı şeytanı sbquoretmiştir İnsana dsbquoşman

bir tanrı olabilir mi Bunları ele alacağız

IX HANGİ İNSAN

Feuerbachrsquoa gŠre iyi ve kŠtdagger insan gdaggernahkar ve gdaggernahsız insan arasında fark yoktur Onların hepsi mdaggerkemmel insanı temsil ederler Bir araya gelen insanlar sevgi

sayesinde birbirlerini tamamlarlar64Ancak Feuerbach zaman zaman inanan

insan65zaman zaman Dindar insan ifadeleri kullanıyor66 Gereuroek insan67 Dindar insan

inaneurosızlar 68 ifadelerini kullanıyor

Hangi insan Tanrıyı sbquoreten hangi insanhellipİnanbdquosız ve inanbdquolı arasındaki fark ne

Bu farkı ortaya koyan kim Feuerbacha gbullre sadece Hıristiyanlık insanın Tanrı olduğu

gerbdquoeğini kavramıştır69 Feuerbachrsquoın inanpermilsız dedikleri Hıristiyanlığa inanmayan

herkestir Bu noktada Feuerbach bdaggertdaggern bir felsefi geleneği inanpermilsız olmakla

supermillamıştır

70

Feuerbach hep Tanrının İsa olarak bedenlenmesini bullrnek veriyor71 Ama insanın

kendisine acı veren kurallar koymasını yeterince abdquoıklayamıyor72 Bsbquotsbquon tabu yasak ve

ahlaki buyruk dizgelerinin kƒkeninde dinsel yƒnelimler olduğu dsbquoşsbquonsbquolsbquorse insan

kendisine acı verecek şeyleri kendisini sınırlayan şeyleri neden arzu etmiştir İnsan

neden Tanrıyı yaratarak kendini esaret altına almıştır İnsan neden kendi doğasını

sınırlama gereği duymuştur

Bu sorular ahlaki sorulardır Feuerbach ahlakın Tanrısını değil sevginin

63 - ages10264

ages180-181 Hobbes sanırım bu yaklaşıma karşı olarak ldquo insan insanın kurdudurrdquoifadesini ƒneeuroıkarmaktadır65- ages 8366- ages8867 - ages17268- ages17669 - ages176-17970 - ages17771- ages171-17272 - ages171




45

Tanrısını dinrsquoin asıl Tanrısı olarak gbullrmektedir Bu yaklaşımın getirdiği problemleri

ileride değerlendireceğiz

ldquoBirey eksiktirzayıftırihtiyabdquoları vardır Sevgi ise gsbquobdquolsbquodsbquormsbquokemmeldir ve

isteklerden uzaktırrdquo73 Ona gbullre insanı ancak Hıristiyanlıkta bulabilirsiniz Sevgi

aracılığıyla insanı ortaya koyan Hıristiyanlıktır Arkadaşlık insanı iyileştirireksikler

tamamlanır74 Arkadaşlık ise erdem temelinde gelişirrdquo75

Dsbquonyadan el etek bdquoekmeksizin Tanrıyı bulamayız76 Manastıra kapanmak aslında

cennet hayatına dbullnme isteğidir77 Dsbquonyaya sırtbdquoevirmenin temelinde cennet bullzlemi

bulunmaktadır Evlilik kbulltsbquodsbquor ldquoTanrıyı gerbdquoekten seven bir ruh ibdquoin kadını sevmek

zinadan başka bir şey değildirrdquo78 Hıristiyanlığa uymayan her dinsel ve metafiziksel

yaklaşım Feuerbachrsquoa gbullre dinsel bir nitelik taşımaz Dini anlamak ibdquoin temel olarak

Hıristiyan teolojisini kabul etmek durumundayızdemektedir

Dsbquonyaya sırt bdquoeviren bir anlayışı dinin ve insanın bullzsbquo olarak kabul eden birinin

ahlakrsquoın Tanrısını yadsıması şaşırtıcıdır ˆsbquonksbquo her ahlaki eylem bir bibdquoimde budsbquonyanın yadsınmasına bu dsbquonyanın bulltesinde bir vizyona işaret eder İsanın kendini

feda edişi bir sevgi eylemi olduğu kadar bir ahlak eylemidir de Ahlaktan ve hukuktan

bağımsız bir sevginin getireceği ne olacaktır Bunu ileride değerlendireceğiz

73- ages18174- ages18275- ages18276- ages185-18677- ages18678- ages192-193




46

X CENNET

Ona gbullre sadece Hıristiyan nitelikleri taşıyan cennet bir kesinlik taşır

MuhammedrsquoinYa da Yunanlılarınki değil79

XI NEDEN HIRİSTİYANLIĞIN TANRISI GERbdquoEK TANRIDIR

İnsanın bullzlemleri ve arzularının bir yansımasıysa Tanrı bu bullzlemler ve arzular

kadar Tanrı olacak demektir Bu Tanrılardan hangisi gerbdquoek Tanrıdır Feuerbachrsquoa gbullre

Din en msbquokemmel şekliyle Hıristiyanlıkta bullne bdquoıkmıştır Bu ysbquozden insanı abdquoıklamak

istiyorsak Teslise başvurmamız gerekecektir ˆsbquonksbquo insan ancak Teslisle anlaşılabilir

ve abdquoıklanabilir Feuerbachrsquoın bsbquotsbquon yaklaşımları bu tarz bir insan tasarımının Tanrıya

teşmil edilmesinden ibarettir

XII İNSAN TANRI VE KƒThellipLhellipK

İnanbdquosızlıkta Tanrıyı şeytan yaparız diyor80

Peki insana inanmamanın sebebi nedir Eğer insan insana(Tanrıya) inanmıyorsa

bunun nedeni onun gsbquobdquossbquozlsbquoğsbquo eksikliği midir Gsbquobdquossbquoz ve eksik olan bir varlığın Tanrı

tasarımı ne derece sağlıklıdır Hangi insan Tanrıyı sbquoretmiştir o zaman Şeytanı sbquoreten de

insansa biz nasıl anlayacağız Tanrı ve Şeytan arasındaki farkı Bunu bize Kilise mi

sunacak Eğer Kilise sunacaksa -ki Feuerbach da zaman zaman Kilise teolojisinin de bir

sapma olduğunu sbullylsbquoyor- O zaman Feuerbachrsquoın kendi Tanrısından bahsetmemiz

sbullzkonusu olacaktırzel ve ona bullzgsbquo bir Tanrıdan Onun sınırlarını belirlediği bir

Tanrıdan Buradan da kişi kadar Tanrı vardır anlayışına varacağımız ortadadır Bu

noktada kişilerin menfaatleri ssbquorekli bdquoatışacağı ibdquoin sadece Tanrıların bdquoatışmalarından

sbullzedeceğiz demektir Bu noktada sevginin tanrısından sbullzetmemiz gsbquobdquoleşecektir

XIII MUCİZE

Mucize insanın dileklerinin gerbdquoekleşmesi ybullnelimidir İnsanın dilekleri

sınırsızdır81

Burada da Hıristiyan Kilisesini esas kabul ediyor ve en bsbquoysbquok mucize olarak bedene gelme olarak gbullrsbquoyor82

Hayvanın insandan aşağı olduğunu vurguluyor Hayvan insandan aşağıysa neden

79- ages20080 - ages15481- ages15782- ages131




47

Tanrı insandan ysbquoce olmasınİnsanı hayvandan ayıran bullzellikler varsa neden tanrıyı

insandan ayıran bullzellikler olmasın

ldquoDoğasbquostsbquo bir tanrıya inanırken kendi doğasbquostsbquo oluşunuza inanırsınız diyorrdquo83

Ama neden doğa ile sınırlı değil de doğasbquostsbquoBu sorunun cevabını vermiyor

XIV DİRİLİŞ

Feuerbach dirilişin mantıken msbquomksbquon olmadığın belirtiyor

lsaquolsbquomssbquozlsbquok de insanın kendini koruma gsbquodsbquossbquonden beslenir İnsan ƒlsbquomssbquozlsbquoğsbquo

bu ysbquozden ister84 Ancak bu koruma gdaggerddaggersdaggerrsquondaggern kaynağı nedir sorusu cevapsızdır Ve

İnsan kendini korurken başkasını yoketmeyi sepermilemez mi Bu koruma gdaggerddaggersdagger başkasını

yoketme gibi bir sapmaya dŠndaggerşemez mi Bunu Šnleyecek mekanizma nedir

XVMERYEM ANA

Meryem Ananın bir ana olmadığını ama teslise uyduğunu sbullyler Meryem

ananın cinsel ilişki olmaksızın anne olmasını tam olarak ortaya koymasa da Meryem

ananın Kilise tarafından bir Tanrı figsbquorsbquo olarak kullanılmadığını ima eder85

XVI TANRI NEDEN KADIN DEĞİLDİR

Hristiyan teolojisinin Baba Oğul Tanrı tasarımı Feuerbachrsquoın savında ƒnemli

bir aksamaya yol aeuroıyordu Šsbquonksbquo onun Dinrsquoin temeli olarak ƒne euroıkardığı

Hıristiyanlıkta Tanrı Baba olarak da oğul olarak da erkekti O zaman İnsanrsquoın

ƒzlemlerinin sbquorettiği bir Tanrıdan değil erkeklerin ƒzlemlerinin sbquorettiği bir tanrıdan sƒz

etmemiz gerekecekti Feuerbach ldquoAnneyle insanın daha yakın olduğunu vurgulamaktan

geri durmamakla birlikterdquo86 İnsan neden anne değil de baba Tanrıya ihtiyabdquo duymuştu87

