ფინანსური ინსტიტუტები და ბაზრები...

1

ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

ეკონომიკისა და ბიზნესის ფაკულტეტის ფინანსები და საბანკო საქმის კათედრა

ლელა ბახტაძე, ხათუნა ბარბაქაძე, თემურ ყანდაშვილი

ფინანსური ინსტიტუტები და ბაზრები

(ლექციების კურსი)

თბილისი

2012

2

ლექციების კურსი მომზადდა ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო

უნივერსიტეტის ეკონომიკისა და ბიზნესის ფაკულტეტის ფინანსების და საბანკო

საქმის კათედრაზე

სალექციო კურსში განხილულია ფინანსური ბაზრის რეგულირების, საკრედიტო

სისტემის მართვის მექანიზმების, საბანკო საქმიანობის ორგანიზაციის და ფულად-

საკრედიტო პოლიტიკის თეორიისა და პრაქტიკის აქტუალური საკითხები.

შესწავლილია კომერციული ბანკების ლიკვიდობისა და გადახდისუნარიანობის

შეფასების მექანიზმები; განსაზღვრულია საბანკო მენეჯმენტის ამოცანები და

ფუნქციები; ჩამოყალიბებულია საბანკო საქმის ორგანიზაციის პრინციპები;

გამოკვეთილია საკრედიტო, საოპერაციო და ლიკვიდობის რისკის შეფასების

კრიტერიუმები; გადმოცემულია ანტიინფლაციური პოლიტიკის განხორციელების

მეთოდები; გაანალიზებულია ფინანსური ინსტიტუტებისა და ბაზრის

განვითარებასთან დაკავშირებული სხვა მნიშვნელოვანი საკითხები.

სალექციო კურსი განკუთვნილია ეკონომიკური პროფილის უნივერსიტეტებისა და

უმაღლესი სასწავლებლების ეკონომიკისა და ბიზნესის მიმართულების

სტუდენტებისთვის.

3

თემა I. ფინანსური ბაზრების მიმოხილვა და მათი ეფექტიანობა

ფინანსური სისტემა: სფეროები და რგოლები.

საფინანსო სისტემის ამოცანები.

ფინანსური ბაზრის არსი და ფუნქცია.

ფინანსური ბაზრის დაფინანსების არხები.

ფინანსური ბაზრის სტრუქტურა: აქციათა ბაზარი; ობლიგაციათა ბაზარი;

პირველადი ბაზარი; მეორადი ბაზარი; საფონდო ბაზარი და არასაბირჟო

ბაზარი; ფულადი ბაზარი; კაპიტალის ბაზარი; სავალუტო ბაზარი.

ფინანსური სისტემა: სფეროები და რგოლები. საფინანსო სისტემა წარმოადგენს

ბაზრებისა და სხვა ინსტიტუტების ერთობლიობას, რომლებიც გამოიყენება

ფინანსურ გარიგებების, აქტივების და რისკის მართვის პროცესში.

საფინანსო სისტემა წარმოადგენს ფინანსურ ურთიერთობათა სხვადასხვა

სფეროების ერთობლიობას, რომლის პროცესში წარმოებს ფულადი საშუალებების

ფონდების შექმნა და გამოყენება.

საფინანსო სისტემა არის სახელმწიფოსა და კომპანიათა ფულად

საშუალებათა ფონდების წარმოშობის, განაწილებისა და გამოყენების ფორმირებისა

და მეთოდების სისტემა.

საფინანსო სისტემა მოიცავს აქციების, ობლიგაციებისა და სხვა საფინანსო

ინსტრუმენტების, საფინანსო შუამავლების (როგორიცაა ბანკები და სადაზღვევო

კომპანიები) ბაზრებს, ფირმებს, რომლებიც სთავაზობენ ფინანსურ მომსახურებას

(მაგალითად, საფინანსო-საკონსულტაციო კომპანიები) ორგანოებს, რომლებიც

არეგულირებენ ყველა ამ დაწესებულებათა საქმიანობას.

ფინანსური სისტემა აერთიანებს ფინანსურ ბაზრებს, შუამავლებს, ფირმებს

და სხვა ინსტიტუტებს, რომელთა დახმარებითაც საჯახო მეურნეობები, კერძო

კომპანიები და სამთავრობო ორგანიზაციები ახდენენ მათ მიერ მიღებული

ფინანსური გადაწყვეტილებების რეალიზებას, სთავაზობენ რა მათ ფინანსურ

მომსახურებას.

როგორც წესი, სხვადასხვა ქვეყნების საფინანსო ინსტიტუტები ერთმანეთისგან

არსებითად განსხვავდება (სიდიდით, სირთულის დონით, ტექნოლოგიებთან

დაშვებით, სახელმწიფოთა პოლიტიკური, კულტურული და ისტორიული

4

განვითარების დონით და ა.შ.). ამასთან, მიმდინარეობს საფინანსო ინსტიტუტების

ტრანსფორმაცია, რაც იწვევს მათ ფუნქციებში ცვლილებებს.

საფინანსო სისტემის ფუნქციები ეფუძნება ორ ძირითად წინაპირობას: 1.

საფინანსო სისტემის ფუნქციებს საფინანსო ინსტიტუტებთან შედარებით

სტაბილური ხასიათი გააჩნია. დროის მიხედვით მათი ცვლილებები უფრო მყარია,

რის გამოც სხვადასხვა ქვეყნების საფინანსო სისტემის ფუნქციები ერთმანეთისგან

დიდად არ განსხვავდებიან; 2. საფინანსო ინსტიტუტების ფორმა გამომდინარეობს

მათი ფუნქციებიდან.

ნებისმიერი ქვეყნის საფინანსო სისტემა იყოფა სამ ძირითად: საჯარო

(სახელმწიფო) ფინანსების, სამეურნეო სუბიექტების ფინანსებისა და საოჯახო

მეურნეობების ფინანსების, სფეროებად.

საჯარო ფინანსების სფერო მოიცავს ცენტრალურ და ტერიტორიული

ერთეულების ბიუჯეტებს, არასაბიუჯეტო და სხვა სპეციალურ ფონდებს. საჯარო

ფინანსების ძირითადი მიზანია ცენტრალიზებული ფინანსური რესურსების

ფორმირება და მისი განაწილება საზოგადოებრივი მოთხოვნილებების

დასაფინანსებლად.

2. სამეურნეო სუბიექტების ფინანსების სფერო მოიცავს იურიდიული პირების:

საწარმოების, ფირმების, კორპორაციების ფინანსებს. სამეურნეო სუბიექტების

ფინანსების ძირითადი მიზანია ფინანსური რესურსების ფორმირება იმ

მოცულობით, რომელიც აუცილებელია სამეურნეო საქმიანობის მიმდინარე

ოპერაციებისა და წარმოების გაფართოება-განვითარების დასაფინანსებლად.

3. საოჯახო მეურნეობების ფინანსების სფერო მოიცავს ცალკეული ოჯახების

ფინანსებს. საოჯახო მეურნეობების ფინანსების მთავარი მიზანია ცალკეული

ოჯახების (მოქალაქეების) ბიუჯეტების საშემოსავლო ნაწილის ფორმირება და მისი

გამოყენება ოჯახის მიმდინარე მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად და

დაგროვების უზრუნველსაყოფად.

საფინანსო სისტემის სამივე სფერო მჭიდრო ურთიერთკავშირში იმყოფება.

საფინანსო სისტემის სფეროებს შორის კავშირი ვლინდება ფინანსურ

5

ურთიერთობათა შემდეგ ძირითად ფორმებში:

სახელმწიფო ფინანსების სფერო უზრუნველყოფს საოჯახო მეურნეობათა

ბიუჯეტების საშემოსავლო ნაწილის ფორმირებას (საბიუჯეტო დაწესებულებებში

დასაქმებული მუშაკების ხელფასი, პენსიები, სტიპენდიები და სხვა რეალური

გაცემები); საბიუჯეტო უწყებების და დაწესებულებების დაფინანსებას, აგრეთვე

ცალკეული საერთო-სახელმწიფოებრივი ღონისძიებების დაფინანსებას.

კორპორაციათა ფინანსების სფერო უზრუნველყოფს საოჯახო მეურნეობათა

ბიუჯეტების საშემოსავლო ნაწილის ფორმირებას (საწარმოებში დასაქმებული

მუშაკების ხელფასი, დივიდენდები და მოგების ანგარიშიდან გაცემული სოციალური

გაცემები), ცენტრალური და ტერიტორიული ერთეულების ბიუჯეტების,

არასაბიუჯეტო და სპეციალური ფონდების საშემოსავლო ნაწილებს.

საოჯახო მეურნეობების ბიუჯეტების სფერო უზრუნველყოფს ცენტრალური

და ტერიტორიული ერთეულების ბიუჯეტების საშემოსავლო ნაწილის ფორმირებას

გადასახადების, მოსაკრებლების და სხვა სავალდებულო გადასახდელების სახით,

აგრეთვე ფასიან ქაღალდებში ინვესტიციებს.

ფინანსური სისტემის თითოეული რგოლი წარმოადგენს ფინანსურ

ურთიერთობათა განსაზღვრულ სფეროს, რომლებსაც მხოლოდ მათთვის

დამახასიათებელი ფუნქციები გააჩნია.

დასავლეთის განვითარებულ ქვეყნებში სახელმწიფო ფინანსების სისტემა

ძირითადად მოიცავს: სახელმწიფო ბიუჯეტს, მუნიციპალურ და ტერიტორიული

ერთეულების ფინანსებს, სპეციალურ ბიუჯეტგარეშე ფონდებს, სახელმწიფო

კორპორაციათა ფინანსებს.

საფინანსო სისტემის ამოცანები. საფინანსო სისტემის მთავარი ფუნქციაა

ფინანსური რესურსების ეფექტიანი განაწილება. ამასთან საფინანსო სისტემა მიზნად

ისახავს შემდეგი ამოცანების გადაწყვეტას:

1. უზრუნველყოს შესაბამისი წესებით დროში ეკონომიკური რესურსების

ერთი გეოგრაფიული რეგიონიდან მეორეში, აგრეთვე ეკონომიკის ერთი დარგიდან

მეორეში გადაადგილება;

6

2. მოახდინოს რისკის მართვის მექანიზმების შემუშავება;

3. უზრუნველყოს ვაჭრობის განვითარებისთვის კლირინგისა და

ანგარიშსწორებათა განხორციელების წესების შექმნა;

4. უზრუნველყოს სხვადასხვა კომპანიებსა და ორგანიზაციებში ფინანსური

რესურსების გაერთიანება და დაყოფა შესაბამისი მექანიზმის შექმნით;

5. ეკონომიკის სხვადასხვა დარგები და სფეროები ოპტიმალური

გადაწყვეტილებების მიღების მიზნით უზრუნველყოს ფასების შესახებ

ინფორმაციით;

6. უზრუნველყოს ეკონომიკური სუბიექტების სტიმულირების პრობლემების

გადაწყვეტა.

ფინანსური ბაზრის არსი და ფუნქცია. ფინანსური ბაზარი წარმოადგენს საბაზრო

ინსტიტუტების ერთობლიობას, რომელთა მეშვეობით წარმოებს ფულადი სახსრების

ნაკადების გადადინება მესაკუთრეებიდან მსესხებლებისაკენ. ამასთან, ფინანსურ

ბაზარს უწოდებენ ბაზარს, რომელზეც წარმოებს სახსრების გადაქაჩვა იმ

პირებისაგან, რომელთაც მათი სიჭარბე შეენიშნებათ, იმ პირებისაკენ, რომლებიც

სახსრების ნაკლებობას განიცდიან.

ფინანსური ბაზარი შეიძლება წარმოვიდგინოთ, ერთი მხრივ, ფასიანი

ქაღალდების ბაზრად, ხოლო, მეორე მხრივ – საბანკო სესხების ბაზრად.

ობლიგაციათა და აქციათა ბაზარი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ფულადი

სახსრების იმ ეკონომიკური ერთეულების ხელიდან, რომელთაც მათი

მწარმოებლურად გამოყენების უნარი არ შესწევთ, მოახვედრონ იმათ ხელში, ვინც

მათ ეფექტიანად გამოიყენებს, რასაც საბოლოოდ ქვეყნის ეკონომიკური

ეფექტიანობის ზრდასთან მივყავართ1.

ფინანსური ბაზარი ახორციელებს ბუნებრივ ეკონომიკურ ფუნქციას_

მოახდინოს სახსრების გადაადგილება იმ ეკონომიკური ერთეულებიდან, რომელთაც

დააგროვეს საჭიროზე მეტი თანხა იმის გამო, რომ ნაკლებს ხარჯავენ იმასთან

1 r. kakulia, finansebis zogadi Teoria, Tb., 2001 w., gv. 61. r. kakulia g. xelaia, fulis mimoqcevisa da kreditis zogadi

Teoria, Tb., 2000, gv. 203.

7

შედარებით, რასაც გამოიმუშავებენ, იმ ადამიანებისაკენ, რომლებიც სახსრების

ნაკლებობას განიცდიან, რადგან მათ უფრო მეტის დახარჯვა უხდებათ, ვიდრე აქვთ.

ეს გამოსახულია პირველ სქემაზე. ის, ვინც ფლობს დროებით თავისუფალ ფულად

სახსრებს და მათ სესხად გასცემს–კრედიტორ-შემნახველები, გამოსახულნი არიან

მარცხნივ, ისინი კი, ვინც სესხულობს სახსრებს საკუთარი დანახარჯების

დასაფინანსებლად–მსესხებელ-მხარჯველები, მარჯვნივ. არსებითად კრედიტორ-

შემნახველებად გველვინებიან არა მხოლოდ მესაკუთრეები, არამედ საწარმოები,

კორპორაციები, მთავრობა (კერძოდ, ხელისუფლების ცენტრალური და

ადგილობრივი ორგანოები), ისევე როგორც უცხოელები და მათი მთავრობები.

ყველაზე მსხვილ მსესხებელ-მხარჯველებად გამოდიან ფირმები და სახელმწიფოები

(განსაკუთრებით მთავრობა), თუმცა საოჯახო მეურნეობებიც და მოქალაქეებიც

იღებენ კრედიტს, მაგალითად, მანქანის, ავეჯის ან სხვა ნივთების შესაძენად. სქემაზე

ისრებით ნაჩვენებია, რომ სახსრები კრედიტორ-შემნახველებიდან მსესხებელ-

მხარჯველებთან ორი ძირითადი_პირდაპირი და არაპირდაპირი, დაფინანსების

გზით გადაადგილდება.

სქემა 1

ფულადი სახსრების გადაადგილება ფინანსური

ბაზრის მეშვეობით

არაპირდაპირი დაფინანსება

safinanso

Suamavlebi

safinanso

Suamavlebi

fuladi saxsrebi fuladi saxsrebi fuladi saxsrebi

fula

di

sax

sreb

i fu

lad

i sa

xsr

ebi

მსესხებელ-მხარჯველები:

1. ფირმები

2. სახელმწიფო

3. საოჯახო მეურნეობები

4. უცხოელი ინვესტორები

კრედიტორ-შემნახველები:

1. შინამეურნეობები


3. სახელმწიფო

4. უცხოელი ინვესტორები

ფინანსური ბაზარი

8

კითხვაზე, თუ რატომ არის ფინანსური ბაზარი ასე მნიშვნელოვანი

ეკონომიკისათვის, პასუხი მარტივია: ადამიანები, რომლებიც ახორციელებენ

ფულადი სახსრების დაგროვებას, და ადამიანები, რომელთაც გააჩნიათ

შესაძლებლობები ხელსაყრელი დაბანდებების განსახორციელებლად, ე.ი.

მეწარმეები, ხშირად ერთსა და იმავე პირებში არ იმყოფებიან. შევხედოთ ამას

ჩვეულებრივი ადამიანის თვალით. მაგალითად, გასულ წელს თქვენ დააგროვეთ 1000

ლარი, მაგრამ ფინანსური ბაზრის არარსებობის შემთხვევაში თქვენ საშუალება არ

გექნებათ გაასესხოთ ფული, სხვას კი–ისესხოს. თუ თქვენ არ შეგიძლიათ ფულის

ინვესტირება საკუთარი დანაზოგებიდან მოგების მისაღებად, თქვენ იძულებული

გახდებით, რომ ეს სახსრები უმოძრაოდ დატოვოთ_ყოველგვარი პროცენტების

მიღების გარეშე. მაგრამ თუ თქვენ გარკვეული პროცენტის მიღების სანაცვლოდ

ფულს გაასესხებდით ადამიანზე, რომელიც მწარმოებლურად გამოიყენებდა თქვენს

ფულს, ორივე მოგებული დარჩებოდით. პირადად თქვენ წლის ბოლოს ნულოვანი

შემოსავლის ნაცვლად მიიღებდით გარკვეულ პროცენტს, ის კი დამატებით

შემოსავალს.

ფინანსური ბაზრის გარეშე იმ ადამიანებისთვის, რომელთაც არ გააჩნიათ

საინვესტიციო შესაძლებლობები, მაგრამ ფლობენ დროებით თავისუფალ ფულად

სახსრებს, რთულია განახორციელონ ამ სახსრების გადაცემა იმ პირებისათვის,

რომელთაც ამგვარი შესაძლებლობები გააჩნიათ. ამრიგად, ფინანსური ბაზარი

საგრძნობლად უწყობს ხელს ეკონომიკური ეფექტიანობის ამაღლებას.

ფინანსური ბაზრის არსებობას თავისი უპირატესობანი გააჩნია იმ

შემთხვევაშიც კი, როცა ფულს სესხად იღებენ არა იმისათვის, რომ გააფართოვონ

წარმოება, არამედ სხვა მიზნით.

თუ ფუნქციონირებს ფინანსური ბაზარი და არსებობენ ადამიანები, რომლებიც

საკუთარ დანაზოგებს სესხად გასცემენ, თუნდაც გარკვეული პროცენტის

pirdapiri dafinanseba

9

სანაცვლოდ, შედეგით მოგებული დარჩებოდით თქვენც და გამსესხებელიც. იგი

მიიღებდა გარკვეულ პროცენტს, რისი შესაძლებლობაც არ ექნებოდა ფინანსური

ბაზრის არარსებობისას.

ამდენად, გასაგებია, თუ რატომ ასრულებს ფინანსური ბაზარი მნიშვნელოვან

როლს ეკონომიკაში. იგი საშუალებას აძლევს ადამიანებს, რომელთა საინვესტიციო

შესაძლებლობები შეზღუდულია, სახსრები გადასცენ მათ, ვისაც ამგვარი

შესაძლებლობები აქვთ. ფინანსური ბაზარი ზრდის მომხმარებელთა

კეთილდღეობას. მათი დახმარებით ადამიანებს საშუალება ეძლევათ მიიღონ სესხები

მათთვის აუცილებელი ნივთების შესაძენად, ამასთან ამის უფლება საკუთარ თავს

შეუძლიათ მისცენ მაშინაც კი, როცა მთლიანი თანხა საამისოდ არ გააჩნიათ.

ფინანსური ბაზრის ფუნქციონირება ხელს უწყობს საზოგადოებაში თითოეული

ადამიანის კეთილდღეობის ამაღლებას.

ფინანსური ბაზრის სტრუქტურა: აქციათა ბაზარი; ობლიგაციათა ბაზარი;

პირველადი ბაზარი; მეორადი ბაარი; საფონდო ბაზარი და არასაბირჟო ბაზარ;

ფულადი ბაზარი; კაპიტალის ბაზარი; სავალუტო ბაზარი

ამჟამად განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში ფუნქციონირებს

ფასიანი ქაღალდების სამი ძირითადი ბაზარი: პირველადი (არასაბირჟო), მეორადი

(საფონდო) და ბირჟის გარეშე (ქუჩის). პირველადი და მეოარდი ბაზარი

თანამედროვე საბაზრო ეკონომიკის (განსაკუთრებით ფულად-საკრედიტო

ურთიერთობათა სფეროს) უმნიშვნელოვანესი მახასიათებელია.

პირველად ბაზარზე წარმოებს ახლად გამოშვებული ფასიანი ქაღალდების

განთავსება, რომლის ემიტენტებს წარმოადგენენ კორპორაციები და ხელსიუფლების

ორგანოები. საფონდო ფასეულობათა შეძენას ახდენენ ინდივიდუალური

ინვესტორები და საკრედიტო-საფინანსო ინსტიტუტები, რომელთაგან აღსანიშნავია

კორპორაციათა და სახელმწიფო დაწესებულებათა საპენსიო ფონდები, სადაზღვევო

კომპანიები, საინვესტიციო ფონდები, კომერციული ბანკები და ა.შ. როგორც ვიცით,

ფასიანი ქაღალდების განთავსება შეიძლება განხორციელდეს ემიტენტების

ინვესტორებთან უშუალო ურთიერთობით ან შუამავლების მეშვეობით, რომლებიც

თვითონ ახდენენ ფასიანი ქაღალდების რეალიზაციას. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის

10

მნიშვნელოვანი ნაწილი შეიძლება ჩავთვალოთ ფულად ბაზრად, რომელზედაც

მიმოიქცევა მოკლევადიანი (ერთ წლამდე ვადით) სავალო ვალდებულებები,

ძირითადად სახაზინო თამასუქების სახით. ფულადი ბაზარი უზრუნველყოფს

სახელმწიფო ხაზინას ნაღდი ფულით, ხოლო კორპორაციებსა და ფიზიკურ პირებს

საშუალებას აძლევს მიიღონ შემოსავალი დროებით თავისუფალი ფულადი

სახსრების მობილიზაციით.

ნებისმიერი სხვა ბაზრის ანალოგიურად, ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე

წარმოებს ფასიან ქაღალდებზე მოთხოვნა-მიწოდების ფორმირება; მოთხოვნას კი

კომპანიები ქმნიან.

განვითარებულ ქვეყნებში ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე კორპორაციები

გამოდიან წმინდა მსესხებლების როლში, ხოლო მოსახლეობა და საოჯახო

მეურნეობები წმინდა კრედიტორების როლში, რომელთა შემოსავლები

მნიშვნელოვნად სჭარბობს მათ მიმდინარე მოთხოვნებს და ინვესტიციებს

მატერიალურ აქტივებში (ძირითადად ბანკები).

ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ძირითადი ამოცანაა დანაზოგების რაც შეიძლება

სრულად და სწრაფად განთავსება ინვესტიციებში ისეთ ფასებში, რომლებიც ორივე

მხარისათვის იქნება მისაღები. ამ ამოცანის გადაწყვეტა შეუძლებელია ბაზრის

შუამავლების–ბროკერებისა და საინვესტიციო დილერების გარეშე. მხოლოდ მათ

გაეგებათ, თუ რა მდგომარეობაშია ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, რა სახის ფასიანი

ქაღალდების გამოშვებაა მიზანშეწონილი და როდის. ბროკერი ფასიანი ქაღალდების

გამყიდველს ახვედრებს მყიდველს და ამისათვის ღებულობს გასამრჯელოს–

საკომისიოს სახით. ამასთან საინვესტიციო დილერი ყიდულობს ფასიან ქაღალდებს

თავისი სახელით საკუთარი ანგარიშიდან, რომ შემდგომში გაყიდოს. ამ ოპერაციიდან

ამონაგები ქმნის მის მოგებას. ბროკერებისა და დილერების ინსტიტუტი საბაზრო

ეკონომიკის პირობებში ისეთივე აუცილებელი პროფესიაა, როგორიცაა ბანკირები და

ბუღალტრები. საბროკერო და სადილერო საქმიანობას ეწევიან როგორც ცალკეული

პიროვნებები, ისე ფირმებიც.

დღეს მსოფლილში უდიდესი ფირმები ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე

საშუამავლო საქმიანობით არიან დაკავებულნი. სწორედ ისინი და არა ცალკეული

11

ბროკერები განსაზღვრავენ თანამედროვე საინვესტიციო ბიზნესს. ფასიანი

ქაღალდების ბაზარზე მთავარი ფიგურა უმსხვილესი ფირმაა, რომელიც თავის

საქმიანობაში ბროკერული და დილერული ოპერაციების ინტეგრირებას ახდენს.

მყიდველი (ინვესტორი), საჭიროებს რჩევა-დარიგებებს. იგი უძლურია

თვითონ განსაზღვროს, რომელი ფასიანი ქაღალდი იყიდოს და რომელი არა. სანამ

შუამავალი რჩევა-დარიგებებს მისცემს ინვესტორს, საჭიროა შესწავლილ იქნეს მისი

ფსიქოლოგია და მიზანი, შემდეგ კოლოსალური რაოდენობის ფასიანი

ქაღალდებიდან შეირჩეს ისეთი, რომელიც ინვესტორის მოთხოვნებს

დააკმაყოფილებს. ინვესტიციებზე შემოსავალი, საბოლოო ანგარიშში,

დამოკიდებული იქნება არა მარტო იმაზე, რომ შუამავალმა საქმის ცოდნით

შეასრულა თავისი პროფესიული ვალდებულებები, ბაზარი მაინც ბაზარია და დიდია

რისკი დაკარგო არა მარტო შემოსავალი, არამედ თვით ინვესტიციები. მთავარია, რომ

ბუნებაში არ არსებობს ისეთი სისტემა, რომელიც გამორიცხავდა ყოველგვარ რისკს

და უზრუნველყოფდა ცხოვრების უფრო მაღალ დონეს.

განვიხილოთ ფინანსური ბაზრის სტრუქტურა და მათი თავისებურებანი.

აქციათა ბაზარი. სახსრების მოზიდვის მეორე საშუალებაა აქციების

გამოშვება, კერძოდ, ჩვეულებრივი აქციებისა, რომლებიც უზრუნველყოფენ წმინდა

შემოსავლიდან (შემოსავალი დანახარჯებისა და გადასახადების გამოკლებით) და

კომპანიის აქტივებიდან წილის მიღებას. თუ თქვენ ფლობთ იმ კომპანიის ერთ

ჩვეულებრივ აქციას, რომელმაც მილიონი აქცია გამოუშვა, თქვენ გეკუთვნით ამ

კომპანიის წმინდა შემოსავლისა და მისი აქტივების ერთი მემილიონედი ნაწილი.

ჩვეულებრივ აქციებზე წარმოებს პერიოდული გადახდები (დივიდენდების სახით).

აქციები მიეკუთვნება გრძელვადიან ფასიან ქაღალდებს, რადგანაც მათთვის არ

არსებობს დაფარვის ვადა. ამდენად, აქციათა ბაზარზე წარმოებს იმ დოკუმენტების

ყიდვა-გაყიდვა, რომლებიც კორპორაციათა შემოსავლების წილის მიღების

საშუალებას იძლევიან. იგი არის ბაზარი მონაწილეთა ყველაზე დიდი რიცხვით.

სავალო ვალდებულებებთან შედარებით კორპორაციული აქციების ძირითადი

ნაკლოვანება იმაში მდგომარეობს, რომ აქციის მფლობელი წარმოადგენს

„უკანასკნელ მიმღებს~, ვინაიდან კორპორაციამ აქციის მფლობელებთან ანგარიშის

12

გასწორებამდე უნდა განახორციელოს გადახდები ყველა სახის სავალო

ვალდებულების მიხედვით. აქციათა უპირატესობა კი ისაა, რომ მათი მფლობელები

კორპორაციის მოგების გადიდების და მისი აქტივების მოცულობის ზრდის

შემთხვევაში ღებულობენ მეტ სარგებელს და ამასთან მათ გააჩნიათ კორპორაციის

საკუთრების უფლება. სავალო ვალდებულებების მფლობელები ამგვარ სარგებელს

ვერ ღებულობენ, რადგან გადასახდელი, რომელსაც მათ უხდიან, ფიქსირებულ

თანხას წარმოადგენს.

სტატისტიკური გაანგარიშებით, ადამიანები ჩვეულებრივად უფრო მეტად

ინფორმირებული არაინ აქციათა ბაზრის შესახებ ნებისმიერი სხვა სახის ფინანსურ

ბაზართან შედარებით, თუმცა თანამედროვე ეტაპზე სავალო ვალდებულებათა

ბაზრის მასშტაბები საგრძნობლად აღემატება აქციათა ბაზრის მასშტაბებს.

მაღალგანვითარებულ ქვეყნებში აქციებზე საბაზრო ფასების ნებისმიერი

ძლიერი მერყეობა ვრცლად შუქდება საინფორმაციო საშუალებებით. საფონდო

ბაზრისადმი საზოგადოების დიდი ინტერესი იმით აიხსნება, რომ ეს არის ადგილი,

სადაც ადამიანს სწრაფად გამდიდრება შეუძლია.

გასული საუკუნის 50-იანი წლებიდან აქციათა ფასები პერმანენტულად

იზრდებოდა და 1966 წელს თავის პიკს მიაღწია. 1973 წლამდე ფასები ხან

იზრდებოდა, ხან, პირიქით, მცირდებოდა, შემდგომ პერიოდში კი მკვეთრად დაეცა.

80-იანი წლების დასაწყისში აქციების ფასები შედარებით სტაბილური გახდა,

შემდგომში კი ამას მოჰყვა ყველაზე დიდი ბუმი აქციათა ბაზარზე, რომლის დროსაც

დოუ-ჯონსის ინდექსმა1 უმაღლეს ნიშნულს მიაღწია: 1987 წლის 25 აგვისტოს იგი

2722 დონემდე ამაღლდა. მაგრამ თვენახევრის შემდგომ მხოლოდ ერთი დღის

განმავლობაში ფასიანი ქაღალდების ბაზარმა მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე

ყველაზე საშინელი კრახი განიცადა. 1987 წლის 19 ოქტომბერს, ე.წ. „შავ ორშაბათს~,

დოუ-ჯონსის ინდექსი 500 პუნქტით, ანუ 22%-ით, დაეცა. შემდეგ 1994 წლის

დასაწყისისათვის აქციათა ბაზარი კვლავ გამოცოცხლდა და დოუ-ჯონსის ინდექსი

თითქმის 400-მდე გაიზარდა. აქციების ბაზარზე საპროცენტო განაკვეთების ამგვარი

1 dou-jonsis indeqsi safondo birJis indeqsia, igi gamoiyeneba 1884 wlidan. am indeqsis gamoTvlis formula

SeimuSaves finansistma doum da Jurnalistma jonsim. amJamad dou-jonsis indeqsi Sedgeba 3 sxvadasxva dargis –

30 yvelaze ZviradRirebuli industriuli korporaciis aqciebis, 25 satransporto kompaniis aqciebis da 15 sazogadoebrivi

momsaxurebis kompaniis aqciebis indeqsebisagan.

13

მერყეობა ზემოქმედებას ახდენს საზოგადოებრივ კეთილდღეობაზე, რამაც შესაძლოა

გავლენა მოახდინოს მათ სურვილზე ფულის ხარჯვასთან დაკავშირებით.

აქციათა ბაზარი მნიშვნელოვნად ზემოქმედებს ფირმათა მიერ საინვესტიციო

გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესზე, რადგანაც აქციათა ფასი ზემოქმედებას

ახდენს იმ თანხის რაოდენობაზე, რომელიც შესაძლებელია მიღებული იქნეს ახალი

აქციების გამოშვების გზით–საინვესტიციო დანახარჯების დაფინანსებისათვის.

აქციების მაღალი ფასი ნიშნავს იმას, რომ ფირმას საშუალება აქვს საწარმოო

სიმძლავრეთა გაფართოების მიზნით უფრო ფართო მასშტაბით გაზარდოს თავისი

ფონდები.

ობლიგაციათა ბაზარი. ფასიანი ქაღალდი (მას ასევე ფინანსური ბაზრის

ინსტრუმენტს უწოდებენ) წარმოადგენს დოკუმენტს, რომელიც საშუალებას იძლევა

მიღებულ იქნეს ემიტენტის მომავალი შემოსავლის ან მისი აქტივების ნაწილი (ე.ი.

ფინანსური ინსტრუმენტები, რომლებიც ემიტენტის მფლობელობაში ან მისი

საკუთრების ნაწილში იმყოფება). ობლიგაცია არის სავალო ფასიანი ქაღალდი,

რომელიც დროის განსაზღვრული პერიოდის განმავლობაში პერიოდული

გადახდების გარანტიას იძლევა.

ფირმას ან კერძო პირს ფინანსურ ბაზარზე ფულის მიღება ორი მეთოდით

შეუძლია. ყველაზე გავრცელებულია სავალო ვალდებულებათა გამოშვება–

ობლიგაციების ან გირავნობის სიგელების სახით. სავალო ვალდებულება

წარმოადგენს კონკრეტულ შეთანხმებას, რომლის მიხედვითაც მსესხებელი

ვალდებულებას იღებს გადაუხადოს კრედიტორს ფიქსირებული თანხა

(პროცენტული გადასახდელი) დროის გარკვეულ მონაკვეთებში დათქმული

თარიღის დადგომამდე (დაფარვის თარიღი არის დრო, როცა ხორციელდება ვალის

საბოლოო გადახდა). სავალო ვალდებულების „სიცოცხლის ვადად~ (ვადა

დაფარვამდე) იწოდება დრო მისი გამოშვების მომენტიდან მისი მოქმედების

შეწყვეტის მომენტამდე. სავალო ვალდებულება მოკლევადიანია, თუ ეს ვადა არ

აღემატება ერთ წელს, ხოლო გრძელვადიანია, თუ ის 10 წელს და უფრო მეტ ხანს

შეადგენს. სავალო ვალდებულება 1-დან 10 წლამდე „სიცოცხლის ვადით~ ითვლება

საშუალოვადიანად.

14

ობლიგაციათა ბაზარი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ქვეყნის ეკონომიკაში,

რამეთუ კორპორაციებსა და მთავრობებს საშუალებას აძლევს მოიზიდონ სახსრები

საკუთარი საქმიანობის დასაფინანსებლად. ობლიგაციათა ბაზარზე ხდება

საპროცენტო განაკვეთების განსაზღვრა.

საპროცენტო განაკვეთს ახასიათებს სინქრონული ცვალებადობა, რის გამოც

ეკონომისტები უფრო ხშირად მასზე განზოგადებულად საუბრობენ როგორც

საპროცენტო განაკვეთზე „საერთოდ~. საპროცენტო განაკვეთი განსხვავებულია

სხვადასხვა ტიპის ობლიგაციების მიხედვით. სამთვიანი სახაზინო თამასუქების

განაკვეთები უფრო დიდი ამპლიტუდით მერყეობს, სხვა ტიპის ობლიგაციების

საპროცენტო განაკვეთებთან შედარებით. სანდოობის საშუალო დონის

კორპორაციულ ობლიგაციებში საპროცენტო განაკვეთი საშუალოდ სხვებზე მაღალია.

პირველადი და მეორადი ბაზრები. პირველადს უწოდებენ ბაზარს, რომელზეც

კორპორაცია და სახელმწიფო ორგანო, რომელიც ახდენს ფასიანი ქაღალდების

ემისიას, (ემიტენტი), ყიდის თავის ახლად გამოშვებულ ფასიან ქაღალდს –

ობლიგაციას ან აქციას, პირველ (საწყის) მყიდველზე. მეორადი ბაზარი კი ისეთი

ბაზარია, რომელზეც ადრე გამოშვებული ფასიანი ქაღალდები (რომლებიც უკვე იყო

ვინმეს მფლობელობაში) ხელახლა იყიდება.

ფასიანი ქაღალდების პირველადი ბაზარი არც ისე კარგადაა ცნობილი

საზოგადოებისათვის, რამეთუ ფასიანი ქაღალდების გაყიდვა პირველად მყიდველზე

დახურულ კარებს მიღმა წარმოებს. პირველად ბაზარზე ფასიანი ქაღალდის საწყის

განთავსებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს საინვესტიციო ბანკი. იგი

ახორციელებს ხელმოწერას (ანდერრაიტინგს) ფასიან ქაღალდებზე, რითაც

უზრუნველყოფს კორპორაციისათვის მისი ფასიანი ქაღალდების განსაზღვრული

გასაყიდი ღირებულების გარანტიას, შემდეგ კი ყიდის მათ ფართო მასებზე.

ნიუ-იორკის და ამერიკის საფონდო ბირჟები, რომლებზეც ადრე გამოშვებული

აქციებით ვაჭრობენ, წარმოადგენს მეორადი ბაზრის ყველაზე ცნობილ მაგალითებს,

თუმცა სინამდვილეში ობლიგაციათა ბაზარზე, სადაც ყიდულობენ და ყიდიან აშშ-ის

მთავრობისა და ცნობილი კორპორაციების ადრე გამოშვებულ ობლიგაციებს,

ვაჭრობის მოცულობა საგრძნობლად მეტია. მეორადი ბაზრის მაგალითია აგრეთვე

15

სავალუტო ბაზარი, ფიუჩერსული ბაზარი და ოფციონების ბაზარი. მეორადი

ბაზარის ფუნქციონირებაში გადამწყვეტ როლს ასრულებენ ბროკერები და

დილერები. ბროკერები ინვესტორების დავალებით მოქმედებენ, მათი ამოცანაა

ფასიანი ქაღალდების მყიდველები და გამყიდველები შეახვედრონ ერთმანეთს.

დილერები კი დამოუკიდებლად აკავშირებენ ერთმანეთთან მყიდველებსა და

გამყიდველებს და ახორციელებენ ფასიანი ქაღალდების დადგენილი ფასებით ყიდვა-

გაყიდვას.

როგორც წესი, ფასიანი ქაღალდების პირველადი ემისია ხორციელდება

შემდეგი ფორმით: ა) ფასიანი ქაღალდების ღია განთავსება, ბ) ფასიანი ქაღალდების

დახურული განთავსება არასაჯარო ინფორმაციით, რეკლამის გარეშე.