83 - ages13684- ages16285 -ages9886 -agess9987-Aslında cevabı gayet basittir Bsbquotsbquon pagan toplumlarda Tanrı insanlarının ƒzlemlerini yansıtmaktadır

Baba bir eurook pagan toplumda tanrılaştırılan ƒnemli bir figsbquordsbquorŠocukları besleyen kaba gsbquoeuro olarak anneden daha gsbquoeurolsbquo toplumda etkisi bulunan bir varlıktır Eski Arap kabileleri bu ysbquozden Tanrılarınıeurooğu kere Rabb diye nitelemişlerdir Rabb baba anlamına gelmektedir Kelimenin kƒkeninde eğitenyetiştiren yol gƒsteren anlamları da bulunmaktadır-agesİsfehani Alusi)Dsbquonyevi saltanat ve dsbquonyeviiktidar arzusu kimi kere babayı kimi kere kralları kimi kere para ve msbquolk sahiplerinikimi kere kutsaleuroehreye bsbquorsbquonmsbquoş insanları Tanrılaştırmayı getirmiştir

Ayrıca Feuerbach eski toplumların pagan inaneurolarına baksaydı orada kadın Tanrıların olduğunuda gƒrecektiBkzKurana gƒre Hz Muhammedin hayatı Fakat o ilerleme dsbquoşsbquoncesinden sapmamak adına Hristiyanlığın Tanrısın ƒne euroıkarmayı ertelememektedir Šsbquonksbquo eurook eski toplumlarda kadınTanrıların olması daha geri bir tarih kesitinin daha ileri bir tarih kesitinden sbquostsbquon olduğu gibi -




48

Feuerbach ldquoAnnenin neden kutsal olmayan değersiz bir varlık olduğunu anlamak

gdaggerpermiltdaggerrrdquo88 demekle birlikte bu konuyu temellendirmeyi denemeyi de ihmal etmiyor

Feuerbach bu euroıkmazı aşmayı denerken kimi kere eurook basit ve komik

denebilecek euroıkarımlarda bulunuyor Aslında oğlun cinsiyetsiz olduğunu yarı erkek ve

yarı dişi olduğunu sƒylsbquoyor89

Pagan dinlerin kimilerinde kadınların da Tanrılaştırıldığını sbullyleyebiliriz Hatta

HzMuhammed dbullneminde meleklere Tanrının kızları deniyordu Kızı ksbquobdquosbquomseyen bir

toplumun kızları Tanrıya layık gbullrmesi Kurrsquoanrsquoın pagan mantığındaki bdquoelişkiyi ve

abdquomazı ortaya koymasını kolaylaştırmıştı Hatta İslamrsquoın ortaya bdquoıkış dbullneminde Mekke

de kadından tanrılar vardı90

XVII İLERLEMECİ ANLAYIŞ

ldquoİnsanın kdaggerltdaggerr sdaggerreci ipermilinde ilkellikten bugdaggerne gelmesiyle insan neyin ipermilinneyin uygun olmadığının ayrımına varmasıyla Tanrı ipermilin de neyin uygun olup

olmadığını anlamıştırrdquo91

Feuerbachrdquovarolmak aslında kendini bilerek varolmaktır Kendi varlığını

bilmeyen bir tanrı Tanrı değildirrdquo92

Bu yaklaşım şu sorulara cevap vermeksizin ortaya konmaktadır İnsan kendini

nasıl bilebilirBildiğimiz şeyin kendimiz olduğunu nasıl tespit edebiliriz

Kendini bilmeyen insan buna gsbquobdquo yetiremiyor mu Gsbquobdquo yetiremiyorsa eksiktir

Eksik olanın tanrısı da kendi eksikliğinden pay alacaktır elbetteGsbquobdquo yetirebilip de gsbquobdquo

yetirmemeyi sebdquoiyorsa o zaman da sabdquomadır

XVIII BABA OĞUL KUTSAL RUH

Feuerbach bu kez Hıristiyanlığın Baba oğul ikilemini belli bir zemine oturtmayı

deniyor Burada neden iki sorusunu da cevaplamak ibdquoin bdquook fazla uğraşıyor Sıradan bir

putperest yaklaşımı mutlak bir dinmiş gibi sunmayı deniyor Dinrsquoin asıl temeli olan

Tevhid ilkesine ters olarak Tanrının yalnız olamayacağını yalnız olduğunda sevginin

havada kalacağını belirtiyor İnsan Tanrıyı yalnız dsbquoşsbquonemediği ibdquoin oğulu icad etmiştir

diyor adeta Ancak burada Tanrının hibdquobir şeye benzemediğini sbullyleyen insanların

ageskadına değer verme abdquoısından) anlayışa vardıracaktı O bundan kabdquoınmak ibdquoin bunu da atlamayısebdquoti88 -ages9889 --ages9990 -Onlar melekleri Tanrının kızları olarak ele alıyorlardı Ayrıca Mekkersquode Kadından putlar vardıMesela Zulhalasa putu geeuromişte yaşamış eurook cƒmert bir kadının bsbquostsbquo idi91 -ages4592-age s93




49

yaklaşımlarını es gebdquoiyor Hangi insani yaklaşım dini temsil etmektedirOna gbullre

elbetteki Hıristiyani yaklaşımnce de sbullylediğimiz gibi Feuerbach kendi İnsanTanrı

tezine en uygun zemini Hıristiyanlıkta buluyor

Tanrı dsbquoşsbquonce olsaydı yalnızlığı kendisine yeterdi Ancak sevgi bulltekiyle ilgilidir

Sen gereklidir Sen oğuldur93

Feuerbach Tanrının neden bir tek oğul ile yetinmiş olacağı dsbquoşsbquoncesini hemen

cevaplamayı deniyor ldquoİki yerine bir kabdquo kişi varsayılsaydı sevgi dağılır zayıflardırdquo94

Ayrıca devamla İnsana olan sevgi kaynağını oğula olan sevgiden alır95 diyor

Baba oğul ilişkisi vardır burada ama anne yoktur Šsbquonksbquo anne bekarlık teorisine

uymayan bir figsbquordsbquor ldquoAile yaşamı bu ysbquozden değersizdir Kutsal değildirhellip Bunları

sƒyledikten sonra sanırım bir an insafa geliyor Feuerbach ve ldquoAnnenin neden kutsal

olmayan değersiz bir varlık olduğunu anlamak gsbquoeurotsbquorrdquo diyor96

XIX İNSAN OLAN İSA NEDEN TANRININ İNSAN OLDUĞUGERbdquoEĞİNİ BİZE SƒYLEMEDİ

Peygamber olduklarını sbullyleyenler neden bunun insandan tsbquorediğini

sbullylemiyorlar da bir sbquost varlıktan tsbquorediğini sbullylsbquoyorlar Feuerbacha gbullre aslında bsbquotsbquon

dinsel bdquoağrılar bunu sbullylemektedirler Ve Hıristiyanlık insanlığın gelişme ssbquorecinin en

sbquost aşaması olduğu ibdquoin bu sbullylem Hıristiyanlıkla kemale ermiş ve İsa olarak Tanrı artık

ete kemiğe bsbquorsbquonmsbquoştsbquor

XXFEUERBACH VE PROTESTANLIK

Feuerbach Lutherden oldukeuroa etkilenmiştir Savlarını eurooğunlukla Luther ve

Agustinusa dayandırmaktadır Ancak yine de Feuerbach Protestanlığı bir sapma olarak

gƒrsbquoyor Bunun sebebi olarak Meryem anayı Tanrıdan ayrı tutmasını gƒsteriyor97 Bu

noktada Kilise tarafından şekillenmiş olan Hıristiyanlığı mutlak dinsel anlayış kabul

ediyor Kendi anlayışını destekleyecek verileri orada buluyor

Aslında onun din hakkındaki yaklaşımları Protestanlıktan derin bir bieuroimde

etkilendiğini gƒsteriyor Anlayışlarını şekillendirirken bol bol Lutherden alıntılar

yapıyor Ancak tezi ieuroin uygun zemini Protestanlıkta bulamıyor Protestanlık onun ieuroin

bir euroıkış noktası olmuştur Kilise ƒğretilerine farklı bir bakışla bakmayı sağlayan bir

euroıkış noktası Hsbquomanizma ile insanı merkeze alan yaklaşımların yoğunlukta olduğu bir dƒneme tekabsbquol eden bir dƒnemdi ve Feuerbach insanı keşfetmişti

93 -ages94-9594 -ages9695 -ages9796--ages9897 --ages101




50

XXI TANRI AŞKINLIK VE KUTSAL

Aşkın bu dsbquonyanın bulltesindeki ve sbquostsbquondeki duruma işaret eden bir ifadedir

1 Aşkın TanrıTsbquom Tanrı tasarımları aşkındır diyemeyiz ancak Tanrı ile aşkın bir varlıktan

sbullzetmek daha genel bir durumdur Fakat aşkınlık ve ibdquokinlik her din ya da her eğilim

tarafından aynı dsbquozeyde kabul edilmemektedir Yani Hıristiyanlığın Tanrı

tasavvurundaki aşkınlık ile İslamrsquoın Tanrı tasavvurundaki aşkınlık farklı olabilmektedir

Antropomorfik dinsel inanbdquolar ibdquoin de aynı şey sbullylenebilir Bir dinsel inanbdquo insanı tam

anlamıyla Tanrı haline getirirken sınırlı bir antropormizmin egemen olduğu dinsel

anlayışlar da bulunmaktadır

2 Ontolojik insan ve Tanrının EvrenselliğiOntolojik insan İyi de Kbulltsbquo de olabilir Cins olarak insandır ki bu tek parbdquoa bir

varlık değildir O zaman tanrı bireysel olmaktadır ve Bireyler kadar tanrı vardır Bu

noktada din denilen fenomenin ortak bir noktası yok mudur Din değil dinlerden hatta

kişiler kadar dinlerden hatta kişiler kadar Tanrılardan sbullzetmemiz gerekmez mi

Tanrılar Tanrı kavramından tsbquoremiştir Tanrı olmasaydı Tanrılar da olmazdı Asıl

mesele bu Tanrı fikrinin nereden bdquoıktığıdır Tanrı insanlık kavramı gibi kavramlar

nereden tsbquoremektedir Ancak bsbquotsbquon bunlardan bir tek Tanrı fikrinden bdquoıktığı

sbullylenebilir ldquoStoacı bullğretinin tsbquom ndash kuşatıcı pneuması ( yani evrene yayılmış olan ve

tsbquom nesnelerin ayrılmamalarını sağlayan gerilimi veren soluk) ile ilkel kabilelerinin

bullrneğin Polenezyalıların Manarsquosı Iropuois Kızılderililerinin Orendarsquosı Siouxrsquoların

Wakanrsquoı ve Algonpuioanların Manitursquosu arasındaki şaşırtıcı benzerlikler vardırrdquo98

Bu noktada neden Tanrı denilen ve bir bdquook toplumda gbullrsbquolen kavramın ortak

bullzellikleri bulunmaktadır Pagan dinlerin sbquorettikleri putlar bile bir Tek Tanrıdan

beslenmektedir O putların altında bir ysbquoce Tanrı fikri bulunmaktadır Pagan ybullnelimi

Tanrıyı insana benzeterek Onu aşkın boyutundan soyutlayıp anlamayı deneme

ybullnelimidir Buruda Tanrı bdquooğu kere ya cehaletin ya da menfaatin temsilcisi olmuştur

Tanrıyı insan gibi dsbquoşsbquonmek onu eksik tanımayı eksik tanımak ise ona ortaklar

sbquoretmeyi getirmiştir Feuerbachrsquoın baba oğul ikiliğini abdquoıklamak ibdquoin babanın sevgi ibdquoinoğula ihtiyabdquo duyduğunu belirtmesi bu noktada bullnemlidir ˆsbquonksbquo her paganist ybullnelim

kendi eksikliği bağlamında Tanrıyı algılamaktadır Eksik Tanrırsquonın insana sunacağı bir

msbquokemmellik olamaz oğlu olan bir Tanrının karısının olmaması bu paganist mantığın

kusurunun gbullstergesidir

98 -Cassirer Ernst An Essay On Man Tsbquorkeuroesi Necla Arat İst1980




51

Bu ysbquozden aşkın Tanrı anlayışı insanın bir sbquost bilincine aittir Bilincin aeuroığa

euroıkarılması ve Tanrının bsbquotsbquon insani eksiklik ve kusurlardan arındırılmasının

gƒstergesidir Sadece bu Tanrı mutlak olur ƒleurosbquo olur sınırsız olur

3 İlerleme Fikri Bağlamında DinFeuerbach İnsanın tarih ieuroerisinde ilerlediğine inanmaktadır Bu ilerleme insanın

Tanrı fikrinin de gelişmesine sebep olmuştur Bu gelişme Hıristiyanlıkla msbquokemmele

ulaşmıştır

İnsanın tarih ieuroerisinde gelişmesi iki boyutludur Birincisi ontolojik olarak

gelişme ikincisi değerler planında gelişme

Feuerbach dini ele alırken insanın değerler planında gelişmesini ele almaktadır

Şimdi buna eğilelim4 Tam Ve Kemal

ôcuk tamdır insan varlığı olarak tamdır ancak ona kemale ermiş diyemeyizİnsan ssbquorekli bir bibdquoimde gelişen ve şartları kendine uygun hale getirmeye bdquoalışan bir

varlıktır Bu noktada her an insan kendini yenileme kendini yeniden inşa etme

durumunda olmuştur Bu insanın sosyalleşmesini getirmiş sosyalleşme kurumların

oluşmasını sağlamıştır vesaire Yani insan her zaman insan olmuş ancak kendisini

geliştirme yolunda adımlar atarak kemale doğru yol almıştır Tam ile kemal arasındaki

fark budur İnsan iki alanda mutlak olarak gelişmiştir Birincisi bilim ve teknik alanında

ikincisi sosyal kurumlar alanında İlk insan topluluklarındaki din ile bsbquoysbquok tektanrıcı

dinler arasında tamlık abdquoısından değil belki kemal abdquoısından farklar vardır Bsbquotsbquon

dinlerde temel değişmez unsurlar vardır Bu noktada Dinin doğasının değişmesindendeğil belki dinin -insan topluluklarının sosyal değişmesi bağlamında- kemale

erdiğinden olgunlaştığından sbullzedebiliriz Ancak Dinin sabiteleri asırlarboyu

değişmemiş ve her insan topluluğunda kendini hissettirmiştir Bunlar ahlaksal değerler

kimi hukuksal ve dinsel inanbdquolardır Yargılar zaman zaman değerlerin sbquozerine bdquoıksa da

yargıların temelini araştırdığınızda mutlaka bir temel değerle karşılaşabilmek

msbquomksbquondsbquor

Bsbquotsbquon toplumlarda Tanrı kavramı bulunmaktadır Hatta ilerlemeci anlayışın

aksine insanlığın tek Tanrı kavramından bdquook Tanrı kavramına ulaştığı sbullylenebilir

ldquoBirrdquo kavramından ldquobdquookrdquo nasıl tsbquoremişse bir Tanrı kavramından bdquook Tanrı kavramı

tsbquoremiştir İnsanlığın kemal arayışları Hıristiyanlıkla son bulmamış ve bulmayacaktır

Her Peygamberden sonra onun getirdikleri kimi sebeplerle deforme edilebilmiştir Hatta

Feurbachın tezini inşa ettiği Hıristiyanlık bile bu deformasyondan nasibini almıştır

Deforme edilmiş bir dinden yola bdquoıkarak genellemeler yapıp Dinin bullzsbquonsbquo ortaya

koyduğunu iddia etmek sadece gsbquolsbquonbdquo bir iddia olmaktan bullte bir anlam taşımayacaktır

Bunu ileride detaylı değerlendiremeye bdquoalışacağız




52

5 İnsan Ve KendisiAlfred Adler insandaki temel ybullnelimin iktidar olma ybullnelimi olduğunu

sbullylemektedir İktidar olma ybullnelimi bulltekinin varlığını baskı altına alma durumunu

getirebilir Hele bu gsbquodsbquo kutsal bir bdquoehre ile bullrtsbquolsbquop desteklenmeye kalkılırsa daha kbulltsbquo

sonubdquolara kapı abdquoması kabdquoınılmaz olur

Din bullzellikle bu gsbquodsbquoysbquo ıslah etmeyi temel bir amabdquo olarak ortaya koymuştur99

ldquoAllahrsquotan Başka Tanrı Yokrdquo sŠzdagger bu iktidar gdaggerddaggersdaggerndagger bir daggerst varlığa atfederek insanın

azgınlaşmasının Šndaggerne hemen başta bir set permilekmeyi hedeflemiştir Bu daggerst varlık

insandan başka kusursuz ve mdaggerkemmel olmalıdır Ama aynı zamanda insandan ayrı

olmamalıdır Bu noktada Dinrsquoin Tanrısı daima insandan hayvandan eşyadan başka

ama asla onlardan ayrı değildir

İnsanın kendi kusurlarını farketmesini sağlayabilmesi ibdquoin başka olmak ama

ondan ayrı olmamak gerekmektedir ˆsbquonksbquo insan kendi kusurunu kendisi yokedemez

Eğer bbullyle bir kudreti olsaydı kusur işlemezdi ve pişman olmazdı Pişmanlık insanınkusurlu olduğunun delili olduğu gibi insanın bu kusurlarını değerlendirebileceği

kriterlerin olduğunun da delilidir

İnsanrsquoın kendi sabitelerini anlayabilmesi ibdquoin kusursuz ve mutlak bir varlık

gereklidir İnsan sabitesi hazza ybullnelmesi midir Hazlardan kendini sıyırması mıdır

Bencilliği midir Yoksa diyagramlığı mıdır Kusur dediğimiz şey insanın bullzgsbquorlsbquoğsbquonsbquo

kullanarak yaptığı tercihle alakalıdır zgsbquorlsbquok olmasaydı kusur da olmazdı O halde

bullzgsbquor olan ama Tanrı olmayan varlıkta kusur aranır Tanrı kusursuz olmalıdır Kusurlu

olan tanrı olmaz İnsanı Tanrılaştırma eğilimlerinde hep kusurlarrsquoın ve zaaflarrsquoın