ახალი ფასიანი ქაღალდების გამოშვებამდე სააქციონერო საზოგადოებაში

მიმდინარეობს წინასწარი ანალიზი, კერძოდ: ა) იმ დარგის ანალიზი, რომელშიც

მოქმედებს სააქციონერო საზოგადოება; 2) მისი ფინანსური მდგომარეობის

ანალიზი; 3) გამოსაშვები ქაღალდის ვადისა და მასშტაბების დადგენა; 4) ფასიანი

ქაღალდების განთავსების მეთოდის განსაზღვრა.

ამასთან, გასათვალისწინებელია ფასიანი ქაღალდების პორტფელის

წონასწორობის პრინციპის შენარჩუნება, უსაფრთხოება, შემოსავლიანობა და

ლიკვიდურობა.

მეორად ბაზარზე ფასიანი ქაღალდის გაყიდვისას პირი, რომელიც ყიდის

ფასიან ქაღალდს, ღებულობს შემოსავალს, ფასიანი ქაღალდის გამომშვები

კორპორაცია კი არაფერს არ იღებს. კორპორაცია მხოლოდ მაშინ ღებულობს ფულად

სახსრებს, როცა ეს ფასიანი ქაღალდები პირველად ბაზარზე იყიდება. მიუხედავად

ამისა, მეორადი ბაზარი ორმაგ ფუნქციას ასრულებს. პირველ რიგში ის აადვილებს

ფინანსური ინსტრუმენტების გაყიდვას ფულის მიღების მიზნით, ე.ი. ფინანსურ

ინსტრუმენტებს უფრო ლიკვიდურს ხდის. გარდა ამისა, ფინანსური

ინსტრუმენტების მაღალი ლიკვიდურობა მათ უფრო მიმზიდველ აქტივებად აქცევს,

ე.ი. გამომშვებ ფირმას უფრო ადვილად შეუძლია თავისი ფასიანი ქაღალდების

პირველად ბაზარზე წარდგენა. ფირმები, რომლებიც ფასიან ქაღალდებს პირველად

ყიდულობენ, მათ გამომშვებ კორპორაციას უხდიან თანხას, რომელიც არ აღემატება

16

იმ ფასს, რომელიც, მათი აზრით, დაწესდება მეორად ბაზარზე. რაც უფრო მაღალია

ფასიანი ქაღალდის ფასი მეორად ბაზარზე, მით უფრო მეტს იღებს მისი გამომშვები

კორპორაცია პირველად ბაზარზე ახალი ფასიანი ქაღალდების გატანისას, ე.ი. უფრო

მეტად ზრდის თავის კაპიტალს.

ამდენად, კორპორაციისათვის, რომელიც უშვებს ფასიან ქაღალდებს, მეორად

ბაზარზე შექმნილი მდგომარეობა უფრო არსებითია, ამიტომაც ეკონომიკურ

ლიტერატურაში მეტი ყურადღება მეორადი ბაზრის განხილვას ეთმობა.

ინვესტორების მიერ ემისიისას შეძენილი ფასიანი ქაღალდები შეიძლება

ხელახლა იქნეს გაყიდული. ადრე გამოშვებული ფასიანი ქაღალდების ყიდვა-

გაყიდვის გარიგება ხორციელდება ფასიანი ქაღალდების მეორად ბაზარზე, რომელიც

ორი ნაწილისაგან შედგება საფონდო ბირჟისა და არასაბირჟო ბაზრისაგან.

ფასიანი ქაღალდების მეორადი ბაზარი პირველადი ბაზრის ფუნქციონირების

აუცილებელი წინაპირობაა. მეორადი ბაზრის აწყობილ და შეუფერხებელ მუშაობაზე

დამოკიდებული ფასიანი ქაღალდების ლიკვიდურობა, ე.ი. ნაღდ ფულზე

უდანაკარგოდ გაყიდვის შესაძლებლობა.

ფასიანი ქაღალდების მეორად ბაზარზე ფასიანი ქაღალდების ყიდვა-გაყიდვით

დასაქმებული არიან პროფესიონალური შუამავლები – საფინანსო ბროკერები,

რომლებიც ქმნიან მკაცრად ორგანიზებული მეორადი ბაზრის რეგულარულ

სექტორს-საფონდო ბირჟას.

სანამ ფასიანი ქაღალდების ყიდვა-გაყიდვის საკითხებზე გადავიდოდეთ,

აუცილებელია ფასიანი ქაღალდების პირველადი და მეოარდი ბაზრების

განსხვავებულობაზეც ვისაუბროთ. ფასიანი ქაღალდების თავდაპირველი გაყიდვას

კერძო ან სახელმწიფო ინვესტორზე, რომლებიც გამოშვებულია სამთავრობო

ორგანოების ან კორპორაციის მიერ, პირველადი განთავსება ეწოდება. ემიტენტი

სახსრებს, რომლებიც მიღებულია ფასიანი ქაღალდების გაყიდვით, ემიტენტი იყენებს

წარმოების გასაფართოებლად, გამოკვლევების ჩასატარებლად, რკინიგზების, გემების

თუ ხიდების ასაშენებლად და ა.შ. იმის გამო, რომ ძნელია ივნესტორი დააჯერო

იმაში, რომ ხანგრძლივი ვადით განთავისებული სახსრები მოუტანს მას მოგებას,

17

ფასიანი ქაღალდების მფლობელებს შეუძლიათ ეს ქაღალდები გაყიდონ ნებისმიერ

დაინტერესებულ მყიდველზე. თავდაპირველ მყიდველს შეუძლია მათი გასაყიდად

გამოტანა ორივე მხარისათვის მისაღებ ფასებში.

ფასიანი ქაღალდების ბირჟის ფუნქციაა იმ ადგილის დაწესება, სადაც

განსაზღვრული იქნება ფასიანი ქაღალდების ისეთი ფასები, რომლებიც ორივე

მხარისათვის (მყიდველებსა და გამყიდველებსიათვის) მისაღები იქნება.

ფასიანი ქაღალდების ნებისმიერ სავაჭრო გარიგებას, რომელიც

განხორციელდება პირველადი მიწოდების შემდეგ, მეორადი განთავსების გარიგება

ეწოდება. აქედან გამომდინარე, ყველა საბირჟო გარიგება თავისი ბუნებით მეორადია.

პირველად ბაზარს საფონდო ბირჟის მსგავსად გააჩნია ფასიანი ქაღალდებით,

განსაკუთრებით ობლიგაციებით ვაჭრობის საკუთარი მეთოდები, რომელთაგან

დღეისათვის ფართოდ გავრცელებულია ფასიანი ქაღალდების ე.წ. ანდერრაიტინგის,

პირდაპირი და საჯარო განთავსების, აგრეთე კონკურენციული „ტორგების~

მეთოდები, რომლებიც საშუალებას იძლევა ფასიანი ქაღალდების ემიტენტებსა და

მათ მყიდველებს შორის დამყარდეს პირდაპირი კავშირები. ამასთან ერთადერთ

ორგანიზებულ შუამავლებად გამოდიან საინვესტიციო ბანკები. არასაბირჟო

ბრუნვის ამ მეთოდებმა ფართო გავრცელება ჰპოვე აშშ-ში, დიდ ბრიტანეთსა და

კანადაში.

პირველადი ბაზარი, რომელსაც გააჩნია ფასიანი ქაღალდების განთავსების

საკუთარი მეთოდები, წარმოადგენს დამოუკიდებელ და მეტად რთულ მექანიზმს.

მაგრამ ამ მექანიზმს ბირჟის მსგავსად არ გააჩნია ფასიანი ქაღალდების ვაჭრობის

განსაზღვრული ადგილმდებარეობა. პირველადი ბაზრის განმასხვავებელ

თავისებურებას ისიც წარმოადგენს, რომ ის თავის სივრცეში ატარებს ახალი

გამოშვების აქციებსა და ობლიგაციებს, რომლებიც შემდგომში ყიდვა-გაყიდვის

მშვეობით გადადიან საფონდო ბირჟაზე. აქვე საყურადღებოა ის გარემოებაც, რომ

ახალი ობლიგაციების აბსოლუტური უმრავლესობა არ ბრუნდება ბირჟაზე და რჩება

საკრედიტო ინსტიტუტების ხელში.

ფასიანი ქაღალდების პირველადი და მეორადი ბაზრები ძირითადში

18

წინააღმდეგობრივი მოვლენებია. ამასთან, ისინი ერთმანეთს ავსებენ.

ურთიერთწინააღმდეგობრივი დამოკიდებულება განპირობებულია იმით, რომ ისინი

ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობის ფუნქციის შესრულებისას იყენებენ შერჩევისა და

რეალიზაციის სპეციფიკურ მეთოდებს. პირველადი ბრუნვა მოიცავს მხოლოდ ახალი

გამოშვების ფასიან ქაღალდებს, განსაკუთრებით კი კორპორაციათა ობლიგაციების

განთავსებას (ეს კორპორაციები საინვეტსიციო ბანკების მეშვეობით უშუალო

კონტაქტში შედიან საკრედიტო-საფინანსო ინსტიტუტებთან, რომლებიც ახდენენ

ფასიან ქაღალდების შეძენას).

საფონდო ბაზარი და არასაბირჟო ბაზარი (ბირჟის გარეშე). მეორადი ბაზარი

ორი მეთოდით შეიძლება იქნეს ორგანიზებული. პირველი მეთოდი მდგომარეობს

საფონდო ბირჟის ორგანიზებაში, სადაც ფასიანი ქაღალდების მყიდველები,

ბროკერები და გამყიდველები (ან აგენტები) ერთად იკრიბებიან ვაჭრობის

ჩასატარებლად. მაგალითად, ნიუ-იორკისა და ამერიკის საფონდო ბირჟები (აქციებით

ვაჭრობა), ჩიკაგოს სასაქონლო ბირჟა (ვაჭრობა ხორბლით, სიმინდით და ა.შ.).

მეორე მეთოდი დაყვანილია ბირჟის გარეშე ბაზრის ფუნქციონირებაზე,

რომელზეც ფასიანი ქაღალდების მფლობელი დილერები სხვადასხვა ადგილებიდან

მზად არიან იყიდონ (ან გაყიდონ) ფასიანი ქაღალდები ნებისმიერი პირისაგან, ვინც

კი მოვა და შეთავაზებულ ფასზე დათანხმდება. რამდენადაც დილერები ბირჟის

გარეშე ბაზარზე დაკავშირებულნი არიან კომპიუტერული ქსელით, მათ იციან

ფასები, რომლებიც მათი კოლეგების მიერაა დადგენილი. კონკურენცია აქ ძალზედ

მაღალია, თვით ბაზარი კი დიდად არ განსხვავდება ორგანიზებული ბირჟის

ჩარჩოებში მოქმედი ბაზრისაგან.

საფონდო ბირჟებზე საშუამავლო ფუნქციებს მხოლოდ ბირჟის წევრები

ასრულებენ. ბირჟის წევრობაც ყიდვა-გაყიდვის ობიექტია. „საბირჟო ადგილის~ ფასი

დამოკიდებულია მოთხოვნა-მიწოდების თანაფარდობაზე.

საფონდო ბირჟის თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ ოპერაციათა დიდი

ნაწილი ხორციელდება ინდივიდუალური ინვესტორების მეშვეობით, თუმცა

ერთდროულად მიმდინარეობს საკრედიტო-საფინანსო ინსტიტუტების მიერ ამ

ოპერაციათა მონოპოლიზაციის პროცესი. და პირიქით, პირველად კოლექტიური

19

მეანაბრის სახით ბაზრებზე ფუნქციონირებს უმსხვილესი საკრედიტო-საფინანსო

ინსტიტუტები, უპირატესად კომერციული ბანკები, სადაზღვევო კომპანიები,

საპენსიო და საინვესტიციო ფონდები. სწორედ ამიტომ მე-2 მსოფლიო ომის

შემდგომი ნახევარსაუკუნოვანი პერიოდის მანძილზე ყოველთვის მწვავედ იდგა

საკითხი პირველადი და მეორადი ბაზრების თანაფარდობის შესახებ. გასული

საუკუნის 50-70-იან წლებში პირველადი ბაზრის ბრუნვათა მოცულობის ზრდის

ტენდენციას გამოკვეთილი სახე ჰქონდა იმდენად, რამდენადაც ძირთიადი

კაპიტალის განახლების პროცესი პერმანენტულად მოითხოვდა ახალი ფასიანი

ქაღალდების ემისიას. ამ პერიოდში ბირჟებმა ვერ შეძლეს თავიანთი მექანიზმის

სრულად აღდგენა-ამოქმედება.

მაგრამ საწარმოთა შერწყმამ, კონვერგენციას და კაპიტალის ცენტრალიზაციის

საერთო მასშტაბებმა, რაც განპირობებული იყო წარმოების მოთხოვნებით,

მეცნიერულ-ტექნიკური რევოლუციითა და კონკურენციული ბრძოლით,

განსაკუთრებით კი ე.წ. აღდგენით პერიოდში არსებითად გამოაცოცხლა საფონდო

ბირჟების საქმიანობა, რომელთა ოპერაციებში აქტიურად მონაწილეობდნენ წვრილი

და საშუალო ინდივიდუალური მეანაბრეები. ამასთან საბირჟო ოპერაციებში

მსხვილი საკრედიტო დაწესებულების ფუნქციონირების მასშტაბების გამო შეიქმნა

ისეთი შთაბეჭდილება, რომ ინდივიდუალური მეანაბრეების როლი დასუსტებულია.

ბირჟის გარეშე ბაზარზე ვაჭრობენ სხვადასხვაგვარი აქციებით, მაგრამ

მსხვილი კორპორაციების აქციები მაინც ორგანიზებულ საფონდოს ბაზარზე

(მაგალითად, ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟაზე), იყიდება. ამერიკის სახელმწიფო

ობლიგაციების ბაზარი ორგანიზირებულია როგორც ბირჟის გარეშე ბაზარი. მასზე

ვაჭრობის მოცულობა უფრო დიდია ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟასთან შედარებით.

დაახლოებით 40 დილერი, რომლებიც ახდენენ აღნიშნული ფასიანი ქაღალდების

ფასის ფორმირებას, მზადაა იყიდონ ან გაყიდონ სახელმწიფო ობლიგაციები. ბირჟის

გარეშე ბაზრის მაგალითად ასევე შეიძლება დასახელებული იქნეს გადასაგზავნი

დეპოზიტური სერტიფიკატების, ბანკთაშორისი კრედიტის, საბანკო აქცეპტისა და

უცხოური ვალუტის ბაზრები.

საფონდო ბირჟაზე მიმოიქცევა ძველი გამოშვების ფასიანი ქაღალდები,

20

ძირითადად კორპორაციათა აქციები. თუ პირველადი ბაზრის მეშვეობით

ხორციელდება წარმოებრივი პროცესების დაფინანსება, ბირჟაზე აქციების ყიდვის

მეშვეობით წარმოებს სხვადასხვა ფინანსური ჯგუფების კონტროლის დაწესების

პროცესი. ამასთან ბირჟაზე წვრილ და საშუალო მეანაბრეთა მეშვეობითაც წარმოებს

დაფინანსების გარკვეული ნაწილის განხორციელება.

როგორც წესი, კორპორაციათა ფინანსური რესურსების მობილიზაციის

საქმეში განვითარებულ საფონდო ბირჟებს სამი ძირითადი უპირატესობა გააჩნიათ:

1. ბირჟის მეშვეობით მეანაბრეები ადვილად თმობენ დანაზოგებს

გრძელვადიანი ინვესტიციების დასაფინანსებლად. თავის მხრივ, საინვესტიციო

კორპორაციას არ აშინებს კრედიტორის თამასუქი. პირიქით, ის ცდილობს

ეფექტიანად გამოიყენოს მისი ფასიანი ქაღალდების გაყიდვით მიღებული

ფინანსური რესურსები, რომ მუდმივად შეინარჩუნოს ფასიანი ქაღალდების მაღალი

კურსი;

2. საფონდო ბირჟა აადვილებს ფირმების კაპიტალის დანაწევრებას.

თითოეული მეანაბრე შეიძლება კორპორაციის თანამფლობელი, მესაკუთრე გახდეს;

3. საფონდო ბირჟის მეშვეობით გაადვილებულია ინვესტიციების

დასაფინანსებელი რესურსების ერთი კომპანიიდან მეორეში ან სხვა დარგში

გადატანა.

ფულადი ბაზარი და კაპიტალის ბაზარი. კიდევ ერთი კლასიფიკაცია

ფინანსური ბაზრისა გამომდინარეობს ფასიანი ქაღალდების დაფარვის ვადიდან –

განაღდების პერიოდიდან. ფულადი ბაზარი (ფულის ბაზარი) ფინანსური ბაზრის

ნაწილია, რომელზეც ვაჭრობენ მხოლოდ მოკლევადიანი სავალო ვალდებულებებით

(ერთ წლამდე დაფარვის ვადით). კაპიტალის ბაზარი სავალო ვალდებულებათა

ბაზარია დაფარვის შედარებით უფრო ხანგრძლივი ვადით.

ფულადი ბაზრის ფასიანი ქაღალდები უფრო ფართოდაა გავრცელებული

გრძელვადიან ფასიან ქაღალდებთან შედარებით, ამიტომ ისინი უფრო ლიკვიდურნი

არიან. ფასების მერყეობა მოკლევადიან ფასიან ქაღალდებზე უფრო მცირეა, ვიდრე

გრძელვადიანზე, ე.ი. მათში დაბანდებანი უფრო უსაფრთხოა. შედეგად ამისა,

21

კორპორაციები და ბანკები აქტიურად მოქმედებენ ფულად ბაზარზე დროებით

თავისუფალი სახსრებიდან პროცენტის მიღების მიზნით.

კაპიტალის ბაზრის ფასიანი ქაღალდები – აქციები და გრძელვადიანი

ობლიგაციები ხშირად საფინანსო შუამავლებს ეკუთვნის, მაგალითად, სადაზღვევო

კომპანიებს და საპენსიო ფონდებს.

სავალუტო ბაზარი. ერთი ქვეყნის ფულადი ერთეულის ფასს, გამოხატულს

სხვა ქვეყნის ფულად ერთეულში, გაცვლით (სავალუტო) კურსი ეწოდება. გაცვლითი

კურსის ცვლილება უშუალოდ ზემოქმედებს მომხმარებლებზე, რადგანაც იწვევს

ფასების ცვლილებას უცხოურ საქონელზე. ეროვნული ვალუტის კურსის დაცემა

იწვევს უცხოური საქონლის გაძვირებას და ზრდის დანახარჯებს უცხოური

„დელიკატესების~ შეძენაზე. ეროვნული ვალუტის კურსის დაცემისას

მომხმარებლები ამცირებენ უცხოური საქონლის შეძენას და ზრდიან სამამულო

საქონლის მოხმარებას.

ეროვნული ვალუტის კურსის განმტკიცება ნიშნავს, რომ საექსპორტო

საქონელი საზღვარგარეთ უფრო ძვირი ეღირება, ე.ი. უცხოელები ნაკლებად შეიძენენ

მათ. მტკიცე ეროვნული ვალუტა სასურველია იმით, რომ ქვეყანაში იაფდება

უცხოური საქონელი, თუმცა ამით ვნებს ადგილობრივ ბიზნესს და სამამულო

საქონლის, როგორც საზღვარ გარეთ, ისე ქვეყნის შიგნით გაყიდვის შემცირების

შედეგად ამცირებს სამუშაო ადგილების რაოდენობას. სავალუტო ბაზარზე

სავალუტო კურსის მერყეობას სერიოზული შედეგები მოაქვს ქვეყნის

ეკონომიკისათვის.

სავალუტო ბაზარი წარმოადეგნს უცხოურ ვალუტათა ყიდვა-გაყიდვის

ოპერაციების ეკონომიკურ და ორგანიზაციულ ურთიერთობათა მყარ სისტემას. იგი

საერთაშორისო ფინანსური ბაზრის შემდგენელი ნაწილია, სადაც წარმოებს

სავალუტო კურსის განსაზღვრა. სავალუტო ბაზარი ეს არის ოფიციალური ცენტრი,

რომელშიც თავმოყრილია ვალუტათა ყიდვა-გაყიდვა მოთხოვნა-მიწოდების

საფუძველზე. ამასთან, იგი არის უცხოური ვალუტების ყიდვა-გაყიდვის

ოპერაციებისა და საგადამხდელო დოკუმენტების ეკონომიკურ და ორგანიზაციულ

ურთიერთობათა სისტემა.

22

განასხვავებენ თავისუფალ და შეზღუდულ სავალუტო ბაზრებს. არსებობს

აგრეთვე არალეგალური სავალუტო ბაზრებიც.

სავალუტო ბაზარი არის უცხოური ვალუტისა და მისი საგადასახდელო

დოკუმენტების ყიდვა-გაყიდვის ოპერაციების ეკონომიკურ და ორგანიზაციულ

ურთიერთობათა მყარი სისტემა.

მსოფლიო სავალუტო ბაზარი მოიცავს სხვადასხვა ქვეყნის ბანკების

საკორესპონდენტო კავშირებს და წარმოადგენს საერთაშორისო ფულადი

ანგარიშსწორების განხორციელების მექანიზმს.

განასხვავებენ თავისუფალ სავალუტო ბაზარს, სადაც სავალუტო შეზღუდვები

არ არსებობს და შეზღუდულ (არათავისუფლად) სავალუტო ბაზარს, სადაც

დომინირებს სავალუტო შეზღუდვები. Aარსებობს აგრეთვე არალეგალური ანუ შავი

ბაზარიც.

სავალუტო ბაზრები გამოიყენება შემდეგი მიზნებისათვის:

ვაჭრობისა და ინვესტიციების უზრუნველსაყოფად. Kკომპანია, რომელიც

დასაქმებულია საქონლისა და მომსახურების ექსპორტ-იმპორტით, ყიდულობს ამ

საქონელს ერთ ვალუტაში და ყიდის მეორეში, ე.ი. ახორციელებს ერთ ვალუტაში

გაყიდვას, ხოლო ამონაგებს ღებულობს მეორე ვალუტაში. მაშასადამე, ახდენს

ამონაგების ნაწილის კონვერტირებას იმ ვალუტაში, რომლითაც შეძენილი საქონლის

ღირებულების გასტუმრებას ახდენს. ანალოგიურ მდგომარეობაში იმყოფება

კომპანია, რომელიც აქტივებს სხვა ქვეყანაში შეიძენს და რომელიც უნდა

აანაზღაუროს ადგილობრივი ვალუტით. ამასთან, იგი აწარმოებს თავისი ვალუტის

ადგილობრივ ვალუტაზე კონვერტირებას;

სპეკულაციისათვის. ორი ვალუტის გასაცვლელი კურსი იცვლება თითოეული

მათგანის მიწოდება-მოთხოვნის შესაბამისად. ტრეიდერებმა შეიძლება მოგება

მიიღონ მაშინ, როდესაც ვალუტას ერთი კურსით ყიდულობენ და ყიდიან მეორე,

უფრო სარფიანი კურსით. შპეკულაციის წილად მოდის სავალუტო ბაზრის

გარიგებათა დიდი ნაწილი.

23

ჰეჯირებისათვის. კომპანიას, რომელსაც სხვა ქვეყნებში გააჩნია აქტივები,

მაგალითად, ქარხანა, თავის დროზე ღებულობს აქტივების ღირებულების

ცვლილებათა რისკს, რომელიც გამოხატულია ეროვნულ ვალუტაში, ორი ვალუტის

გასაცვლელი კურსის (უცხოური და ადგილობრივი) მერყეობით. თუმცა უცხოური

აქტივები გარკვეული პერიოდის მანძილზე არ იცვლიან ღირებულებას უცხოურ

ვალუტაში, მათ შეიძლება მესაკუთრეს მოუტანონ მოგება ან ზარალი ეროვნულ

ვალუტაში გასაცვლელი კურსის ცვლილებების გამო. Kომპანიას შეუძლია თავიდან

აიცილოს მოგება-ზარალი, თუ მიმართავს ჰეჯირებას.

ჰეჯირება ითვალისწინებს ისეთ სავალუტო ოპერაციას, რომელიც მთლიანად

დაფარავს უცხოური აქტივების მოგება-ზარალს, გამოწვეულს გასაცვლელი კურსის

ცვლილებებით.

სავალუტო ბაზარი წარმოადგენს არასაბირჟო ობიექტს, რომელიც მთელი

დღეღამის განმავლობაში ფუნქციონირებს მსოფლიოს ყველა ქვეყანაში. ამასთან,

არსებობს წარმოებული სავალუტო ინსტრუმენტები-დერივატივები, რომლითაც

ბირჟაზე ვაჭრობენ.

როგორც წესი, სავალუტო ბაზარი მრავალწახნაგოვან მაჩვენებელთა ჯამია,

რომელიც მოიცავს განსაზღვრულ რეგიონებს და საერთაშორისო ვაჭრობასა და

სავალუტო-საფინანსო კავშირებში ლოკალიზებულ მნიშვნელოვანი რაოდენობის

ცალკეულ ბაზრებს და მათთან ორგანულ კავშირში არსებულ ინფრასტრუქტურას.

ასეთ ბაზრებზე ხორციელდება საგარეო-ეკონომიკური ანგარიშსწორების,

ტურიზმის, კაპიტალისა და სამუშაო ძალის მიგრაციის და სხვა მიმდინარე

ოპერაციათა ფართო სპექტრი, რომლებშიც გათვალისწინებულია მყიდველების,

გამყიდველების, შუამავლების, საკრედიტო და სხვა კომპანიებისა ად ფირმების მიერ

უცხოურ ვალუტათა გამოყენება.

სავალუტო ბაზარი მოიცავს აგრეთვე დაზღვევის, მასში სავალუტო რისკის,

სავალუტო რეზერვების დივერსიფიკაციისა და სავალუტო ლიკვიურდობის

გადაადგილების ოპერაციებს და სავალუტო ჩარევების ღონისძიებათა კომპლექსს.

24

სავალუტო ბაზრების მთავარ სუბიექტებს წარმოადგენს ტრანსნაციონალური

კომპანიები და ბანკები, რომლებიც ფლობენ ფილიალთა ფართო ქსელს და

რომლებიც მაქსიმალურად იყენებენ თანამედროვე კავშირგაბმულობისა და

კომპიუტერული ტექნიკის უახლოეს მიღწევებს და თანამედროვე საშუალებებს.

ტერიტორიული სავალუტო ბაზრები დაკავშირებულია უმსხვილეს საბანკო და

სავალუტო-საბირჟო ცენტრებთან–ნიუ-იორკში, ლონდონში, პარიზში, ამსტერდამში,

ბრიუსელში, ტოკიოში, ჰონგ-კონგში და ა.შ.

საერთაშორისო სავალუტო ბაზრებისათვის დამახასიათებელია ორი

ძირთიადი ოპერაცია: 1. სპოტი, როდესაც გათვალისწინებულია ვალუტის

დაუყოვნებლივ მიწოდება. იგი არის ნაღდ ფულთან დაკავშირებული გარიგება,

რომლის დროსაც ვალუტა მყიდველ კომპანიას მიეწოდება გარიგების მეორე დღეს; 2.

ფორვარდი, როდესაც ვალუტა მიეწოდება წინასწარ დათქმული დროის შემდეგ იმ

კურსით, რა კურსითაც მოხდა გარიგება. ფორვარდი ისეთი ხასიათის გარიგებაა,

რომლის ანაზღაურება ხდება გარიგების თარიღიდან ორი დღის შემდეგ. ეს დრო

აუცილებელია გარიგების დოკუმენტაციის გასაფორმებლად.

საერთაშორისო სავალუტო ბაზარი სივრცეში ლოკალიზებული არ არის.

არსებითად იგი კომუნიკაციების ქსელია. ერთმანეთისაგან განასხვავებენ: საცალო

ბაზარს სასპოტო (ნაღდ) ვაჭრობისათვის; ბანკთაშორის ბაზარს სასპოტო და

ფორვარდული ვაჭრობისათვის; ბაზრებს ფიუჩერის და ოფციონური ვაჭრობისათვის.

საყურადღებოა ერთი მოვლენის დამახსოვრება. იმის გამო, რომ სავალუტო

გაცვლის ბაზარი მიმოფანტულია მთელ მსოფლიოში, არ არის ფიქსირებული

ვაჭრობის დაწყებისა და დამთავრების საათები. ლოკალური ბაზრები ერთმანეთთან

დაკავშირებულია თანამედროვე კომუნიკაციებით და მუშაობენ (წარმოებს

ვალუტების ყიდვა-გაყიდვა) ყოველდღე, დღეღამეში 24 საათი.

საერთაშორისო სავალუტო ბაზარზე საქმიანობენ ცენტრალური ბანკები,

კორპორაციები და კომერციული ბანკები. უმსხვილესი კომერციული ბანკები

ვაჭრობენ ერთმანეთს შორის ბანკთაშორის სავალუტო ბაზარზე და ისინი არიან ამ

ბაზრის შემმქმნელები. საბითუმო ბაზარზე ბანკები კორპორაციებს აძლევენ

25

საშუალებას მოახდინონ გარიგების რისკის ჰეჯირება. კომპანიებისათვის სავალუტო

რისკის წყაროს წარმოადგენს სავალუტო კურსის ცვლილებები.

საერთაშორისო სავალუტო ბაზრის პარალელურად ფუნცქიონირებს შიდა

სავალუტო ბაზრები. ერთმანეთისაგან უნდა გავმიჯნოთ საერთაშორისო (მსოფლიო)

სავალუტო ბაზარი და შიდა სავალუტო ბაზარი. მსოფლიო სავალუტო ბაზარი

შედგება საერთაშორისო სავალუტო ფინანსური ცენტრებისაგან, როგორიცაა: ნიუ-

იორკი, ლონდონი, პარიზი, ტოკიო, ფრანკფურტი, სინგაპური და სხვ. მნიშვნელობა

არა აქვს იმ ფაქტს, რომ ეს ბაზრები ამა თუ იმ ქვეყნის ტერიტორიაზე არიან

განლაგებული. მთავარია, ისინი მაღალი დონის ლიბერალური რეჟიმით

სარგებლობენ და გამოირჩევიან მაღალგანვითარებული ინფრასტრუქტურით.

ფორექსი არის საერთაშორისო ელექტრონული სავალუტო ბაზარი, რომელიც

მუშაობს ყოველდღიურად, შაბათ-კვირის გარდა.

ამ ბაზარზე მიმდინარეობს ვალუტის ყიდვა (მათი მხრიდან, ვისაც ყიდვა

უნდა) და გაყიდვა (მათი მხრიდან, ვისაც გაყიდვა უნდა).

ამ მყიდველებს და გამყიდველებს შორის, შესაძლებელია იყოს ჩვეულებრივი

რიგითი ადამიანებიც. სხვადასხვა სადილინგო კომპანიებმა შექმნეს იმის პირობა,

რომ მცირე თანხა ბაზარზე მოხვდეს როგორც დიდი თანხა. Aანუ, სადილინგო

კომპანიები გვთავაზობენ კოეფიციენტს ე.წ. “მხარს”, რომელზეც გამრავლდება თანხა,

რათა ბაზარისთვის თანხის მოცულობა მისაღები იყო. Eეს სერვისი გარდა მოგების

გაზრდისა, ბაზარზე მოხვედრის საშუალებას იძლევა.

ვაჭრობა ფორექსის სისტემაში არის დიდი რისკი.

სავალუტო ბაზარზე მოგებული რჩება მონაწილეთა დაახლოებით 10%,

დანარჩენი 90% აგებს თავის თანხას.. Gგარანტირებულად იგებს მხოლოდ დილერი

(სადილინგო კომპანია), ისიც გარანტირებულად იგებს არა იმიტომ, რომ ფორექსის

სისტემაში თამაშობს, არამედ იმიტომ, რომ გარანტირებულად იღებს ყველა

განხორციელებული ოპერაციიდან საკომისიოს. Eეს არის მისი ბიზნესის მოგების

წყარო და ამას იგი არც მალავს.

ფორექსი არ არის კლასიკური ბირჟა, მაგალითად როგორიცაა ნიუ-იორკის,

26

ლონდონისა ან ტოკიოს ბირჟები. Mმას არა აქვს ერთი კონკრეტული

ადგილმდებარეობა. Eეს არის ელექტრონული ქსელი, სადაც გარიგებები ხდება

ტელეფონის ან სპეციალური კომპიუტერული პროგრამების საშუალებით.

საქართველოში შიდა სავალუტო ბაზარის განვითარება ჩქარი ტემპებით

წარიმართა. „შიდა სავალუტო ბაზრის აგენტებად საქართველოში უნდა განვიხილოთ

ეროვნული ბანკი, კომერციული ბანკები და ვალუტის გადამცვლელი პუნქტები~1.

იმის გამო, რომ საქართველოში უცხოური ვალუტის ყიდვა-გაყიდვის

ოპერაციებში არ მონაწილეობენ სპეციალიზებული საბანკო დაწესებულებები,

როგორც ეს ფართოდ გავრცელებულია საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში, ქვეყნის შიდა

სავალუტო ბაზარი სტრუქტურული პოზიციებიდან უნდა ჩაითვალოს ნაკლებად

დივერსიფიცირებულ ბაზრად.

საქართველოში შიდა სავალუტო ბაზრის წყობის ერთ-ერთი არსებითი

თავისებურებაა ეროვნული ბანკის, როგორც სავალუტო ბაზრის აგენტის, აქტიური

როლი. თუ განვითარებული ქვეყნების ცენტრალური ბანკები სავალუტო ბაზრის

ფუნქციონირებაში რეგულარულად არ ერევა, საქართველოში და, საერთოდ,

პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში საწინააღმდეგო მოვლენასთან გვაქვს საქმე.

გარკვეული პერიოდის მანძილზე საქართველოს ეროვნული ბანკი შიდა

სავალუტო ბაზარზე უმსხვილეს მიმწოდებელს წარმოადგენდა იმის გამო, რომ

ბაზარი უკიდურესად დაბალი ლიკვიდურობით ხასიათდებოდა. ბაზრის

ლიკვიდობის უზრუნველყოფა მთლიანად ეროვნულ ბანკს დააწვა, რამაც იგი

ფაქტობრივად ბაზრის შემქმნელად გადააქცია. დღეს ეროვნული ბანკი არ აწარმოებს

უცხოური ვალუტით საბაზრო ინტერვენციებს. ეს ფუნქციები გადავიდა კომერციულ

ბანკებში, მაგრამ უცხოური ვალუტის ჭარბი მიწოდების შემთხვევაში მყიდველის

როლში კვლავ ეროვნული ბანკი გამოდის. რაც შეეხება შიდა სავალუტო ბაზრის

ლიკვიდურობას, იგი მაინც დაბალია. სწორედ ეროვნული ბანკი ინარჩუნებს ბაზრის

ლიკვიდურობის გარანტორის როლს2.

საქართველოში შიდა ბაზრის კონიუნქტურაზე სერიოზულ გავლენას ახდენს

1 m. kakulia, savaluto sistemis ganviTarebis problemebi saqarTveloSi, Tb., 2001, gv. 29-30.

2 m. kakulia, savaluto sistemis ganviTarebis problemebi saqarTveloSi, gv.34.

27

არა კომერციული ბანკების მთელი სისტემა, არამედ 4-5 ბანკი (საქართველოს ბანკი,

„თBჩ ბანკი~, ბანკი ქართუ, გაერთიანებული ქართული ბანკი, ბანკი „რესპუბლიკა~).

საყურადღებოა, რომ ქვეყნის ეროვნულ ბანკთან ერთად, ზემოთ ჩამოთვლილი

კომერციული ბანკები ქმნიან საქართველოში ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟის

ფუნდამენტს, რომელიც შიდა სავალუტო ბაზრის ერთ-ერთი მთავარი სეგმენტია და

რომელიც მოიცავს ორ კომპონენტს: საბირჟო და სადილინგო ბაზრებს. საბირჟო

ბაზარი სხვა არაფერია, თუ არა ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟის სავაჭრო მოედანზე

დადებული გარიგებები, ხოლო სადილინგო ბაზარი წარმოადგენს ბირჟის გარეშე,

პირდაპირ კომერციულ ბანკებს შორის განხორციელებულ საკონვერსიო ოპერაციებს.

ფინანსური ბაზრის დაფინანსების არხები. ფინანსური ბაზარი წარმოადგენს

სფეროს, რომლის შესწავლა ძალზე საინტერესოა. გარდა ამისა, ფინანსური ბაზრის

თეორია გვიყალიბებს განსხვავებულ შეხედულებებს ქვეყანაში გატარებულ

ეკონომიკურ პოლიტიკასთან დაკავშირებით. თანამედროვე ეტაპზე ფინანსური

ბაზრის შესწავლა განსაკუთრებულ აქტუალობას იძენს.

ფინანსური ბაზრის (აქციათა და ობლიგაციათა ბაზრებს), ასევე საფინანსო

შუამავლების (ბანკები), სადაზღვევო კომპანიების, საპენსიო ფონდების,

დანიშნულებაა კრედიტორებისა და მსესხებლების ერთმანეთთან დაკავშირება. მათი

მეშვეობით დროებით თავისუფალი ფულადი სახსრების ნაკადები იმათგან, ვისაც

მათი სიჭარბე შეენიშნებათ, გადაედინება მათთან, რომლებიც ფულადი რესურსების

ნაკლებობას განიცდიან. კარგად ფუნქციონირებადი ფინანსური ბაზარი და

საფინანსო შუამავლები აუცილებელია საზოგადოების ეკონომიკური

კეთილდღეობის ასამაღლებლად, ისინი გადამწყვეტ როლს ასრულებენ ქვეყნის

ეკონომიკაში.

საფინანსო შუამავლების (ბანკების) საქმიანობაში კომერციული დაკრედიტება

ყოველთვის იყო ბანკების ფუნქციონირების მიმზიდველი სფერო. პროფესიონალს,

რომელიც ამ სფეროში მუშაობს, უნდა შეეძლოს კლიენტის პრობლემების გადაწყვეტა

ისე, რომ არ დაირღვეს მსესხებლის სურვილებისა და ბანკის საკრედიტო პოლიტიკას

შორის წონასწორობა, თანაც გასათვალისწინებელია ისიც, რომ კომერციული

დაკრედიტების მზა პროდუქტი ბუნებაში არ არსებობს, რომ თაროდან ჩამოვიტანოთ

28

მარტივად. ამისთვის საჭიროა კლიენთტან ხანგრძლივი მოლაპარაკება.