şekillendirdiği Tanrılar sbquoretilmiştirzgsbquorlsbquok eylem alanında ortaya bdquoıkar İnsan fiziksel olarak zorunluluğa

tabidirAcıkır susar vesaireAcıkmayı ve susamayı ortadan kaldırma gsbquocsbquo yoktur

insanın Yaşlanmama ve bulllmeme gibi bir tercihi de yoktur Ne acıkmayı ne de

yiyecekleri kendisi sbquoretmemiştir Bu eksikliklerini gidermeye gsbquobdquo yetiremeyen bir

varlığın sbquoreteceği Tanrı ancak kendi egosunun tanrısı olacaktır Hıristiyanlığın Tanrı

olarak sunduğu İsa peygamber de bu eksikliklerden ve kusurlardan payını alacak

İsarsquonın kutsal bdquoehresi zulme aracı kılınacaktır Put ile Tanrı arasındaki fark budur

Frommrsquoun da altını bdquoizdiği gibi ldquoPeygamber bullğretilerinin bullzsbquonsbquo oluşturan putlarla

savaş aynı zamanda narsizme karşı verilen bir savaştır Putatapmarsquoda insanın belli bir

yanı mutlaklaştırılmış putlaştırılmıştır Bbullylece insan yabancılaştırılmış bir bibdquoimde

kendine tapar Saplanıp kaldığı put onun narsist tutkusunun nesnesi durumuna gelir

99 mdashBurada yazımızda Din kavramını Šzel bir anlam ydaggerkleyerek kullandığımızı belirtmek isteriz Dinkavramı ile biz İnsanlığın başlangıcından bu gdaggerne kadar sdaggerregelen mutlak bir değer sisteminden bahsetmekteyiz Kimi kere buna gelenek de demekteyiz Din ile Dinler arasında belli bir ayrımyapmaktayız Dinler Dinrsquoin gŠrdaggerndaggermdagger olarak ortaya permilıkmışlardır Dinrsquoin Šzdaggernden beslenmiş Din gibigŠrdaggernmdaggerş ancak hem dine hem insanlığa bir permilok kŠtdaggerldaggerkler getermiştir




53

Tanrı fikri tam tersine narsizmin yadsınmasıdır bdquosbquonksbquo her şeyi bilen ve herşeye gsbquocsbquo

yeten varlık-insan değil-Tanrırsquodır Tanımlanamaz ve abdquoıklanamaz bir Tanrı gbullrsbquoşsbquo bir

bakıma putlaştırmanın ve narsizmin yadsınması olarak ortaya bdquoıkmışsa da Tanrı kısa

ssbquorede gene putlaştırılmış insan kendisini narsist bir bibdquoimde Tanrı ile bullzdeşleştirmiştir

bbullylece Tanrı kavramının başlangıbdquotaki işlevine ters dsbquoşerek din topluluk narsizminin

belirtisi olup bdquoıkmıştırrdquo100

XXII TANRI NEDEN İNSAN DEĞİLDİR VE OLMAMALIDIR

Ben ahlaki bir yapı taşıyorsam ben de iyi ve kbulltsbquo unsurlar da bulunacaktır Ben

bdquooğu kere bu kbulltsbquo unsurların farkına varmakta gsbquobdquolsbquok bdquoekebilir hatta belki asla bunun

farkına varamayabilirim Bu noktada benim kusurlarımı fark edecek benim dışımda

benden başka bir varlığa ihtiyabdquo olacaktır Bu varlık hem benden başka olacak ama aynı

zamanda benden ayrı ve bana yabancı olmayacaktır olmaması gerekecektirTanrı benden başkadır ama benden ayrı değildir İnsan hayvandan başkadır ama

hayvandan ayrı değildir Bitki hayvandan başkadır ama hayvandan ayrı değildir Ayna

zamanda iki insan ontolojik olarak birbirinden başkadır ama birbirinden ayrı değildir

İnsan derken bile biz bir ahlaki varlıktan sbullzetmekteyiz Kbulltsbquo olanı insandan

uzak tutmakta ve kbulltsbquolsbquok yapanları bdquooğu kere insan olmamakla subdquolayabilmekteyiz Bu

değerlendirmelerimiz bizim ondan başka ama ondan ayrı olmadığımızı gbullstermektedir

Kbulltsbquo ve iyi eylemleri ayırt edebilme noktasında başkalık iyi ve kbulltsbquo değerleri bilme

noktasında bir aynılık sbullzkonusudur

Tanrı bizden başka olmasaydı o kriter olamazdı mutlak olamazdı ve değer denilen şeyi ortaya koyamazdı Bizim kendimizi fark etmemiz bile bizden başka olan

bir varlık sayesinde olabilecektir Bizden başka olmayan bizi belirleyemez

Bu ysbquozden insanın kendini yansıtan Tanrılar daima egemenlerin kılıcını

taşımışlardır Bunu kimi kere akıl adına kimi kere ahlak ve hukuk adına ve kimi kere

(belki de bdquooğu kere) Sevgi adına yapmışlardır Sevgi soyut ve bdquook boyutlu bir

kavramdır Sevgi adına yapılanlara baktığımızda bunun insanlığa getirdiklerini daha

sağlıklı anlayabiliriz

Sapmalara ve insanın insana karşı haksızlıkları ibdquoin İnsandan ayrı ve sbquost bir

varlık olması gerekmektedir İnsan Tanrı bunu yapamaz

İnsanın tanrılaştırma eğilimleri ile Peygamberler ve filozoflar da msbquocadele

etmişlerdir

Tanrı bu ysbquozden insandan başka olmak durumundadır Ama aynı zamanda

100 -Fromm Eric Sevginin ve Şiddetin Kaynağı Putperestliğin mantığı konusunda onun Cevheri değilarızı bir durum olduğu konusunda Kurrsquoanda da oldukeuroa fazla ifade bulunmaktadır Bkz Ankebut-(29)25




54

insandan ayrı olmamamak durumundadır İnsanın fıtratının Tanrıya dbullnsbquok olması

insanın Tanrılaştırma ve tapınma eğilimi taşıması hep bu tanrıdan ayrı olmayışın

gbullstergesidir Tanrıdan ayrı olmak msbquomksbquon değildir Bu anlamda hibdquobir varlık

birbirinden ayrı değildir Evrene bsbquotsbquoncsbquol anlam katan bu ayrı olmayıştır

XXIII TANRILAŞTIRMA EĞİLİMLERİNİN KƒKENİ

Tarih boyunca insanların inandığı Šıkarın tanrısı ve Değerin Tanrısı olarak iki

tsbquor Tanrının varolduğunu sƒyleyebiliriz Šıkarın tanrısı Paganizm olarak ƒne euroıkar

Burada Tanrı ya da Tanrılar bir amaca hizmet etmek ieuroin sbquoretilmişlerdir Bu ysbquozden

kendisini sbquoretenler tarafından asla ciddiye alınmazlar Bu Tanrılar sadece belli bir

sınıfın euroıkarına hizmet ettikleri ieuroin genel insansal faydaya darbe vurur ve bu insansal

yanı bozarlar Ancak bunlar gsbquoeurolerini insani ƒzde bulunan ve İnsana yakın ama İnsan

gibi zaafları olmayan bir varlığın varlığından almaktadırlar Yani sahte Tanrı değerinigereuroek Tanrının insanlığın kalbine vurduğu damgadan almaktadır Bir yerde sahte varsa

o sahte gsbquocsbquonsbquo bir değere boreuroludur Değerin tanrısı ise tekrsquotir evrenseldir

Tarih boyunca İnsanlığın Tanrısı ile belli zsbquomrelerin Tanrısı euroatışmıştır

Feuerbach bsbquotsbquon Tanrı tasavvurunun insan yapımı olduğu sƒyleyerek bu yaklaşımının

ateizm olarak ele alınabileceğini oysa kendisinin insan olan bir Tanrıya inanmakla ateist

olmayacağını sƒylemektedir101 Ancak Feuerbachrsquoın ıskaladığı şey Tarih boyunca İnsan

yapımı Tanrılarla ateistler değil daha permilok peygamber filozof ve dindarların mdaggercadele

ettiğidir

Tevhid ve Paganizm(şirk) arasındaki permilekişmedir bu Her iki Tanrı anlayışını dainsan daggerrettiyse bunların hangisi doğru İnsanın zaafları paganizmi doğurmuştur lsaquodaggernkdagger

insan zayıf bir varlıktır Ve Tanrı insanın bu zayıf yanına karşı uyarıcıları ve insansal

Šzdaggern yozlaşmasına karşı duran Šncdagger insanları permilıkarmıştır Bu Tanrı insandan tdaggerreyemez

permildaggernkdagger o insandaki bdaggertdaggern eksiklik ve aksaklıktan mdaggernezzehtir İnsan ancak kendine

benzeyen tanrılar daggerretebilir Ancak bunu yapabilir lsaquodaggernkdagger onun da değdi gibi insan

ancak sınırları kadar ddaggerşdaggernebilirrdquoKuşun tanrısı Kuş olurrdquo102 Bu ysbquozden Feuerbachın din

hakkında sbullylediklerini paganizm bağlamında ele almak ve bullyle anlamak

durumundayız Feuerbachrsquoın aslında din diye ele aldığı şey aslında Tevhid dininin

tarihin her dbullneminde kavgalı olduğu Şirk(Paganizm)den başka bir şey değildirBu

ysbquozden onun değerlendirmeleri ne yenidir ne de bullzgsbquondsbquor Kuranı kerimde Tanrı ibdquoin

ldquoO doğmamış ve doğurmamıştırrdquo103 denmesi o dƒnemde bile bu tarz

değerlendirmelerin yapıldığını gƒstermesi aeuroısından ƒnemlidir Hatta ilk euroağlarda bile

101 - ages11102 -ages41103 -İhlas Suresi-(112)-12345




55

Tanrıyı diğer varlıklardan sbquostte tutan ve aşkın bir gsbquobdquo olarak gbullren eğilimler mevcuttur

Feuerbachrsquoın bsbquotsbquon bir felsefi geleneği bu noktada yadsımasının sebebi kendi teorisini

kurtarmak ibdquoindir

Feuerbach kimi evrensel ve aşkın tanrı tasarımını kabul eden yaklaşımlara

yakınlaşmakla birlikte değerlendirmelerini Kilisenin dar alanı ile sınırladığından

sağlam bir sonuca varamamaktadır Feuerbachın yaklaşımları bildik bir ateizm olarak da

değerlendirilemez Paganizme karşı bdquoıkmakla birlikte onun vardığı nokta yine

paganizmdir Kaldı ki ateizm de bir tsbquor paganizmdir Burada kişi kendini

Tanrılaştırmakta kendini mutlak bulllbdquosbquo kabul etmektedir

İnsanı sbquost kılmanın temelinde insanın aciz bir varlık olduğu bilinci mi

yatmaktadır Bu bilinbdquo insan olmanın bulln koşuluysa insan bu bilinci kendisi mi

sbquoretmiştir Şimdi bunu değerlendirelim

XXIV ANTROPORFİZM TANRI VE AŞKINLIK

Aşkın insanın ve evrenin bulltesinde bir sbquost boyuta işaret eden bir kavramdır Antroporfizmin değişik gbullrsbquonsbquomleri bulunmaktadır Kurrsquoanda sınırlı bir

antropormizmden sbullzedilir İnsanın algısı kendi dsbquonyasıyla sınırlı olduğundan dolayı

insan Tanrıyı ancak bir Kişi alarak algılayabilir Ancak aşkın Tanrı Tasarımı tanrıyı

insandan başka gbullrmeyi gerektirir Başkadır ama ayrı değildir Aşkın varlık tasarımı ile

Kurrsquoan kendisini katı bir antropormizmden soyutlar

Kurrsquoanda İnsanın balbdquoık ve Tanrının ruhundan yaratıldığı vurgulanır104 Bu

yƒnsbquoyle insanın hem maddi hem de manevitanrısal bir yƒn taşıdığı sƒylenebilir KitabıMukaddeste ldquoTanrının insanı kendi suretinde yarattığırdquo ifade edilmiştir Ayrıca ldquoAllahın

ahlakıyla ahlaklanınızrdquo şeklinde HzMuhammedrsquoin bir sƒzsbquo nakledilir Bsbquotsbquon bunlar

insandaki manevi Tanrısal yana vurgu yapan ifadelerdir Tanrı olmak ile Tanrısallık

arasındaki farkın altını euroizmemiz gerekmektedir İnsan Tanrı değil ama Tanrısal bir yan

taşıyan varlıktır İyi insan Tanrıya en eurook benzeyen insandır Bu benzerlik ahlaki

aeuroıdan insanın ƒzgsbquorlsbquok alanıyla alakalı bir durumdur İnsanın Tanrıya benzeme euroabası

onu ysbquoceltecek ve evrene olan bağımlılıktan kurtaracaktır Bu yƒnsbquoyle diğer

varlıklardan daha sbquost bir dereceye gelmiş olacaktır

Tanrının insanı kendi suretinde yarattığı şeklindeki ifadeye farklı bir bakışaeuroısı

da getirilebilir Burada suret kelimesinin kƒksbquo olan SVR alışmak alıştırmak anlamlarına

da gelmektedir105 Bbullyle anladığımızda bu ifadeyi ldquoTanrı insanı kendisine alışık

yarattırdquo şeklinde tercsbquome edilebileceğine dikkat bdquoekmek isteriz

104 -Sarsquod Suresi (38)-71105 - SVR Savire-Saveren MeyletmekBir tarafa eğilmekEsare İsaretsbquon Meylettirmek bir şeyi bir tarafa eğmek (Mevlsbquot Sarı El Mevarid İstanbulTarihsiz-)Bakara Suresi(2)-260rsquo ta kelime bu anlamıyla kullanılmıştır




56

Tanrı insana yakın bir ideal ben olmak durumundadır

ldquoBir kişinin başka kişilere ybullnelerek onlarda kendisi ibdquoin ideal gbullrdsbquoğsbquo ybullnsbquo

almak ve bu senrsquoleri birleştirmek suretiyle oluşturduğu ve ruhunun derinliklerinde

olmayı arzu ettiği tsbquorden bir kişiliğin sevgisini ona veren bir ideal ben bir ilahi sen

olmasaydı yalnızca msbquomksbquon formların birliğine sahip bir ben olarak kalırdırdquo

Kişiliğimiz ideal ben varolmadığı takdirde birlikten yoksun kalır sonubdquota da benin

kendiliği ortadan kalkardırdquo106

İnsan fiziksel abdquoıdan evrene bağımlı ve zorunlu ruhsal abdquoıdan Tanrıya dbullnsbquok ve

bullzgsbquordsbquor Tanrı yaşayan bir varlıktır Bu ysbquozden Tanrı insanla ilişki kurar İnsanın

kendindeki ideal yanı fark etmesi bu ilişki sayesinde gerbdquoekleşir

XXV AŞKINLIK AbdquoISINDAN İNSAN

İnsanın kendisini tanımlarken kimi gsbquobdquolsbquoklerle karşılaşacaktır Ben bu anlamdahem aşkın hem ibdquokindir Benin aşkınlığı Tanrıdandır Beni bu dsbquonyanın sınırları ibdquoinde

algılayabileceğimizi sbullylediğimizde ben sadece bir madde ve bir beden olacaktır

Ayrıca bu benin mevcut dsbquonyanın dışında bir ybullnsbquonsbquon olmadığını sbullylemiş olacağız

demektir Beni beden olarak tanımladığımızda insanı tanımlamış olduğumuzu

sbullylememiz msbquomksbquon msbquodsbquor Bene anlam katan onun aşkın ybullnsbquodsbquor Ben bu aşkınlığı

sınırlı ve kısıtlı dsbquonyadan almamakta belki aşkın bir varlıktan almaktadır Benin kendini

tanıması biraz da bullteki ile msbquomksbquon olacaktır Bu noktada Aşkınlık bağlamında bir aşkın

ƒteki ona ondaki aşkınlığı anlatacaktır İnsandaki aşkın ybulln tanrısal aşkınlığı

anlayabilecektir Bu ybulln bu dsbquonyanın sınırlarını aşacak ve insanı bir başka dsbquonya ile buluşturacaktır İnsan eksikliğini aşkın bir varlıkrsquoın bakışıyla kavrayacak ve dsbquonyadaki

yerini bu varlık ile anlamlandırabilecektir Aşkın varlığı unuttuğunda ya da dışladığında

ya kendini ya da dış dsbquonyayı tanrılaştıracaktır Bu Tanrılaştırma eyleminde sadece

kendi eksikliklerini zaaflarını yansıtacaktır

Kutsalın bu dsbquonyada olmamasının anlamı budur Ahlaki eylemlerimizin rasyonel

ve dsbquonyevi bulllbdquosbquolere sığmamasının nedeni budur Şimdi buna eğilelim

XXVI KUTSAL NEDİR

1 Kutsal Bu Dbullnyada OlmayandırBu dsbquonyayı bir başka dsbquonyaya bağlayan en temel şey kutsaldır Bsbquotsbquon insan

topluluklarında Kutsal bu dsbquonyada olmayan bir başka dsbquonyaya işaret eder Kutsal bu

dsbquonyanın bir başka dsbquonya ile bağlantısını kuran şeydir Tabular kurallar yasaklar

buyruklar hep bir kutsalı refere ederek varolurlar Kutsal bdquoehreler bile gsbquocsbquonsbquo Kutsalrsquoın

106 -Urhan Veli İnsanın Ve Tanrının Kişiliği (Bilineuroler arası ilişki) s78Ankara 2002




57

kendisine borbdquoludur Kutsallaştırma ve kutsal olmasaydı kutsalın insan sbquozerinde etkisi

olmasaydı kimse Kutsalın arkasına gizlenme gereği duymayacaktı2 Kutsal Gbullcbullnbull Nereden Alır Ya da Kutsal İeurokin Midir Aşkın mıEvrendeki herşeyi anlamlandıran bizzat insanın kendisidir İnsan bu

anlamlandırma ile diğer varlıklardan ayrılır Bu ysbquozden insan sembol sbquoretmiş simgeler

oluşturmuştur rneğin kırmızı gsbquol aslında bir bitkidir ancak ona Aşkrsquoı temsil etme

anlamı katan insanın kendisidir

İnsan dışındaki nesneler ne iyidir ne kbulltsbquodsbquor ne gsbquozeldir ne bdquoirkindir ne

lanetlidir ne korkunbdquotur Onlara bu anlamları ysbquokleyen bizzat insanın kendisi

olmaktadır

XXVII İNSANIN ANLAMLANDIRMA YETİSİNİN KAYNAĞI NEDİR

Ya Tanrıdır Ya da zaman ssbquorecidir Tanrı dediğimizde de zaman ssbquoreci

dediğimizde de bir sonuca varmış oluyoruz İster tanrı diyelim ister zaman ssbquoreci her ikisinde insanın kutsal dediği bir fenomen ile karşı karşıya kalmaktayız