საგულისხმოა ისიც, რომ კომერციული დაკრედიტება, სამწუხაროდ, არასოდეს

არ ყოფილა განსაკუთრებულად მომგებიანი სფერო. კომერციულ კრედიტორს

შეცდომის უფლება არა აქვს. იმისათვის, რომ ბანკს უზრუნველყოფილი ჰქონდეს

თუნდაც მინიმალური რენტაბელურობა, კრედიტორმა უნდა მიიღოს სწორი

გადაწყვეტილება.

კორპორაციის გრძელვადიანი დაბანდებების დაფინანსების წყაროების

შერჩევა ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პრობლემაა; უმსხვილესი კომპანიები

ფულადი რესურსების მობილიზაციისათვის იყენებენ ფასიანი ქაღალდების ბაზარს,

სადაც თავს იყრის ფასიანი ქაღალდები და სადაც წარმოებს მათი განთავსება.

სწორედ კორპორაციის მიერ საინვესტიციო გადაწყვეტილებები ფინანსურ

აქტივებთან მიმართებაში დაკავშირებულია ფასიან ქაღალდების ბაზართან, სადაც

წარმოებს სასესხო კაპიტალის ფორმირება.

სანამ ბაზრის ეფექტიანობის გარკვევაზე გადავიდოდეთ, საჭიროა აღვნიშნოთ

ერთი აქსიომა-გრძელვადიანი დაბანდებების დაგეგმვა და მათი დაფინანსების

საშუალებების შესახებ გადაწყვეტილება ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი

ფენომენებია, თანაც საინვესტიციო გადაწყვეტილებები დაფინანსების შესახებ

გადაწყვეტილებებზე უფრო მარტივია.

როდესაც კორპორაცია ღებულობს საინვესტიციო გადაწყვეტილებას, იგი

იმაზე არ ფიქრობს, ექნება თუ არა მას საქმე სრულყოფილ კონკურენციულ ბაზართან.

მისთვის ცნობილია მხოლოდ კონკურენტები ზოგად ფორმებში. თანაც მას კარგად

ესმის ის გარემოება, რომ მის მიერ მიღებული დაფინანსების შესახებ

გადაწყვეტილებას საფუძვლად უდევს დადებითი წმინდა მიმდინარე ღირებულება;

ე.ი. ამ გადაწყვეტილებით მოზიდული თანხების ჯამი აღემატება აღებულ

ვალდებულებათა ღირებულებას, თუ ფასიანი ქაღალდების გაყიდვით

უზრუნველყოფილია დადებითი წმინდა მიმდინარე ღირებულება, ხოლო

მყიდველისათვის წმინდა მიმდინარე ღირებულება უნდა იყოს უარყოფითი.

თუ კაპიტალის ბაზარი ეფექტიანია, მაშინ ნებისმიერი ფასიანი ქაღალდის

29

გაყიდვის ან ყიდვის გარიგების ფასი არასდროს არ დაემთხვევა წმინდა მიმდინარე

ღირებულებას.

ამერიკელი ეკონომისტის გარი რობერტცის მიერ 1967 წელს განისაზღვრა

ბაზრის ეფექტიანობის სამი დონე. პირველ დონესთან მაშინ გვაქვს საქმე, როდესაც

მიმდინარე ფასები გამოხატავს წარსულში ფასების შესახებ ყოველგვარ ინფორმაციას.

ავტორმა ამ დონეს ეფექტიანობის სუსტი ფორმა უწოდა.

ბაზრის ეფექტიანობის მეორე დონესთან მაშინ გვაქვს საქმე, როდესაც ფასები

ასახავს არა მარტო წარსულის ფასებს, არამედ ყველა სხვა დანარჩენ გამოქვეყნებულ

ინფორმაციას. რობერტსმა ამ დონეს ეფექტიანობის საშუალო ფორმა უწოდა.

ბაზრის ეფექტიანობის მესამე დონე ავტორის მიერ განხილული იქნა როგორც

ეფექტიანობის ძლიერი ფორმა, როდესაც ფასი ასახულია არა უბრალოდ

ხელმისაწვდომ ინფორმაციაში, არამედ ყველა იმ ინფორმაციაში, რომელიც შეიძლება

მოპოვებული იქნეს კორპორაციის მიერ ხანგრძლივი ანალიზისა და კვლევის

შედეგად.

ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ეფექტიანობის აქ მოტანილი მოკლე თეორიული

მსჯელობის შემდეგ უფრო ვრცლად შევეხოთ ბაზრის თანამედროვე სტრუქტურასა

და ფუნქციებს, რაც ნათელ წარმოდგენას მოგვცემს მის ადგილსა და როლზე

კორპორაციის ფინანსური პრობლემების გადაწყვეტაში.

თემა 2. საფინანსო შუამავლები, მათი სახეები და უპირატესობები.

ფინანსური შუამავლების არსი და ფუნქცია.

ფინანსური შუამავლების უპირატესობები.

ტრანსაქციული დანახარჯები.

ასიმეტრიული ინფორმაცია.

არასასურველი შერჩევა.

მორალური რისკის პრობლემა.

საფინანსო შუამავლების ტიპები.

ფინასური შუამავლების არსი და ფუნქცია. საფინანსო შუამავალს უწოდებენ

ფირმებს, რომელთა ძირითადი როლი მდგომარეობს ფინანსური მომსახურებისა და

30

საფინანსო პროდუქტების გაყიდვის შემოთავაზებაში. მათ მიეკუთვნებიან ბანკები,

საინვესტიციო და სადაზღვევო კომპანიები. მათი ფინანსური მომსახურებში შედის

საჩეკო ანგარიშების გახსნა, კომერციული სესხებისა და იპოთეკური კრედიტების

გაცემა, სადაზღვევო კონტრაქტების ფართო დიაპაზონის ხელმისაწვდომობის და

ერთობლივ ფონდებში მონაწილეობის შეთავაზება.

ამდენად, ფინანსური სისტემის მეშვეობით გადააადგილებული ნაკადების

უმეტესი ნაწილი, საერთოდ არ გაივლის ფინანსურ ბაზრებს. ნაცვლად ამისა, ისინი

ფინანსური შუამავლების დახმარებით უშუალოდ გადადიან თავისუფალი

ფინანსური საშუალებების მქონე ეკონომიკური სუბიექტებისაგან იმ ეკონომიკურ

სუბიექტებთან, რომლებიც განიცდიან რესურსების დეფიციტს.

როგორც ცნობილია არსებობს კრედიტორებისაგან მსესხებლებთან ფულადი

რესურსების გადადინების მეორე საშუალება (სქემა 1), რომელიც ხორციელდება

საფინანსო შუამავლების მეშვეობით; მათ არაპირდაპირი დაფინანსების არხებს

უწოდებენ. საფინანსო შუამავლები გვევლინება კრედიტორ-შემნახველებსა და

მსესხებელ-მხარჯველებს შორის შუამავლებად, ამასთან ისინი ხელს უწყობენ

თანხის გადასვლას ერთი პირიდან მეორესთან. ამ მიზნისათვის შუამავალი სახსრებს

კრედიტორებთან სესხულობს და თავად გასცემს სესხებს მსესხებლებზე. მაგალითად,

ბანკს შეუძლია მიიღოს თავის განკარგულებაში სახსრები მოსახლეობისაგან

შემნახველი დეპოზიტის ფორმით, შემდეგ შეუძლია ამ თანხების გამოყენება რაიმე

აქტივის შესაძენად, მაგალითად, შეუძლია გასცეს სესხი კომპანიაზე, ან იყიდოს

ფინანსურ ბაზარზე ამ კომპანიათა ობლიგაციები, ამის შედეგად ადგილი აქვს

სახსრების გადანაწილებას მოსახლეობიდან (კრედიტორი) კომპანისაკენ (სესხების

ამღები) საფინანსო შუამავლის (ბანკის) მეშვეობით.

31

ფინანსურ ბაზარზე პირდაპირი, ანუ უშუალო, დაფინანსებისას მსესხებლები

იღებენ სესხს უშუალოდ კრედიტორებისაგან, ყიდიან რა მათზე ფასიან ქაღალდებს

(ე.ი. ფინანსურ ინსტრუმენტებს), რომლებიც წარმოადგენენ სესხის ამღების

მომავალი შემოსავლების ნაწილის ან აქტივებზე მოთხოვნას. ფასიანი ქაღალდის

შემძენისათვის ეს სახსრები აქტივებს, ხოლო გამყიდველისათვის

(ემიტენტი)_პასივებს (ვალდებულებს ან უბრალოდ ვალს) წარმოადგენს.

მაგალითად, თუ კომპანია „ჯენერალ მოტორსის~-თვის აუცილებელია სახსრების

სესხება კომპიუტერიზებული მანქანების მწარმოებელი ახალი საამქროს

დასაფინანსებლად, მას შეუძლია სესხი აიღოს კრედიტორ-შემნახველისაგან, მიყიდის

რა მას ობლიგაციას–სავალო ფასიან ქაღალდს, რომლის თანახმადაც კომპანია

ვალდებულებას იღებს პერიოდულად აწარმოოს გადახდები დროის განსაზღვრული

პერიოდის განმავლობაში.

საფინანსო შუამავლები უდიდეს როლს ასრულებენ ფინანსური ბაზრის

განვითარების საქმეში. განსაკუთრებით კორპორაციულ ურთიერთობებში.

კორპორაციას, როგორც ბიზნესის ორგანიზაციის ფორმას, ის უპირატესობა

გააჩნია, რომ ფასიანი ქაღალდების გამოშვება-გაყიდვით მას შეუძლია თავისი

ნახაზი #1

finansuri

Suamavlebi

ფინანსური

შუამავლები

ფი

ნანსურ

ი

რესუ

რსებ

ი

გამსესხებლები



3. მთავრობა

4. უცხოელები

ფინანსური

რესურსები ფინანსური

რესურსები

მსესხებლები


2. მთავრობა


4. უცხოელები

არაპირდაპირი დაფინანსება

პირდაპირი დაფინანსება

ფინანსური რესურსები ფინანსური რესურსები

32

აქტივების აუცილებელი ოდენობის ფულადი სახსრებით შევსება. აქვე არ უნდა

დაგვავიწყდეს მისი უარყოფითი მხარე ისეთი აქციების გამოშვება, რომელთაც

არავითარი ღირებულება არ გააჩნია, შეიძლება ბოროტების წყარო გახდეს.

კორპორაციათა დაფინანსების თავისებურებანი სხვადასხვა ქვეყნის მიხედვით

განსხვავებულია, თუმცა მათ ერთი საერთო თავისებურება მაინც გააჩნიათ. ისეთ

განვითარებულ ქვეყნებში, როგორციაა აშშ, დიდი ბრიტანეთი, იაპონია, იტალია,

გერმანია, საფრანგეთი, კვლევის ჩატარებისას აღმოჩნდა, რომ ფირმები თავიანთი

საქმიანობის დასაფინანსებლად სახსრების მოძიებისას უფრო ხშირად საფინანსო

შუამავლებს მიმართავენ. გასაკვირი არაა, რომ აშშ-სა და კანადაში, სადაც ფასიანი

ქაღალდების ბაზარი ძალზედ განვითარებულია, კორპორაციათა საქმიანობის

დასაფინანსებლად სულ უფრო ხშირად მიმართავენ საფინანსო შუამავლებს. აშშ-ში

საფინანსო შუამავლებზე გაცემული სესხების ოდენობა ორჯერ ჭარბობს ფასიანი

ქაღალდების ბაზრიდან მიღებულ სესხების მოცულობას. გერმანიასა და იაპონიაში

ფასიაანი ქა ღალდების ბაზარს იშვიათად მიმართავენ. აქ საფინანსო შუამავლების

მეშვეობით მიღებული დაფინანსების მოცულობა 10-ჯერ აღემატება ფასიანი

ქაღალდების ბაზრიდან მიღებული სახსრების მოცულობას. აღსანიშნავია ისიც, რომ

უკანასკნელ პერიოდში იაპონიაში ფასიანი ქაღალდების ბაზრის რეგულირებამ

გამოიწვია საფინანსო შუამავლების მიერ კორპორაციათა დაფინანსების წილის

შემცირება ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მეშვეობით დაფინანსებასთან შედარებით.

ქვეყანათა უმრავლესობაში საფინანსო შუამავლებს დომინირებული როლი

აკისრიათ ფასიანი ქაღალდების ბაზართან შედარებით. ბევრ ქვეყანაში

ობლიგაციათა და აქციათა ბაზრების მნიშვნელობა ძლიერ განსხვავდება

ერთმანეთისაგან. აშშ-ში საგრძნობლად დიდ როლს თამაშობს ობლიგაციათა ბაზარი,

როგორც კორპორაციის დაფინანსების უმნიშვნელოვანესი წყარო. ობლიგაციათა

გაყიდვით მიღებული სახსრების მოცულობა საშუალოდ 10-ჯერ აღემატება აქციების

ხარჯზე მოზიდული სახსრების მოცულობას, ხოლო ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა

საფრანგეთი და იტალია, კაპიტალის დაბანდების მიზნით აქციების ბაზარს უფრო

ხშირად მიმართავენ ობლიგაციათა ბაზართან შედარებით.

კოოპერაციის მართვისადმი ყველა ქვეყანას ერთი საერთო ნიშანი გააჩნია,

33

როდესაც მთავარი ყურადღება ექცევა ინვესტორების (აქციონერების) ინტერესებს.

ფინანსური შუამავლების უპირატესობები: ტრანსაქციური დანახარჯები,

ასიმეტრიული ინფორმაცია: მცდარი არჩევანი და არაკეთილსინდისიერი ქცევა1,

მორალური რისკის პრობლემა. საფინანსო შუამავლის მეშვეობით არაპირდაპირი

დაფინანსების პროცესს საფინანსო შუამავლობა ეწოდება. იგი კრედიტორებისაგან

მსესხებლებისაგან სახსრების გადაადგილების ძირითადი საშუალებაა.

მაღალგანვითარებულ ქვეყნებში საფინანსო შუამავლები კორპორაციათა

დაფინანსების უმნიშვნელოვანეს წყაროს წარმოადგენენ. საფინანსო შუამავლების და

არაპირდაპირი დაფინანსების მნიშვნელობის განსაზღვრის მიზნით საჭიროა

გავარკვიოთ ფინანსურ ბაზარზე ტრანსაქციური დანახარჯებისა და ასიმეტრიული

ინფორმაციის როლი.

ტრანსაქციური დანახარჯები (ე.ი. დრო და ფული დახარჯული ფინანსური

გარიგების განხორციელებაზე), ძირითადი პრობლემაა იმ ადამიანებისათვის,

რომლებიც ფლობენ ფინანსურ რესურსებს და მათი სესხად გაცემის სურვილი აქვთ.

საფინანსო შუამავლებს შეუძლიათ მნიშვნელოვნად შეამცირონ ტრანსაქციური

დანახარჯები, რადგანაც მათ გააჩნიათ აღნიშნული დანახარჯების შემცირების

გამოცდილება. გარდა ამისა, საფინანსო შუამავლების მიერ განხორციელებული

გარიგებების მოცულობა საშუალებას იძლევა გამოყენებულ იქნეს მასშტაბის

ეკონომიის უპირატესობანი გარიგების ყოველ ლარზე. გარიგების ზომის (მასშტაბის)

ზრდის შემთხვევაში შემცირდება ტრანსაქციური დანახარჯის ოდენობა. მაგალთიად,

ბანკმა იცის, როგორ იპოვოს კარგი იურისტი, რომელიც მას უზადო ხელშეკრულებას

შეუდგენს, რომელსაც გამოიყენებს ყოველი ახალი კრედიტის გაცემისას, რაც

საშუალებას მისცემს ბანკს ყოველი ცალკეული გარიგების იურიდიულად

გაფორმებისას შეამციროს დანახარჯების ოდენობა.

საფინანსო შუამავლების მეშვეობით საგრძნობლად მცირდება ტრანსაქციური

დანახარჯები. გარდა ამისა, ისინი საშუალებას იძლევიან თავისუფალი ფულადი

1 termini „asimetriuli informacia~ TeoriaSi jer ar aris damkvidrebuli. SesaZloa SevxvdeT gansxvavebul cnebebs.

magaliTad, „arakeTilsindisieri qceva~, „mcdari arCevani~, „moraluri riski~, „kontrahentis arakeTilsindisierebis

riski~, „arakeTilsindisieri qcevis saSiSroeba~ da a.S. Cvens mier gamoyenebuli termini, vfiqrobT, ufro zustia,

magram sxva variantebic unda gaviTvaliswinoT.

34

სახრები გადავიდეს იმ ადამიანთა განკარგულებაში, რომელთაც სამეწარმეო უნარი

და საინვესტიციო შესაძლებლობები გააჩნიათ. ამასთან ტრანსაქციური დანახარჯების

დაბალი დონე საშუალებას აძლევს საფინანსო შუამავლებს შესთავაზონ კლიენტს

მომსახურება ლიკვიდურობის უზრუნველყოფით, რაც გაუადვილებს მას გარიგების

დადებას. მაგალითად, ბანკებში მეანაბრეებს აძლევენ საჩეკო ანგარიშების

გამოყენების შესაძლებლობას, რომელთა მეშვეობითაც ადვილად ხორციელდება

ანგარიშსწორება. გარდა ამისა, მეანაბრეებს შეუძლიათ მიიღონ პროცენტები საჩეკო

და შემნახველი ანგარიშებიდან, საჭიროების შემთხვევაში კი მათი გამოყენებით

შეიძინონ საქონელი და მომსახურება.

ტრანსაქცია განსხვავდება ტრანსფერტისაგან (დაუბრუნებელი სახსრები).

ტრანსფერტის დროს „ა~ გადასცემს პროდუქტს (საჩუქარს, სუბსიდიას და ა.შ.) „ბ~-ს,

მაგრამ ამის ნაცვლად არაფერს არ იღებს. შეიძლება მოგეჩვენოს, რომ მარკეტინგი

დასაქმებული უნდა იყოს მხოლოდ ტრანსაქციის შესწავლით და ჩვეულებრივ ამის

ნაცვლად რაღაც უნდა მიიღოს, მაგალითად, თუნდაც მადლობა.

ამდენად, ტრანსაქციური დანახარჯები წარმოადგენს ფინანსური ტრანსაქციის

განხორციელებაზე გაწეული დროითი და ფულადი დანახარჯების ერთობლიობას.

მაღალი ტრანსაქციური ხარჯები განსაკუთრებული პრობლემაა იმისათვის ვისაც

თანხების გასესხება სურს. სამაგიეროდ ფინანსური შუამავლობით დაკავებულ

ფირმებს შესაძლებლობა აქვთ მინიმუმამდე დაიყვანონ ტრანსაქციური დანახარჯები,

ვინაიდან მათ შესაძლებლობა ეძლევათ გამოყენონ მასშტაბის ეკონომია.

ფინანსური ბაზარზე ტრანსაქციური დანახარჯების არსებობა ნაწილობრივ

ხსნის იმას, რატომ ენჭიებათ მნიშვნელოვანი როლი საფინანსო შუამავლებს და

არაპირდაპირ დაფინანსებას. მეორე მიზეზი კი შემდეგი გარემოებით აიხსნება.

ფინანსურ ბაზარზე ერთი მხარე უფრო ხშირად საკმარისად არ იცნობს მეორეს, რაც

ართულებს სწორ გადაწყვეტილებათა მიღებას. მხარეთა ამ უთანასწორობას

ინფორმაციის ასიმეტრიულობას უწოდებენ. მაგალითად, სესხის ამღები ხშირად

კრედიტორზე უკეთესადაა ინფორმირებული საინვესტიციო პროექტებთან

დაკავშირებულ სამომავლო შემოსავლებსა და რისკზე. ფინანსური სისტემა

ინფორმაციის უკმარისობით წარმოქმნილ პრობლემებს აწყდება ორ ეტაპზე:

გარიგების განხორციელებამდე და გარიგების დადების შემდეგ.

35

ბაზარზე მცდარი (არასწორი) არჩევანის პრობლემა ჩნდება ინფორმაციის

ასიმეტრიულობის შედეგად. ფინანსური გარიგების დადებამდე მცდარი არჩევანი

წარმოიქმნება მაშინ, როცა პოტენციური მსესხებლები კრედიტის გაცემის

თვალსაზრისით საკმაოდ არასანდონი არიან და ძირითადად განწირულნი არიან

წარუმატებლობისათვის. საინტერესოა, რომ აქტიურობის შედეგად მათ მეტი შანსი

ეძლევათ კრედიტის მიღებისა. მცდარი არჩევანის პარადოქსი იმაში მდგომარეობს,

რომ, თუ კრედიტს უფრო არასაიმედო მსესხებელს აძლევენ, შემდეგ კრედიტორები

იძულებულნი არიან საერთოდ აღარ გასცენ სესხები იმის მიუხედავად, რომ ბაზარზე

საკმაოდ სანდო მსესხებლებიც არიან.

ასიმეტრიული ინფორმაციით წარმოიშობა არაკეთილსინდისიერი ქცევის

საშიშროება გარიგების დადების შემდგომაც. ფინანსურ ბაზარზე

არაკეთილსინდისიერი ქცევის საშიშროება არის იმის რისკი, რომ სესხის ამღები

გარიგების დადების შემდგომ შეიძლება დასაქმდეს საქმიანობის ისეთ სფეროებში,

რომლებიც კრედიტორს არასასურველად ან მიუღებლად მიაჩნია. ამის გამო

კრედიტორმა სესხის გაცემაზე შეიძლება საერთოდ უარი თქვას.

მცდარი არჩევანი ასიმეტრიული ინფორმაციის ერთ-ერთი სახეობა, რომელიც

ვლინდება ტრანსაქციის განხორციელებამდე. ფინანსურ ბაზრებზე არასასურველი

შერჩევის პრობლემა წარმოიქმნება მაშინ როდესაც არასაიმედო მსესხებლები (ანუ

ისინი ვისაც არასასურველ შედეგებამდე მივყევართ) უფრო აქტიურად ეძებენ

დაფინანსებას და შესაბამისად ამ უკანასკნელთა შერჩევის ალბათობაც უფრო

მაღალია. ხოლო იმის გამო, რომ სესხების მაძიებლები მხოლოდ არასაიმედო

მსესხებლები არიან კრედიტორებმა შეიძლება გადაწყვიტონ საერთოდ არ გასცენ

სესხები მათ შორის არც კარგ მსესხებლებზე.

მცდარი არჩევანის და არაკეთილსინდისიერი ქცევის ცნებები ძალზედ

მნიშვნელოვანია ზემოაღნიშნული საკითხების დაწვრილებით შესწავლსიათვის.

იმისათვის, რომ ერთმანეთისაგან გავმიჯნოთ ასიმეტრიული ინფორმაციით

გამოწვეული პრობლემები, საჭიროა გვახსოვდეს, რომ მცდარი არჩევანის გაკეთება

შესაძლებელია მხოლოდ გარიგების დადებამდე, არაკეთილსინდისიერი ქცევა კი

ვლინდება გარიგების დადების შემდეგაც.

36

მცდარი არჩევანით და არაკეთილსინდისიერი ქცევით წარმოქმნილი

პრობლემები ხელს უშლის ფინანსური ბაზრის ნორმალურ ფუნქციონირებას.

საფინანსო შუამავლებს კი შესწევთ უნარი შეამცირონ ზემოთ აღნიშნული

პრობლემები.

მორალური რისკი ასიმეტრიული ინფორმაციის ერთ-ერთი სახეობაა, რომელიც

ვლინდება ტრანსაქციის განხორციელების შემდეგ. მორალური რისკი ფინანსურ

ბაზრებზე არის რისკი რომ მსესხებელი შეიძლება დაკავდეს ისეთ საქმიანობით,

რომელიც არასასურველია (მიუღებელია) გამსესხებლისთვის, ვინაიდან ამგვარი

საქმიანობა ფულადი სახსრების დაბრუნებას ეჭვქვეშ აყენებს.

არასასურველი შერჩევის და მორალური რისკის შედეგად წარმოქმნილი

პრობლემები სერიოზულ დაბრკოლებას წარმოადგენს ფინანსური ბაზრების

სრულყოფილი ფუნქციონირებისათვის. ფინანსური შუამავლების მეშვეობით

შესაძლებელია ამ პრობლემების შემსუბუქება. ეკონომიკაში ფინანსური შუამავლების

არსებობის პირობებში მცირე დანაზოგების მქონე პირებს შეუძლიათ მიაწოდონ მათი

ფინანსური რესურსები სანდო ფინანსურ შუამავალს და ეს უკანასკნელი შემდეგ

გასცემს სესხებს ან შეიძენს ფასიან ქაღალდებს. წარმატებულ ფინანსურ შუამავლებს

უკეთ შეუძლიათ განასხვაონ არასაიმედო და კარგი მსესხებლები ერთმანეთისაგან და

ასევე მათ გააჩნიათ უფრო დახვეწილი მექანიზმები იმისათვის, რომ მონიტორინგი

გაუწიონ მსესხებლებს და მინიმუმამდე დაიყვანონ მორალური რისკები.

ფინანსურ შუამავლების სარგებელიანობა გამოიხატება აგრეთვე

ინვესტორებისათვის რისკების, ანუ ინვესტიციებიდან მისაღები უკუგების

გაურკვევლობის შემცირებაში. ფინანსური შუამავლები ამ შესაძლებლობას ე.წ.

რისკების გადანაწილების გზით აღწევენ.

ქვეყანაში საფინანსო შუამავლების არსებობის შემთხვევაში მცირე

დანაზოგების მფლობელ ადამიანებს შეუძლიათ ფულადი სახსრები გაიტანონ

ფინანსურ ბაზარზე და ანდონ საიმედო შუამავალს, მაგალითად, ბანკს, რომელსაც

თავის მხრივ, შეუძლია გასცეს კრედიტი, ან იყიდოს ფასიანი ქაღალდები–აქციები და

ობლიგაციები. წარმატებით ფუნქციონირებადი საფინანსო შუამავლების

შემოსავლები უფრო მაღალია, ვიდრე კერძო ინვესტორებისა, რამეთუ ისინი უფრო

37

კარგად არიან აღჭურვილნი და უკეთესად არჩევენ კეთილსინდისიერ და

არაკეთილსინდისიერ პარტნიორს, ამით კი ამცირებენ დანაკარგებს. საფინანსო

შუამავლებს შეუძლიათ ჩაატარონ მსესხებლის ექსპერტული შეფასება. ამით მათი

შემოსავალი იზრდება, დანაკარგი კი მცირდება. შედეგად ამისა საფინანსო

შუამავლებს შეუძლიათ გადაუხადონ მეანაბრეებს (პირებს, რომლებიც გასცემენ

თავიანთ სახსრებს სესხად) პროცენტი ან გაუწიონ მნიშვნელოვანი მომსახურება და

კვლავინდებურად მიიღონ მოგება.

ამერიკელთა უმრავლესობა თავის დანაზოგებს საფინანსო შუამავლებს ანდობს

და მათგანვე იღებს კრედიტებს, რაც საფინანსო შუამავლების წარმატებაზე

მეტყველებს. ისინი ეკონომიკური ეფექტიანობის უზრუნველყოფაში მნიშვნელოვან

როლს ასრუელებენ, რამეთუ აადვილებენ ფინანსურ ბაზარზე სახსრების გადაქაჩვას

კრედიტორებიდან იმ მსესხებლებისაკენ, რომელთაც საწარმოო და საინვესტიციო

შესაძლებლობები გააჩნიათ. კარგად ფუნქციონირებადი საფინანსო შუამავლების

გარეშე ეკონომიკას ძნელად ძალუძს თავისი პოტენციალის სრული გამოვლენა.

საფინანსო შუამავლების ტიპები. ჩვენ გავარკვიეთ, თუ რატომ ასრულებენ

საფინანსო შუამავლები მნიშვნელვოან როლს ეკონომკიაში. ახლა განვიხილოთ

საფინანსო შუამავალთა ძირითადი ტიპები და ის, თუ როგორ ასრულებენ ისინი

თავიანთ საშუამავლო ფუნქციებს. არსებობს სამი ტიპის შუამავლები, ესენი არიან: 1.

სადეპოზიტო დაწესებულებები (ბანკები), 2. საკონტრაქტო–შემნახველი

დაწესებულებები და 3. საინვესტიციო შუამავლები.

საფინანსო შუამავლები ეწოდება ფირმებს, რომელთა მთავარი ფუნქციაა

უზრუნველყონ კლიენტი ეფექტიანი ფინანსური პროდუქტების შეთავაზებით და

მომსახურებით, ფინანსურ ბაზრებზე საკუთარი სახსრებით ოპერაციების

განხორციელებასთან შედარებით. საფინანსო შუამავლების ძირითადი ტიპებს

მიეკუთვნება: ბანკები, საინვესტიციო და სადაზღვევო კომპანიები. მათი ფინანსური

პროდუქტები მოიცავენ: საჩეკო ანგარიშებს, კრედიტს, იპოთეკს, ურთიერთ საპაიო

ფონდების, ფასიან ქაღალდებს, სადაზღვევო კონტრაქტების ფართო დიაპაზონს და ა.

შ. ურთიერთ საპაიო ფონდი აერთიანებს მრავალრიცხოვანი მცირე ინვესტორის

ფინანსურ რესურსებს და ახდენს დაგროვილი ფულადი სახსრების ინვესტირებას

38

ფასიან ქაღალდებში. ურთიერთსაპაიო ფონდები საკუთარი ოპერაციების

მასშტაბების ხარჯზე უზრუნველყოფენ მნიშვნელოვან ეკონომიას აღრიცხვის,

წარმოების და ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობის სფეროში, შედეგად საკუთარ

კლიენტებს სთავაზობენ ფასიან ქაღალდებში სახსრების ერთობ ეფექტიან

ინვესტირებას, საფონდო ბირჟაზე მათ ყიდვა-გაყიდვასთან შედარებით.

სადეპოზიტო-შემნახველი ან სასესხო-შემნახველი დაწესებულებები (Depository

savings institutions, thrift institutions) გამოიყენება შემნახველი ბანკების, სასესხო-

შემნახველი ასოციაციების (S&Ls) და საკრედიტო კავშირების აღსანიშნავად. აშშ-ში

ისინი კონკურენციას უწევენ კომერციულ ბანკებს, როგორც სადეპოზიტო

ოპერაციების, ისე სესხების უზრუნველყოფის სფეროებში. აშშ-ის მოცემული ტიპის

ორგანიზაციები სპეცილიზდება უძრავი ქონების შეძენის მიზნით იპოთეკური და

სამომხმარებლო სესხების გაცემაზე. სხვა ქვეყნებში არსებობს სხვადასხვა

სპეციალიზირებული საშემნახველო ინსტიტუტები, რომლებიც ფუნქციების

მიხედვით ემსგავსება სასესხო შემნახველ დაწესებულებებსა და საკრედიტო

კავშირებს.

სადაზღვევო კომპანიების ძირითადი ფუნქცია მდგომარეობს ფირმებისთვის და

საოჯახო მეურნეობებისთვის რისკის შემცირების შესაძლებლობების

უზრუნველყოფაში, განსაკუთრებული ტიპის კონტრაქტის შეძენის საშუალებით.

სადაზღვევო პოლისი, რომლის შესაბამისად, კონკრეტული, წინასწარ განსაზღვრული

გარემოებების წარმოშობის შემთხვევაში, კლიენტს გადაუხდიან გარკვეულ თანხას.

პოლისები, რომელთა საგანს წარმოადგენს უბედური შემთხვევებისგან,

ქურდობისგან, ან ხანძრისგან დაზღვევა, განეკუთვნება გაუთვალისწინებელი

შემთხვევების შედეგად მიღებული ზარალისგან დაზღვევის და ქონებრივი

დაზღვევის სფეროებს. პოლისები, რომლებიც გათვალისწინებულია ჯანმრთელობის

პრობლემების ანაზღაურებისთვის, განეკუთვნება ავადმყოფობისგან და

შრომისუუნარობისგან დაზღვევას, ხოლო პოლისებს, რომელთა საფუძველზეც ხდება

თანხის გადახდა კლიენტის გარდაცვალების შემთხვევაში, ეწოდება სიცოცხლის

დაზღვევის პოლისი. სადაზღვევო პოლისები წარმოადგენს იმ საოჯახო

მეურნეობების და ფირმების აქტივებს, რომლებიც იძენენ მათ. ამავდროულად ისინი

ითვლება იმ სადაზღვევო კომპანიების სასესხო ვალდებულებებად, რომლებიც

ყიდიან მათ. თანხებს, რომლებსაც ღებულობენ სადაზღვევო კომპანიები

39

ანაზღაურების სახით, მათ მიერ სადაზღვევო მომსახურების უზრუნველყოფაზე

ეწოდება სადაზღვევო პრემია. გამომდინარე იქიდან, რომ კლიენტები ამ პრემიებს

იხდიან, მომსახურების მიღებამდე, სადაზღვევო კომპანიები გამოიყენებენ მათგან

მიღებულ ფულად სახსრებს გარკვეული პერიოდის განმავლობაში, რომელიც

შეიძლება გაგრძელდეს ერთი თვიდან რამდენიმე ათწლეულამდე. სადაზღვევო

კომპანიები აბანდებენ კლიენტებისგან მიღებულ თანხებს სხვადასხვა ტიპის

ფინანსურ აქტივებში: აქციებში, ობლიგაციებსა და უძრავ ქონებაში.

საპენსიო ფონდები - საპენსიო ფონდებში მონაწილეობა ადამიანის პირადი

დანაზოგებითა და ქვეყნის სოციალური უზრუნველყოფის პროგრამით

გათვალისწინებული საპენსიო შეღავათებით, პენსიაზე გასულ ადამიანს აძლევს,

შემოსავლის ახალი წყაროს უზრუნველყოფის საშუალებას, რომელიც შეცვლის

პენსიამდელ შემოსავლებს. საპენსიო პროგრამები ფინანსდება დამქირავებლის,

პროფკავშირების, ან თვით დაქირავებული პირის სახსრების ხარჯზე.

ურთიერთსაპაიო ფონდები - ურთიერთსაპაიო ფონდს (mutual fund) უწოდებენ

ორგანიზაციულად გაფორმებულ აქციების, ობლიგაციების და სხვა აქტივების

ერთობლიობას (ერთად ისინი ქმნიან ე.წ. ,,საინვესტიციო პორტფელს’’) შეძენილს,

ინვესტორთა ჯგუფის სახელით და მართვადს პროფესიონალური საინვესტიციო

კომპანიის, ან ნებისმიერი სხვა საფინანსო დაწესებულების მიერ. თითოეული

კლიენტი იღებს უფლებას გარკვეულ წილზე ფონდის შემოსავლის ნებისმიერ

განაწილებაში, ფასიანი ქაღალდების რაოდენობის პროპორციულად და შეუძლია

ნებისმიერ მომენტში გაყიდოს საკუთარი წილი საბაზრო ღირებულებით. ამგვარი

ფონდის მმართველი კომპანია აკონტროლებს თითოეული ინვესტორის ფასიანი

ქაღალდების რაოდენობას და ფონდების წესების შესაბამისად, შემოსავლის ნაწილის

რეინვესტირებას ახდენს. ურთიერთსაპაიო ფონდები უზრუნველყოფს კაპიტალის

დანაწევრებას, Aაღრიცხვის წარმოებას და შემოსავლების რეინვესტირებას. აგრეთვე

ეფექტიან საშუალებებს სახსრების და რისკების დივერსიფიკაციისთვის.

განასხვავებენ ურთიერთსაპაიო ფონდების ორ ძირითად ტიპს, ღიას და

დახურულს. ღია ტიპის ურთიერთსაპაიო ფონდები იღებენ პასუხისმგებლობას მათ

მიერ გამოშვებული აქციების გაყიდვასა და გამოსყიდვაზე, წმინდა აქტივების

ღირებულებების შესაბამისად (NAV – Net Asset Value), ერთ აქციაზე გაანგარიშებით.

40

NAV გამოითვლება ფონდის პორტფელში არსებული ყველა ფასიანი ქაღალდის

საბაზრო ღირებულების გაყოფით მათ მიერ ბრუნვაში გაშვებული აქციების

რაოდენობაზე.

დახურული ტიპის ფონდებში აქციები იყიდება ბირჟების საშუალებით სხვა

ჩვეულებრივი აქციების მსგავსად, შესაბამისად, მათი ფასები განსხვავდება წმინდა

აქციებისგან ერთ აქციაზე გაანგარიშებით.

საინვესტიციო ბანკები - საინვესტიციო ბანკების (investment banks) ფუნქციაა

კერძო კომპანიებისთვის, მთავრობისთვის და სხვა ორგანიზაციებისათვის სახსრების

მოზიდვის ხელშეწყობის უზრუნველყოფა, მათი საქმიანობის დაფინანსების მიზნით.

ამ მიზნით, საინვესტიციო ბანკები ახდენენ ფასიანი ქაღალდების გამოშვების

ორგანიზებას. გარდა ამისა, საინვესტიციო ბანკები, ხელს უწყობენ და ზოგ

შემთხვევაში ინიცირებენ ფირმების შერწყმას, ან შთანთქმას. საინვესტიციო ბანკები

ხშირად ახორციელებენ ანდერრაითინგს, ანუ ხელმოწერას ფასიან ქაღალდებზე,

რომლებსაც ათავსებენ ბაზარზე. ანდერრათინგი, თავისი არსით, წარმოადგენს

გარკვეული ტიპის დაზღვევას ემიტენტისთვის, რადგანაც საინვესტიციო ბანკი თავის

თავზე იღებს ვალდებულებას ემიტენტის ფასიანი ქაღალდების გამოშვების

გარანტირებულ განთავსებაზე. იმ შემთხვევაში, თუ ფასიან ქაღალდებს არ იყიდის

გარე ინვესტორი, საინვესტიციო ბანკი შეიძენს მათ ემიტენტისგან წინასწარ

განსაზღვრულ, ან გარანტირებულ ფასად.

თემა 2. საფინანსო შუამავლები, მათი სახეები და უპირატესობები.

სადეპოზიტო დაწესებულებები: კომერციული ბანკები;

ურთიერთშემნახველი ბანკები, სასესხო შემნახველი ასოციაციები და

საკრედიტო კავშირები.

სადაზღვევო კომპანიები და საპენსიო ფონდები.

საინვესტიციო კომპანიები.

სადეპოზიტო დაწესებულებები. სადეპოზიტო დაწესებულებები (მათ

ჩვეულებრივ ბანკებად მოიხსენიებენ) საფინანსო შუამავლებია, რომლებიც კერძო

პირებისა და დაწესებულებებისაგან ღებულობენ ანაბრებს (დეპოზიტებს) და

41

გასცემენ კრედიტებს. ფინანსურ ბაზარზე განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა

ფინანსური ინსტიტუტების ამ ჯგუფს, რადგანაც მათი მეშვეობით წარმოებს ფულადი

მასის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტის–დეპოზიტების შექმნა. სადეპოზიტო

დაწესებულებათა რიცხვს მიეკუთვნება კომერციული ბანკები და ე.წ. შემნახველი

დაწესებულებები: სასესხო-შემნახველი ასოციაციები, ურთიერთშემნახველი ბანკები

და საკრედიტო კავშირები.

კომერციული ბანკები. კომერციული ბანკები დაფინანსების ტრადიციული

უნივერსალური მექანიზმებია, რომლებიც ემსახურება მეანაბრეებსა და მსესხებლებს.

აღნიშნული საფინანსო შუამავლები თავიანთი რესურსების ფორმირებას ახდენენ

ძირთიადად საჩეკო-დეპოზიტური ანგარიშების (ანაბრები, რომელთა სანაცვლოდ

შეიძლება გამოწერილ იქნეს ჩეკები), შემნახველ-დეპოზიტური ანგარიშების

(ანაბრები, რომლებიდანაც შესაძლებელია ფულის ნებისმიერ დროს გამოტანა

მეანაბრის სურვილის მიხედვით, მაგრამ რომლის მიხედვით მეანაბრეს არ შეუძლია

ჩეკის გამოწერა) და ვადიანი დეპოზიტური ანგარიშების (ანაბრები, რომელთაგანაც

სახსრების გამოტანა შესაძლეებლია მხოლოდ ზუსტად დადგენილი ვადის

ამოწურვის შემდეგ) გახსნით. მოზიდული სახსრები გამოიყენება კომერციული და

სამომხმარებლო კრედიტების გასაცემად, უძრავი ქონების გირაოს ქვეშ სესხების

გასაცემად, სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების და მუნიციპალური ობლიგაციების

შესაძენად. აშშ-ში ფუნქციონირებს დაახლოებით 12000 კომერციული ბანკი,

რომლებიც მსხვილი საფინანსო შუამავლების როლში გვევლინებიან. კომერციული

ბანკების აქტივების პორტფელი ყველაზე დივერსიფიცირებულია.

ისტორიულად ისე ჩამოყალიბდა, რომ კომერციული ბანკები

უმნიშვნელოვანესი დაწესებულებები იყო, რომლებიც მუშაობდნენ კერძო და

კორპორაციული მეანაბრეების მიმდინარე ანგარიშებით და აფართოებდნენ ქვეყანაში

ფულის მასას. თანამედროვე ეპოქაში კომერციული ბანკები ასეულობით ახალ-ახალ

პროდუქციას ქმნიან იმ ბროკერების მომსახურების ჩათვლით, რომლებიც

დასაქმებულნი არიან აქციების ყიდვა-გაყიდვაზე და სადაზღვევო საქმიანობით.

სერიოზული ყურადღებაა დასათმობი კომერციული კრედიტების

საპორტფელო მართვის თეორიული ბაზისადმი. სწორედ კომერციული ბანკის

42

თანამშრომლებისათვის მეტად სასარგებლო იქნება აქციებისა და ობლიგაციების ან

სამომხმარებლო კრედიტის პორტფელების მართვის კონცეფციის გაანალიზება,

თუმცა კომერციული დაკრედიტების ბაზრის მკვეთრი ციკლურობა მოითხოვს მეტი

ყურადღება მიექცეს საპორტფელო მართვას; ყოველი მორიგი ეკონომიკური დაცემა

საპორტფელო მართვაში ახალ-ახალი ქმედობების დაშვების უებარი საშუალებაა,

კერძოდ: არასაკმარისი დივერსიფიკაცია, უსისტემო მარკეტინგი, რისკის დონის

შეუსაბამობა საკრედიტო განაკვეთთან და ა.შ.

სწორედ საპორტფელო მართვის თანმიმდევრულმა მიდგომამ შეიძლება

მნიშვნელოვნად აამაღლოს მისი რენტაბელურობა.

სასესხო-შემნახველი ასოაციაცია ტრადიციულად ემსახურება კერძო პირებს-

რეზიდენტებს, რომელთა სასარგებლოდ მიმართავს წვრილ მეანაბრეთა დანაზოგებს

და შემდეგ ამ ფულს სესხად აძლევს უძრავი ქონების საწინდრით და სხვა

მსესხებლებს.

სასესხო-შემნახველ ასოციაციებს გაცემული სესხების ანალიზის დიდი

გამოცდილება აქვთ. ამასთან მათი საინეტერსო საქმიანობაა საკრედიტო ხაზების

გახსნა უძრავი ქონების გირავნობით, რომელიც იძლევა მყარი შემოსავლის

გარანტიას. სასესხო-შემნახველი ასოციაციები თავიანთი რესურსების ფორმირებას

შემნახველი დეპოზიტების (ხშირად მათ პაის უწოდებენ) და საჩეკო ანგარიშების

გახსნის გზით ახერხებენ. მათ მიერ მოზიდული სახსრები ტრადიციულად

გამოიყენება უძრავი ქონების გირავნობის ქვეშ კრედიტების გასაცემად. სასესხო-

შემნახველი ასოციაციები სიდიდით საფინანსო შუამავალთა მეორე ჯგუფს

მიეკუთვნებიან. აშშ-ში ფუნცქიონირებს დაახლოებით 2000 სასესხო_ შემნახველი

ასოაციაცია. გასული საუკუნის 50-60-იან წლებში სასესხო-შემნახველი ასოციაციების

სექტორი უფრო ინტენსიურად ვითარდებოდა, ვიდრე კომერციული ბანკების

სექტორი, მაგრამ 60-იანი წლების ბოლოდან 80-იანი წლების დასაწყისამდე

საპროცენტო განაკვეთების მუდმივი და მკვეთრი ზრდის შედეგად სასესხო-

შემნახველი ასოციაციები დიდი სიძნელეების წინაშე აღმოჩნდნენ, რამაც შეაფერხა

მათი რიცხვის ზრდა. მათ მიერ სესხების უმრავლესობა გაიცემა ქონების გირავნობის

ქვეშ გრძელვადიანი პერიოდით (25 და მეტი წლით). ამიტომ გასაკვირი არაა, რომ

43

ბევრი სესხი, რომელიც დღემდე არაა დაფარული, დიდი ხნის წინ არის გაცემული,

თანაც მაშინ, როდესაც საპროცენტო განაკვეთები საგრძნობლად დაბალი იყო.

საპროცენტო განაკვეთების ზრდის გამო სასესხო-შემნახველი ასოციაციები ხშირად

აწყდებოდნენ სიტუაციას, როდესაც იპოთეკური კრედიტებიდან მისაღები

შემოსაავალი საგრძნობლად მცირე იყო რესურსების მოზიდვის დანახარჯებთან

შედარებით, რის შედეგადაც ბევრმა მათგანმა მნიშვნელოვანი დანაკარგები განიცადა

და შეწყვიტა საქმიანობა.

1980 წლამდე სასესხო-შემნახველ ასოციაციებს მხოლოდ უძრავი ქონების

გირავნობით სესხების გაცემისა და შემნახველი ანგარიშების გახსნის უფლება

ჰქონდათ. ზემოთ აღნიშნული სიძნელეების შედეგად გასული საუკუნის 80-იან

წლების დასაწყისში აშშ-ის კონგრესი იძულებული გახდა მიეღო კანონები,

რომლებიც სასესხო-შემნახველ ასოციაციებს უფლებას აძლევდა გაეხსნათ საჩეკო

ანგარიშები, გაეცათ სამომხმარებლო კრედიტები და განეხორციელებინათ მრავალი

მანამდე აკრძალული საქამიანობის სახე. გარდა ამისა, ეს ასოციაციები უკვე

ემოჩრილებიან იმავე მოთხოვნებს, რომელთაც ფედერალური სარეზერვო სისტემა

ადგენს კომერციული ბანკებისათვის დეპოზიტებთან მიმართებაში, რამაც, ერთი

მხრივ, აღმოფხვრა განსხვავება სასესხო-შემნახველ ასოციაციასა და კომერციულ

ბანკებს შორის, მეორე მხრივ კი, გამოიწვია კონკურენციის ზრდა ამ ორ შუამავალს

შორის.

მე-20 საუკუნის ბოლო ათწლეულიდან სასესხო-შემნახველი ასოციაციების

ინდუსტრია ბევრი პრობლემის გადალახვის წინაშე წარსდგა. კერძოდ: 1.

მოკლევადიანი საპროცენტო განაკვეთები საშემნახველო ანგარიშებიდან

მნიშვნელოვნად იზრდება; 2. კომერციული უძრავი ქონების ფასები მნიშვნელოვნად

ეცემა, რამაც გამოიწვია ასეთი ასოციაციების გაკოტრება. ეს კი მოითხოვს სასესხო-

შემნახველი ასოციაციების შერწყმას, გაერთიანებას ან შთანთქმას.

ურთიერთშემნახველი ბანკები. ურთიერთშემნახველ ბანკებს სასესხო-

შემნახველი ასოციაციებთან ბევრი მსგავსება გააჩნიათ. ისინი თავიანთი რესურსების

ფორმირებას ახდენენ დანაზოგების მიღების გზით (მათ ხშირად პაის უწოდებენ),

ხოლო მობილიზებულ ფულად სახსრებს გასცემენ უძრავი ქონების გირავნობის ქვეშ

44

სესხების სახით. ამასთან ურთიერთშემნახველი ბანკების სტრუქტურა რამდენადმე

განსხვავდება სასესხო-შემნახველი ასოციაციის სტრუქტურისაგან.

ურთიერთშემნახველი ბანკები კოოპერატივების სახით ფუნქციონირებენ: მათი

მფლობელები მენაბრეები არიან. აშშ-ში ფუნქციონირებს ამ ტიპის 500 საფინანსო

შუამავალი, რომლებიც უპირატესად განლაგებულნი არიან ნიუ-იორკისა და ახალი

ინგლისის შტატებში. ისევე როგორც სასესხო-შემნახველ ასოციაციებს,

ურთიერთშემნახველ ბანკებსაც (1980 წლამდე) შეეძლოთ სესხების გაცემა მხოლოდ

უძრავი ქონების გირავნობის ქვეშ. ამასთან, გასული საუკუნის 60-იანი წლების

დასასრულიდან 80-იანი წლების დასაწყისამდე საპროცენტო განაკვეთის ზრდის

პერიოდში ისინი სასესხო-შემნახველი ასოციაციების მსგავსად განიცდიდნენ

სიძნელეებს. 80-იან წლებში საბანკო კანონმდებლობა ამ ორგანიზაციათა მიმართაც

ანალოგიური სახით შეიცვალა. ამის შემდეგ ურთიერთშემნახველ ბანკებს შეეძლოთ

საჩეკო ანგარიშების გახსნა და სხვადასხვა სახის სესხების გაცემა, ისინი სასესხო

შემნახველი ასოციაციების მსგავსად აღარ იზღუდებოდნენ მხოლოდ იპოთეკური

სესხების გაცემით. ურთიერთშემნხაველ ბანკში მოზიდული და დაბანდებული

სახსრები წარიმართება იპოთეკური ბანკების გირავნობის ფურცლებსა და

სახელმწიფო ხელსიუფლების ადგილობრივი ორგანოების ობლიგაციებში

განსათავსებლად.

საკრედიტო კავშირები. საკრედიტო კავშირები წარმოადგენს არც ისე დიდ

კოოპერატიულ საკრედიტო დაწესებულებებს; აშშ-ში მათი რიცხვი დაახლოებით

13000-ს შეადგენს. ისინი მოსახლეობის განსაზღვრული ჯგუფის მიერაა

ორგანიზებული პროფესიული ან რელიგიური პრინციპების შესაბამისად. ეს

ჯგუფები შეიძლება იყვნენ: პროფკავშირის წევრები, რომელიმე ფირმის მუშაკები,

სახელმწიფო მოსამსახურეები და ა.შ., რომლებიც თავიანთი რესურსების

ფორმირებას ახდენენ საპაიო შენატანების საფუძველზე და ძირითადად გასცემენ

სამომხმარებლო კრედიტებს. 1980 წელს საბანკო კანონმდებლობის ხელშეწყობით

საკრედიტო კავშირებს, სამომხმარებლო კრედიტების გარდა, უძრავი ქონების

გარანტიით სესხების გაცემის უფლება მიეცათ. საკრედიტო კაშვირები ძირითადად

ეწევიან დაბალშემოსავლიანი მოახლეობის მომსახურებას.

საკონტრაქტო შემნახველი დაწესებულება. საკონტრაქტო შემნახველი

45

დაწესებულებები (სადაზღვევო კომპანიები და საპენსიო ფონდები) წარმოადგენენ

საფინანსო შუამავლებს, რომლებიც პერიოდულად ახდენენ ფულადი რესურსების

მობილიზებას კონტრაქტის საფუძველზე. ისინი საკმაოდ ზუსტად განსაზღვრავენ

წინასწარ, თუ რამდენი უნდა გადაიხადონ მომდევნო წელს, ამიტომ სადეპოზიტო

დაწესებულებებთან შედარებით სახსრების დაკარგვის საშიშროება მათ ნაკლებად

აღელვებთ. სადეპოზიტო დაწესებულებებისაგან განსხვავებით, აქტივების

ლიკვიდურობა მათთვის არც ისე მნიშვნელოვანია. ამიტომ ისინი თავიანთი

სახსრების ინვესტირებას ახდენენ გრძელვადიან ფასიან ქაღალდებში –

კორპორაციათა ობლიგაციებში, აქციებსა და უძრავი ქონების გირავნობის

სიგელებში. დაზღვევის ობიექტის მიხედვით ეს კომპანიები ორ ძირითად ჯგუფად

იყოფა: სიცოცხლის დამზღვევ და ქონების დამზღვევ კომპანიებად.

სიცოცხლის დამზღვევი კომპანიები ადამიანებს აზღვევენ ისეთი ფინანსური

სიძნელეებისაგან, რომლებიც დაკვშირებულია ვინმეს გარდაცვალებასთან, ასევე

ყიდიან ანუიტეტებს (რომლებიც უზრუნველყოფენ გადახდებს საპენსიო ასაკის

დადგომისას). ისინი თავიანთი რესურსების ფორმირებას ახდენენ იმ ფულადი

შენატანების საფუძველზე, რომელთაც ადამიანები იხდიან სადაზღვევო პოლისებში

(ან მათი მოქმედების გაგრძელებაში) და ამ სახსრებს ძირითადად კორპორაციული

ობლიგაციებისა და უძრავი ქონების გირავნობის სიგელების შესაძენად გამოიყენებენ.

სადაზღვევო კომპანიები აქციებსაც იძენენ, მაგრამ აქციებში დაბანდება

შეზღუდულია. ამჟამად აშშ-ში სიცოცხლის დაზღვევის კომპანიათა მთლიანი

აქტივები შეადგენს დაახლოებით 1,8 ტრლნ დოლარს, რაც მათ უმსხვილეს

საკონტრაქტო-შემნახველ დაწესებულებად აქცევს. მათი დანაზოგების აკუმულირება

წარმოებს სადაზღვევო პრემიის სახით.

ხანძრისა და სხვა უბედური შემთხვევისაგან დამზღვევი კომპანიები აზღვევენ

პოლისების მფლობელების ქონებას დატაცების, ხანძრის, სტიქიური უბედურების და

სხვა შემთხვევებისაგან. სიცოცხლის დამზღვევი კომპანიების მსგავსად ისინი

თავიანთი რესურსების ფორმირებას ახდენენ სადაზღვევო პოლისების გაყიდვით,

თუმცა გლობალური სტიქიური უბედურებისას დანაკარგების ალბათობა მათთან

შედარებით მაღალი აქვთ. ამ მიზეზით სახსრების დაბანდება წარმოებს უფრო

ლიკვიდურ აქტივებში. დაბანდებათა უმსხვილეს მიმართულებას წარმოადგენს

46

მუნიციპალური ობლიგაციები. გარდა ამისა, ისინი იძენენ კორპორაციულ

ობლიგაციებს, აქციებს, ასევე სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებს.

სახელმწიფო და კერძო საპენსიო ფონდები. როგორც კერძო, ისე სახელმწიფო

საპენსიო ფონდები და მმართველობის ადგილობრივი ორგანოების საპენსიო

ფონდები უზრუნველყოფენ დაწესებულებათა საპენსიო ასაკის თანამშრომელთათვის

ყოველწლიურ შემოსავალს. საპენსიო ფონდების ფორმირება ხდება მუშების,

მოსამსახურეების და მეწარმეების ფულადი შენატანების საფუძველზე. საპენსიო

შენატანებს მუშები და მოსამსახურეები იხდიან ნაწილ-ნაწილ ხელფასიდან, ხოლო

მეწარმეები – მოგებიდან ანარიცხების სახით. საპენსიო ფონდის აქტივთა უმსხვილეს

მუხლს წარმოადგენს კორპორაციული ობლიგაციები და აქციები. აშშ-ში

ფედერალური მთავრობა კანონმდებლობის მეშვეობით აქტიურად უჭერდა მხარს

საპენისო ფონდის დაარსებას. საგადასახადო შეღავათების დაწესებით მთავრობა

ახდენს საპენსიო შენატანების სტიმულირეაბს.

საინვესტიციო შუამავლები. საფინანსო შუამავლების ეს კატეგორია მოიცავს

საფინანსო კომპანიებს, ურთიერთ (საპაიო) ფონდებს და ფულადი ბაზრის ურთიერთ

(საპაიო) ფონდებს.

ფინანსური კომპანიები. ფინანსური კომპანიები თავიანთი რესურსების

ფორმირებას ახდენენ კომერციული ფასიანი ქაღალდების გაყიდვის ხარჯზე. ეს

სახსრები მიმართულია სამომხმარებლო სესხების გაცემისაკენ, რომელთა

დანიშნულებაა ავეჯის, ავტომობილის შეძენა, ბინის რემონტი, ასევე მცირე ბიზნესის

განვითარება. ზოგიერთი საფინანსო კომპანია ორგანიზებულია მსხვილი

კორპორაციის მიერ საკუთარი პროდუქტის რეალიზაციის უზრუნველსაყოფად.

მაგალთიად, კომპანია „ფორდ მოტორ კრედიტი~ („Ford Motor Credit”) თავის

კლიენტებს აძლევს კრედიტს ავტომობილ „ფორდის~ შესაძენად. ფინანსური

კომპანიები სესხებს გასცემენ ერთიდან სამ წლამდე ვადით.

ურთიერთ (საპაიო) ფონდები თავიანთი რესურსების ფორმირებას ახდენენ

მოსახლეობისათვის პაის მიყიდვის გზით, მოზიდულ სახსრებს კი მიმართავენ

სხვადახსვა აქციისა და ობლიგაციის შესაძენად. ისინი თავიანთ მეპაიეებს

საშუალებას აძლევენ გააერთიანონ სახსრები და ამით შეამცირონ ტარნსაქციური

47

დანახარჯები აქციებისა და ობლიგაციების მსხვილი პაკეტების ყიდვის შემთხვევაში.

უფრო მეტიც, ფასიანი ქაღალდების პორტფელი, რომელსაც ფლობენ

ურთიერთფონდის მეპაიები, უფრო დივერსიფიცირებულია, ვიდრე პორტფელი,

რომლის შეძენაც შეუძლია თითოეულ მეპაიეს დამოუკიდებლად. მეპაიეს ნებისმიერ

დროს შეუძლია თავისი პაის გაყიდვა, რომლის ღირებულება განისაზღვრება ყველა

ფასიანი ქაღალდის ღირებულების გაერთიანებით, რომელსაც ფლობს ფონდი

მოცემულ მომენტში. ფასიანი ქაღალდებისა და პაის ღირებულება მუდმივად

იცვლება, ამიტომ ინვესტიციები ურთიერთფონდში შეიძლება სარისკო აღმოჩნდეს.

ფულადი ბაზრის ურთიერთ (საპაიო) ფონდები ფულადი ბაზრის ერთ-ერთ

შედარებით ახალ ფინანსურ დაწესებულებებს წარმოადგენენ, რომელთაც

ახასიათებთ ურთიერთფონდების ყველა მახასიათებლები; გარდა ამისა, ისინი

გარკვეულწილად წარმოადგენენ სადეპოზიტო დაწესებულებებს, რადგან თავიანთ

კლიენტებს საშუალებას აძლევენ გახსნან დეპოზიტების ტიპის ანგარიშები. ფულადი

რესურსების ფორმირებსიათვის, ურთიერთფონდების უმრავლესობის მსგავსად,

ისინი ყიდიან პაის, მიღებული ფულადი სახსრები კი გამოიყენება უსაფრთხო და

მაღალლიკვიდური ფულადი ბაზრის ინტსრუმენტების შესაძენად.

ეს ფონდები გამოირჩევიან იმით, რომ მეპაიეებს თავიანთი პაის სანაცვლოდ

ჩეკების გამოწერის უფლება აქვთ. ამ უფლების გამოყენება შესაძლებელია მხოლოდ

განსაზღვრული პირობების შესრულების შემდეგ. ხშირად ჩეკების გამოწერა

დაშვებულია მხოლოდ იმ თანხაზე, რომელიც არ აღემატება 500 დოლარს, ანგარიშის

გასახსნელად კი სოლიდური თანხაა საჭირო. ფულადი ბაზრის ურთიერთფონდში

პაი საჩეკო დეპოზიტის ანგარიშის როლს ასრულებს, რაზედაც გადაიხდება

პროცენტი. ამასთან არსებობს გარკვეული შეზღუდვა ჩეკის გამოწერისას. საპაიო

ფონდების შექმნიდან დღემდე ამ სექტორის მასშტაბები მკვეთრად გაიზარდა.

წარმოებული ფინანსური ინსტრუმენტები. ცნობილია, რომ ნებისმიერი ფინანსური

ბაზრის თანმდევი მოვლენაა რისკი, უფრო მეტიც, ხშირად ამბობენ, რომ მთელი

მოძღვრება ფინანსების შესახებ 3 საყრდენს1 ეფუძნება: ესენია: ფულის ღირებულება

დროის გათვალისწინებით, რისკის მართვა და აქტივების შეფასება. ფინანსური

1 Зви Боди, Роберт К. Мертон, Финансы Пер. с англ. М. из-ский дом «Вильямс», 2000. ст. 327.

48

სისტემისათვის დამახასიათებელი ერთ-ერთი განსაკუთრებული თავისებურება ის

არის, რომ არსებობს არა მხოლოდ საქონლის, მომსახურებისა თუ ფინანსური

ინსტრუმენტების ბაზრები, არამედ ასევე ბაზარი, სადაც ყიდვა-გაყიდვის ობიექტს

თავად რისკი წარმოადგენს.

წარმოებული ფინანსური ინსტრუმენტების, ანუ დერივატივების ბაზარი

გვაძლევს შესაძლებლობას ეფექტურად ვმართოთ რისკი. შესაძლებელია

წარმოებული ინსტრუმენტების არასაბირჟო რეჟიმში ყიდვა-გაყიდვაც, ე.ი. არსებობს

ბირჟის გარეშე ბაზარიც.

თავად სიტყვა „წარმოებული ინსტრუმენტი~ გარკვეულწილად ხნის

დერივატივის შინაგან ბუნებას. ის მიგვანიშნებს, რომ დერივატივის ფასი და ბაზარზე

მისი მიმოქცევა მეორადია და წარმოებულია პირველადი ინსტრუმენტების

მოძრაობისაგან. ყოველი წარმოებული პროდუქტი შექმნილია რეალური პროდუქტის

საფუძველზე.

წარმოებული ფასიანი ქაღალდების კლიენტები 2 ჯგუფად იყოფა: ჰეჯერებად

და ტრეიდერებად, ანუ უბრალოდ სპეკულანტებად. ჰეჯერებისათვის დერივატივები

ჩინებული საშუალებაა განახორციელონ საკუთარი ბიზნესისათვის სახიფათო

რისკების მინიმიზაცია და ეფექტური მართვა. მეორე მხრივ, ტრეიდერები საკუთარ

თავზე იღებენ მაღალ რისკს მაღალი მოგების მიღების მოლოდინში.

ხშირად წარმოებულ პროდუქტებს განიხილავენ, როგორც სანაძლეოს.

მოთამაშე დებს ფსონს თავისი პროგნოზის შესაბამისად. თუკი მისი პროგნოზი

მართლდება, მაშინ ის მოგებას ღებულობს, წინააღმდეგ შემთხვევაში კი განიცდის

ზარალს. ეს პრინციპი არ ასახავს წარმოებული ინსტრუმენტების ბაზრის არსს, მაგრამ

გამოდგება მისი ფუნდამენტური წესების გასაგებად.

თუკი სპეკულანტისათვის წარმოებული ქაღალდი გარკვეული ფსონია, მაშინ

ჰეჯერისათვის ის პირველ რიგში სადაზღვევო პოლისის ანალოგია. დერივატივში

გადახდილი თნახა კი სადაზღვევო შენატანი, ანუ სადაზღვევო პრემიაა.

დერივატივები მზარდ პოპულარობას იხვეჭენ. იქმნება უამრავი ახალი ტიპის

წარმოებული ინსტრუმენტი, რომელთაც რისკის მართვის სულ უფრო რთული

49

სტრატეგიები ახლავს თან. თითქმის ვერ შევხვდებით საინვესტიციო პორტფელს,

რომელშიც დერივატივები არ შედიოდეს, როგორც მოგების მიღების წყარო, ან

დაზღვევის საშუალება. მიუხედავად თანმდევი საკმაოდ მაღალი რისკებისა მათ

შეძენაზე უარს არ ამბობენ.

ვაჭრობის მოცულობამ ჩიკაგოს სასაქონლო ბირჟაზე 2005 წლის თებერვალში

სარეკორდო ნიშნულს მიაღწია.; სულ დაიდო 50 663 610 კონტრაქტი (საქმე ეხება

ფინანსურ ფიუჩერსებსა და ოფციოებს). აქედან 42 491 190 ფინანსური ფიუჩერსი იყო.

მხოლოდ ერთ დღეს, 28 თებერვალს, დაიდო.

არა ერთმა მასშტაბურმა გაკოტრებამ დაადასტურა, რომ დერივატივების

სფეროში დიდი სიფრთხილეა საჭირო ინვეტსორის მხრიდან. სწორედ ამიტომ

გასული საუკუნის 70-იანი წლებიდან დღემდე არ წყდება სხვადასხვა მათემატიკური

მოდელების შემუშავება, რომელთა მიზანიცაა ეფექტიანი სტრატეგიების შემუშავება

ამ მაღალრისკიან და რთულ სფეროში.

განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში წარმოებული

ინსტრუმენტების განვითარებული ბაზრების არსებობა ჩვეულებრივი რამ არის.

მეტიც ის საბაზრო ეკონომიკის დამახასიათებელი თავისებურება გახდა. ამ ბაზრებზე

დამზღვევები რისკს ამცირებენ, სპეკულანტები კი ამ რისკს მოგების მოლოდინში

საკუთარ თავზე იღებენ, საზოგადოების კეთილდღეობის დონე კი იზრდება.

შეიძლება ისიც კი ითქვას, რომ დერივატივების ბაზრების განვითარების დონე

გამოდგება ქვეყნის განვითარების და ინოვაციური ტექნოლოგიების დონის

მაჩვენებელ ინდიკატორად.

საქართველოში წარმოებული ინსტრუმენტებით ვაჭრობას მეტად მცირე

ისტორია აქვს. კერძოდ, 1998 წელს დაიწყო საქართველოს ბანკთაშორის სავალუტო

ბირჟაზე ფიუჩერსებით ვაჭრობა. ეს იყო 1,2 და 3-თვიანი ფიუჩერსები აშშ-ს

დოლარებზე. ვაჭრობის მოცულობა დღეში საშუალოდ 20 000 დოლარს შეადგენდა.

ფიუჩერსებით ვაჭრობა ბირჟაზე შექმნილმა არასტაბილურმა ვითარებამ შეიწირა.

როდესაც სავალუტო ბირჟაზე სტაბილურობა აღდგა, ფიუჩერსებით ვაჭრობა აღარ

გაგრძელებულა.

50

ზოგადად შეიძლება ითქვას: ამა თუ იმ ქვეყანაში ფინანსური სისტემის

განვითარების დონეზე მსჯელობის საშუალებას განვითარებული ანდა

განუვითარებელი რისკების ბაზარი იძლევა. წარმოებული ინსტრუმენტებით

რისკების დაზღვევა მსოფლიოში გავრცელებული, თანამედროვე და მეტად

ეფექტური მეთოდია. ის წარმოადგენს საბაზრო ეკონომიკის განვითარების ერთ-ერთ

მაჩვენებელს. უფრო მეტი, XXI საუკუნეში წარმოუდგენელია ეკონომიკისა თუ

ფინანსური სისტემის განვითარებაზე საუბარი, თუკი წარმოებული

ინსტრუმენტებით რისკების მართვისა და გადანაწილების მექანიზმი განვითარებას

არ განიცდის.

განვითარებული წარმოებული ინსტრუმენტების ბაზარი მოთხოვნა-

მიწოდების საბაზრო მექანიზმებს ავრცელებს რისკის გადანაწილების პროცესზე.

შედეგად ყოველი სუბიექტი საკუთარ თავზე იღებს იმ რისკს, რომელთანაც

გამკლავების საშუალებაც მას აქვს. გარდა ამისა იმ სუბიექტებს, რომელთაც რისკის

მინიმიზაცია სურთ ამის საშუალება ეძლევათ. წარმოებული ინსტრუმენტების

მეშვეობით დადებული გარიგებების საფუძველზე მინიმუმამდე დადის

ჰეჯერებისათვის განუსაზღვრელობის პირობები, იზრდება მათი კეთილდღეობის

დონე, რადგანაც იზრდება ბიზენსის მართვის ეფექტიანობა.

წარმოებული ინსტრუმენტების სავაჭრო ბრუნვა დამოკიდებულია მისი

საბაზისო საქონლის სავაჭრო ბრუნვაზე. თუ საუბარია ფინანსურ ფიუჩერსებზე,

მაშინ განვითარებული უნდა იყოს ფინანსური ინსტრუმენტების პირველადი და

მეორადი ბაზრები, ასევე სასაქონლო ბაზრები. ე.ი. წარმოებული ინსტრუმენტებით

ვაჭრობის განვითარების პრობლემა, უფრო დიდი, ფინანსური ბაზრების

განვითარების პრობლემის შემადგენელი ნაწილია. საქართველოში კი ჩვენ ვხვდებით

მხოლოდ მეტად განუვითარებელ საფონდო ბირჟას, რომლის კაპიტალიზაციაც

ძალზე მცირეა.

ამდენად, ფინანური ბაზრისა და, მათ შორის წარმოებული ინსტრუმენტების

ბაზრის განვითარებისათვის საჭიროა ადგილობრივ ინვესტორთა ცნობიერებაში

დამკვიდრდეს ინვესტიციების განვითარების მსოფლიო ტენდენციები. დღეს მათ არ

გააჩნიათ სათანადო ცოდნა, რომ ხელი შეუწყონ საქართველოში განვითარებული

51

ფინანსური ბაზრის ჩამოყალიბებას ან განახორციელონ ინვესტიციები მსოფლიო

ფინანსური ბაზრების მეშვეობით. საუბარიც ზედმეტია იმაზე, რომ დერივატივების

ბაზრებზე სპეკულაციის წარმოებას განსაკუთრებული გამოცდილება, ალღო და, რაც

მთავარია, ბიზნესის წარმოების თანამედროვე მეთოდების, სტრატეგიებისა და

მოდელების ცოდნა სჭირდება. შეიძლება ითქვას, რომ მსოფლიოს განვითარების

ერთიანი პროცესისაგან 70-წლიანმა მოწყვეტამ უზარმაზარი მანძილით ჩამოტოვა

უკან ქართული წარმოება მსოფლიო ტენდენციებისაგან და ახლა კი მეტად მცირე

ხანში საჭიროა მსოფლიო ფინანსური, ეკონომიკური და ბიზნეს სიახლეების

შეთვისება.

დერივატივი, ანუ გარიგება, რომელშიც დროითი ფაქტორი ფიგურირებს,

მოითხოვს მხარეთა შორის გარკვეული ნდობის დამყარებას, რაც დღეს

საქართველოში ფაქტიურად არ არსებობს. გარდა ამისა საჭიროა ისეთი

ინფორმაციული სისტემის არსებობა, რომელიც ეკონომიკის სუბიექტთა შესახებ

მონაცემების მოპოვებისა და გადაცემის მეთოდებს შეიცავს. ინფორმაცია

პროგნოზების გაკეთების საფუძველია, ბაზრის კონიუნქტურის განვითარების

პროგნოზირება კი ფინანსურ ინსტრუმენტებთან მუშაობისათვის აუცილებელია.

საჭიროა გამჭვირვალობის საკმაოდ მაღალი ხარისხი, ამასთან მნიშვნელოვანია თვით

საზოგადოების წევრთა დაინტერესებაც ფინანსური ბაზრით და დანაზოგის

მიმართვა ინვესტიციებისაკენ.

დერივატივების განვითარება საჭიროებს ასევე საკანონმდებლო ბაზის

სრულყოფას, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს კონტრაქტების დაცვა. უნდა

არსებობდეს გარიგებების დაცვის სამართლებლივი მექანიზმები.

დერივატივების განვითარება ეკონომიკის განვითარების პარალელურად უნდა

მოხდეს. ეს პროცესი სახელმწიფოს მეთვალყურეობასა და კონტროლს მოითხოვს,

რათა შეიქმნას ამ ინსტრუმენტებისადმი საზოგადოების და ბიზნესმენების ნდობა:

უპირველეს ყოვლისა, საქართველოსთვის აუცილებელია სტაბილურობა,

წარმოებული ინსტრუმენტები როგორც რისკების დაზღვევის თანამედროვე

საშუალება ამ მხრივ შეუცვლელია.

52

_ დერივატივების მეშვეობით ქართველი მეწარმეები (განსაკუთრებით კი

ექსპორტიორები) შეძლებენ რისკების დაზღვევას (მაგალითად, უცხოურ

ვალუტასთან დაკავშირებული რისკებისა).

_ რისკების დაზღვევის თანამედროვე სისტემის შემოღება უზრუნველყოფს

მთელი ქვეყნის სტაბილურ განვითარებას, არ გახდის მას დამოკიდებულს ამა თუ იმ

ბაზრის კონიუნქტურის ცვალებადობაზე.

_ რისკების მართვის დანერგვა გაზრდის ინვეტსორების ინტერესს

საქართველოსადმი.

_ განვითარებული წარმოებული ინსტრუმენტები მაჩვენებელი იქნება იმისა,

რომ საქართველო მსოფლიო ეკონომიკური სივრცის წევრი ხდება.

თუ გავითვალისწინებთ, რომ საქართველოში ფინანსური ბაზრებიდან

ყველაზე მეტად განვითარებულია სავალუტო ბაზარი (ბანკთაშორისი სავალუტო

ბირჟის სახით), მაშინ დაზღვევის თანამედროვე მეთოდების დანერგვა სწორედ

სავალუტო რისკების სფეროში უნდა მოხდეს. ეს არცთუ დიდი პრობლემაა. ამასთან,

ქართველ ბიზნესმენებს ხშირად უხდებათ სავალუტო რისკებთან შეხება (თუნდაც

საქონლის ექსპორტიორებს, იმპორტიორებს). სავალუტო რისკებისაგან არც უცხოელი

ინესტორები არიან დაზღვეულები. თანამედროვე მსოფლიოში გაცვლითი კურსების

მუდმივად ცვალებადი და ძნელადპროგნოზირებადი დინამიკა შექმნის

დერივატივებზე მოთხოვნას.

სამწუხაროდ, ჩვენს ქვეყანაში წარმოებული ინსტრუმენტების წარმოქმნის და

დამკვიდრების პერსპექტივა ჯერ-ჯერობით არ იკვეთება.

თემა 3. ფინანსური ბაზრის ინსტრუმენტები.

ფულადი ბაზრის ინსტრუმენტები.

კაპიტალის ბაზრის ინსტრუმენტები: აქციები; ობლიგაციები; გირავნობის

სიგელები.

წარმოებული ფინანსური ინსტრუმენტები.

53

ფულადი ბაზრის ინსტრუმენტები. ფინანსური ბაზრის მნიშვნელოვანი როლის

შესახებ კრედიტორ-შემნახველებიდან მსესხებელ-მხარჯველებთან თანხების

განთავსებასთან დაკავშირებით უკვე ვისაუბრეთ, ახლა განვიხილოთ ფულადი

ბაზარი და ფასიანი ქაღალდები, რომლებითაც ვაჭრობენ ფულად ბაზარზე.