XXVIII AŞKIN VE İbdquoKİNrsquoİ ANLAMAK BAĞLAMINDA İKİ YAKLAŞIM

1 Mbullkemmellik Tasarımının Kaynağı Ve TanrıDescartes İnsanın eksik ve kusurlu olduğunu eksik olan bir varlığın msbquokemmel

bir varlığı tasarlayamayacağını msbquokemmel bir varlık fikrinin insana ancak Msbquokemmel

bir varlıktan geleceğini sbullylemektedir Bu Msbquokemmel varlık ise Tanrıdır Ekmel Varlık

delili olarak bilinen delilden yola bdquoıkarsak sınırlı bir varlığın sınırsız bir varlığı nasıltasavvur edebileceğini sorabiliriz Feuerbach benrsquoin nesnelerden yola bdquoıkarak dsbquoşsbquonceyi

sbquorettiğini sbullylsbquoyor Biz Sonsuz sınırsız ve kusursuz bir varlık gbullrerek mi sonsuzluk

sınırsızlık ve msbquokemmellik dsbquoşsbquoncelerine varmaktayız Elbette hayır Kusurlu Tanrıyı

yaratan da insan değil midir O zaman hangisi insanın gerbdquoek Tanrısıdır Hangi İnsan

sorusu hangi Tanrı sorusunu beraberinde taşıyacaktır O zaman bizim sbquoreteceğimiz

tanrı daima bizden kusurlar taşıyacaktır Bu kusurlar ldquoTanrırsquonın neden msbquokemmel

olmak zorunda olduğurdquo sorusunu cevaplamada gsbquobdquolsbquokler bdquoıkaracaktır İnsanın tanrısı

olsa olsa Mutlak Dinrsquoin Tanrısı değil Paganrsquoın Tanrısı olacaktır

Ortegatrsquoın dediği gibi ldquobenin benliğe ibdquokinliği bunu sağlayan bir aşkınlık olmadan nasıl kavranabilirrdquo Ego dinamikliğini sadece egodan alabilir mi

2 Ahlaki Değer ve TanrıKant Ahlaki değerlerin bu dsbquonyanın bulltesinde bir dsbquonya ile ve Tanrı ile anlam

kazanacağını belirtir Bunu adalet gibi bir ahlaki değerden yola bdquoıkarak değerlendirelim

Aristotelesrsquoin de sbullylediği gibi adalet en ysbquoce erdemdir İnsan adaleti her zaman




58

istemektedir Ancak adalet bu dsbquonyada tamamen gerbdquoekleşmeyebilmektedir Korkunbdquo

zulsbquomler yapan bir insan kimi kere asla herhangi bir ceza gbullrmeden bu dsbquonyayı

terketmektedir Bu durum insanın adalet anlayışını zedeleyeceğinden bu adaletin

gerbdquoekleşmesi bullnsbquomsbquoze adaleti bu dsbquonyanın bulltesinde de sağlayacak bir Tanrı tasarımını

koyduğu gibi adaletin gerbdquoekleşmesi ibdquoin bu dsbquonyanın bulltesinde de bir dsbquonya olduğunu

da gbullsterecektir

Bu noktada Tanrı ahlaki ve hukuki bir boyut kazanmaktadır Feuerbachrsquoın

sevginin tanrısı olarak bullne bdquoıkardığı Tanrıyı ahlak ve hukuktan soyutladığımızda aslında

elimizde Tanrı diye bir varlığın kalması da msbquomksbquon olmayacaktır

Feuerbach Kilise teolojisi bağlamında sevgiyi ele alışında kimi temel hatalar

yaptığın dsbquoşsbquonmekteyiz Onun Sevgi konusunda İsa peygamberin yaklaşımını da

sağlıklı değerlendiremediğini dsbquoşsbquonmekteyiz

Sevgi soyut bir kavramdır Neye gbullre seveceğiz Akıldan ve ahlaktan yoksun

sevgi bir hastalık olarak bullne bdquoıkmaz mı İyiyi ve kbulltsbquoysbquo aynı oranda nasıl seveceğizSadece iyiyi sevelim dersek o zaman işin ibdquoine ahlak girmez mi

İnsanların ortak bdquoıkarı sbullz konusu olduğunda Sevgi de Nefret de bir ilkeye

dayanmalıdır Değilse hastalıklı durumlar ortaya bdquoıkar Nedensiz sevgi ve nedensiz

nefret bu bakımdan hastalıklı bir duruma işaret eder Bu ysbquozden ldquoKeskin dişli kurda

acımak kuzulara zulƒmdƒrrdquo denmiştir

İsa bulltekini sevmeyi değil bulltekini affetmeyi bullne bdquoıkarmıştır Affetmek ise bir

ilkeye dayanmaktadır O da yaşamın dokunulmazlığı ve kutsallığı ilkesidir Bu affetme

yaşamın ıslah edilmesi ibdquoin gerekli olabilmektedir İnsansal yaşamın ssbquormesi ibdquoin

yaşamrsquoa sevgi duymanın bir tezahsbquorsbquo olarak affetmek ortaya bdquoıkmıştır Ancak busevgirsquoden dolayı salt affetmek değil yeri geldiğinde cezalandırmak da gerekmektedir

Eğer cezalandırmıyorsak bu aslında sevgisizliğin bir belirtisi olacaktır Bu tsbquor bir sevgi

bozucu ve yıkıcı olacaktır Tarih ibdquoerisinde bu sevginin marazi etkilerini insanlık bdquook

bsbquoysbquok acılar bdquoekerek bulldemiştir

Affetmek ilkeye dayanmaktadır oysa sevme soyut bir olgudur Affetmekte akıl

ahlak ve sevgi sbquobdquosbquo bir aradadır Oysa sevmede bdquooğu kere ne akıl ne ahlak

bulunmaktadır Akılsız ve ahlaksız sevgi dsbquonyadan el etek bdquoekmeyi getirmiş ve

insanlığın yozlaşmasında bdquook yıkıcı sonubdquolar doğurmuştur

İsa kbulltsbquolsbquoğsbquo sevin demiyor kbulltsbquo eylemleri sevin demiyor İsa dsbquonyadankbulltsbquolsbquoklerin bullnsbquonsbquon alınması ibdquoin yaşama ve insana olan sevgisinden dolayıbunu

sbullylsbquoyor Bu noktada diğer bsbquoysbquoktektanrıcı dinlerle de bullrtsbquoşsbquoyor107

107 -ldquoKƒtsbquolsbquoğsbquo iyilikle sav -ortadan kaldırrdquoemri aynı zamanda Kuranrsquoı Kerimrsquoin de emridir




59

XXIX NEDEN BABA-TANRI

Baba Tanrı imgesi salt Hıristiyanlıkta olan bir sapma değildir Klasik pagan

mantığı daima baba merkezli bdquoalışmaktadır Gerbdquoi ana merkezli bdquoalıştığı da olmuştur

Anarsquoya tapınılan dbullnemler de olmuştur İslamrsquoın zuhuru sırasında Mekke putperestleri babaya Rabb derlerdi Baba ekmek getirir evin iaşesini temin eder korur sever ve

cezalandırır Bu bdquoerbdquoevede genel anlamda pagan dinler hep Babayı bullnemserken anneyi

yadsırlar Sebebi pagan mantığının dsbquonyevileşme eğilimidir Paganizm Tevhid dininden

dsbquonyevileşme ybullnelimiyle kopmuş oluşturulmuştur Pagan dinlerin ortaya bdquoıkış ssbquoreci

insanın dsbquonyevi menfaatleri tercih etme ssbquorecidir Bu noktada Tanrı eşyalaştırılmış ve

egemenlerin isteklerini yerine getiren bir ideolojik aygıta dbullnsbquoştsbquorsbquolmsbquoştsbquor Dsbquonyevi

saltanat ve dsbquonyevi otoriteye denk dsbquoşen en bullnemli imge elbette Baba imgesidir

Saltanatın bekası ise oğul imgesi ile ortaya konulacaktır

İşte Tanrıdan kopan insanın sbquorettiği Tanrı emre amade bir tanrı olmanın

bulltesinde bir Tanrı olmayacaktır Tanrının Tanrısı ile insanın Tanrısını bu anlamdabullzdeşleştirmeye bdquoalışmanın ne bsbquoysbquok bir yanılsama olduğu ortadadır

İnsanın arzularını Tanrılaştırmasıysa din108 İnsan neden anne ye değil de babaya

ihtiyabdquo duymuştur Feuerbach insanın anne ye daha yakın olduğunu iddia etmesine

rağmen bu konuda net bir abdquoıklama getiremiyor Tezini tamamen kilise teolojisi sbquozerine

kurduğu ibdquoin bu tezin yıkılmaması ibdquoin epeyce ter dbullksbquoyor Hatta oğulun hem erkek

hem dişi olduğunu iddia edecek kadar da ileri gidiyor ldquoo yarı kadın yarı erkektirrdquo 109

diyor Aslında insanın kadını da Tanrılaştırdığı dbullnemler olmuştur110 Kadın Tanrısı

olan toplumlar bulunmuştur Tanrının gerbdquoek mesajının unutulduğu dbullnemlerde insanın

kendi arzularını ilahlaştırdığı(Tanrılaştırdığı) dbullnemlerde bu tsbquor sapmalar her zamangbullrsbquolmsbquoştsbquor Kimi insanlar tanrıya arzularını dillendiren bir aygıt gbullzsbquoyle bakmışlardır