სავალო ინსტრუმენტები თავიანთი მოკლევადიანობის წყალობით ფასების

მცირედ მერყეობას განიცდიან, ე. ი. ისინი ნაკლებად სარისკო დაბანდებებს

წარმოადგენენ. უკანასკნელი 30 წლის განმავლობაში აშშ-ში ფულად ბაზარზე

მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიმჩნევა. კერძოდ, დაბანდებათა მოცულობა

ზოგიერთი სახის ფინანსურ ინსტრუმენტში უფრო სწრაფად იზრდება სხვა სახის

დაბანდებათა მოცულობასთან შედარებით. განვიხილოთ ფულადი ბაზრის

ინსტრუმენტები.

სახაზინო თამასუქი წარმოადგენს მთავრობის მოკლევადიან სავალო

ვალდებულებას, რომელიც გამოიცემა 3, 6 და 12-თვიანი დაფარვის ვადით. მათი

გამოშვების მიზანია ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსება. მათზე დაფარვის

მომენტში გადაიხდება წინასწარ განსაზღვრული თანხა.

ფულადი ბაზრის ინსტრუმენტებიდან ყველაზე ლიკვიდურია სახაზინო

თამასუქები, რადგანაც მათი მონაწილეობით უფრო ხშირად ტარდება ვაჭრობა,

ამასთან დეფოლტის საშიშროების არარსებობის გამო ისინი ყველაზე საიმედოა.

დეფოლტი გულისხმობს, რომ სასესხო ვალდებულების გამომცემ მხარეს არ შეუძლია

განახორციელოს პროცენტული გადახდები ან გადაიხადოს წინასწარ განსაზღვრული

საჭირო თანხა ვალის დაფარვის მომენტში. მთავრობას ყოველთვის შესწევს უნარი

პასუხი აგოს თავის სასესხო ვალდებულებებზე, რადგანაც შეუძლია გაზარდოს

გადასახადები ან გამოუშვას ნაღდი ფული (ქაღალდის ფული) და ამით დაფაროს

საკუთარი სასესხო ვალდებულებები. სახაზინო თამასუქებს უფრო ხშირად ბანკები

იძენენ, თუმცა მცირედი მოცულობით. ისინი შეიძლება ეკუთვნოდეს სხვა საფინანსო

შუამავლებსა და საოჯახო მეურნეობებსაც.

საბანკო გადასაყვანი დეპოზიტური სერტიფიკატი არის სასესხო

ვალდებულება, რომელსაც ბანკი მეანაბრეზე ყიდის და რომლის მიხედვით

ყოველწლიურად გადაიხდება წინასწარ დათქმული პროცენტი, დაფარვის მომენტში

54

კი შესყიდვის საწყისი ფასი. 1961 წლამდე დეპოზიტური სერტიფიკატები არ იყო

გადასაყვანი, ე.ი. არ შეიძლებოდა მათი სხვა პირზე გაყიდვა და დაფარვის დროის

დადგომამდე ისინი მხოლოდ ბანკის მიერ გამოისყიდებოდა საკმაოდ დიდი ჯარიმის

გადახდევინებით. 1961 წელს იმისათვის, რომ დეპოზიტური სერტიფიკატი უფრო

ლიკვიდური და ინვესტორებისათვის მიმზიდველი გამხდარიყო „სითიბანკმა~

პირველად შემოიღო მსხვილი ღირებულების გადასაყვანი დეპოზიტური

სერტიფიკატები, რომელთა ხელმეორედ გაყიდვა უკვე შესაძლებელი იყო მეორად

ბაზარზე. ამჟამად ამგვარი სერტიფიკატები გამოიცემა ყველა მსხვილი ბანკის მიერ.

დღეისთვის გამოშვებული დეპოზიტური სერტიფიკატების თანხა 300 მლრდ

დოლარს აღემატება. დეპოზიტური სერტიფიკატები კომერციული ბანკისთვის

კორპორაციებისაგან, ფულადი ბაზრების ურთიერთ (საპაიო) ფონდებისაგან,

საქველმოქმედო ორგანიზაციებიდან და სამთავრობო ორგანოებიდან სახრების

მოზიდვის მნიშვნელოვანი წყაროა.

კომერციული ფასიანი ქაღალდი მოკლევადიანი სასესხო ვალდებულებაა,

რომელსაც კორპორაციები გამოსცემენ. გასული საუკუნის 60-იან წლებამდე

კორპორაციები სესხებს ბანკებიდან იღებდნენ, შემდგომ კი მოკლევადიან სახსრებზე

საკუთარი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად ისინი უფრო ხშირად

მიმართავდენ კომერციული ფასიანი ქაღალდების გაყიდვას სხვა საფინანსო

შუამავლებსა და კორპორაციებზე, რითაც მათ პირდაპირ ითრევდენ დაფინანსებაში.

უკანასკნელ პერიოდში კომერციული ფასიანი ქაღალდების ბაზარი შესამჩნევად

გაიზარდა.

საბანკო აქცეპტი ფულადი ბაზრის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია

საბანკო აქცეპტი, რომელიც საერთაშორისო ვაჭრობის განვითარების შედეგად

წარმოიქმნა და ასობით წელია გამოიყენება. საბანკო აქცეპტი საბანკო გადასაყვანი

თამასუქია (ჩეკისმაგვარი გადახდის ვალდებულება). ის გამოცემულია ფირმის მიერ,

რომელმაც მომავალში უნდა აწარმოოს გადახდა ბანკის გარანტიებით, რომელიც,

თავის მხრივ, ღებულობს განსაზღვრულ გასამჯელოს და თამასუქზე აკეთებს

წარწერას–„აქცეპტირებულია~. ფირმას, რომელმაც გამოსცა ამგვარი თამასუქი, მისი

განაღდებისათვის აუცილებლად ესაჭიროება თავის ანგარიშზე თანხის განთავსება.

თუ ფირმა უარს ამბობს თანხის განაღდებაზე, ბანკის გარანტია ნიშნავს, რომ ის

55

ვალდებულია დაფაროს თამასუქის თანხა. ფირმისათვის უპირატესობაა ის, რომ

დიდია ალბათობა გადასაყვანი თამასუქი მიღებულ იქნეს საზღვარგარეთ საქონლის

ყიდვისას, რადგანაც უცხოელმა ექსპორტიორმა იცის, რომ, საქონლის მყიდველი

კომპანია რომც გაკოტრდეს, საბანკო თამასუქი მაინც გადახდილი იქნება.

„აქცეპტირებული~ თამასუქი ხშირად განმეორებით იყიდება მეორად ბაზარზე,

თანაც ფასდაკლებით, ე.ი. თავისი ქცევით იგი ემსგავსება სახაზინო თამასუქს.

როგორც წესი, მათ ის პირები ფლობენ, რომლებსაც სახაზინო თამასუქები აქვთ.

შეთანხმებები უკან გამოსყიდვის შესახებ (რეპოგარიგებები): ინგლისური

სიტყვა რეპურცჰასე-დან, რაც გულისხმობს უკან გამოსყიდვას). ის მოკლევადიანი

სესხია, რომლის დაფარვის ვადა ასე ხშირად არ აღემატება ორ კვირას. ისინი

უზრუნველყოფილია სახაზინო თამასუქებით, ე.ი. აქტივებით, რომელთაც

კრედიტორი თავის მფლობელობაში ღებულობს, თუ სესხის ამღები არ დააბრუნებს

ნასესხებ თანხას. მსხვილ კორპორაციას შეუძლია თავის ანგარიშზე ჰქონდეს

თავისუფალი თანხა, მაგალითად, 1 მლნ ლარი, რომელიც სურს გასცეს ვალად ერთი

დღით. ამ ერთი მილიონის ფასად ბანკისაგან ის შეიძენს სახაზინო თამასუქებს,

რომელთა უკან გამოსყიდვაზე ბანკი მეორე დღესვე თანახმაა, ოღონდ იმ ფასით,

რომელიც ოდნავ აღემატება შეძენის ფასს. ამგვარი შეთანხმების აზრი იმაში

მდგომარეობს, რომ კორპორაცია აძლევს ბანკს სესხს, სამაგიეროდ მისგან ღებულობს

ბანკის საკუთრებაში მყოფ იგივე თანხის სახაზინო თამასუქებს, რომელთაც ის

კორპორაცია იტოვებს მანამ, ვიდრე ბანკი მათ უკანვე არ გამოისყიდის. შეთანხმება

უკან გამოსყიდვის შესახებ–საკმაოდ ახალი ინიციატივაა ფინანსურ ბაზარზე. იგი

1963 წელს იქნა შემოღებული და წარმოადგენს საბანკო სახსრების მოზიდვის

მნიშვნელოვან წყაროს. ამ ბაზარზე ძირითად კრედიტორებად მსხვილი

კორპორაციები გამოდიან.

ბანკთაშორისი საკრედიტო ბაზრის სახსრები ბანკების სახსრების ნაწილია,

რომლებსაც ბანკები ერთმანეთში ცვლიან. ეს სესხები გაიცემა ერთი ბანკის მიერ სხვა

ბანკზე. ბანკები ბანკთაშორის საკრედიტო ბაზარზე სესხებს შემდეგი მიზეზით

იღებენ: ბანკმა შესაძლოა აღმოაჩინოს, რომ ცენტრალურ ბანკში მის ანგარიშზე

განთავსებული თანხა არ პასუხობს დადგენილ მოთხოვნებს. მოცემულ ბანკს

შეუძლია საჭირო თანხა სხვა ბანკისაგან ისესხოს, რომელიც გადაუგზავნის თანხას

56

ცენტრალურ ბანკს ელექტრონული სისტემის მეშვეობით. ეს ბაზარი ძალზედ

მგრძნობიარეა ბანკების ფინანსური სიძნელეების მიმართ, ამიტომაც ამგვარი

კრედიტების საპროცენტო განაკვეთი იწოდება ბანკთაშორისი კრედიტის განაკვეთად.

იგი ბანკთაშორის საკრედიტო ბაზარზე სიტუაციის განსაზღვრის ძალზე

მგრძნობიარე ბარომეტრია და ამავდროულად ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის

ერთ-ერთი ძირითადი ინსტრუმენტი და ინდიკატორია: თუ იგი მაღალია, ეს

მიგვანიშნებს, რომ ბანკის თანხები შეზღუდულია. ბანკთაშორისი კრედიტის დაბალი

განაკვეთი კი მიუთითებს, რომ ბანკი კრედიტს დიდად არ საჭიროებს.

ევროდოლარი. ამერიკულ დოლარებს, რომლებიც აშშ-ის გარეთ უცხოურ

ბანკებში ან ამერიკული ბანკების უცხოურ ფილიალებშია განთავსებული,

ევროდოლარები ეწოდება. როცა ამერიკულ ბანკებს თანხები ესაჭიროებათ, მათ

შეუძლიათ ისესხონ თანხები უცხოური ბანკებისაგან ან თავიანთი

(საზღვარგარეთული) ფილიალებისაგან. ევროდოლარი საბანკო რესურსების

მნიშვნელოვანი წყაროა.


სიგელები. კაპიტალის ბაზრის ინსტრუმენტებს მიეკუთვნება სავალო

ვალდებულებები და აქციები, რომელთა დაფარვის ვადა აღემატება ერთ წელს. მათზე

ფასების მერყეობა უფრო მეტი ამპლიტუდით ხასიათდება ფულადი ბაზრის

ინსტრუმენტებთან შედარებით. ამიტომაც ისინი (კაპიტალის ბაზრის

ინსტრუმენტები) დაბანდებათა საკმაოდ სარიკსო სახეობად ითვლებიან.

აქცია წარმოადგენს საკუთრების მოწმობას წმინდა შემოსავლის წილისა და

კორპორაციის აქტივების ნაწილის შესახებ. ყოველწლიურად გამოშვებულ ახალ

აქციათა მოცულობა, როგორც წესი, შედარებით მცირეა უკვე განთავსებული აქციების

საერთო მოცულობასთან შედარებით. აშშ-ში აქციათა დაახლოებით ნახევარი

იმყოფება ფიზიკურ პირთა მფლობელობაში, დანარჩენი კი საპენსიო ფონდებს,

ურთიერთფონდებსა და სადაზღვევო კომპანიებს ეკუთვნის.

აქცია წარმოადგენს ფირმის საკუთრების ნაწილის ფლობის უფლებას. აქციის

კურსი განსაზღვრავს ფულის თანხას, რომელსაც იხდის ინვესტორი საკუთრებაში

მონაწილეობისათვის.

57

აქციები ორი სახისაა: პრეფერენციული (პრივილეგირებული) და

ჩვეულებრივი. პრივილეგირებული აქცია უფლებას აძლევს მის მფლობელს

ყოველწლიურად მიღიოს გარკვეული თანხა-პროცენტის ან ფიქსირებული

გადასახდელის სახით. პრეფერენციული აქციების მფლობელებს შუალედური

მდგომარეობა უჭირავთ კორპორაციის კრედიტორებსა და სხვა სახის აქციების

მფლობელებს შორის. ისინი ღებულობენ ფიქსირებულ დივიდენდებს კორპორაციის

წმინდა შემოსავლებიდან. მაშინ, როდესაც კორპორაციის სამეურნეო საქმიანობის

ფინანსური შედეგები უარესდება და პროცენტებისა და დივიდენდების გაცემა

ძნელდება, პრეფერენციული აქციების მფლობელები აღმოჩნდებიან „შუა ზონაში~ და

უფრო დაცულნი არიან, ვიდრე ჩვეულებრივი აქციების მფლობელები. აუცილებელია

ვიცოდეთ, რომ ობლიგაციების მფლობელები კრედიტორები არიან, ხოლო აქციების

მფლობელები კორპორაციის თანამესაკუთრეები.

პრივილეგირებულმა აქციამ პრეფერენციული აქციის სახელწოდება იმიტომ

მიიღო, რომ იგი მფლობელს აძლევს პრეფერენციას, რომელიც არ გააჩნია

კორპორაციის სხვა დანარჩენ თანამესაკუთრეებს. პირველი პრეფერენცია ეხება

აქტივებს. ბიზნესის გაუქმების ან კორპორაციის დაშლის შემთხვევაში პირველად

აკმაყოფილებენ კრედიტორების პრეტენზიებს, შემდეგ–პრეფერენციული აქციების

მფლობელთა პრეტენზიებს დაბოლოს, ჩვეულებრივი აქციების მფლობელთა

პრეტენზიებს.

მეორე პრეფერენცია ეხება დივიდენდებს. პრეფაქციის მფლობელები

ჩვეულებრივად ღებულობენ ფიქსირებულ დივიდენდებს, რაც გამოხატულია ან

ეროვნულ ვალუტაში, ან პირად ღირებულებებში.

დივიდენდები გაიცემა მიმდინარე ან წარსული მოგებიდან, პროცენტებისაგან

განსხვავებით დივიდენდები ყოველთვის არ გაიცემა და, თუ გაიცემა, მხოლოდ

დირექტორთა საბჭოს გადაწყვეტილების შემდეგ. ისმის კითხვა: კორპორაცია რატომ

უშვებს პრეფაქციებს? მათი გამოშვება ხომ ობლიგაციებთან შედარებით უფრო ძვირი

ჯდება იმიტომ, რომ იგი არ ითვლება ბიზნესის მართვის დანახარჯად და მისი

ანაზღაურება წარმოებს მოგებიდან გადასახადების გასტუმრების შემდეგ. თუ

გავითვალისწინებთ ყველა გარემოებას, მაშინ პრეფაქციის გამოშვება სავსებით

58

გამართლებული იქნება. კომპანიის პოზიციიდან პრეფაქციას არ გააჩნია ისეთი

პრეტენზიები, როგორსაც ობლიგაციები ჰქმნიან. მას არა აქვს დაფარვის ვადები.

დირექტორთა საბჭოს შეუძლია პრეფაქციაზე დივიდენდები არ გამოაცხადოს.

როდესაც საშემოსავლო გადასახადი დაბალია, პრეფაქციებს უპირატესად

ინვესტორები ყიდულობენ შემოსავლის გადიდების მიზნით.

პრეფაქციები ორგვარია: დაბრუნებადი და დაუბრუნებელი. კომპანია,

როდესაც პროფაქციის გამოშვებას განიზრახავს, ხშირად იტოვებს „გამოთხოვის~

უფლებას მისი გამოსყიდვის გზით. კომპანიისათვის პრეფაქციის დაბრუნება

ხლსაყრელია, მაგრამ ინვესტორებისათვის არა. დაუბრუნებელი პრეფაქცია შეიძლება

მანამდე არ დაიფაროს, სანამ იარსებებს მისი გამომშვები კორპორაცია. კორპორაციის

პოზიციებიდან ეს ნაკლოვანებად ითვლება იმის გამო, რომ კაპიტალის ნაწილი

„გაყინულია~ კორპორაციის არსებობის მანძილზე. სწორედ ამიტომ თანამედროვე

ეპოქაში პრეფაქციის დაუბრუნებლობა იშვიათობას წარმოადგენს.

ჩვეულებრივი აქციების მფლობელები წარმოადგენენ კორპორაციის

მესაკუთრეებს და თავდაპირველი კაპიტალის მიმწოდებლებს. როცა კორპორაცია

სტაბილურად ვითარდება, იგი იგებს როგორც ინვესტიციების ზრდით, ისე

დივიდენდების მოდინებით. მაგრამ, როდესაც კორპორაციაში მდგომარეობა

უარესდება, ჩვეულებრივი აქციების მფლობელებმა შეიძლება დაკარგონ მთელი

თავიანთი ინვესტიციები. ეს ურთიერთსაწინააღმდეგო პერსპექტივა იმის გარკვევის

საშუალებას იძლევა, თუ რატომ უწოდებენ ჩვეულებრივ აქციებში დაბანდებულ

კაპიტალს ვენჩურულს, ანუ სარისკო კაპიტალს. მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი

აქციების მფლობელები კორპორაციის თანამესაკუთრენი არიან, ისინი ბოლო

ადგილზე აღმოჩნდებიან (ბანკების, ობლიგაციებისა და პრეფაქციების მფლობელების

შემდეგ) მაშინ, როდესაც საკითხი დაისმება კორპორაციის აქტივებსა და მოგებაზე

პრეტენზიების შესახებ.

ყოველივე ამის მიუხედავად, ჩვეულებრივი აქციების მფლობელებს გააჩნიათ

შემდეგი უფლებები და უპირატესობები.

1. კომპანიის მიერ დაწესებული ჩვეულებრივი აქციებისათვის გასაცემი

ნებისმიერი დივიდენდის მიღების უფლება;

59

2. კაპიტალის გაზრდის შესაძლებლობა;

3. შედარებით სასურველი საგადასახადო დაბეგვრა;

4. ჩვეულებრივი აქციების პორტფელის ადვილად გადიდების, შემცირების ან

გაყიდვის შესაძლებლობები;

5. ხმის უფლება.

ჩვეულებრივი აქციების მფლობელებს შეუძლიათ აირჩიონ დირექტორები და

დაამტკიცონ ფინანსური შედეგები, აუდიტორული დასკვნები, ანგარიშგება და სხვა

დოკუმენტები. მათ უფლება აქვთ აქციონერთა კრებაზე კითხვები დაუსვან

მენეჯერებს ყოველგვარ საჭირბოროტო საკითხებზე. ამასთან, ჩვეულებრივი აქციების

მფლობელებს კორპორაციის საქმიანობასთან დაკავშირებით შეზღუდული

პასუხისმგებლობა აქვთ დაკისრებული.

მეოცე საუკუნის მანძილზე აქციების ფლობის მიზეზები არ შეცვლილა; ესენია:

კაპიტალის გრძელვადიანი მატება, დივიდენდი და ინფლაციისაგან საიმედო დაცვა.

აქციების ფლობის მიმზიდველობის ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი, რომელიც

დაკავშირებულია ინფლაციისაგან დაცვასთან, ხშირად შეიძლება გამოვლინდეს

მოკლევადიან პერიოდში. მაგალითად, გასული საუკუნის 70-80-იან წლებში აშშ-ის

ეკონომიკა მოიცვა მაღალმა ინფლაციამ, რაც აქციების კურსის დაცემაში გამოიხატა,

მაგრამ წონასწორობა აღდგენილი იქნა ხანგრძლივი პერიოდის შემდეგ. აქციების ის

მფლობელები, რომლებმაც დინჯად, თავშეკავებით გადაიტანეს ეს მეტად მძიმე

პერიოდი, არ შემცდარან მოსალოდნელ სიკეთეში. ფინანსურ ბაზარზე იმ პერიოდში

მიყენებული ზარალი სულ მალე დაიფარა აქციათა კურსის ამაღლების შედეგად. აშშ-

ში, განსაკუთრებით ჩიგაკოს უნივერსიტეტში ჩატარებულმა გამოკვლევებმა აჩვენა,

რომ ჩვეულებრივი აქციების ფლობა წარმოადგენს ინფლაციისაგან დაცვის

მნიშვნელოვან ეფექტიან გრძელვადიან საშუალებას.

კორპორაციული ობლიგაციები გრძელვადიანი ობლიგაციებია, რომლებიც

მაღალი სანდოობის რეიტინგის მქონე კორპორაციების მიერაა გამოშვებული.

როგორც წესი, კორპორაციული ობლიგაცია თავის მფლობელს წლის განმავლობაში

ორჯერ უზრუნველყოფს პროცენტული გადახდით, ასევე ნომინალური

60

ღირებულების გადახდით დაფარავის მომენტში. გარდა ამისა, ზოგიერთი

კონვერტირებულად წოდებული კორპორაციული ობლიგაცია თავის მფლობელს

უზრუნველყოფს იმ უფლებით, რომ დაფარვის ვადის დადგომამდე ნებისმიერ

მომენტში გადაცვალოს ისინი აქციათა განსაზღვრულ რაოდენობაზე. ამის გამო

კონვერტირებადი ობლიგაციები უფრო მიმზიდველია მყიდველისათვის, ვიდრე

ჩვეულებრივი ობლიგაციები. გარდა ამისა, ის საშუალებას აძლევს კორპორაციას

შეამციროს საპროცენტო გადახდები, რადგანაც, თუ ფირმის აქტივების ღირებულება

საგრძნობლად გაიზრდება, შეიძლება გაიზარდოს ამ ობლიგაციების ფასი. ვინაიდან

ყოველი ცალკე აღებული კორპორაციის როგორც კონვერტირებადი, ისე

არაკონვერტირებადი ობლიგაციების მოცულობა მცირეა, ისინი სხვა ფასიან

ქაღალდებთან (მაგალითად, სახელმწიფო ობლიგაციებთან), შედარებით არც ისე

ლიკვიდურნი არიან.

მიუხედავად იმისა, რომ კორპორაციული ობლიგაციების ბაზრის მოცულობა

საგრძნობლად მცირეა საფონდო ბაზართან შედარებით (გამოშვებული

კორპორაციული ობლიგაციების მოცულობა არ აღემატება აქციათა მოცულობის 1/5-

ს), ყოველწლიურად გამოშვებული ახალი კორპორაციული ობლიგაციების

მოცულობა საგრძნობლად აღემატება ახლად ემიტირებული აქციების ჯამს. ალბათ,

ამიტომაა რომ კორპორაციული ობლიგაციების ბაზარი ბევრად უფრო შესამჩნევ

ზემოქმედებას ახდენს ფირმის მიერ დაფინანსებასთან დაკავშირებით მიღებულ

გადაწყვეტილებებზე, ვიდრე აქციათა ბაზარი. კორპორაციული ობლიგაციების

ძირითად მყიდველებს სადაზღვევო კომპანიები წარმოადგენენ; ამასთან,

ობლიგაციათა დიდი რაოდენობა იმყოფება საპენსიო ფონდებისა და საოჯახო

მეურნეობების საკუთრებაში.

როგორც აღვნიშნეთ, ობლიგაციების გამოშვებას ახდენს როგორც მთავრობა,

ისე კორპორაციები. ის, ვინც ეწევა ობლიგაციების გამოშვებას, ვალდებულებას

კისრულობს განსაზღვრულ ვადაში აანაზღაუროს როგორც სესხი, ისე სასესხო

პროცენტიც. დივიდენდისაგან განსხვავებით, პროცენტი უცვლელია. ობლიგაციებს

ხშირად უწოდებენ ფასიან ქაღალდებს ფიქსირებული შემოსავლით

კორპორაციული ობლიგაციები წარმოადგენს ფირმის კანონიერი ვალის

61

ვალდებულებებს. ობლიგაციის ემიტენტის განკარგულებაშია ფულის რაღაც

რაოდენობა გარკვეული პერიოდის მანძილზე იმ ვალდებულებით, რომ ნასესხებ

თანხაზე რეგულარულად იხადოს პროცენტი, ხოლო დაწესებული ვალის ბოლოს

დაფაროს მთლიანად სესხი. შესაბამისად, ობლიგაციის მფლობელი წარმოადგენს

ფირმის კრედიტორს და ამ უკანასკნელის გაკოტრების შემთხვევაში კრედიტორს

აქციონერებთან შედარებით გააჩნია უპირატესობა მის აქტივებზე.

არსებობს კონვერსიული ობლიგაციები, რომლებიც მათ მფლობელებს

უფლებას აძლევს განსაზღვრული პირობების დადგომისას ეს ობლიგაციები

გაცვალოს კორპორაციათა აქციებზე.

ობლიგაციების გამოშვების დროს მთავარ როლს ასრულებს იმ ორგანიზაციის

ან კორპორაციის ფინანსური რეპუტაცია, რომელიც მას უშვებს.

კორპორაციებს უფლება აქვთ გამოუშვან შემდეგი სახის ობლიგაციები:

1. ობლიგაციები პირველი საწინდრით (გამოშვება წარმოებს მაშინ, როდესაც

კორპორაციას გააჩნია გირაო);

2. ობლიგაციები მეორე საწინდრით ან საერთო საწინდრით (ასეთი

ობლიგაციების განთავსება ხდება მაშინ, როდესაც ობლიგაციები პირველი

საწინდრით უკვე მიმოიქცევა);

3. ობლიგაციები საწინდრის გარეშე (იყიდება მაშინ, როდესაც კორპორაციის

ფინანსური რეიტინგი მაღალია);

4. კორპორაციის ობლიგაციები სხვა ფასიანი ქაღალდების საწინდრით;

5. კონვერტირებადი ობლიგაციები ორდერით;

6. კორპორაციული თამასუქები.

თუ ობლიგაციების კლასიფიკაციას მოვახდენთ უზრუნველყოფის მეთოდით,

ისინი იყოფა საგირავნო და გირავნობის გარეშე ობლიგაციებად.

სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები. ისინი წარმოადგენენ გრძელვადიან სავალო

(სასესხო) ინსტრუმენტებს, რომლებიც გამოიცემა მთავრობის მიერ სახელმწიფო

62

ბიუჯეტის დეფიციტის დასაფინანსებლად. ამ ობლიგაციებით ვაჭრობენ ყველაზე

ფართოდ აშშ-ში (გარიგებათა საერთო ჯამი დღეში საშუალოდ 100 მლრდ დოლარს

შეადგენს), ამიტომაც ისინი წარმოადგენენ ყველაზე ლიკვიდურ ფასიან ქაღალდებს

კაპიტალის ბაზარზე. მათ მფლობელებად გველვინებიან ბანკები, საოჯახო

მეურნეობები და უცხოელი ინვესტორები.

სახელმწიფო ორგანოთა მიერ გამოშვებული ფასიან ქაღალდებს. მიეკუთვნება

გრძელვადიანი ობლიგაციები, რომლებიც გამოიცემა სხვადასხვა სახელმწიფო

ორგანოს მიერ. ამ ფასიანი ქაღალდების დიდი ნაწილი ფედერალური მთავრობის

მიერაა გარანტირებული. ისინი სამთავრობო ობლიგაციების მსგავსად

ფუნქციონირებენ და ბაზრის იგივე მონაწილეებს ეკუთვნით.

ხელისუფლებისა და მმართველობის ადგილობრივი ორგანოების

ობლიგაციები. ეს ობლიგაციები მუნიციპალურ ობლიგაციებად იწოდებიან და

წარმოადგენენ გრძელვადიან ინსტრუმენტებს, რომელთაც გამოსცემს შტატების

(მიწების, პროვინციების) მთავრობა და ხელსიუფლების ადგილობრივი ორგანოები

დანახარჯთა დაფინანსებისათვის. აქ შედის სკოლების და გზების მოვლა-პატრონობა,

სხვა მსხვილმასშტაბიანი პროგრამების განხორციელება. ამ ობლიგაციათა

მნიშვნელოვანი თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ მათზე პროცენტული

გადახდები არ იბეგრება ფედერალური საშემოსავლო გადასახადით და, როგორც

წესი, იმ შტატის (მიწების, პროვოციების) გადასახადებით, რომელშიც არის ისინი

გამოშვებული. ამ ფასიანი ქაღალდების უმსხვილესი მყიდველები, რომელთაც

გამოშვებულ მუნიციპალურ ობლიგაციათა ნახევარზე მეტი ეკუთვნით, კომერციული

ბანკები არიან, რომელთა შემოსავლებიც საკმაოდ მაღალი გადასახადებით იბეგრება.

ამ ობლიგაციების მყიდველთა შემდეგი ჯგუფი შეძლებული, მაღალშემოსავლიანი

მოქალაქეები არიან, შემდეგ კი მოდიან სადაზღვევო კომპანიები.

გირავნობის სიგელი. იგი ფირმების ან მოქალაქეების მიერ აღებული სესხებია

ბინების, მიწის ან სხვა უძრავი ობიექტების შესაძენად. ამასთან სესხს

უზრუნველყოფს თვით ობიექტი: მიწა, ბინა და ა.შ. აშშ-ში გირავნობის სიგელების

ბაზარი უმსხვილეს სავალო ვალდებულებათა ბაზარს წარმოადგენს. იპოთეკური

სესხების მოცულობა საცხოვრებელი ბინების ყიდვაზე 4-ჯერ აღემატება

63

კომერციული და ფერმერული გირავნობის სიგელების მოცულობას. უძრავი ქონების

გირავნობის სიგელთა ბაზარზე სესხის ძირითად წყაროდ გამოდიან სასესხო –

შემნახველი ასოციაციები და ურთიერთშემნახველი ბანკები, თუმცა კომერციული

ბანკები საკმაოდ აგრესიულად იქცევიან, მიილტვიან რა ბაზრის დაპყრობისაკენ.

კომერციული და ფერმერული გირავნობის სიგელთა უმრავლესობა ფორმდება

კომერციული ბანკებისა და სიცოცხლის დამზღვევი კომპანიების მიერ. აშშ-ში

ფედერალური მთავრობა აქტიურ როლს თამაშობს გირავნობის სიგელთა ბაზარზე

სამი სამთავრობო სააგენტოს მეშვეობით. ესენია: ფედერალური ეროვნული

იპოთეკური ასოციაცია (Federal National Mortgage Fssociation, _ FNMA, “Fanie Mae”)

იპოთეკური კრედიტის სახელმწიფო ეროვნული ასოციაცია (Covernment National

Mortgage Association, GNMA, “Ginnie Mae”), ბინების იპოთეკური კრედიტის

ფედერალური კორპორაცია (Federal Home Loan Mortgage Corporation, FMLMC; “Fveddie

Mae”), რომლებიც ობლიგაციათა გაყიდვით და მიღებული ფულიდან შეძენით

გირავნობის სიგელებს სახსრებს განათავსებენ გირავნობის სიგელთა ბაზარზე.

უკანასკნელ წლებში გირავნობის სიგელით უზრუნველყოფილი ფასიანი

ქაღალდების გამოშვების ხარჯზე გირავნობის სიგელთა ბაზარმა ფართო

განვითარება ჰპოვა.

გირავნობის სიგელით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდები. უკანასკნელ

წლებში უძრავი ქონების გირავნობის სიგელთა ბაზარზე ძირითად სიახლეს

წარმოადგენს გირავნობის სიგელთა აქტიური მეორადი ბაზრის შექმნა. გირავნობის

სიგელებს განსხვავებული ხანგრძლივობა და საპროცენტო განაკვეთები აქვთ,

ამიტომაც ისინი სხვა ფასიანი ქაღალდებისაგან განსხვავებით არასაკმარისად

ლიკვიდურნი არიან მეორად ბაზარზე ვაჭრობისათვის. 1970 წელს გირავნობის

სიგელების მეშვეობით სესხების გაცემის სტიმულირებისათვის იპოთეკური

კრედიტის სახელმწიფო ეროვნულმა ასოციაციამ შეიმუშავა გზავნილებითი ფასიანი

ქაღალდის კონცეფცია, რომელიც უზრუნველყოფილი იყო გირავნობის სიგელებით.

ეს კონცეფცია მაშინ იქნა ფორმულირებული, როცა ასოციაციამ დაიწყო პროგრამის

განხორციელება, რომელშიც გარანტირებული იყო პროცენტული გადახდები და

ნომინალის გაცემა სტანდარტიზებული გირავნობის სიგელების პაკეტებით. ამ

პროგრამის ჩარჩოებში ისეთ ფინანსურ დაწესებულებებს, როგორიცაა სასესხო –

64

შემნახველი ასოციაცია და კომერციული ბანკი, შეეძლოთ ასოციაციის მიერ

გარანტირებული გირავნობის სიგელების (მაგალითად, ერთი მილიონი დოლარის

ღირებულების) პაკეტის შეძენა, შემდეგ კი მიეყიდათ ეს პაკეტი მესამე პირისათვის

როგორც წესი, ინსტიტუციური ინვესტორისათვის, როგორც ფასიანი ქაღალდი,

(მაგალითად, საპენსიო ფონდისათვის), როცა მსესხებლები უხდიან ფინანსურ

დაწესებულებას გირავნობის სიგელების შესაბამისად, რომლებიც ასოციაციის მიერ

არიან გარანტირებულნი, მას გადააქვს ეს თანხა ფასიანი ქაღალდის მფლობელებთან

და უგზავნის ჩეკს. GNMA გარანტირებულს ხდის ამ გზავნილებითი ფასიანი

ქაღალდების გადახდისუნარიანობას, ამიტომაც ისინი რისკის დაბალი პროცენტითა

და დიდი პოპულარობით ხასიათდება. (გამოშვებულია 400 მლრდ დოლარზე მეტი

ღირებულების ამგვარი ფასიანი ქაღალდი).

გირავნობის სიგელით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდები გამოიცემა

არა მხოლოდ სამთავრობო ორგანოების, არამედ კერძო ფინანსური დაწესებულებების

მიერაც. მართლაც ისინი იმდენად წარმატებულნი არიან, რომ მთლიანად გარდაქმნეს

უძრავი ქონების გირავნობის სიგელთა ბაზარი. გასული საუკუნის 70-იანი წლების

მანძილზე მთელი უძრავი ქონების გირავნობის სიგელთა 80%-ზე მეტი იმყოფებოდა

სასესხო შემნახველ ასოციაციათა, ასევე ურთიერთშემნახველი და კომერციული

ბანკების უშუალო მფლობელობაში. ახლა მხოლოდ მათი მესამედი იმყოფება ამ

დაწესებულებათა ხელში, დანარჩენი 2/3 გადაფორმებულია გირავნობის სიგელებით

უზრუნველყოფილ ფასიან ქაღალდებად.

საგირავნო ობლიგაციები უზრუნველყოფილია ფიზიკური აქტივებით ან

კომპანიის ფასიანი ქაღალდებით. საგირავნო ობლიგაცია არის იურიდიული

დოკუმენტი, რომელიც ადასტურებს ფირმის თანხმობას ვალში დააგირაოს მიწა,

შენობა და სხვა ქონება და კრედიტორს უფლებას აძლევს ვალის გადაუხდელობის

შემთხვევაში მის საკუთრებაში გადავიდეს დაგირავებული აქტივები. საგირავნო

ფურცელი კრედიტორთან ინახება მანამ, სანამ მოვალის მიერ ანგარიშსწორება არ

დამთავრდება.

სხვა ინვესტორების მსგავსად ფინანსური დაწესებულებებიც იმ დასკვნამდე

მივიდნენ, რომ დაკრედიტება უფრო მიმზიდველია მაშინ, როცა საპროცენტო

65

განაკვეთის ცვლილების რისკი მცირეა. მათ არ სურდათ გაეცათ იპოთეკური სესხები

10%-იანი განაკვეთით, თუ ორი თვის შემდეგ გაირკვეოდა, რომ იმავე სესხით

შესაძლებელი იქნებოდა 12%-ის ოდენობით სარგებელის მიღება. საპროცენტო

განაკვეთების ცვლილების რისკის შესამცირებლად 1975 წელს კალიფორნიის

სასესხო-შემნახველი ასოციაციები შეუდგნენ გირავნობის სიგელების გამოშვებას

მოქნილი განაკვეთით, ე.ი. დაიწყეს ისეთი იპოთეკური სესხების გაცემა,

რომლებისთვისაც საპროცენტო განაკვეთი იცვლებოდა საბაზრო საპროცენტო

განაკვეთის შესაბამისად (მაგალითად, პროცენტები სამთვიან სახაზინო

ვალდებულებებზე). თავდაპირველად გირავნობის სიგელებზე (მოქნილი

განაკვეთით) პროცენტი დგინდებოდა 5%-ის დონეზე. 6 თვის შემდეგ მათზე

პროცენტი ან იზრდებოდა, ან მცირდებოდა საბაზრო საპროცენტო განაკვეთის

ზრდის ან შემცირების შესაბამისად. მაგალითად, 6-თვიანი სახაზინო გირავნობის

სიგელების განაკვეთები და გირავნობის სიგელით გადასახდელი თანხების ჯამიც

შესაბამისად იცვლებოდა. იმის გამო, რომ მოქნილი განაკვეთის მქონე გირავნობის

სიგელები ორგანიზაციებს, რომლებიც სესხებს უძრავი ქონების გარანტიით

იძლევიან, საშუალებას აძლევს მიიღონ უფრო მაღალი პროცენტი გირავნობის

სიგელებიდან საბაზრო საპროცენტო განაკვეთების ზრდისას, ამ პერიოდში მათი

მოგება მაღალ დონეზე ნარჩუნდება.

მოქნილგანაკვეთიანი გირავნობის სიგელების ამ მიმზიდველმა თვისებამ

საფინანსო შუამავლებს მიაღებინა გადაწყვეტილება ამ სახის გირავნობის სიგელების

თავდაპირველი საპროცენტო განაკვეთი დაედგინათ უფრო დაბალ დონეზე

ფიქსირებული განაკვეთის მქონე გირავნობის სიგელების საპროცენტო განაკვეთთან

შედარებით, რამაც მიგვიყვანა მათი პოპულარობის ზრდასთან. იმ მიზეზით, რომ

მოქნილი განაკვეთის მქონე გირავნობის სიგელებზე გადასახდე-ლების თანხა

შესაძლოა გაიზარდოს, საოჯახო მეურნეობათა უმეტესი ნაწილი უპირატესობას

ანიჭებს თანხების განთავსებას მოქნილი განაკვეთის მქონე გირავნობის სიგელებში.

თანამედროვე ეპოქაში ორივე ტიპის გირავნობის სიგელმა ფართო გავრცელება ჰპოვა.

წარმოებული ფინანსური ინსტრუმენტები. ცნობილია, რომ ნებისმიერი

ფინანსური ბაზრის თანმდევი მოვლენაა რისკი, უფრო მეტიც, ხშირად ამბობენ, რომ

66

მთელი მოძღვრება ფინანსების შესახებ 3 საყრდენს1 ეფუძნება: ესენია: ფულის

ღირებულება დროის გათვალისწინებით, რისკის მართვა და აქტივების შეფასება.

ფინანსური სისტემისათვის დამახასიათებელი ერთ-ერთი განსაკუთრებული

თავისებურება ის არის, რომ არსებობს არა მხოლოდ საქონლის, მომსახურებისა თუ

ფინანსური ინსტრუმენტების ბაზრები, არამედ ასევე ბაზარი, სადაც ყიდვა-გაყიდვის

ობიექტს თავად რისკი წარმოადგენს.























67

























ფორვარდული კონტრაქტი_ეს არის კონტრაქტი, რომლის მიხედვითაც

გარკვეული საქონელი მყიდველს უნდა მიეწოდოს გარკვეული დროის შემდეგ, ანუ

განსაზღვრული, კონტრაქტში დასახლებული თარიღისათვის. სწორედ ამ სახით

მოხდა თანამედროვე ფიუჩერსების ჩასახვა.

68

ფორვარდული კონტრაქტი ჩვეულებრივი რამ არის სავაჭრო პრაქტიკაში. ის

საშუალებას იძლევა განისაზღვროს და მოიხსნას არასასურველი რისკის ელემენტები.

ფორვარდული კონტრაქტის დადება საქონლის მიწოდების ფასს ფიქსირებულს

ხდის. თუ მიწოდების თარიღისათვის საქონლის ფასი (ე.წ. სპოტ ფასი–საქონლის

მიმდინარე ფასი) გადააჭარბებს კონტრაქტში მითითებულ ფასს, მაშინ რეალურად

მყიდველი მოგებული რჩება, გამყიდველი კი წაგებული. შესაძლებელია

საპირისპირო სიტუაციაც. მაგრამ მთავარი მაინც ის არის, რომ ფორვარდული

კონტრაქტით როგორც მყიდველი, ასევე გამყიდველი თავს იზღვევს ყოველგვარი

რისკისაგან. ის უარს ამბობს მოგებაზე და ამით თავს იზღვევს ყოველგვარი

წაგებისაგან. ვიწრო მნიშვნელობით ტერმინი ჰეჯირება სწორედ ამას ნიშნავს.

ფორვარდული კონტრაქტების განვითარების კანონზომიერი შედეგი

ფიუჩერსების შექმნაა. ფიუჩერსებით, ასევე ოპციონებით ვაჭრობაში აშშ-ის ბირჟები

პირველობას არავის უთმობენ.

მე-20 საუკუნის 70-იანი წლებიდან ფართოდ ვრცელდება სხვადასხვა ტიპის

ფინანსური ფიუჩერსები. ამავე დროს მოხდა იამაიკის სავალუტო სისტემაზე

გადასვლა (1976 წ.), რაც იწვევდა ვალუტის კურსის დამორჩილებას მოთხოვნა-

მიწოდების მექანიზმებისადმი. შეიქმნა სავალუტო ფიუჩერსები. ვალუტის კურსის

ცვალებადობა მას მიმზიდველს ხდიდა სპეკულანტებისათვის. 70-იანი წლების მეორე

ნახევრიდან ადგილი აქვს საპროცენტო განაკვეთის რყევებს აშშ-ის გრძელვადიანი და

მოკლევადიანი კრედიტების ბაზრებზე. შეიქმნა ე.წ. საპროცენტო ფიუჩერსი.

ფიუჩერსი შეიძლება ნებისმიერ საქონელზე დაწესდეს, რაც კი ბაზარზე მიმოიქცევა.

მიჩნეულია, რომ ფინანსური ფიუჩერსების ფასების დინამიკა საკმაოდ ზუსტად

ასახავს, თუ როგორი იქნება რეალური ფინანსური ფასების დინამიკა მომავალში.

ფიუჩერსი არის წარმოებული პროდუქტი, რომელიც ავალდებულებს

მყიდველს რომ გარკვეული საქონელი, გარკვეულ ფასად, გარკვეულ დროს იყიდოს,

გამყიდველს კი_ეს საქონელი გაყიდოს.

ფორვარდულ და ფიუჩერსულ კონტრაქტებს შორის პრინციპული განსხვავება

შემდეგია: ნებისმიერი ფორვარდული კონტრაქტი ორი მხარის მოლაპარაკების

შედეგად იდება, ფიუჩერსულ კონტრაქტში კი პირები საერთოდ არ არის

69

მითითებული. ის სტანდარტიზებული, ფორმალიზებული კონტრაქტია. ეს ნიშნავს,

რომ ყველა კონტრაქტის პირობა ერთნაირია. მას კონტრაჰენტები ერთმანეთთან კი არ

დებენ, არამედ ბირჟასთან, რომელიც უზრუნველყოფს კონტრაქტების

ლიკივდურობას და ვალდებულებების შესრულებას. ბირჟა შუამავლად გამოდის

მყიდველებსა და გამყიდველებს შორის. ფიუჩერსების ფასი მოთხოვნა-მიწოდების

ურთიერთქმედების შედეგად იქმნება. ფორვარდული კონტრაქტის მსგავსად

ფიუჩერსიც რისკის მართვის საშუალებაა, მაგრამ მას გააჩნია შემდეგი პლუსები: ის

ხსნის ტერიტორიულ შეზღუდვებს, ამასთან ქმნის სპეკულაციის საშუალებას.

განვიხილოთ ფიუჩერსული კონტრაქტის გამოყენების ორი შემთხვევა:

1. კონტრაქტი მთავრდება რეალური საქონლის მიწოდებით;

2. კონტრაქტი მთავრდება ფულადი ანგარიშსწორებით.

როგორც წესი, ადგილი აქვს მეორე შემთხვევას. თანამედროვე ფიუჩერსულ

ბაზრებზე ძალზე იშვიათია რეალური საქონლის მიწოდება. უმრავლეს შემთხვევაში

მხარეები ფულად ფორმაში ასწორებენ ანგარიშს. თავად ბირჟა ახდენს მოგება-

ზარალის გაანგარიშებას და თანხის გადატანას ერთი ანგარიშიდან მეორეზე. მეტიც,

ფიუჩერსს ფასიანი ქაღალდის ფორმა აქვს. ის თავისუფლად მიმოიქცევა.

კონტრაქტის შესრულების თარიღამდე შესაძლებელია მისი თავისუფალი ყიდვა-

გაყიდვა.

ფიუჩერსული კონტრაქტების დადებისას არ არის აუცილებელი შევიტანოთ

კონტრაქტის მთელი თანხა. ბირჟა ითხოვს მხოლოდ მარჟის შეტანას, რაც უმრავლეს

შემთხვევაში კონტრაქტის ღირებულების 2-10%-ს შეადგენს. ეს გარკვეული

საგარანტიო ვალდებულების ფორმაა. მარჟას იხდის კონტრაქტის მყიდველი,

ზოგჯერ კი გამყიდველი. მან უნდა უზრუნველყოს ზარალის ანაზღაურება. თუკი

ადგილი აქვს ე.წ. ზარალს ქაღალდზე და ცხადი ხდება, რომ შეტანილი მარჟა აღარ

არის საკმარისი პოტენციური ზარალის ასანაზღაურებლად, ბირჟა მოითხოვს მის

დამატებას; თუ კი ეს არ მოხდება, ბირჟა დახურავს მის პოზიციას (კონტრაქტი

ანულირებული ხდება), შესაბამისად, ის ზარალი, რომელიც აქამდე მხოლოდ

ქაღალდზე არსებობდა, რეალურ სახეს მიიღებს. ამასთან კონტრაჰენტი შეიძლება

70

დარწმუნებული იყოს, რომ კონიუნქტურა, ახლა უკვე მის სასარგებლოდ შეიცვლება

და იგი გაიღებს თანხას, რათა შეინარჩუნოს კონტრაქტი.

ფიუჩერსული კონტრაქტის დადების საფუძველი არის კონტრაჰენტთა

პროგნოზები ფასების სამომავლო დონის შესახებ. როგორც ვიცით, მიმდინარე ფასს

ეწოდება სპოტ-ფასი; ის, ვინც ფასების ზრდას ელის, შეეცდება იყიდოს

ფიუჩერსული კონტრაქტი, ხოლო ის, ვინც მათ დაკლებას ელის, გაყიდის

კონტრაქტს. თვით ფიუჩერსული კონტრაქტის ფასი ბაზარზე ყიდვა-გაყიდვის

მექანიზმების მეშვეობით ყალიბდება. საბოლოო ჯამში, მოგებულ და წაგებულ

მხარეს ფასების რეალური მოძრაობა წარმოადგენს. მაგრამ მნიშვნელოვანი ის არის,

რომ ფიუჩერსულმა კონტრაქტმა ნულამდე დაიყვანა გაურკევლობა, რისკის

ალბათობა (თუმცა ტრეიდერებისათვის პრიორიტეტი სულ სხვა რამ არის).

ფიუჩერსი სწორედ იმით განსხვავდება ფორვარდული კონტრაქტისაგან, რომ

მასში არ არიან დაფიქსირებული გარიგების მონაწილე პირები. ფორვარდული

კონტრაქტის დადება ყოველთვის კონტრაჰენტებს შორის მოლაპარაკების შედეგი

იყო. ფიუჩერსები კი სტანდარტიზებულია. მეტიც, ის შეიძლება თავად იყოს ყიდვა-

გაყიდვის ობიექტი, ანუ ვაჭრობის საგანი.

არსებობს მარტივი წესი: უნდა შევიძინოთ ფიუჩერსი, თუ ველით ფასების

ზრდას, და გავყიდოთ ის თუ ველით ფასების კლებას.

ფინანსური ოფციონების ბაზარი. ოფციონების ეფექტიანი გამოყენება

თანამედროვე ფინანსურ ბაზრებზე რთული სტრატეგიებისა და მოდელების

გამოყენებასთან არის დაკავშირებული, თუმცა მისი ბაზისური პრინციპი საკმაოდ

მარტივია.

ფიუჩერსისგან განსხვავებით, ოფციონი არ გვავალდებულებს შევასრულოთ

გარიგების პირობები, არმედ ამის უფლებას გვაძლევს.

ოფციონი გარკვეულ ფასს აფიქსირებს. დროის გარკვეულ მომენტში ოფციონის

მფლობელს საშუალება ექნება სწორედ ამ წინასწარდადგენილი თანხით

განახორციელოს ოპერაცია. თვით ოპერაცია შეიძლება იყოს ყიდვა ან გაყიდვა. აქედან

გამომდინარე არსებობს

71

„პუტ~ ოფციონი–ის პროდუქტის გაყიდვის უფლებას გვაძლევს;

„კოლ~ ოფციონი–ის ყიდვის უფლებას გვაძლევს.

როდის უნდა გამოიყენოს ოფციონის მფლობელმა ოპერაციის

განხოცრიელების უფლება? არსებობს 2 ვარიანტი:

ამერიკული ოფციონი1 _ ოპერაციის განხორციელება შეიძლება ნებსიმიერ

დროს ოფციონის ვადის გასვლამდე;

ევროპული ოფციონი – ოპერაციის განხორციელება მხოლოდ განსაზღვრულ

დროს შეიძლება.

ვადის გასვლის თარიღი – ეს არის ის თარიღი, როდესაც ოფციონი უნდა

შესრულდეს.

შესრულების ფასი, ანუ „სტრაიკ~ ფასი - ეს არის ის ფასი, რომელიც

ოფციონშია მითითებული, როგორც საქონლის მიწოდების ფასი.

ოფციონების შემთხვევაში ბირჟაზე ქცევის მარტივი წესი შემდეგია:

ფასების ზრდის მოლოდინში (ხარის განწყობილების არჩევისას) უნდა

ვიყიდოთ კოლ ოფციონი, ფასების ვარდნის მოლოდინში (ანდა დათვის

განწყობილების არჩევისას) ვყიდულობთ პუტ ოპციონს.

რა განსხვავებაა ოფციონის ყიდვასა და გაყიდვას შორის? ოფციონის მყიდველი

ერთმნიშვნელოვნად განსაზღვრავს თავის შესაძლო ზარალს, გამყიდველი კი –

თავის შესაძლო მოგებას.

ოფციონის ფასი, ისევე, როგორც ფიუჩერსის ფასი, მოთხოვნა-მიწოდების

ურთიერთდამოკიდებულებით განისაზღვრება. ოფციონის ფასს პრემიას უწოდებენ.

გარდა საბაზრო ღირებულებისა, ოფციონს გააჩნია შინაგანი ღირეუბლება. საბაზრო

ღირებულებასთან ერთად იცვლება შინაგანი ღირებულებაც. გადამწყვეტი მაინც

შინაგანი ღირებულებაა. საბაზრო ღირებულება შინაგანი ღირებულების მოლოდინს

ასახავს. ე.ი. საბაზრო ღირებულება დროითი ღირებულებაა. აქედან გამომდინარე,

1 es saxelwodeba araviTar kavSirSi ar aris konkretul qveynebTan. magaliTad, did britaneTSi ZiriTadad amerikuli

opcionebiT vaWroben.

72

რაც ნაკლები დრო რჩება კონტრაქტის ვადის გასვლამდე, ოფციონის ღირებულება

მით ნაკლები იქნება.

ოფციონის შინაგანი ღირებულება არის სხვაობა პროდუქტის სპოტ ფასსა და

ოპციონში დაფიქსირებულ ფასს შორის. თუკი სპოტ-ფასი ფორვარდულ ფასზე მეტია,

მაშინ შინაგანი ღირებულება 0-ის ტოლია. სპოტ-ფასი შეიძლება უდრიდეს

ფორვარდულ ფასს ან აღემატებოდეს მას. „კოლ~-ოპციონის შემთხვევაში საჭიროა

ფორვარდული ფასის მეტობა სპოტ-ფასზე, „პუტ~-ოპციონის შემთხვევაში კი,

პირიქით, ფულის გარეშე. გარიგება ოფციონის მეშვეობით შეიძლება დაიდოს

როგორც ბირჟაზე, ისე უშუალოდ მყიდველსა და გამყიდველს შორის

მოლაპარაკების შედეგად. საბირჟო ოფციონებს შემდეგი თავისებურებანი გააჩნიათ:

მოქმედების დრო უმეტეს შემთხვევაში 3 თვეს შეადგენს, დაფარვის ვადა 2 წელია.

გარდა ამისა მნიშვნელოვანია ის, რომ ბირჟა ყოველი გარიგების დადებას თვალყურს

ადევნებს. ეს გამიზნულია არგადახდის რისკის მინიმიზაციისათვის. როგორც

ვხედავთ, ბირჟა ყველაფერს აკეთებს, რათა დერივატივებით გარიგებების დადებამ

ნდობა არ დაკარგოს და კაპიტალდაბანდების სანდო ობიექტად ითვლებოდეს.

გარდა ამისა, ბირჟაზე ყველა გარიგება საჯაროა, მათი ფასებიც საყოველთაოდ

ცნობილია და პრესაში ქვეყნდება. აქაც მიზანია საზოგადოების ფართო მასების

ჩართვა ამ პროცესებში და გამჭვირვალობისა და ნდობის ატმოსფეროს შექმნა.

ოფციონური კონტრაქტი წარმოადგენს კიდევ ერთ ფინანსურ სიახლეს,

რომელიც ინვესტორებს საშუალებას აძლევს შეამცირონ ფინანსურ ინსტრუმენტებზე

საპროცენტო განაკვეთების ცვლილების რისკი. ოფციონური კონტრაქტი საშუალებას

იძლევა ფასიანი ქაღალდი შეძენილ (შესყიდვის ოფციონი ან კოლ-ოფციონი) ან

გაყიდულ იქნეს (გაყიდვის ოფციონი ან პუტ-ოფციონი) წინასწარ შეთანხმებული

ფასით, რომელსაც შესრულების ფასი ან გამოყენების ფასი ეწოდება.

ოფციონური კონტრაქტი წარმოადგენს საპროცენტო განაკვეთების ცვლილების

რისკის დაზღვევის ფორმას, ამიტომ მყიდველმა მათ დასადებად განსაზღვრული

თანხა უნდა გადაიხადოს, რომელსაც პრემია ეწოდება. გასული საუკუნის 80-იან

წლებში საპროცენტო განაკვეთების მერყეობის (ვოლანტილობის) ზრდამ გამოიწვია

მოთხოვნის ზრდა დაზღვევის ამ სახეობაზე, რის შედეგადაც სავალო

73

ინსტრუმენტების ოფციონთა ბაზარი პოტენციურად მოგებიან ბაზრად იქცა ჩიკაგოს

ოფციონების ბაზარზე, სადაც 1973 წლიდან წარმოებდა ოფციონებით ვაჭრობა

აქციებზე. სავალო ინსტრუმენტებზე პირველი ოფციონებით ვაჭრობა ჩატარდა 1981

წელს. დღეისათვის ჩიკაგოს ოფციონების ბაზარსა და სხვა ბირჟებზეც ოფციონებს

გვთავაზობენ არა მხოლოდ სახაზინო ობლიგაციებსა და თამასუქებზე, არამედ

ფინანსურ ფიუჩერსულ კონტრაქტებზეც.

თემა 3. ფინანსური ბაზრის ინსტრუმენტები.

ფულადი ბაზრის ინსტრუმენტები.


სიგელები.

წარმოებული ფინანსური ინსტრუმენტები.

ფულადი ბაზრის ინსტრუმენტები. ფინანსური ბაზრის მნიშვნელოვანი როლის

შესახებ კრედიტორ-შემნახველებიდან მსესხებელ-მხარჯველებთან თანხების

განთავსებასთან დაკავშირებით უკვე ვისაუბრეთ, ახლა განვიხილოთ ფულადი

ბაზარი და ფასიანი ქაღალდები, რომლებითაც ვაჭრობენ ფულად ბაზარზე.

სავალო ინსტრუმენტები თავიანთი მოკლევადიანობის წყალობით ფასების

მცირედ მერყეობას განიცდიან, ე. ი. ისინი ნაკლებად სარისკო დაბანდებებს

წარმოადგენენ. უკანასკნელი 30 წლის განმავლობაში აშშ-ში ფულად ბაზარზე

მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიმჩნევა. კერძოდ, დაბანდებათა მოცულობა

ზოგიერთი სახის ფინანსურ ინსტრუმენტში უფრო სწრაფად იზრდება სხვა სახის

დაბანდებათა მოცულობასთან შედარებით. განვიხილოთ ფულადი ბაზრის

ინსტრუმენტები.

სახაზინო თამასუქი წარმოადგენს მთავრობის მოკლევადიან სავალო

ვალდებულებას, რომელიც გამოიცემა 3, 6 და 12-თვიანი დაფარვის ვადით. მათი

გამოშვების მიზანია ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსება. მათზე დაფარვის

მომენტში გადაიხდება წინასწარ განსაზღვრული თანხა.

ფულადი ბაზრის ინსტრუმენტებიდან ყველაზე ლიკვიდურია სახაზინო

თამასუქები, რადგანაც მათი მონაწილეობით უფრო ხშირად ტარდება ვაჭრობა,

74

ამასთან დეფოლტის საშიშროების არარსებობის გამო ისინი ყველაზე საიმედოა.

დეფოლტი გულისხმობს, რომ სასესხო ვალდებულების გამომცემ მხარეს არ შეუძლია

განახორციელოს პროცენტული გადახდები ან გადაიხადოს წინასწარ განსაზღვრული

საჭირო თანხა ვალის დაფარვის მომენტში. მთავრობას ყოველთვის შესწევს უნარი

პასუხი აგოს თავის სასესხო ვალდებულებებზე, რადგანაც შეუძლია გაზარდოს

გადასახადები ან გამოუშვას ნაღდი ფული (ქაღალდის ფული) და ამით დაფაროს

საკუთარი სასესხო ვალდებულებები. სახაზინო თამასუქებს უფრო ხშირად ბანკები

იძენენ, თუმცა მცირედი მოცულობით. ისინი შეიძლება ეკუთვნოდეს სხვა საფინანსო

შუამავლებსა და საოჯახო მეურნეობებსაც.

საბანკო გადასაყვანი დეპოზიტური სერტიფიკატი არის სასესხო

ვალდებულება, რომელსაც ბანკი მეანაბრეზე ყიდის და რომლის მიხედვით

ყოველწლიურად გადაიხდება წინასწარ დათქმული პროცენტი, დაფარვის მომენტში

კი შესყიდვის საწყისი ფასი. 1961 წლამდე დეპოზიტური სერტიფიკატები არ იყო

გადასაყვანი, ე.ი. არ შეიძლებოდა მათი სხვა პირზე გაყიდვა და დაფარვის დროის

დადგომამდე ისინი მხოლოდ ბანკის მიერ გამოისყიდებოდა საკმაოდ დიდი ჯარიმის

გადახდევინებით. 1961 წელს იმისათვის, რომ დეპოზიტური სერტიფიკატი უფრო

ლიკვიდური და ინვესტორებისათვის მიმზიდველი გამხდარიყო „სითიბანკმა~

პირველად შემოიღო მსხვილი ღირებულების გადასაყვანი დეპოზიტური

სერტიფიკატები, რომელთა ხელმეორედ გაყიდვა უკვე შესაძლებელი იყო მეორად

ბაზარზე. ამჟამად ამგვარი სერტიფიკატები გამოიცემა ყველა მსხვილი ბანკის მიერ.

დღეისთვის გამოშვებული დეპოზიტური სერტიფიკატების თანხა 300 მლრდ

დოლარს აღემატება. დეპოზიტური სერტიფიკატები კომერციული ბანკისთვის

კორპორაციებისაგან, ფულადი ბაზრების ურთიერთ (საპაიო) ფონდებისაგან,

საქველმოქმედო ორგანიზაციებიდან და სამთავრობო ორგანოებიდან სახრების

მოზიდვის მნიშვნელოვანი წყაროა.

კომერციული ფასიანი ქაღალდი მოკლევადიანი სასესხო ვალდებულებაა,

რომელსაც კორპორაციები გამოსცემენ. გასული საუკუნის 60-იან წლებამდე

კორპორაციები სესხებს ბანკებიდან იღებდნენ, შემდგომ კი მოკლევადიან სახსრებზე

საკუთარი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად ისინი უფრო ხშირად

მიმართავდენ კომერციული ფასიანი ქაღალდების გაყიდვას სხვა საფინანსო

75

შუამავლებსა და კორპორაციებზე, რითაც მათ პირდაპირ ითრევდენ დაფინანსებაში.

უკანასკნელ პერიოდში კომერციული ფასიანი ქაღალდების ბაზარი შესამჩნევად


საბანკო აქცეპტი ფულადი ბაზრის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია

საბანკო აქცეპტი, რომელიც საერთაშორისო ვაჭრობის განვითარების შედეგად

წარმოიქმნა და ასობით წელია გამოიყენება. საბანკო აქცეპტი საბანკო გადასაყვანი

თამასუქია (ჩეკისმაგვარი გადახდის ვალდებულება). ის გამოცემულია ფირმის მიერ,

რომელმაც მომავალში უნდა აწარმოოს გადახდა ბანკის გარანტიებით, რომელიც,

თავის მხრივ, ღებულობს განსაზღვრულ გასამჯელოს და თამასუქზე აკეთებს

წარწერას–„აქცეპტირებულია~. ფირმას, რომელმაც გამოსცა ამგვარი თამასუქი, მისი

განაღდებისათვის აუცილებლად ესაჭიროება თავის ანგარიშზე თანხის განთავსება.

თუ ფირმა უარს ამბობს თანხის განაღდებაზე, ბანკის გარანტია ნიშნავს, რომ ის

ვალდებულია დაფაროს თამასუქის თანხა. ფირმისათვის უპირატესობაა ის, რომ

დიდია ალბათობა გადასაყვანი თამასუქი მიღებულ იქნეს საზღვარგარეთ საქონლის

ყიდვისას, რადგანაც უცხოელმა ექსპორტიორმა იცის, რომ, საქონლის მყიდველი

კომპანია რომც გაკოტრდეს, საბანკო თამასუქი მაინც გადახდილი იქნება.

„აქცეპტირებული~ თამასუქი ხშირად განმეორებით იყიდება მეორად ბაზარზე,

თანაც ფასდაკლებით, ე.ი. თავისი ქცევით იგი ემსგავსება სახაზინო თამასუქს.

როგორც წესი, მათ ის პირები ფლობენ, რომლებსაც სახაზინო თამასუქები აქვთ.

შეთანხმებები უკან გამოსყიდვის შესახებ (რეპოგარიგებები): ინგლისური

სიტყვა რეპურცჰასე-დან, რაც გულისხმობს უკან გამოსყიდვას). ის მოკლევადიანი

სესხია, რომლის დაფარვის ვადა ასე ხშირად არ აღემატება ორ კვირას. ისინი

უზრუნველყოფილია სახაზინო თამასუქებით, ე.ი. აქტივებით, რომელთაც

კრედიტორი თავის მფლობელობაში ღებულობს, თუ სესხის ამღები არ დააბრუნებს

ნასესხებ თანხას. მსხვილ კორპორაციას შეუძლია თავის ანგარიშზე ჰქონდეს

თავისუფალი თანხა, მაგალითად, 1 მლნ ლარი, რომელიც სურს გასცეს ვალად ერთი

დღით. ამ ერთი მილიონის ფასად ბანკისაგან ის შეიძენს სახაზინო თამასუქებს,

რომელთა უკან გამოსყიდვაზე ბანკი მეორე დღესვე თანახმაა, ოღონდ იმ ფასით,

რომელიც ოდნავ აღემატება შეძენის ფასს. ამგვარი შეთანხმების აზრი იმაში

მდგომარეობს, რომ კორპორაცია აძლევს ბანკს სესხს, სამაგიეროდ მისგან ღებულობს

76

ბანკის საკუთრებაში მყოფ იგივე თანხის სახაზინო თამასუქებს, რომელთაც ის

კორპორაცია იტოვებს მანამ, ვიდრე ბანკი მათ უკანვე არ გამოისყიდის. შეთანხმება

უკან გამოსყიდვის შესახებ–საკმაოდ ახალი ინიციატივაა ფინანსურ ბაზარზე. იგი

1963 წელს იქნა შემოღებული და წარმოადგენს საბანკო სახსრების მოზიდვის

მნიშვნელოვან წყაროს. ამ ბაზარზე ძირითად კრედიტორებად მსხვილი

კორპორაციები გამოდიან.

ბანკთაშორისი საკრედიტო ბაზრის სახსრები ბანკების სახსრების ნაწილია,

რომლებსაც ბანკები ერთმანეთში ცვლიან. ეს სესხები გაიცემა ერთი ბანკის მიერ სხვა

ბანკზე. ბანკები ბანკთაშორის საკრედიტო ბაზარზე სესხებს შემდეგი მიზეზით

იღებენ: ბანკმა შესაძლოა აღმოაჩინოს, რომ ცენტრალურ ბანკში მის ანგარიშზე

განთავსებული თანხა არ პასუხობს დადგენილ მოთხოვნებს. მოცემულ ბანკს

შეუძლია საჭირო თანხა სხვა ბანკისაგან ისესხოს, რომელიც გადაუგზავნის თანხას

ცენტრალურ ბანკს ელექტრონული სისტემის მეშვეობით. ეს ბაზარი ძალზედ

მგრძნობიარეა ბანკების ფინანსური სიძნელეების მიმართ, ამიტომაც ამგვარი

კრედიტების საპროცენტო განაკვეთი იწოდება ბანკთაშორისი კრედიტის განაკვეთად.

იგი ბანკთაშორის საკრედიტო ბაზარზე სიტუაციის განსაზღვრის ძალზე

მგრძნობიარე ბარომეტრია და ამავდროულად ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის

ერთ-ერთი ძირითადი ინსტრუმენტი და ინდიკატორია: თუ იგი მაღალია, ეს

მიგვანიშნებს, რომ ბანკის თანხები შეზღუდულია. ბანკთაშორისი კრედიტის დაბალი

განაკვეთი კი მიუთითებს, რომ ბანკი კრედიტს დიდად არ საჭიროებს.

ევროდოლარი. ამერიკულ დოლარებს, რომლებიც აშშ-ის გარეთ უცხოურ

ბანკებში ან ამერიკული ბანკების უცხოურ ფილიალებშია განთავსებული,

ევროდოლარები ეწოდება. როცა ამერიკულ ბანკებს თანხები ესაჭიროებათ, მათ

შეუძლიათ ისესხონ თანხები უცხოური ბანკებისაგან ან თავიანთი

(საზღვარგარეთული) ფილიალებისაგან. ევროდოლარი საბანკო რესურსების

მნიშვნელოვანი წყაროა.


სიგელები. კაპიტალის ბაზრის ინსტრუმენტებს მიეკუთვნება სავალო

ვალდებულებები და აქციები, რომელთა დაფარვის ვადა აღემატება ერთ წელს. მათზე

77

ფასების მერყეობა უფრო მეტი ამპლიტუდით ხასიათდება ფულადი ბაზრის

ინსტრუმენტებთან შედარებით. ამიტომაც ისინი (კაპიტალის ბაზრის

ინსტრუმენტები) დაბანდებათა საკმაოდ სარიკსო სახეობად ითვლებიან.

აქცია წარმოადგენს საკუთრების მოწმობას წმინდა შემოსავლის წილისა და

კორპორაციის აქტივების ნაწილის შესახებ. ყოველწლიურად გამოშვებულ ახალ

აქციათა მოცულობა, როგორც წესი, შედარებით მცირეა უკვე განთავსებული აქციების

საერთო მოცულობასთან შედარებით. აშშ-ში აქციათა დაახლოებით ნახევარი

იმყოფება ფიზიკურ პირთა მფლობელობაში, დანარჩენი კი საპენსიო ფონდებს,

ურთიერთფონდებსა და სადაზღვევო კომპანიებს ეკუთვნის.

აქცია წარმოადგენს ფირმის საკუთრების ნაწილის ფლობის უფლებას. აქციის

კურსი განსაზღვრავს ფულის თანხას, რომელსაც იხდის ინვესტორი საკუთრებაში

მონაწილეობისათვის.

აქციები ორი სახისაა: პრეფერენციული (პრივილეგირებული) და

ჩვეულებრივი. პრივილეგირებული აქცია უფლებას აძლევს მის მფლობელს

ყოველწლიურად მიღიოს გარკვეული თანხა-პროცენტის ან ფიქსირებული

გადასახდელის სახით. პრეფერენციული აქციების მფლობელებს შუალედური

მდგომარეობა უჭირავთ კორპორაციის კრედიტორებსა და სხვა სახის აქციების

მფლობელებს შორის. ისინი ღებულობენ ფიქსირებულ დივიდენდებს კორპორაციის

წმინდა შემოსავლებიდან. მაშინ, როდესაც კორპორაციის სამეურნეო საქმიანობის

ფინანსური შედეგები უარესდება და პროცენტებისა და დივიდენდების გაცემა

ძნელდება, პრეფერენციული აქციების მფლობელები აღმოჩნდებიან „შუა ზონაში~ და

უფრო დაცულნი არიან, ვიდრე ჩვეულებრივი აქციების მფლობელები. აუცილებელია

ვიცოდეთ, რომ ობლიგაციების მფლობელები კრედიტორები არიან, ხოლო აქციების

მფლობელები კორპორაციის თანამესაკუთრეები.

პრივილეგირებულმა აქციამ პრეფერენციული აქციის სახელწოდება იმიტომ

მიიღო, რომ იგი მფლობელს აძლევს პრეფერენციას, რომელიც არ გააჩნია

კორპორაციის სხვა დანარჩენ თანამესაკუთრეებს. პირველი პრეფერენცია ეხება

აქტივებს. ბიზნესის გაუქმების ან კორპორაციის დაშლის შემთხვევაში პირველად

აკმაყოფილებენ კრედიტორების პრეტენზიებს, შემდეგ–პრეფერენციული აქციების

78

მფლობელთა პრეტენზიებს დაბოლოს, ჩვეულებრივი აქციების მფლობელთა

პრეტენზიებს.

მეორე პრეფერენცია ეხება დივიდენდებს. პრეფაქციის მფლობელები

ჩვეულებრივად ღებულობენ ფიქსირებულ დივიდენდებს, რაც გამოხატულია ან

ეროვნულ ვალუტაში, ან პირად ღირებულებებში.

დივიდენდები გაიცემა მიმდინარე ან წარსული მოგებიდან, პროცენტებისაგან

განსხვავებით დივიდენდები ყოველთვის არ გაიცემა და, თუ გაიცემა, მხოლოდ

დირექტორთა საბჭოს გადაწყვეტილების შემდეგ. ისმის კითხვა: კორპორაცია რატომ

უშვებს პრეფაქციებს? მათი გამოშვება ხომ ობლიგაციებთან შედარებით უფრო ძვირი

ჯდება იმიტომ, რომ იგი არ ითვლება ბიზნესის მართვის დანახარჯად და მისი

ანაზღაურება წარმოებს მოგებიდან გადასახადების გასტუმრების შემდეგ. თუ

გავითვალისწინებთ ყველა გარემოებას, მაშინ პრეფაქციის გამოშვება სავსებით

გამართლებული იქნება. კომპანიის პოზიციიდან პრეფაქციას არ გააჩნია ისეთი

პრეტენზიები, როგორსაც ობლიგაციები ჰქმნიან. მას არა აქვს დაფარვის ვადები.

დირექტორთა საბჭოს შეუძლია პრეფაქციაზე დივიდენდები არ გამოაცხადოს.

როდესაც საშემოსავლო გადასახადი დაბალია, პრეფაქციებს უპირატესად

ინვესტორები ყიდულობენ შემოსავლის გადიდების მიზნით.

პრეფაქციები ორგვარია: დაბრუნებადი და დაუბრუნებელი. კომპანია,

როდესაც პროფაქციის გამოშვებას განიზრახავს, ხშირად იტოვებს „გამოთხოვის~

უფლებას მისი გამოსყიდვის გზით. კომპანიისათვის პრეფაქციის დაბრუნება

ხლსაყრელია, მაგრამ ინვესტორებისათვის არა. დაუბრუნებელი პრეფაქცია შეიძლება

მანამდე არ დაიფაროს, სანამ იარსებებს მისი გამომშვები კორპორაცია. კორპორაციის

პოზიციებიდან ეს ნაკლოვანებად ითვლება იმის გამო, რომ კაპიტალის ნაწილი

„გაყინულია~ კორპორაციის არსებობის მანძილზე. სწორედ ამიტომ თანამედროვე

ეპოქაში პრეფაქციის დაუბრუნებლობა იშვიათობას წარმოადგენს.

ჩვეულებრივი აქციების მფლობელები წარმოადგენენ კორპორაციის

მესაკუთრეებს და თავდაპირველი კაპიტალის მიმწოდებლებს. როცა კორპორაცია

სტაბილურად ვითარდება, იგი იგებს როგორც ინვესტიციების ზრდით, ისე

დივიდენდების მოდინებით. მაგრამ, როდესაც კორპორაციაში მდგომარეობა

79

უარესდება, ჩვეულებრივი აქციების მფლობელებმა შეიძლება დაკარგონ მთელი

თავიანთი ინვესტიციები. ეს ურთიერთსაწინააღმდეგო პერსპექტივა იმის გარკვევის

საშუალებას იძლევა, თუ რატომ უწოდებენ ჩვეულებრივ აქციებში დაბანდებულ

კაპიტალს ვენჩურულს, ანუ სარისკო კაპიტალს. მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი

აქციების მფლობელები კორპორაციის თანამესაკუთრენი არიან, ისინი ბოლო

ადგილზე აღმოჩნდებიან (ბანკების, ობლიგაციებისა და პრეფაქციების მფლობელების

შემდეგ) მაშინ, როდესაც საკითხი დაისმება კორპორაციის აქტივებსა და მოგებაზე

პრეტენზიების შესახებ.

ყოველივე ამის მიუხედავად, ჩვეულებრივი აქციების მფლობელებს გააჩნიათ

შემდეგი უფლებები და უპირატესობები.

1. კომპანიის მიერ დაწესებული ჩვეულებრივი აქციებისათვის გასაცემი

ნებისმიერი დივიდენდის მიღების უფლება;

2. კაპიტალის გაზრდის შესაძლებლობა;

3. შედარებით სასურველი საგადასახადო დაბეგვრა;

4. ჩვეულებრივი აქციების პორტფელის ადვილად გადიდების, შემცირების ან

გაყიდვის შესაძლებლობები;

5. ხმის უფლება.