Bunu Feuerbahctan bdquook bullnce bizzat Tanrıyı diğer varlıklardan sbquostte gbullren Tevhidi

dinler sbullylemiştir111

Ayrıca Muhammed peygamberin Tanrısı ne bir Arap şeyhi olmuştur ne de Arap

toplumunun Tanrılarıyla uyum sağlamıştır Arap yarımadasındaki sıradan insanın

bullzlemlerinden ve değerlerinden oldukbdquoa uzak bir tanrıdır bu Tanrı 112

Tanrının kendini tanımlaması bir kenara bırakılınca insan ya kendini ya da dış

dsbquonyayı(eşya ve hayvan) Tanrılaştırmıştır Bu bdquoaba kendisine uymayan Tanrıyı daima

kendisine uygun hale getirme bdquoabasıdır Bu yaklaşım daha bullnce de yer yer belirttiğimiz

108 -ages101109 -ages99110 -Kurrsquoan bu konuda lsquoOnlar Allahı bırakıp ancak dişilere tapıyorlar Halbuki (aslında) azgın bir şeytanatapmaktadırlarrsquo(Nisa-117) demiştir111 -ldquoHevasını (arzularını)ilah edineni gƒrmedin mirdquo (Casiye23) Ayrıca bkz İbrahim Suresi112 -Ayrıntılar İeuroinBkzTİzitsu Kurrsquoanda Allah Ve İnsan ŠevSUlududağ İbni Hişam Es SireBeyrutTarihsiz




60

gibi daima insanın bullzsbquonde bulanan mutlak Tanrı fikrine yaslanmıştır

Feuerbach bu ysbquozden ldquoinsan insan olmayan bir tanrıyı reddeder ve ancak insanı

doğrulayan bir tanrıyı kabul ederrdquo113 derken bu gerbdquoeğin altını bdquoizmektedir Onun bu

yaklaşımını putperestin tanrısı ibdquoin kabul etmekte bir sakınca bulunmamaktadır Bu

bullzellik putperestrsquoin temel bullzelliğidir114

Oysa bir diğer Kutsal Kitap Kurrsquoan115 anneyi bullvsbquoyor bullne bdquoıkarıyor Kurrsquoan

pagan dsbquoşsbquoncesinin bu tsbquor ayrımcı Tanrı anlayışının bulltesinde bir tanrı tasavvuruna işaret

ediyor

XXX 12-TANRININ TANRISI

ldquoTanrılar ve insanlar arasında bir tek yƒksek tanrı vardır O ne beden ne de dƒşƒnce

olarak helliplƒmlƒlere benzerO tamamıyla ghelliprƒrtamamıyla dƒşƒnƒrtamamıyla

işitirFakat hidagger yorulmadan onun dƒşƒncesi her şeyi yhellipnetir O hareketsiz daima aynıhalde kalır Başka yere gitmek Ona yakışmaz Daggerlƒmlƒler Tanrıların kendileri gibi

doğmuş olduklarını kendikilere benzeyen duyuları sesleri bedenleri olduğunu sanırlarrdquo

Xsanaphon

ldquoDeki O Allah biriciktir O Allah Sameddir Doğmamış ve Doğurmamıştır Hidaggerbir şey

onun dengi değildirO bir şeye ol derse o oluverirrdquo KKerim(İhlas Suresi)

Tanrının Tanrısının en bullnemli bullzelliği yaratmadır Yaratan tanrı

olabilirBsbquoysbquoktektanrıcı dinlerin ortak noktasında putperestlere ybullnelik en bullnemli

eleştiri Tapınılan varlıkların yaratıcı bullzelliklerinin olmayışıdırYaratıcı bullzellikleri

olmayan varlıkların tanrı olamayacakları bullzellikle vurgulanmıştırFeuerbach yaratmayı bir zihinsel ve duygusal ybullnelim olarak ele alıyor Fakat bu

yaklaşım bsbquotsbquon bir evrenin oluşumunu ve dsbquozenin abdquoıklamaya yetmiyorO zaman

yaratıcılık bullzelliği Tanrının İki bullzelliği olmalıdır 1 Yaratma(varetme)Evreni ve ibdquoindekileri yaratma anlamında bir yaratmadan sbullzediyoruz burada2 Yaşamın dayandığı kuralları koyma1-Fiziksel yasalar zorunlu olduğumuz yasalar

Feuerbach bu noktalara değinmemektedir

2-Ahlaki kurallar-Vahiy

Yaşamın ssbquoregitmesini sağlayan gsbquobdquo insanın bu yaşamla uyum ibdquoinde olmasını

113 --ages102114 -ldquoBu Kuranrsquoı gƒtsbquor başka bir Kurrsquoan getir ya da bunu değiştirrdquoYunus-15 rdquoOnlardan her birikendilerine aeuroılmış sahifeler verilmesini istiyorrdquo Msbquoddessir-52 ldquoİbrahim şƒyle dedi Yonttuğunuz putlara mı tapıyorsunuz Saffat-95 ldquoOnlar hieurobir şey yaratmayan bilakis kendileri yaratılmış bulunanatapıyorlarrdquo Nahl-20 şeklindeki ifadeler Kuranda geeuromektedir115 -Ki Feuerbach bundan hieuro sƒzetmiyor




61

sağlamak ibdquoin kurallar koyma yetkisine sahiptir Bu noktada bize dost ve bize yakındır

Bizimle aynıdır bizden ayrı değildir

İyi ve kbulltsbquo insan ibdquoindir Tanrı ibdquoin bu sbullzkonusu değildir İnsanın iyi dedikleri

de zaman ibdquoinde değişebilmekte ancak Tanrı istenci değişmememektedir

XXXI SONUbdquo

Feuerbachrsquoın dine ilişkin yaklaşımları orijinal sayılmaz Bdaggertdaggern pagan inanpermillarda

olduğu gibi Hıristiyanlık da Tanrıyı aşkınlıktan permilıkarıp İnsan haline getirmiştir Bu

getirme sdaggerreci konusunda oldukpermila permilok permilalışma yapılmıştır

Aşkın bir Tanrı yoksa benim dış ddaggernyadan bağımsız olamayışımdan

kaynaklanan sınırlılıklar eksiklikler Tanrımı belirleyecektir Bu noktada eğer aşkın bir

tanrı varsa bana kendisini anlatması gerekecektir Kendini anlatan Tanrı ile insanın

anlattığı Tanrı permiloğu kere permilatışma ipermilerisinde olacaktır Bu ydaggerzden tanrı mutlak olmalı

Šlpermildagger olmalıdırYer permilekimi benim dışımda varolmasaydı herkese gŠre bir yerpermilekimi olsaydı

evrenin ddaggerzeni elbette bozulurdu

Bu noktada bdaggertdaggern insanların Štesinde bdaggertdaggern toplumların Štesinde bdaggertdaggern

değerlerin Štesinde bir mutlak Šlpermildagger bir mutlak değer olmak zorundadır Bu varlığın

temel Šzelliği ise yaratıcı ve ddaggerzen verici olmasıdır Bana bağlı olmayan ama benim

ona bağlı olduğum bir varlıktan sŠzediyorum İsa Tanrı değildir İnsan İsarsquoyı

Tanrılaştırmıştır Tanrı İsa İsa değildir Tanrı olmayan Tanrılaştırılmış İsa zulme ve

haksızlığa aracı kılınmıştır İnsanın Tanrısı insanı yoketmek ipermilin konumlandırılmıştır

Tarih insanın Tanrısının vahşetleriyle doludurTanrının Tanrısı kendini tanımlar İnsan Tanrıyı kendi sınırları ipermilerisinde

kavramaya permilalışır Tanrı bir obje olmadığı ipermilin insan bilgisine konu alamaz İnsan zihni

objelerle permilalışır Bu ydaggerzden insan Tanrı hakkında konuşamaz Tanrı hakkında konuşmak

ipermilin Tanrı olmak gerekir Tanrı insanın bu durumunu bildiği ipermilin kendisi hakkında

konuşmuştur Vahyin genel anlamı budur Tanrının konuşmaları Tanrıyı betimlemede

yol gŠsterir Tanrı kendini anlatır

Bu ydaggerzden Tanrının Tanrısı ile Tanırının kendisini anlattığı

unsurdan(vahiy)uzak olan insanın Tanrısı farklı olacaktır Paganın tanrısı bu ydaggerzden

permiloğu kere permilıkarın bencilliğin zorbalığın Tanrısı olacaktır Kilise Tanrının sŠzdaggerndagger bir

yana bıraktığından yani Tanrının Tanrısının mesajını dejenere ettikten sonra İnsandan

bir Tanrı daggerretmiştir Bu İnsan Tanrı Kilisenin emrine amade bir Tanrı olmuştur Kilise

Baba ve oğul gibi bdquoift başlı bir Tanrı tasarımı ile Tanrıyı insanlaştırmış (enkernasyon)

ve putperestliğin bir bibdquoimini oğul imgesi ile yaşatmıştır

Feuerbach aslında dini betimlerken bir pagan anlayıştan yola bdquoıkıp yine pagan

bir anlayışa varmıştır Bu ysbquozden onun yaklaşımlarını paganizmi abdquoıklama noktasında




62

değerli bulmakla birlikte dinin bullzsbquonsbquo abdquoıklama noktasında değersiz bulmaktayız