ჩვეულებრივი აქციების მფლობელებს შეუძლიათ აირჩიონ დირექტორები და

დაამტკიცონ ფინანსური შედეგები, აუდიტორული დასკვნები, ანგარიშგება და სხვა

დოკუმენტები. მათ უფლება აქვთ აქციონერთა კრებაზე კითხვები დაუსვან

მენეჯერებს ყოველგვარ საჭირბოროტო საკითხებზე. ამასთან, ჩვეულებრივი აქციების

მფლობელებს კორპორაციის საქმიანობასთან დაკავშირებით შეზღუდული

პასუხისმგებლობა აქვთ დაკისრებული.

მეოცე საუკუნის მანძილზე აქციების ფლობის მიზეზები არ შეცვლილა; ესენია:

კაპიტალის გრძელვადიანი მატება, დივიდენდი და ინფლაციისაგან საიმედო დაცვა.

აქციების ფლობის მიმზიდველობის ერთ-ერთი ძირითადი მიზეზი, რომელიც

დაკავშირებულია ინფლაციისაგან დაცვასთან, ხშირად შეიძლება გამოვლინდეს

80

მოკლევადიან პერიოდში. მაგალითად, გასული საუკუნის 70-80-იან წლებში აშშ-ის

ეკონომიკა მოიცვა მაღალმა ინფლაციამ, რაც აქციების კურსის დაცემაში გამოიხატა,

მაგრამ წონასწორობა აღდგენილი იქნა ხანგრძლივი პერიოდის შემდეგ. აქციების ის

მფლობელები, რომლებმაც დინჯად, თავშეკავებით გადაიტანეს ეს მეტად მძიმე

პერიოდი, არ შემცდარან მოსალოდნელ სიკეთეში. ფინანსურ ბაზარზე იმ პერიოდში

მიყენებული ზარალი სულ მალე დაიფარა აქციათა კურსის ამაღლების შედეგად. აშშ-

ში, განსაკუთრებით ჩიგაკოს უნივერსიტეტში ჩატარებულმა გამოკვლევებმა აჩვენა,

რომ ჩვეულებრივი აქციების ფლობა წარმოადგენს ინფლაციისაგან დაცვის

მნიშვნელოვან ეფექტიან გრძელვადიან საშუალებას.

კორპორაციული ობლიგაციები გრძელვადიანი ობლიგაციებია, რომლებიც

მაღალი სანდოობის რეიტინგის მქონე კორპორაციების მიერაა გამოშვებული.

როგორც წესი, კორპორაციული ობლიგაცია თავის მფლობელს წლის განმავლობაში

ორჯერ უზრუნველყოფს პროცენტული გადახდით, ასევე ნომინალური

ღირებულების გადახდით დაფარავის მომენტში. გარდა ამისა, ზოგიერთი

კონვერტირებულად წოდებული კორპორაციული ობლიგაცია თავის მფლობელს

უზრუნველყოფს იმ უფლებით, რომ დაფარვის ვადის დადგომამდე ნებისმიერ

მომენტში გადაცვალოს ისინი აქციათა განსაზღვრულ რაოდენობაზე. ამის გამო

კონვერტირებადი ობლიგაციები უფრო მიმზიდველია მყიდველისათვის, ვიდრე

ჩვეულებრივი ობლიგაციები. გარდა ამისა, ის საშუალებას აძლევს კორპორაციას

შეამციროს საპროცენტო გადახდები, რადგანაც, თუ ფირმის აქტივების ღირებულება

საგრძნობლად გაიზრდება, შეიძლება გაიზარდოს ამ ობლიგაციების ფასი. ვინაიდან

ყოველი ცალკე აღებული კორპორაციის როგორც კონვერტირებადი, ისე

არაკონვერტირებადი ობლიგაციების მოცულობა მცირეა, ისინი სხვა ფასიან

ქაღალდებთან (მაგალითად, სახელმწიფო ობლიგაციებთან), შედარებით არც ისე

ლიკვიდურნი არიან.

მიუხედავად იმისა, რომ კორპორაციული ობლიგაციების ბაზრის მოცულობა

საგრძნობლად მცირეა საფონდო ბაზართან შედარებით (გამოშვებული

კორპორაციული ობლიგაციების მოცულობა არ აღემატება აქციათა მოცულობის 1/5-

ს), ყოველწლიურად გამოშვებული ახალი კორპორაციული ობლიგაციების

მოცულობა საგრძნობლად აღემატება ახლად ემიტირებული აქციების ჯამს. ალბათ,

81

ამიტომაა რომ კორპორაციული ობლიგაციების ბაზარი ბევრად უფრო შესამჩნევ

ზემოქმედებას ახდენს ფირმის მიერ დაფინანსებასთან დაკავშირებით მიღებულ

გადაწყვეტილებებზე, ვიდრე აქციათა ბაზარი. კორპორაციული ობლიგაციების

ძირითად მყიდველებს სადაზღვევო კომპანიები წარმოადგენენ; ამასთან,

ობლიგაციათა დიდი რაოდენობა იმყოფება საპენსიო ფონდებისა და საოჯახო

მეურნეობების საკუთრებაში.

როგორც აღვნიშნეთ, ობლიგაციების გამოშვებას ახდენს როგორც მთავრობა,

ისე კორპორაციები. ის, ვინც ეწევა ობლიგაციების გამოშვებას, ვალდებულებას

კისრულობს განსაზღვრულ ვადაში აანაზღაუროს როგორც სესხი, ისე სასესხო

პროცენტიც. დივიდენდისაგან განსხვავებით, პროცენტი უცვლელია. ობლიგაციებს

ხშირად უწოდებენ ფასიან ქაღალდებს ფიქსირებული შემოსავლით

კორპორაციული ობლიგაციები წარმოადგენს ფირმის კანონიერი ვალის

ვალდებულებებს. ობლიგაციის ემიტენტის განკარგულებაშია ფულის რაღაც

რაოდენობა გარკვეული პერიოდის მანძილზე იმ ვალდებულებით, რომ ნასესხებ

თანხაზე რეგულარულად იხადოს პროცენტი, ხოლო დაწესებული ვალის ბოლოს

დაფაროს მთლიანად სესხი. შესაბამისად, ობლიგაციის მფლობელი წარმოადგენს

ფირმის კრედიტორს და ამ უკანასკნელის გაკოტრების შემთხვევაში კრედიტორს

აქციონერებთან შედარებით გააჩნია უპირატესობა მის აქტივებზე.

არსებობს კონვერსიული ობლიგაციები, რომლებიც მათ მფლობელებს

უფლებას აძლევს განსაზღვრული პირობების დადგომისას ეს ობლიგაციები

გაცვალოს კორპორაციათა აქციებზე.

ობლიგაციების გამოშვების დროს მთავარ როლს ასრულებს იმ ორგანიზაციის

ან კორპორაციის ფინანსური რეპუტაცია, რომელიც მას უშვებს.

კორპორაციებს უფლება აქვთ გამოუშვან შემდეგი სახის ობლიგაციები:

1. ობლიგაციები პირველი საწინდრით (გამოშვება წარმოებს მაშინ, როდესაც

კორპორაციას გააჩნია გირაო);

2. ობლიგაციები მეორე საწინდრით ან საერთო საწინდრით (ასეთი

ობლიგაციების განთავსება ხდება მაშინ, როდესაც ობლიგაციები პირველი

82

საწინდრით უკვე მიმოიქცევა);

3. ობლიგაციები საწინდრის გარეშე (იყიდება მაშინ, როდესაც კორპორაციის

ფინანსური რეიტინგი მაღალია);

4. კორპორაციის ობლიგაციები სხვა ფასიანი ქაღალდების საწინდრით;

5. კონვერტირებადი ობლიგაციები ორდერით;

6. კორპორაციული თამასუქები.

თუ ობლიგაციების კლასიფიკაციას მოვახდენთ უზრუნველყოფის მეთოდით,

ისინი იყოფა საგირავნო და გირავნობის გარეშე ობლიგაციებად.

სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები. ისინი წარმოადგენენ გრძელვადიან სავალო

(სასესხო) ინსტრუმენტებს, რომლებიც გამოიცემა მთავრობის მიერ სახელმწიფო

ბიუჯეტის დეფიციტის დასაფინანსებლად. ამ ობლიგაციებით ვაჭრობენ ყველაზე

ფართოდ აშშ-ში (გარიგებათა საერთო ჯამი დღეში საშუალოდ 100 მლრდ დოლარს

შეადგენს), ამიტომაც ისინი წარმოადგენენ ყველაზე ლიკვიდურ ფასიან ქაღალდებს

კაპიტალის ბაზარზე. მათ მფლობელებად გველვინებიან ბანკები, საოჯახო

მეურნეობები და უცხოელი ინვესტორები.

სახელმწიფო ორგანოთა მიერ გამოშვებული ფასიან ქაღალდებს. მიეკუთვნება

გრძელვადიანი ობლიგაციები, რომლებიც გამოიცემა სხვადასხვა სახელმწიფო

ორგანოს მიერ. ამ ფასიანი ქაღალდების დიდი ნაწილი ფედერალური მთავრობის

მიერაა გარანტირებული. ისინი სამთავრობო ობლიგაციების მსგავსად

ფუნქციონირებენ და ბაზრის იგივე მონაწილეებს ეკუთვნით.

ხელისუფლებისა და მმართველობის ადგილობრივი ორგანოების

ობლიგაციები. ეს ობლიგაციები მუნიციპალურ ობლიგაციებად იწოდებიან და

წარმოადგენენ გრძელვადიან ინსტრუმენტებს, რომელთაც გამოსცემს შტატების

(მიწების, პროვინციების) მთავრობა და ხელსიუფლების ადგილობრივი ორგანოები

დანახარჯთა დაფინანსებისათვის. აქ შედის სკოლების და გზების მოვლა-პატრონობა,

სხვა მსხვილმასშტაბიანი პროგრამების განხორციელება. ამ ობლიგაციათა

მნიშვნელოვანი თავისებურება იმაში მდგომარეობს, რომ მათზე პროცენტული

83

გადახდები არ იბეგრება ფედერალური საშემოსავლო გადასახადით და, როგორც

წესი, იმ შტატის (მიწების, პროვოციების) გადასახადებით, რომელშიც არის ისინი

გამოშვებული. ამ ფასიანი ქაღალდების უმსხვილესი მყიდველები, რომელთაც

გამოშვებულ მუნიციპალურ ობლიგაციათა ნახევარზე მეტი ეკუთვნით, კომერციული

ბანკები არიან, რომელთა შემოსავლებიც საკმაოდ მაღალი გადასახადებით იბეგრება.

ამ ობლიგაციების მყიდველთა შემდეგი ჯგუფი შეძლებული, მაღალშემოსავლიანი

მოქალაქეები არიან, შემდეგ კი მოდიან სადაზღვევო კომპანიები.

გირავნობის სიგელი. იგი ფირმების ან მოქალაქეების მიერ აღებული სესხებია

ბინების, მიწის ან სხვა უძრავი ობიექტების შესაძენად. ამასთან სესხს

უზრუნველყოფს თვით ობიექტი: მიწა, ბინა და ა.შ. აშშ-ში გირავნობის სიგელების

ბაზარი უმსხვილეს სავალო ვალდებულებათა ბაზარს წარმოადგენს. იპოთეკური

სესხების მოცულობა საცხოვრებელი ბინების ყიდვაზე 4-ჯერ აღემატება

კომერციული და ფერმერული გირავნობის სიგელების მოცულობას. უძრავი ქონების

გირავნობის სიგელთა ბაზარზე სესხის ძირითად წყაროდ გამოდიან სასესხო –

შემნახველი ასოციაციები და ურთიერთშემნახველი ბანკები, თუმცა კომერციული

ბანკები საკმაოდ აგრესიულად იქცევიან, მიილტვიან რა ბაზრის დაპყრობისაკენ.

კომერციული და ფერმერული გირავნობის სიგელთა უმრავლესობა ფორმდება

კომერციული ბანკებისა და სიცოცხლის დამზღვევი კომპანიების მიერ. აშშ-ში

ფედერალური მთავრობა აქტიურ როლს თამაშობს გირავნობის სიგელთა ბაზარზე

სამი სამთავრობო სააგენტოს მეშვეობით. ესენია: ფედერალური ეროვნული

იპოთეკური ასოციაცია (Federal National Mortgage Fssociation, _ FNMA, “Fanie Mae”)

იპოთეკური კრედიტის სახელმწიფო ეროვნული ასოციაცია (Covernment National

Mortgage Association, GNMA, “Ginnie Mae”), ბინების იპოთეკური კრედიტის

ფედერალური კორპორაცია (Federal Home Loan Mortgage Corporation, FMLMC; “Fveddie

Mae”), რომლებიც ობლიგაციათა გაყიდვით და მიღებული ფულიდან შეძენით

გირავნობის სიგელებს სახსრებს განათავსებენ გირავნობის სიგელთა ბაზარზე.

უკანასკნელ წლებში გირავნობის სიგელით უზრუნველყოფილი ფასიანი

ქაღალდების გამოშვების ხარჯზე გირავნობის სიგელთა ბაზარმა ფართო

განვითარება ჰპოვა.

გირავნობის სიგელით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდები. უკანასკნელ

84

წლებში უძრავი ქონების გირავნობის სიგელთა ბაზარზე ძირითად სიახლეს

წარმოადგენს გირავნობის სიგელთა აქტიური მეორადი ბაზრის შექმნა. გირავნობის

სიგელებს განსხვავებული ხანგრძლივობა და საპროცენტო განაკვეთები აქვთ,

ამიტომაც ისინი სხვა ფასიანი ქაღალდებისაგან განსხვავებით არასაკმარისად

ლიკვიდურნი არიან მეორად ბაზარზე ვაჭრობისათვის. 1970 წელს გირავნობის

სიგელების მეშვეობით სესხების გაცემის სტიმულირებისათვის იპოთეკური

კრედიტის სახელმწიფო ეროვნულმა ასოციაციამ შეიმუშავა გზავნილებითი ფასიანი

ქაღალდის კონცეფცია, რომელიც უზრუნველყოფილი იყო გირავნობის სიგელებით.

ეს კონცეფცია მაშინ იქნა ფორმულირებული, როცა ასოციაციამ დაიწყო პროგრამის

განხორციელება, რომელშიც გარანტირებული იყო პროცენტული გადახდები და

ნომინალის გაცემა სტანდარტიზებული გირავნობის სიგელების პაკეტებით. ამ

პროგრამის ჩარჩოებში ისეთ ფინანსურ დაწესებულებებს, როგორიცაა სასესხო –

შემნახველი ასოციაცია და კომერციული ბანკი, შეეძლოთ ასოციაციის მიერ

გარანტირებული გირავნობის სიგელების (მაგალითად, ერთი მილიონი დოლარის

ღირებულების) პაკეტის შეძენა, შემდეგ კი მიეყიდათ ეს პაკეტი მესამე პირისათვის

როგორც წესი, ინსტიტუციური ინვესტორისათვის, როგორც ფასიანი ქაღალდი,

(მაგალითად, საპენსიო ფონდისათვის), როცა მსესხებლები უხდიან ფინანსურ

დაწესებულებას გირავნობის სიგელების შესაბამისად, რომლებიც ასოციაციის მიერ

არიან გარანტირებულნი, მას გადააქვს ეს თანხა ფასიანი ქაღალდის მფლობელებთან

და უგზავნის ჩეკს. GNMA გარანტირებულს ხდის ამ გზავნილებითი ფასიანი

ქაღალდების გადახდისუნარიანობას, ამიტომაც ისინი რისკის დაბალი პროცენტითა

და დიდი პოპულარობით ხასიათდება. (გამოშვებულია 400 მლრდ დოლარზე მეტი

ღირებულების ამგვარი ფასიანი ქაღალდი).

გირავნობის სიგელით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდები გამოიცემა

არა მხოლოდ სამთავრობო ორგანოების, არამედ კერძო ფინანსური დაწესებულებების

მიერაც. მართლაც ისინი იმდენად წარმატებულნი არიან, რომ მთლიანად გარდაქმნეს

უძრავი ქონების გირავნობის სიგელთა ბაზარი. გასული საუკუნის 70-იანი წლების

მანძილზე მთელი უძრავი ქონების გირავნობის სიგელთა 80%-ზე მეტი იმყოფებოდა

სასესხო შემნახველ ასოციაციათა, ასევე ურთიერთშემნახველი და კომერციული

ბანკების უშუალო მფლობელობაში. ახლა მხოლოდ მათი მესამედი იმყოფება ამ

85

დაწესებულებათა ხელში, დანარჩენი 2/3 გადაფორმებულია გირავნობის სიგელებით

უზრუნველყოფილ ფასიან ქაღალდებად.

საგირავნო ობლიგაციები უზრუნველყოფილია ფიზიკური აქტივებით ან

კომპანიის ფასიანი ქაღალდებით. საგირავნო ობლიგაცია არის იურიდიული

დოკუმენტი, რომელიც ადასტურებს ფირმის თანხმობას ვალში დააგირაოს მიწა,

შენობა და სხვა ქონება და კრედიტორს უფლებას აძლევს ვალის გადაუხდელობის

შემთხვევაში მის საკუთრებაში გადავიდეს დაგირავებული აქტივები. საგირავნო

ფურცელი კრედიტორთან ინახება მანამ, სანამ მოვალის მიერ ანგარიშსწორება არ

დამთავრდება.

სხვა ინვესტორების მსგავსად ფინანსური დაწესებულებებიც იმ დასკვნამდე

მივიდნენ, რომ დაკრედიტება უფრო მიმზიდველია მაშინ, როცა საპროცენტო

განაკვეთის ცვლილების რისკი მცირეა. მათ არ სურდათ გაეცათ იპოთეკური სესხები

10%-იანი განაკვეთით, თუ ორი თვის შემდეგ გაირკვეოდა, რომ იმავე სესხით

შესაძლებელი იქნებოდა 12%-ის ოდენობით სარგებელის მიღება. საპროცენტო

განაკვეთების ცვლილების რისკის შესამცირებლად 1975 წელს კალიფორნიის

სასესხო-შემნახველი ასოციაციები შეუდგნენ გირავნობის სიგელების გამოშვებას

მოქნილი განაკვეთით, ე.ი. დაიწყეს ისეთი იპოთეკური სესხების გაცემა,

რომლებისთვისაც საპროცენტო განაკვეთი იცვლებოდა საბაზრო საპროცენტო

განაკვეთის შესაბამისად (მაგალითად, პროცენტები სამთვიან სახაზინო

ვალდებულებებზე). თავდაპირველად გირავნობის სიგელებზე (მოქნილი

განაკვეთით) პროცენტი დგინდებოდა 5%-ის დონეზე. 6 თვის შემდეგ მათზე

პროცენტი ან იზრდებოდა, ან მცირდებოდა საბაზრო საპროცენტო განაკვეთის

ზრდის ან შემცირების შესაბამისად. მაგალითად, 6-თვიანი სახაზინო გირავნობის

სიგელების განაკვეთები და გირავნობის სიგელით გადასახდელი თანხების ჯამიც

შესაბამისად იცვლებოდა. იმის გამო, რომ მოქნილი განაკვეთის მქონე გირავნობის

სიგელები ორგანიზაციებს, რომლებიც სესხებს უძრავი ქონების გარანტიით

იძლევიან, საშუალებას აძლევს მიიღონ უფრო მაღალი პროცენტი გირავნობის

სიგელებიდან საბაზრო საპროცენტო განაკვეთების ზრდისას, ამ პერიოდში მათი

მოგება მაღალ დონეზე ნარჩუნდება.

86

მოქნილგანაკვეთიანი გირავნობის სიგელების ამ მიმზიდველმა თვისებამ

საფინანსო შუამავლებს მიაღებინა გადაწყვეტილება ამ სახის გირავნობის სიგელების

თავდაპირველი საპროცენტო განაკვეთი დაედგინათ უფრო დაბალ დონეზე

ფიქსირებული განაკვეთის მქონე გირავნობის სიგელების საპროცენტო განაკვეთთან

შედარებით, რამაც მიგვიყვანა მათი პოპულარობის ზრდასთან. იმ მიზეზით, რომ

მოქნილი განაკვეთის მქონე გირავნობის სიგელებზე გადასახდე-ლების თანხა

შესაძლოა გაიზარდოს, საოჯახო მეურნეობათა უმეტესი ნაწილი უპირატესობას

ანიჭებს თანხების განთავსებას მოქნილი განაკვეთის მქონე გირავნობის სიგელებში.

თანამედროვე ეპოქაში ორივე ტიპის გირავნობის სიგელმა ფართო გავრცელება ჰპოვა.

წარმოებული ფინანსური ინსტრუმენტები. ცნობილია, რომ ნებისმიერი

ფინანსური ბაზრის თანმდევი მოვლენაა რისკი, უფრო მეტიც, ხშირად ამბობენ, რომ

მთელი მოძღვრება ფინანსების შესახებ 3 საყრდენს1 ეფუძნება: ესენია: ფულის

ღირებულება დროის გათვალისწინებით, რისკის მართვა და აქტივების შეფასება.

ფინანსური სისტემისათვის დამახასიათებელი ერთ-ერთი განსაკუთრებული

თავისებურება ის არის, რომ არსებობს არა მხოლოდ საქონლის, მომსახურებისა თუ

ფინანსური ინსტრუმენტების ბაზრები, არამედ ასევე ბაზარი, სადაც ყიდვა-გაყიდვის

ობიექტს თავად რისკი წარმოადგენს.













87





























88







ფორვარდული კონტრაქტი_ეს არის კონტრაქტი, რომლის მიხედვითაც

გარკვეული საქონელი მყიდველს უნდა მიეწოდოს გარკვეული დროის შემდეგ, ანუ

განსაზღვრული, კონტრაქტში დასახლებული თარიღისათვის. სწორედ ამ სახით

მოხდა თანამედროვე ფიუჩერსების ჩასახვა.

ფორვარდული კონტრაქტი ჩვეულებრივი რამ არის სავაჭრო პრაქტიკაში. ის

საშუალებას იძლევა განისაზღვროს და მოიხსნას არასასურველი რისკის ელემენტები.

ფორვარდული კონტრაქტის დადება საქონლის მიწოდების ფასს ფიქსირებულს

ხდის. თუ მიწოდების თარიღისათვის საქონლის ფასი (ე.წ. სპოტ ფასი–საქონლის

მიმდინარე ფასი) გადააჭარბებს კონტრაქტში მითითებულ ფასს, მაშინ რეალურად

მყიდველი მოგებული რჩება, გამყიდველი კი წაგებული. შესაძლებელია

საპირისპირო სიტუაციაც. მაგრამ მთავარი მაინც ის არის, რომ ფორვარდული

კონტრაქტით როგორც მყიდველი, ასევე გამყიდველი თავს იზღვევს ყოველგვარი

რისკისაგან. ის უარს ამბობს მოგებაზე და ამით თავს იზღვევს ყოველგვარი

წაგებისაგან. ვიწრო მნიშვნელობით ტერმინი ჰეჯირება სწორედ ამას ნიშნავს.

ფორვარდული კონტრაქტების განვითარების კანონზომიერი შედეგი

ფიუჩერსების შექმნაა. ფიუჩერსებით, ასევე ოპციონებით ვაჭრობაში აშშ-ის ბირჟები

პირველობას არავის უთმობენ.

მე-20 საუკუნის 70-იანი წლებიდან ფართოდ ვრცელდება სხვადასხვა ტიპის

ფინანსური ფიუჩერსები. ამავე დროს მოხდა იამაიკის სავალუტო სისტემაზე

გადასვლა (1976 წ.), რაც იწვევდა ვალუტის კურსის დამორჩილებას მოთხოვნა-

მიწოდების მექანიზმებისადმი. შეიქმნა სავალუტო ფიუჩერსები. ვალუტის კურსის

ცვალებადობა მას მიმზიდველს ხდიდა სპეკულანტებისათვის. 70-იანი წლების მეორე

ნახევრიდან ადგილი აქვს საპროცენტო განაკვეთის რყევებს აშშ-ის გრძელვადიანი და

89

მოკლევადიანი კრედიტების ბაზრებზე. შეიქმნა ე.წ. საპროცენტო ფიუჩერსი.

ფიუჩერსი შეიძლება ნებისმიერ საქონელზე დაწესდეს, რაც კი ბაზარზე მიმოიქცევა.

მიჩნეულია, რომ ფინანსური ფიუჩერსების ფასების დინამიკა საკმაოდ ზუსტად

ასახავს, თუ როგორი იქნება რეალური ფინანსური ფასების დინამიკა მომავალში.

ფიუჩერსი არის წარმოებული პროდუქტი, რომელიც ავალდებულებს

მყიდველს რომ გარკვეული საქონელი, გარკვეულ ფასად, გარკვეულ დროს იყიდოს,

გამყიდველს კი_ეს საქონელი გაყიდოს.

ფორვარდულ და ფიუჩერსულ კონტრაქტებს შორის პრინციპული განსხვავება

შემდეგია: ნებისმიერი ფორვარდული კონტრაქტი ორი მხარის მოლაპარაკების

შედეგად იდება, ფიუჩერსულ კონტრაქტში კი პირები საერთოდ არ არის

მითითებული. ის სტანდარტიზებული, ფორმალიზებული კონტრაქტია. ეს ნიშნავს,

რომ ყველა კონტრაქტის პირობა ერთნაირია. მას კონტრაჰენტები ერთმანეთთან კი არ

დებენ, არამედ ბირჟასთან, რომელიც უზრუნველყოფს კონტრაქტების

ლიკივდურობას და ვალდებულებების შესრულებას. ბირჟა შუამავლად გამოდის

მყიდველებსა და გამყიდველებს შორის. ფიუჩერსების ფასი მოთხოვნა-მიწოდების

ურთიერთქმედების შედეგად იქმნება. ფორვარდული კონტრაქტის მსგავსად

ფიუჩერსიც რისკის მართვის საშუალებაა, მაგრამ მას გააჩნია შემდეგი პლუსები: ის

ხსნის ტერიტორიულ შეზღუდვებს, ამასთან ქმნის სპეკულაციის საშუალებას.

განვიხილოთ ფიუჩერსული კონტრაქტის გამოყენების ორი შემთხვევა:

1. კონტრაქტი მთავრდება რეალური საქონლის მიწოდებით;

2. კონტრაქტი მთავრდება ფულადი ანგარიშსწორებით.

როგორც წესი, ადგილი აქვს მეორე შემთხვევას. თანამედროვე ფიუჩერსულ

ბაზრებზე ძალზე იშვიათია რეალური საქონლის მიწოდება. უმრავლეს შემთხვევაში

მხარეები ფულად ფორმაში ასწორებენ ანგარიშს. თავად ბირჟა ახდენს მოგება-

ზარალის გაანგარიშებას და თანხის გადატანას ერთი ანგარიშიდან მეორეზე. მეტიც,

ფიუჩერსს ფასიანი ქაღალდის ფორმა აქვს. ის თავისუფლად მიმოიქცევა.

კონტრაქტის შესრულების თარიღამდე შესაძლებელია მისი თავისუფალი ყიდვა-

გაყიდვა.

90

ფიუჩერსული კონტრაქტების დადებისას არ არის აუცილებელი შევიტანოთ

კონტრაქტის მთელი თანხა. ბირჟა ითხოვს მხოლოდ მარჟის შეტანას, რაც უმრავლეს

შემთხვევაში კონტრაქტის ღირებულების 2-10%-ს შეადგენს. ეს გარკვეული

საგარანტიო ვალდებულების ფორმაა. მარჟას იხდის კონტრაქტის მყიდველი,

ზოგჯერ კი გამყიდველი. მან უნდა უზრუნველყოს ზარალის ანაზღაურება. თუკი

ადგილი აქვს ე.წ. ზარალს ქაღალდზე და ცხადი ხდება, რომ შეტანილი მარჟა აღარ

არის საკმარისი პოტენციური ზარალის ასანაზღაურებლად, ბირჟა მოითხოვს მის

დამატებას; თუ კი ეს არ მოხდება, ბირჟა დახურავს მის პოზიციას (კონტრაქტი

ანულირებული ხდება), შესაბამისად, ის ზარალი, რომელიც აქამდე მხოლოდ

ქაღალდზე არსებობდა, რეალურ სახეს მიიღებს. ამასთან კონტრაჰენტი შეიძლება

დარწმუნებული იყოს, რომ კონიუნქტურა, ახლა უკვე მის სასარგებლოდ შეიცვლება

და იგი გაიღებს თანხას, რათა შეინარჩუნოს კონტრაქტი.

ფიუჩერსული კონტრაქტის დადების საფუძველი არის კონტრაჰენტთა

პროგნოზები ფასების სამომავლო დონის შესახებ. როგორც ვიცით, მიმდინარე ფასს

ეწოდება სპოტ-ფასი; ის, ვინც ფასების ზრდას ელის, შეეცდება იყიდოს

ფიუჩერსული კონტრაქტი, ხოლო ის, ვინც მათ დაკლებას ელის, გაყიდის

კონტრაქტს. თვით ფიუჩერსული კონტრაქტის ფასი ბაზარზე ყიდვა-გაყიდვის

მექანიზმების მეშვეობით ყალიბდება. საბოლოო ჯამში, მოგებულ და წაგებულ

მხარეს ფასების რეალური მოძრაობა წარმოადგენს. მაგრამ მნიშვნელოვანი ის არის,

რომ ფიუჩერსულმა კონტრაქტმა ნულამდე დაიყვანა გაურკევლობა, რისკის

ალბათობა (თუმცა ტრეიდერებისათვის პრიორიტეტი სულ სხვა რამ არის).

ფიუჩერსი სწორედ იმით განსხვავდება ფორვარდული კონტრაქტისაგან, რომ

მასში არ არიან დაფიქსირებული გარიგების მონაწილე პირები. ფორვარდული

კონტრაქტის დადება ყოველთვის კონტრაჰენტებს შორის მოლაპარაკების შედეგი

იყო. ფიუჩერსები კი სტანდარტიზებულია. მეტიც, ის შეიძლება თავად იყოს ყიდვა-

გაყიდვის ობიექტი, ანუ ვაჭრობის საგანი.

არსებობს მარტივი წესი: უნდა შევიძინოთ ფიუჩერსი, თუ ველით ფასების

ზრდას, და გავყიდოთ ის თუ ველით ფასების კლებას.

ფინანსური ოფციონების ბაზარი. ოფციონების ეფექტიანი გამოყენება

91

თანამედროვე ფინანსურ ბაზრებზე რთული სტრატეგიებისა და მოდელების

გამოყენებასთან არის დაკავშირებული, თუმცა მისი ბაზისური პრინციპი საკმაოდ

მარტივია.

ფიუჩერსისგან განსხვავებით, ოფციონი არ გვავალდებულებს შევასრულოთ

გარიგების პირობები, არმედ ამის უფლებას გვაძლევს.

ოფციონი გარკვეულ ფასს აფიქსირებს. დროის გარკვეულ მომენტში ოფციონის

მფლობელს საშუალება ექნება სწორედ ამ წინასწარდადგენილი თანხით

განახორციელოს ოპერაცია. თვით ოპერაცია შეიძლება იყოს ყიდვა ან გაყიდვა. აქედან

გამომდინარე არსებობს

„პუტ~ ოფციონი–ის პროდუქტის გაყიდვის უფლებას გვაძლევს;

„კოლ~ ოფციონი–ის ყიდვის უფლებას გვაძლევს.

როდის უნდა გამოიყენოს ოფციონის მფლობელმა ოპერაციის

განხოცრიელების უფლება? არსებობს 2 ვარიანტი:

ამერიკული ოფციონი1 _ ოპერაციის განხორციელება შეიძლება ნებსიმიერ

დროს ოფციონის ვადის გასვლამდე;

ევროპული ოფციონი – ოპერაციის განხორციელება მხოლოდ განსაზღვრულ

დროს შეიძლება.

ვადის გასვლის თარიღი – ეს არის ის თარიღი, როდესაც ოფციონი უნდა

შესრულდეს.

შესრულების ფასი, ანუ „სტრაიკ~ ფასი - ეს არის ის ფასი, რომელიც

ოფციონშია მითითებული, როგორც საქონლის მიწოდების ფასი.

ოფციონების შემთხვევაში ბირჟაზე ქცევის მარტივი წესი შემდეგია:

ფასების ზრდის მოლოდინში (ხარის განწყობილების არჩევისას) უნდა

ვიყიდოთ კოლ ოფციონი, ფასების ვარდნის მოლოდინში (ანდა დათვის

1 es saxelwodeba araviTar kavSirSi ar aris konkretul qveynebTan. magaliTad, did britaneTSi ZiriTadad amerikuli

opcionebiT vaWroben.

92

განწყობილების არჩევისას) ვყიდულობთ პუტ ოპციონს.

რა განსხვავებაა ოფციონის ყიდვასა და გაყიდვას შორის? ოფციონის მყიდველი

ერთმნიშვნელოვნად განსაზღვრავს თავის შესაძლო ზარალს, გამყიდველი კი –

თავის შესაძლო მოგებას.

ოფციონის ფასი, ისევე, როგორც ფიუჩერსის ფასი, მოთხოვნა-მიწოდების

ურთიერთდამოკიდებულებით განისაზღვრება. ოფციონის ფასს პრემიას უწოდებენ.

გარდა საბაზრო ღირებულებისა, ოფციონს გააჩნია შინაგანი ღირეუბლება. საბაზრო

ღირებულებასთან ერთად იცვლება შინაგანი ღირებულებაც. გადამწყვეტი მაინც

შინაგანი ღირებულებაა. საბაზრო ღირებულება შინაგანი ღირებულების მოლოდინს

ასახავს. ე.ი. საბაზრო ღირებულება დროითი ღირებულებაა. აქედან გამომდინარე,

რაც ნაკლები დრო რჩება კონტრაქტის ვადის გასვლამდე, ოფციონის ღირებულება

მით ნაკლები იქნება.

ოფციონის შინაგანი ღირებულება არის სხვაობა პროდუქტის სპოტ ფასსა და

ოპციონში დაფიქსირებულ ფასს შორის. თუკი სპოტ-ფასი ფორვარდულ ფასზე მეტია,

მაშინ შინაგანი ღირებულება 0-ის ტოლია. სპოტ-ფასი შეიძლება უდრიდეს

ფორვარდულ ფასს ან აღემატებოდეს მას. „კოლ~-ოპციონის შემთხვევაში საჭიროა

ფორვარდული ფასის მეტობა სპოტ-ფასზე, „პუტ~-ოპციონის შემთხვევაში კი,

პირიქით, ფულის გარეშე. გარიგება ოფციონის მეშვეობით შეიძლება დაიდოს

როგორც ბირჟაზე, ისე უშუალოდ მყიდველსა და გამყიდველს შორის

მოლაპარაკების შედეგად. საბირჟო ოფციონებს შემდეგი თავისებურებანი გააჩნიათ:

მოქმედების დრო უმეტეს შემთხვევაში 3 თვეს შეადგენს, დაფარვის ვადა 2 წელია.

გარდა ამისა მნიშვნელოვანია ის, რომ ბირჟა ყოველი გარიგების დადებას თვალყურს

ადევნებს. ეს გამიზნულია არგადახდის რისკის მინიმიზაციისათვის. როგორც

ვხედავთ, ბირჟა ყველაფერს აკეთებს, რათა დერივატივებით გარიგებების დადებამ

ნდობა არ დაკარგოს და კაპიტალდაბანდების სანდო ობიექტად ითვლებოდეს.

გარდა ამისა, ბირჟაზე ყველა გარიგება საჯაროა, მათი ფასებიც საყოველთაოდ

ცნობილია და პრესაში ქვეყნდება. აქაც მიზანია საზოგადოების ფართო მასების

ჩართვა ამ პროცესებში და გამჭვირვალობისა და ნდობის ატმოსფეროს შექმნა.

ოფციონური კონტრაქტი წარმოადგენს კიდევ ერთ ფინანსურ სიახლეს,

93

რომელიც ინვესტორებს საშუალებას აძლევს შეამცირონ ფინანსურ ინსტრუმენტებზე

საპროცენტო განაკვეთების ცვლილების რისკი. ოფციონური კონტრაქტი საშუალებას

იძლევა ფასიანი ქაღალდი შეძენილ (შესყიდვის ოფციონი ან კოლ-ოფციონი) ან

გაყიდულ იქნეს (გაყიდვის ოფციონი ან პუტ-ოფციონი) წინასწარ შეთანხმებული

ფასით, რომელსაც შესრულების ფასი ან გამოყენების ფასი ეწოდება.

ოფციონური კონტრაქტი წარმოადგენს საპროცენტო განაკვეთების ცვლილების

რისკის დაზღვევის ფორმას, ამიტომ მყიდველმა მათ დასადებად განსაზღვრული

თანხა უნდა გადაიხადოს, რომელსაც პრემია ეწოდება. გასული საუკუნის 80-იან

წლებში საპროცენტო განაკვეთების მერყეობის (ვოლანტილობის) ზრდამ გამოიწვია

მოთხოვნის ზრდა დაზღვევის ამ სახეობაზე, რის შედეგადაც სავალო

ინსტრუმენტების ოფციონთა ბაზარი პოტენციურად მოგებიან ბაზრად იქცა ჩიკაგოს

ოფციონების ბაზარზე, სადაც 1973 წლიდან წარმოებდა ოფციონებით ვაჭრობა

აქციებზე. სავალო ინსტრუმენტებზე პირველი ოფციონებით ვაჭრობა ჩატარდა 1981

წელს. დღეისათვის ჩიკაგოს ოფციონების ბაზარსა და სხვა ბირჟებზეც ოფციონებს

გვთავაზობენ არა მხოლოდ სახაზინო ობლიგაციებსა და თამასუქებზე, არამედ

ფინანსურ ფიუჩერსულ კონტრაქტებზეც.

თავი 4. საპროცენტო განაკვეთი

მიმდინარე ღირებულების კონცეფცია.