KAYNAKDaggerA

Feuerbach Hristiyanlığın zsbquo evDevrim Bulut Ankara-2004

Gbullkberk Macit Felsefe Tarihi1996

Feuerbach Geleceğin Felsefesinin İlkeleriİst1991

Gusdorf Georges İnsan Ve Tanrı evZeki zcanİstanbul2000

Tillich Paul Din Felsefesi êvZeki zcan İstanbul 2000

King Robert Hêv Temel Yeşilyurt Tanrının Anlamı İstanbul 2001

Urhan Veli İnsanın ve Tanrının Kişiliği Ankara2002

Armstrong Karen Tanrının Tarihi êvOktay zel Hamide Koyukan Kudret

Emiroğlu Ankara1998Aydın MS Din Felsefesi Ankara1992




36

Hıristiyanlık gibi zaten kendisinde şaibe bulanan bir dinden1 yola bdquoıkıp bsbquotsbquon bir dinsel

geleneği kritize etmeye bdquoalışması başlıbaşına bir problem olarak değerlendirilebilir

Yaklaşımlarının sınırlı ve sığ olması gibi bir olumsuzluğu da barındırabilir ibdquoerisinde

Bunları ileride değerlendirmeye bdquoalışacağız

Feuerbachrsquoın Hıristiyanlık (Din) hakkındaki yaklaşımları kutsal kitabın bizzat

kendisine mi yoksa Kilise teolojisine mi dayanmaktadır Bunu kestirmek zor ˆsbquonksbquo

Kilise teolojisi ile Kutsal kitabı ayrı tutan bir felsefi eğilim her zaman bulunmuştur

Feuerbachrsquoın Din hakkındaki değerlendirmelerini sbquobdquo kategoride ele alabiliriz

Birincisi Kilise teolojisi ve uygulamaları ikincisi Kutsal Kitabı kendince okuyarak

ulaştığı kimi sonubdquolar ve sbquobdquosbquoncsbquossbquo de hayatta din diye ortaya bdquoıkan bireysel ve

toplumsal anlayışlar Feuerbach dini ele alırken bu sbquobdquo esasa yaslanmaktadır

Feuerbach Din karşıtı değildir ancak onun din dediği insanın merkezde olduğu

insanın sbquorettiği bir fenomendir Bu din Hıristiyanlık olarak kemal bulmuş ve İnsan

Hıristiyanlıkta bullzetlenmiştir Hıristiyanlığın bsbquotsbquon inanbdquo sistemini kendi anlayışı ileyeniden ele almış ve kendi anlayışı bdquoerbdquoevesinde yeniden bibdquoimlendirmiştir Bu anlamda

Feuerbach Hıristiyan teolojisini reddetmemiş ancak ondaki Tanrıinsan ayrımı olarak

değerlendirilen şeylerin hepsini İnsanTanrı anlayışı bağlamında ele almış ve bullne

bdquoıkarmıştır Ateizme Panteizme Paganizme ve Şsbquopheciliğe karşı bdquoıktığını belirtmiştir

O insana inanma bağlamında Dine Tanrıya İsaya Meryeme inanmıştır ˆsbquonksbquo ona

gbullre bsbquotsbquon bunlar insanın msbquokemmelliğinin sbquorsbquonsbquodsbquor İnsan sbquorsbquonsbquo olarak bu

msbquokemmelliğin sbquozerindeki tortuları kaldırmayı denemiştir

Şimdi Feuerbachrsquoın anlayışına yakından eğilelim

II İNSAN OLARAK TANRI

Feuerbach Tanrırsquoyı insanın kendisi olarak ele almaktadır Tanrı aslında İnsanın

kendisidir Onun bu yaklaşımına ilham veren şey Hıristiyanlığın Tanrının insan şekline

bsbquorsbquonme anlayışından beslenmektedir İsarsquonın Tanrının oğlu olarak nitelendirilişi onun

anlayışının bdquoıkış noktasını oluşturmaktadır2

Feuerbachrsquoın tezini yasladığı argdaggermanlar orjinal sayılmaz İlkpermilağ felsefesinde de

1 -Hz İsarsquonın orjinal olarak asla bir Tanrı ve oğul olarak gƒrsbquolmediğini bunun tarih ieuroerisinde Kilisenin

dejenerasyonuyla geliştiğini kabul eden oldukeuroa gsbquoeurolsbquo bir eğilim bulunmaktadır Biz burada butartışmalara girmeyeceğiz İsarsquonın nasıl Tanrı haline getirildiğini siyasi sosyal ve iktisadi aeuroıdanirdelemek bu euroalışmanın konusu değildir Dinrsquoin ƒzsbquonde Aşkın bir Tanrı tasarımı bulunmaktadırBukısaca Tevhidi din ya da İbrahimi din diyebileceğimiz kavrama tekabsbquol eder Bu din Adem ile başlamış bir dindir Feuerbach bunun tam tersi olarak Tanrıyı insandan başka gƒrmenin bir sapma olduğunu belirtmektedir Biz bunu euroalışmamızda tartışarak belli bir zemine oturtmayı denedik Bu konuda ayrıntılı bilgi ieuroin bkz Armstrong Karen Tanrının Tarihi ŠevOktay lsaquozel Hamide Koyukan Kudret EmiroğluAnkara1998 Ataurrahim Muhammed Bir İslam Peygamberi HzİsaeuroevKsbquorşat Demirci İstanbul1985Rubenstein Richard L İsa Nasıl Tanrı Oldu ŠevCem Demirkan İstanbul 20042 -Feuerbach Hristiyanlığın lsaquozsbquo ŠevDevrim Bulut shf12 Ankara-2004




37




























3





38


















aeuroıklamıyor













39


kabul ediyor23







dile getiriyor24



koymuştur25



değerlendireceğiz








sbullylsbquoyor










40












2 EtikHukuki Tanrı



















41



















V VAHİY



37





42

























konusu değildir

44 ages109-11045 ages 11346 ages11347





43





53
















koymaktadır



bahsetmektedir62







44

ifadelerdir





ediyor





IX HANGİ İNSAN









supermillamıştır

70








63 - ages10264





45





















46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













37




























3





38


















aeuroıklamıyor













39


kabul ediyor23







dile getiriyor24



koymuştur25



değerlendireceğiz








sbullylsbquoyor










40












2 EtikHukuki Tanrı



















41



















V VAHİY



37





42

























konusu değildir

44 ages109-11045 ages 11346 ages11347





43





53
















koymaktadır



bahsetmektedir62







44

ifadelerdir





ediyor





IX HANGİ İNSAN









supermillamıştır

70








63 - ages10264





45





















46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













38


















aeuroıklamıyor













39


kabul ediyor23







dile getiriyor24



koymuştur25



değerlendireceğiz








sbullylsbquoyor










40












2 EtikHukuki Tanrı



















41



















V VAHİY



37





42

























konusu değildir

44 ages109-11045 ages 11346 ages11347





43





53
















koymaktadır



bahsetmektedir62







44

ifadelerdir





ediyor





IX HANGİ İNSAN









supermillamıştır

70








63 - ages10264





45





















46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













39


kabul ediyor23







dile getiriyor24



koymuştur25



değerlendireceğiz








sbullylsbquoyor










40












2 EtikHukuki Tanrı



















41



















V VAHİY



37





42

























konusu değildir

44 ages109-11045 ages 11346 ages11347





43





53
















koymaktadır



bahsetmektedir62







44

ifadelerdir





ediyor





IX HANGİ İNSAN









supermillamıştır

70








63 - ages10264





45





















46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













40












2 EtikHukuki Tanrı



















41



















V VAHİY



37





42

























konusu değildir

44 ages109-11045 ages 11346 ages11347





43





53
















koymaktadır



bahsetmektedir62







44

ifadelerdir





ediyor





IX HANGİ İNSAN









supermillamıştır

70








63 - ages10264





45





















46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













41



















V VAHİY



37





42

























konusu değildir

44 ages109-11045 ages 11346 ages11347





43





53
















koymaktadır



bahsetmektedir62







44

ifadelerdir





ediyor





IX HANGİ İNSAN









supermillamıştır

70








63 - ages10264





45





















46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













42

























konusu değildir

44 ages109-11045 ages 11346 ages11347





43





53
















koymaktadır



bahsetmektedir62







44

ifadelerdir





ediyor





IX HANGİ İNSAN









supermillamıştır

70








63 - ages10264





45





















46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













43





53
















koymaktadır



bahsetmektedir62







44

ifadelerdir





ediyor





IX HANGİ İNSAN









supermillamıştır

70








63 - ages10264





45





















46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













44

ifadelerdir





ediyor





IX HANGİ İNSAN









supermillamıştır

70








63 - ages10264





45





















46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













45





















46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













46

X CENNET






















XIII MUCİZE


sınırsızdır81







47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













47





XIV DİRİLİŞ






XVMERYEM ANA

















48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













48
































49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













49


































50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













50



































51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













51






ulaşmıştır































52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













52




































53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













53






























etmişlerdir






54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













54



















ettiğidir

















55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













55




































56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













56


























XXVI KUTSAL NEDİR









57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













57








olmaktadır























58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













58






da gbullsterecektir






























59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













59


































60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













60








ediyor






Xsanaphon
















61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













61





XXXI SONUbdquo


































62


KAYNAKDaggerA













62


KAYNAKDaggerA










feuerbach felsefesinin Özü

Documents