საპროცენტო განაკვეთების განმსაზღვრელი მაჩვენებლები.

განსხვავება საპროცენტო განაკვეთსა და შემოსავლიანობას შორის. განსხვავება რეალურ და ნომინალურ საპროცენტო განაკვეთებს შორის.

მიმდინარე ღირებულების კონცეფცია. ნორმალურად ფუნქციონირებად

ბაზარზე აქტივების ღირებულება საბაზრო ფასს ემთხვევა.

ზოგიერთ შემთხვევაში აქტივების ღირებულების გამოანგარიშება მარტივია,

განსაკუთრებით აქტივების ბაზრისა და სპეციალური შემფასებლების ხელშეწყობით.

მაგრამ ხშირ შემთხვევაში ღრმად უნდა ჩავწვდეთ მოვლენის არსში. ჯერ ერთი,

მნიშვნელოვანია იმის ცოდნა, თუ როგორ წარმოებს აქტივების ღირებულების

94

ფორმირება სრულყოფილი ბაზრის პირობებში. აქ საჭიროა იმაში გარკვევაც, თუ

როგორ დგინდება აქტივებზე ფასები. ამისათვის აუცილებელია ღირებულების

თეორიის ცოდნა.

დავუშვათ, რომ თქვენ მოგცეს წინადადება: გირჩევნიათ მიიღოთ 1000 ლარი

დღეს, თუ ერთი წლის შემდეგ? რა თქმა უნდა, თქვენ აირჩევთ პირველს, თუნდაც

მასზე დღეისთვის საჭიროება არც კი გქონდეთ. თქვენ შეიძლება ფული დააბანდოთ

და ერთი წლის შემდეგ ყოველგვარი რისკის გარეშე მიიღოთ 1000 ლარი პროცენტით.

შეგიძლიათ იყიდოთ სახელმწიფო ობლიგაცია ერთი წლის შემდეგ დაფარვის

პირობით. თუ მასზე წლიური შემოსავალი იქნება 10%, მაშინ დღევანდელი 1000

ლარი ერთი წლის შემდეგ იქნება 1100 ლარი. მარტივად რომ ვთქვათ, დღევანდელი

ლარი მომავალ ლარზე ძვირია. ამას ორი მიზეზი გააჩნია: 1. ადამიანის ბუნება

ისეთია, რომ მოთხოვნილების დაუყონებლივი დაკმაყოფილება მისთვის უფრო

ფასეულია, ვიდრე მისი დაკმაყოფილება მომავალში. 2. ლარის მყიდველობით

უნარიანობას ინფლაცია ამცირებს მით უფრო ძლიერად, რაც უფრო დიდხანს

იმყოფება იგი ნაღდი ფულის სახით. ამიტომ ვამბობთ ჩვენ, რომ ფულის

ღირეუბლება კავშირშია დროსთან. ფულის ღირებულების კავშირი დროსთან

გამოიხატება პროცენტის არსებობაში.

საყურადღებოა, რომ ინფლაციის არარსებობის პირობებშიც ფულს კავშირი

აქვს დროსთან იმდენად, რამდენადაც ყოველთვის არსებობს ფულის მოგებიანად

დაბანდების შესაძლებლობა.

ამასთან, უნდა გვახსოვდეს, რომ 1000 ლარის მიღება დღესვე, და არა ერთი

წლის შემდეგ იმიტომ არის მოგებიანი, რომ საპროცენტო განაკვეთი ყოველთვის

ნულზე მეტია.

ისმის კითხვა: სესხებზე რატომ იხდიან პროცენტს, თუნდაც ინფლაციის

არარსებობის პირობებში? ამას ორი მიზეზი გააჩნია: ლიკვიდურობის უპირატესობის

თეორია და მიმდინარე მოთხოვნილების თეორია.

ლიკვიდურობის უპირატესობის თეორია ამტკიცებს, რომ გონიერი, ჭკვიანი

ადამიანი ყოველთვის მიისწრაფის აირჩიოს უფრო ლიკვიდური აქტივები. იმის გამო,

95

რომ ფული ყველაზე უფრო ლიკვიდური აქტივია, პროცენტი განხილული უნდა

იქნეს, როგორც ჯილდო ლიკვიდური სახსრების გადადებული გამოყენებისათვის.

მიმდინარე მოთხოვნილების თეორია ამტკიცებს, რომ ადამიანები ცდილობენ

აქტივები დღესვე გამოიყენონ მომავალში გამოყენების საპირისპიროდ; შეუძლიათ

თავი შეიკავონ აქტივების დაუყოვნებლივ მოხმარებისაგან მხოლოდ იმის იმედით,

რომ მომავლაში გაიზრდება შემოსავალი.

კრედიტორები პროცენტებში სტიმულს ხედავენ, მომხმარებლებს აიძულებენ

დროის გარკვეულ პერიოდში უარი თქვან თავიანთი სახსრების გამოყენებაზე.

მსესხებელი პროცენტში ხედავს სარენტო გადასახდელს ამ სახსრების

დაუყოვნებლივი გამოყენების პრივილეგიისათვის, ის იძულებული იქნება

ხანგრძლივი პერიოდის მანძილზე დააგროვოს სახსრები.

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულის საილუსტრაციო შეიძლება მოვიტანოთ ჩვენს

მიერ ადრე განხილული შემდეგი მაგალითი: თუ რისკისაგან თავისუფალი წლიური

საპროცენტო განაკვეთი 10%-ია, მაშინ დღევანდელი 1000 ლარი ერთი წლის შემდეგ

ეღირება 1100 ლარი. ეს ასე გამოიანგარიშება:

(1 + 0,1) × 100 = 1100 ლარი

აღნიშნული ჩვენ შეგვიძლია ისე გარდავქმნათ, რომ მივიღოთ მომავალი 1000

ლარის მიმდინარე ღირებულების სიდიდე, ე.ი. მომავალი შემოსულობის

დღევანდელი ღირებულება. ამისათვის აუცილებელია გამოვითვალოთ ის თანხა,

რომელიც დღეს უნდა განთავსდეს ინვესტიციებში, რომ ერთი წლის შემდეგ

მივიღოთ 1000 ლარი.

1000 : 1,1 = 909,1 ლარი

ამრიგად, 10%-იანი განაკვეთის პირობებში მომავალი შემოსულობის (ე. ი. 1000

ლარის) მიმდინარე ღირებულება იქნება 909,1 ლარი.

დღევანდელი ღირებულების გამოთვლის პროცედურის შესწავლა დავიწყოთ

მარტივი მაგალითით. დავუშვათ, რომ ფირმას ან ადამიანს გააჩნია შესაძლებლობა

დღეს დააბანდოს C0 ლარი და პერსპექტივაში ერთი წლის შემდეგ მიიღოს C1 ლარი.

96

დავუშვათ, უკრიზისო პროცენტი ტოლია r-ის. აღნიშნული დაბანდების

შესაფასებლად აუცილებელია ვიცოდეთ მიმდინარე ლარის მომავალი შემოსავალი.

საერთოდ, დღეს დაბანდებულ ყოველ ლარზე r საპროცენტო განაკვეთის პირობებში

ერთი წლის შემდეგ ჩვენ მივიღებთ:

1 ლარის მომავალი ღირებულება = (1 + r),

(1+r) გამოსახულება ფინანსური ანალიზისათვის უმნიშვნელოვანესი ცვლადია

და მას თავისი სახელწოდება გააჩნია: შეფარდებითი სიმდიდრე; იგი წარმოადგენს

მიმდინარე ღირებულების განსაზღვრის შემადგენელ ნაწილს. აქედან გამოდის, რომ

ლარის მიმდინარე ღირებულება, რომელიც ერთი წლის შემდეგ უნდა იქნეს

მიღებული, შეადგენს: 1 ლარის მიმდინარე ღირებულება = 1 : (1 + r).

დავუშვათ, 1000 ლარის მიმდინარე ღირებულება ერთი წლის შემდეგ ნაკლები

უნდა იყოს მიმდინარე 1000 ლარზე იმის გამო, რომ დღევანდელი ლარი უფრო

დიდია, ვიდრე გუშინდელი. ამის მიზეზია ის, რომ დღევანდელი ინვესტირებული

ლარი დაუყოვნებლივ იწყებს შემოსავლის მოცემას პროცენტის სახით. ეს არის

ფინანსების თეორიის პირველი ძირითადი პრინციპი.

განვადებული შემოსავლის მიმდინარე ღირებულება შეიძლება განვსაზღვროთ

თანხის დისკონტირების კოეფიციენტზე გამრავლებით, რომლის მნიშვნელობა 1-ზე

ნაკლებია (თუ კოეფიციენტი იქნება 1-ზე მეტი, მაშინ ლარი დღეს უფრო ნაკლები

ეღირება, ვიდრე ხვალ).

თუ C1-ით აღვნიშნავთ 1 წლის პერიოდის მოსალოდნელ შემოსავალს, მაშინ:

მიმდინარე ღირებულება (PV) = დისკონტირების კოეფიციენტი ×C1.

დისკონტირების კოეფიციენტი ტოლია ერთი გაყოფილი 1-ისა და

შემოსავლიანობის ნორმის (r) ჯამზე.

r – არის შემოსავლიანობის ნორმა და წარმოადგენს ჯილდოს, რომელსაც

მოითხოვს ინვესტორი ნაწილ-ნაწილ გადახდის წესით.

აქედან გამომდინარე, მომავალი (C1) ლარების მიმდინარე ღირებულება (PV)

იქნება:

97

PV = .1

1

r

C

იმისათვის, რომ შევაფასოთ სავარაუდო დაბანდება (ინვესტიცია), საჭიროა

შემოსავლის მიმდინარე ღირებულება შევუდაროთ საინვესტიციო თანხას. ამ ორ

სიდიდეს შორის სხვაობას ეწოდება ინვესტიციის წმინდა მიმდინარე ღირებულება. ე.

ი. C0 = _ დანახარჯები.

C0 არის ფულადი ნაკადი დღეისათვის და მას ჩვეულებრვიად გააჩნია

უარყოფითი მნიშვნელობა; ეს არის მიმდინარე ხარჯები. მაშინ წმინდა მიმდინარე

ღირებულება წარმოადგენს მიმდინარე ხარჯებისა და მომავალი შემოსავლის

მიმდინარე ღირებულების ჯამს, ე.ი.

NPV = r

C

1

1

თუ ეს თანხა დადებითია, მაშინ ინვესტიციას აზრი აქვს.

ავიღოთ სხვა მაგალითი დავუშვათ, თქვენ მიიღეთ წინადადება ჩადოთ დღეს

ინვესტიციაში 1000 ლარი იმ ვარაუდით, რომ ერთი წლის შემდეგ მიიღოთ 1100

ლარი, რომლის უკრიზისო საპროცენტო განაკვეთი ტოლია 8-ის, ე.ი. r = 0,08. ჩავსვათ

ეს ციფრები ზემოთ მოტანილ ფორმულაში: C0 = 1000 ლარს, C1 = 1100 ლარის, მაშინ

მომავალი 1100 ლარის მიმდინარე ღირებულება ტოლი იქნება:

NPV = C0 r

C

1

1 = - 1000 + 1018,52 = 18,52 ლარის

ასეთი საინვესტიციო შესაძლებლობა თქვენ გაძლევთ საშუალებას თქვენი

დღევანდელი სიდიდე გაზარდოთ 18,52 ლარით ან სხვანაირად C0_არის ინვესტიცია,

და, შესაბამისად, ფულადი საშუალებების უკუდენა.

ჩვენს მაგალითში იგი იქნება (1000 – 18,5) = 981,5 ლარი.

ამრიგად, მიმდინარე ღირებულება წარმოადგენს აქტივების ღირებულების

გამოსახვის საშუალებას. როგორც ვნახეთ, მიმდინარე ღირებულების გამოანგარიშება

მარტივია. მხოლოდ საჭიროა ფულადი საშუალებების მომავალი ნაკადის

დისკონტირება მოვახდინოთ ჩვეულებრივი განაკვეთის შესაბამისად, რომელსაც

98

ალტერნატიული ხარჯები, ანუ შემოსავლიანობის ზღვრული ნორმა, ეწოდება:

PV = ,1

1

r

C

წმინდა მიმდინარე ღირებულება ტოლია მიმდინარე ღირებულებას პლუს

უახლესი დროის ფულადი ნაკადი:

NPV = C0 + r

C

1

1

მიმდინარე ღირებულება საშუალებას იძლევა განისაზღვროს საპროცენტო

განაკვეთები სხვადასხვა ფინანსური ინსტრუმენტების მიხედვით.

საყურადღებოა, რომ ერთი წლის შემდეგ გადახდილი დოლარი (ლარი,

გირვანქა სტერლინგი, ევრო და ა.შ.) ნაკლებად ღირებულია, ვიდრე დღეს

გადახდილი. მით უმეტეს, რომ ერთი დოლარის საბანკო ანგარიშზე განთავსებით 1

წლის შემდეგ მიიღება ერთ დოლარზე მეტი თანხა.

ჩვეულებრივი სესხის შემთხვევაში საპროცენტო განაკვეთის თანხა, გაყოფილი

სესხის მოცულობაზე, საშუალებას იძლევა გაანგარიშებული იქნეს სესხის მიღების

დანახარჯები. ამ შემთხვევაში დანახარჯებს წარმოადგენს მარტივი საპროცენტო

განაკვეთი. მაგალითად, თუ მსესხებელმა აიღო სესხი 1000 ლარის მოცულობით,

მაშინ წლის ბოლოს 1000 ლართან ერთად ის გადაიხდის 100 ლარს საპროცენტო

განაკვეთს (10%), ე.ი. მარტივი საპროცენტო განაკვეთი „i” შეადგენს:

i = larze

lari

1000

100 = 0,1 = 10%

1000 ლარის 10%-იანი განაკვეთით სესხად გაცემისას წლის ბოლოს მიიღება

1100 ლარი:

1100 ლარი × (1 + 0,1) = 1100 ლარი.

ამ თანხის სესხად გაცემისას წლის ბოლოს მივიღებთ:

1100 ლარი × (1+0,1) = 1212 ლარს, ან 1000 ლარი × (1+0,1) × (1+0,1) =

99

= 1000 ლარი × (1+01)2 = 1210 ლარს.

თუ სესხის გაცემა იქნება პერმანენტული, ე.ი. მესამე წელსა და შემდეგ, მესამე

წლის ბოლოს მიიღება:

120 ლარი (1+0,1) = 1000 ლარი × (1+0,1)3 = 133,1 ლარს.

აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ თუ მარტივი საპროცენტო განაკვეთი „i~

გამოხატულია მეათედი წილით _ 0,1-ით 10%-იანი განაკვეთისათვის, მაშინ „n~ წლის

განმავლობაში სესხად გაცემისას საერთო ჯამში მიიღება:

1000 ლარი × (1+i)n მოცულობის თანხა.

ლარის მიმდინარე ღირებულებით მომავალი ღირებულების გამოანგარიშების

პროცესს „მომავალი ღირებულების შემოსავლების დისკონტირება~ ეწოდება.

მე-3 წლის ბოლოს 1000 ლარი = 3i)

1331

(1

lari

ზოგადად ეს განტოლება შეიძლება გამოყენებული იქნეს ლარის მიმდინარე

ღირებულების გამოსათვლელად ან დღევანდელი ლარის მომავალში მისაღები

(დისკონტირებული) ღირებულების გამოსაანგაიშებლად, ანუ დღევანდელი 1

ლარით რა რაოდენობის თანხა მიიღება „n~ წლის შემდეგ მარტივი საპროცენტო

განაკვეთის „ი~-ს პირობებში.

PV (მიმდინარე ღირებულება) მომავალი ლარისა = ni)

1

(1

lari

აღნიშნული განტოლება გვიჩვენებს, რომ თუ 10 წლის შემდეგ თქვენ

გპირდებიან 1 ლარის ოდენობით თანხის მიღებას, ამ დროის დადგომისას თქვენთვის

გადახდილი ლარი არ იქნება ისეთივე ღირებული, როგორც დღესაა, რადგან

დღევანდელი ლარის გამოყენებით შეიძლება პროცენტის მიღება.

დაბოლოს, მიმდინარე ღირებულების კონცეფცია საშუალებას იძლევა

მოცემული მარტივი საპროცენტო განაკვეთის _ „i~-ის პირობებში გამოანგარიშებული

იქნეს ფინანსური ბაზრის ინსტრუმენტების მიმდინარე ღირებულება მომავალში

მისაღები ყველა გადახდის მიმდინარე ღირებულების შეჯამებით. ასეთი

100

ინფორმაცია საშუალებას მოგვცემს ერთმანეთს შევადაროთ განსხვავებული

დაფარვის ვადის მქონე ისეთი ინსტრუმენტების ღირებულება, როგორიცაა

დისკონტური და კუპონური ობლიგაციები. ანალოგიურად შეიძლება მიღებული

იქნეს აგრეთვე საპროცენტო გაანკვეთის ერთგვაროვანი ცვლილებები ფინანსური

ბაზრის ჩვენს მიერ განხილულ ინსტრუმენტების ყველა ტიპისათვის.

სესხი ფიქსირებული გადასახდელებით. ამგვარი სესხის შემთხვევაში

ყოველწლიურად ხორციელდება თანაბარი გადახდები იმ ვადის განმავლობაში, რა

ვადითაცაა იგი გაცემული. აღსანიშნავია, რომ სესხის დღევანდელი ოდენობა

ყოველთვიურად აქაც გათანაბრებულია მის მიმდინარე ღირებულებასთან.

მაგალითად, თუ გაიცემა 1000 ლარის ოდენობის სესხი, რომელზეც 25 წლის

განმავლობაში ყოველწლიურად გადაიხდება 126 ლარი, მისი მიმდინარე

ღირებულება შემდეგნაირად გამოითვლება: პირველი წლის ბოლოს მსესხებელი

იხდის 126 ლარს (რომლისთვისაც PV = 126 ლარი (1+i)), მეორე წლის ბოლოს ის

იხდის შემდეგ 126 ლარს, რომლისთვისაც PV = 126 ლარი (1+i)2, და ა.შ. მანამ, ვიდრე

25 წლის ბოლოს ის არ გადაიხდის უკანასკნელ 126 ლარი (1+i)25-ს. გავუთანაბრებთ რა

სესხის დღევანდელ სიდიდეს 1000 ლარს ყველა ყოველწლიური გადასახდელების

მიმდინარე ღირებულებათა ჯამს, მივიღებთ:

1000 ლარი = i1

126lari

2i)1(

126 lari

...

i)1(

1263

lari25i)1(

126

lari

ზოგადად, ნებისმიერი სახის ფიქსირებული გადასახდელის მქონე

სესხისათვის შეიძლება ჩავწეროთ შემდეგი ფორმულა:

LOAN = Ni

FP

i

FP

i

FP

i

FP

)1(...

)1()1(1 32

სადაც LOAN არის კრედიტად გაცემული თანხა (სესხის თანხა); FP -

ყოველწლიური გადასახდელის სიდიდე; N _ დაფარვამდე დარჩენილი წლების

რაოდენობა.

თუ ფიქსირებული გადასახდელის სესხის მოცულობა, ყოველწლიური

გადასახდელების ფიქსირებული სიდიდე და დაფარვამდე დარჩენილი წლების

101

ოდენობა ცნობილი სიდიდეებია და უცნობია მხოლოდ მათი შემოსავლიანობა

დაფარვის მომენტისათვის მოცემული LOAN, FP და N მნიშვნელობებისას i-ს

საპოვნელად გამოიყენება სპეციალური ცხრილები. უძრავი ქონების ბაზარზე

ბროკერებს ყოველთვის თან აქვთ მსგავსი ცხრილები (ან კალკულატორი, რომლითაც

გამოითვლიან ამ უკანასკნელს), ამიტომ უპრობლემოდ შეუძლიათ აცნობონ,

მაგალითად, ბინის მყიდველს, თუ რამდენი უნდა გადაიხადოს მან ყოველწლიურად

(ან ყოველთვიურად), თუ ბინის ყიდვა დაფინანსდება უძრავი ქონების გირავნობის

სიგელით.

საპროცენტო განაკვეთების განმსაზღვრელი მაჩვენებლები. დაფარვის

შემოსავლიანობა საპროცენტო განაკვეთის ყველაზე ადეკვატური მაჩვენებელია,

ამიტომ როდესაც ეკონომისტები საუბრობენ საპროცენტო განაკვეთებზე, მასში

სწორედ დაფარვის შემოსავლიანობის გულისხმობენ, მათ სინონიმებად მიიჩნევენ.

რადგანაც დაფარვის შემოსავლიანობა ზოგჯერ საკმაოდ რთული გამოსათვლელია.

ამიტომ ობლიგაციათა ბაზრებზე ფართოდ იყენებენ სხვა ნაკლებად ზუსტ

საპროცენტო განაკვეთებსაც. კერძოდ, მიმდინარე შემოსავლიანობასა და

შემოსავლიანობის დისკონტირებას.

მიმდინარე შემოსავლიანობა წარმოადგენს კუპონურ ობლიგაციათა დაფარვის

შემოსავლიანობის მიახლოებით მნიშვნელობას. მას ხშირად იყენებენ, რადგანაც იგი

ადვილად გამოითვლება. მიმდინარე შემოსავლიანობას განსაზღვრავენ როგორც

წლიურ კუპონური გადასახდელისა და ფასიანი ქაღალდის ფასს შორის

თანაფარდობას.

Ic = bP

C

სადაც Ic_არის მიმდინარე შემოსავლიანობა; Pბ_კუპონური ობლიგაციის ფასი;

C_ყოველწლიური კუპონური გადასახდელი.

თუ ობლიგაციის საბაზრო ფასი უდრის მის ნომინალურ ღირებულებას, მაშინ

დაფარვის შემოსავლიანობა კუპონური განაკვეთის ტოლი იქნება. იქიდან

გამომდინარე, რომ ობლიგაციის მიმდინარე შემოსავლიანობა მის ფასთან

მიმართებაში ტოლია კუპონური გადასახდელის სიდიდისა, შეიძლება ვიმსჯელოთ

102

იმაზე, რომ, როდესაც ობლიგაციის საბაზრო ფასი მის ნომინალურ ღირებულებას

გაუტოლდება, ობლიგაციის მიმდინარე შემოსავლიანობა ასევე კუპონური

განაკვეთის ტოლი იქნება. აქედან შეგვიძლია დასკვნათ, რომ თუ ობლიგაციის ფასი

ნომინალური ღირებულების ტოლია, მაშინ მიმდინარე შემოსავლიანობა უდრის

შემოსავლიანობას დაფარვისათვის. ე.ი. რაც უფრო ახლოსაა ობლიგაციის ფასი მის

ნომინალურ ღირებულებასთან, მით უფრო მეტად შეესაბამება მიმდინარე

შემოსავლიანობა შემოსავლიანობას დაფარვისათვის.

მიმდინარე შემოსავლიანობა ობლიგაციის ფასთან უკუპროპორციულ

დამოკიდებულებაშია. მიმდინარე შემოსავლიანობა და შემოსავლიანობა

დაფარვისათვის ყოველთვის ერთი მიმართულებით იცვლება: მიმდინარე

შემოსავლიანობის ზრდა ყოველთვის მეტყველებს იმაზე, რომ შემოსავლიანობა

დაფარვისათვის ასევე გაიზრდება.

მიმდინარე შემოსავლიანობა ყველაზე მეტად შეესაბამება შემოსავლიანობას

დაფარვისათვის მაშინ, როდესაც ობლიგაციის ფასი ახლოსაა მის ნომინალურ

ღირებულებასთან და ობლიგაციის დაფარვის პერიოდი დიდია, ხოლო მეტ-

ნაკლებად შესაბამება დაფარვის შემოსავლიანობას მაშინ, როდესაც ობლიგაციის ფასი

უფრო მეტად განსხვავდება მისი ნომინალური ღირებულებისაგან და მისი დაფარვის

პერიოდი მცირეა. იმის მიუხედავად, თუ რამდენად შეესაბამება მიმდინარე

შემოსავლიანობა შემოსავლიანობას დაფარვისათვის, მიმდინარე შემოსავლიანობის

ცვლილება ყოველთვის მიუთითებს დაფარვის შემოსავლიანობის ცვლილებაზე იმავე

მიმართულებით.

განსხვავება საპროცენტო განაკვეთსა და შემოსავლიანობას შორის. ბევრი

მიიჩნევს, რომ ობლიგაციის საპროცენტო განაკვეთი მოიცავს მთელ საჭირო

ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ რა ოდენობით შემოსავალს მიიღებენ კრედიტორები

ფულადი დაბანდებით. ინვესტორის მიერ განხორციელებული დაბანდების

სისწორეზე მეტყველებს არა ამა თუ იმ ფასიანი ქაღალდის საპროცენტო განაკვეთი,

არამედ ის, თუ როგორია მისი შემოსავლიანობა, ანუ იგი განისაზღვრება

შემოსავლიანობის ნორმით. ნებისმიერი ფასიანი ქაღალდისათვის შემოსავლიანობის

ნორმა გამოითვლება შემდეგნაირად: მფლობელის სასარგებლოდ გადასახდელ

103

თანხას პლიუს ამ ფასიანი ქაღალდის ღირებულების ცვლილებით გამოწვეული

ფასთა სხვაობის შეფარდება ობლიგაციის საწყის ღირებულებასთან გამოხატული

პროცენტებში. განვიხილოთ მაგალითი, თუ როგორი იქნება 1000-ლარიანი

ნომინალური ღირებულებისა და 10%-იანი კუპონური განაკვეთის მქონე კუპონური

ობლიგაციის შემოსავლიანობა, რომელიც 1000 ლარად არის ნაყიდი და ერთი წლის

შემდეგ კი 1200 ლარადაა გაყიდული. მფლობელისათვის გადასახდელების თანხა

შეადგენს ყოველწლიურ კუპონურ გადასახდელს, ანუ 100 ლარს, ობლიგაციის

ღირებულების ცვლილება კი 1200 ლარი – 1000 ლარი = 200 ლარი: ამ სიდიდეთა

შეჯამებით და ობლიგაციის ნომინალურ ღირებულებაზე გაყოფით ვღებულობთ

ობლიგაციის მფლობელის შემოსავლიანობას ერთი პერიოდსიათვის.

lari

lari 200 lari

1000

100 = %303,0

1000

300

lari

lari

ე.ი. მივიღეთ 30%, თუმცა პირობის მიხედვით ის მხოლოდ 10%-ს უდრის, რაც

გვიჩვენებს, რომ არ არის აუცილებელი ობლიგაციის შემოსავლიანობა ტოლი იყოს

საპროცენტო განაკვეთის.

უფრო ზოგადად ობლიგაციის შემოსავლიანობა, რომელიც ინვესტორის

მფლობელობაში იმყოფება ტ დროიდან t+1 პერიოდამდე, ასე ჩაიწერება:

RET = ,1

t

tt

P

PPC

სადაც RET – არის ობლიგაციის შემოსავლიანობა t დროიდან t+1 პერიოდამდე,

P1 _ ობლიგაციის ფასი დროში – ობლიგაციის ფასი t დროში, Pt+1 – ობლიგაციის ფასი

t+1 პერიოდში, C _ მფლობელის კუპონური შემოსავალი.

მოცემული განტოლება უფრო მარტივად ჩაიწერება, თუ მას ორ შემადგენელ

ნაწილად გავყოფთ:

1) მიმდინარე შემოსავლიანობა Ic – სახით (საკუპონო გადახდების ოდენობა

შესასყიდ ფასთან მიმართებაში):

;c

t

iP

C

104

2) კაპიტალის ნამატი, ანუ ობლიგაციის ფასის ცვლილება საწყის შესაყიდ

ფასთან მიმართებაში,

gP

PP

t

tt 1

სადაც g – კაპიტალის ნამატია.

PET განტოლება შეიძლება ჩაიწეროს შემდეგი სახითაც:

PET = Ic + g

აქედან გამომდინარეობს, რომ ობლიგაციის შემოსავლიანობა არის მიმდინარე

შემოსავლიანობას Ic –ს, პლუს კაპიტალის ნამატი g. ობლიგაციის ფასის მკვეთრად

მერყეობისას მისი შემოსავლიანობა უფრო მეტად განსხვავდება საპროცენტო

განაკვეთისაგან, რასაც მივყავართ კაპიტალის მნიშვნელოვან ნამატთან ან

დანაკარგთან.

შეგვიძლია გავაკეთოთ რამდენიმე დასკვნა, რომლებიც სავსებით მართებულია

ყველა სახის ობლიგაციისათვის. კერძოდ:

1. ერთადერთი ობლიგაცია, რომლის შემოსავლიანობაც უდრის დაფარვის

საწყის შემოსავლიანობას, არის ის, რომლის დაფარვის ვადაც ემთხვევა მისი

მფლობელობის პერიოდს;

2. საპროცენტო განაკვეთის ზრდა დაკავშირებულია ობლიგაციის ფასის

დაცემასთან, რასაც მივყავართ კაპიტალის დანაკარგთან იმ ობლიგაციათა ხარჯზე,

რომელთა დაფარვამდე ვადა მათი მფლობელობის ვადასთან შედარებით უფრო

მეტია;

3. რაც მეტი დროა დარჩენილი დაფარვამდე, მით მეტია საპროცენტო

განაკვეთის ცვლილებით გამოწვეული ფასის ცვლილება;

4. რაც მეტია დაფარვამდე დარჩენილი ვადა, მით უფრო დაბალია

შემოსავლიანობის ნორმა პროცენტებში;

105

5. მაღალი საწყისი საპროცენტო განაკვეთის დროსაც კი, თუ საპროცენტო

განაკვეთი იზრდება, ობლიგაციის შემოსავლიანობა შეიძლება უარყოფითი იყოს.

მოსაზრება იმის შესახებ, რომ ობლიგაცია დაბანდებისათვის ცუდ ობიექტს

წარმოადგენს, თავდაპირველად გაკვირვებას იწვევს, მაგრამ, იქიდან გამომდინარე,

რომ საპროცენტო განაკვეთის ზრდა განაპირობებს ობლიგაციაზე ფასის დაცემას, ის

ადვილად გასაგები ხდება. საპროცენტო განაკვეთის ზრდას მივყავართ კაპიტალის

დანაკარგთან (და არა მატებასთან). ამასთან, თუ ეს დანაკარგები დიდია, ობლიგაცია

მართლაც შეიძლება იქცეს უსარგებლო დაბანდებად.

განსხვავება რეალურ და ნომინალურ საპროცენტო განაკვეთებს შორის. აქამდე

სესხის დანახარჯებზე მსჯელობისას მასზე ინფლაციის ზეგავლენის იგნორირებას

ვახდენდით. საპროცენტო განაკვეთს, რომელიც არ ითვალისწინებს ინფლაციას,

ნომინალურ საპროცენტო განაკვეთს უწოდებენ. იგი განსხვავდება რეალური

საპროცენტო განაკვეთისაგან. რეალური საპროცენტო განაკვეთი კორექტირებულია

ფასების დონის მოსალოდნელი ცვლილების სიდიდით იმგვარად, რომ შედარებით

ზუსტად ასახავს სესხის გაცემის რეალურ დანახარჯებს. იგი გაიანგარიშება როგორც

სხვაობა საპროცენტო განაკვეთსა და ინფლაციის დონეს შორის. რეალური

საპროცენტო განაკვეთი ორი სახისაა: 1. მოსალოდნელი რეალური საპროცენტო

განაკვეთი, რომელსაც მოელიან მსესხებლები და კრედიტორები სესხის გაცემის

მომენტში, და 2. ფაქტობრივი საპროცენტო განაკვეთი, რომელიც რეალურად უკვე

სახეზეა. რეალური საპოცენტო განაკვეთი უფრო ზუსტად განისაზღვრება ფიშერის1

განტოლებით, რომლის მიხედვითაც ნომინალური საპროცენტო განაკვეთი ი უდრის

რეალურ საპროცენტო განაკვეთს ირ–ს პლუს ინფლაციის მოსალოდნელი ტემპი ე

I = Ir + ე

ამ განტოლებაში ცვლადების გადაადგილებით მივიღებთ, რომ რეალური

საპროცენტო განაკვეთი უდრის ნომინალურ საპროცენტო განაკვეთს გამოკლებული

ინფლაციის მოსალოდნელი ტემპი:

I = I - ე

1 irvin fiSeri, XX saukunis cnobili amerikeli ekonomisti.

106

ამ ტოლობის არსის გასაგებად განვიხილოთ შემთხვევა, როდესაც გაიცემა

ჩვეულებრივი სესხი ერთი წლის ვადით 5%-იანი საპროცენტო განაკვეთით (ი=5%) და

მოსალოდნელია წლის განმავლობაში ფასების დონის ზრდა 3%-ით ( ე=3%). წლის

ბოლოს სესხის გამცემი რეალური გამოხატულებით მიიღებს 2%-ს, ე.ი. ფიშერის

განტოლების მიხედვით Ir =5%-3% =2%.

მაგრამ რა მოხდება თუ წლის განმათვლობაში საპროცენტო განაკვეთი 8%-

მდე, ინფლაციის ტემპი კი 10%-მდე გაიზრდება? მიუხედავად იმისა, რომ წლის

ბოლოს მიიღება 8%-ით მეტი რაოდენობით თანხა, საქონელის შეძენისას 10%-ით

მეტი გადაიხდება. ამდენად, წლის ბოლოს 2%-ით ნაკლები საქონლის შეძენაა

შესაძლებელი; ე.ი. რეალურ გამოხატულებაში სესხის გამცემი 2%-ით დაზარალდება.

სწორედ ამაზე მეტყველებს ზემოთ მოყვანილი ფიშერის განტოლება: Ir = 8% - 10% = -

2%.

ასეთ პირობებში კრედიტორი ნაკლებად მოისურვებს გასცეს სესხი, რადგან

საქონელსა და მოსამსახურებაზე გადაანგარიშებით ჯამში უარყოფითი პროცენტი (-

2%) მიიღება: მსესხებელი კი კმაყოფილი დარჩება გარიგებით, რადგან გადასახდელი

თანხა 2%-ით შემცირდება, ანუ რეალურ გამოხატულებაში ის 2%-ით მოიგებს.

როდესაც რეალური საპროცენტო განაკვეთი მცირეა, ასეთ შემთხვევაში მეტი

სარგებელი მოაქვს სესხის აღებას და ნაკლებად სარგებლიანია თანხის კრედიტად

გაცემა.

ნომინალური შემოსავლიანობა არ ითვალისწინებს ინფლაციას, მას ჩვენ ადრე

უბრალოდ „შემოსავლიანობას~ ვუწოდებდით. თუ ნომინალურ შემოსავლიანობას

გამოვაკლებთ ინფლაციის ტემპს, მივიღებთ რეალურ შემოსავლიანობას.

რეალურ და ნომინალურ საპროცენტო განაკვეთს შორის განსხვავების დადგენა

მეტად მნიშვნელოვანია, რადგან რეალური საპროცენტო განაკვეთი, რომელშიც

სესხის რეალური დანახარჯები აისახება, მსესხებლებისა და კრედიტორებისათვის

ყოველმხრივ სარწმუნო ინდიკატორს წარმოადგენს.

თემა 5. ფულის მიწოდების განმსაზღვრელი ფაქტორები. ფული და ინფლაცია

107

ფული და მისი ფუნქციები.

ფულის აგრეგატები.

ფულის მიწოდების მოდელი და ფულის მულტიპლიკატორი.

ფულის მულტიპლიკატორზე მოქმედი ფაქტორები.

ინფლაციის არსი და სახეები.

ინფლაცია, მისი გამომწვევი მიზეზები.

მონეტარული პოლიტიკა და ინფლაცია.

ფული და მისი ფუნქციები. სიტყვა ფული გამოიყენება ყოველდღიურ

ხმარებაში, მაგრამ ეკონომისტებისათვის ფულის მნიშვნელობა განსხვავდება

კონვენციური საყოველთაოდ გავრცელებული მნიშვნელობისაგან. ეკონომისტები

ფულს განმარტავენ, როგორც ნებისმიერ რამეს რაც შეიძლება გამოყენებულ იქნას

როგორც საქონლისა და მომსახურებისათვის და ვალების გადახდის საშუალება.

ფართო საზოგადოებისათვის ფული ძირითადად ასოცირდება ამა თუ იმ ვალუტის

კუპიურებთან, მაგრამ ეკონომისტებისთვის ფული როგორც მხოლოდ ბანკნოტი

ძალიან ვიწრო განსაზღვრებაა.

ფული არის საქონელთა საყოველთაო ეკვივალენტი, მათ წარმოებაზე

დახარჯული საზოგადოებრივად აუცილებელი შრომის (ღირებულების)

რაოდენობის საზომი. წარმოების პრიმიტიული დონეების დროს ფული ჯერ კიდევ

არ იყო რა გამოყოფილი საქონელთა დანარჩენი მასისაგან, მაშინ ყველა საქონელი იყო

ფული და ყველა ფული იყო საქონელი (იყო ერთი საქონლის მეორეზე უშუალო

გაცვლა, დგევანდელი ტერმინოლოგიით _ ბარტერი).

შრომის პირველი დიდი საზოგადოებრივი დანაწილების (მეჯოგეობა და

მიწათმოქმედება გამოეყო ერთმანეთს), შრომის მეორე საზოგადოებრივი

დანაწილების (როცა ხელოსნობა გამოეყო მიწათმოქმედებას), შემდეგ კი შრომის

მესამე დიდი საზოგადოებრივი დანაწილების (როცა ვაჭრობა გამოეყო ხელოსნობას),

შესაბამისად ვითარდებოდა ღირებულების (ფულის ემბრიონის), მარტივი ანუ

შემთხვევითი ფორმა, სრული ანუ გაშლილი და ბოლოს საყოველთაო, რომელიც

საბოლოოდ გადადის ფულად ფორმაში. ფულადი ფორმის არსებობის დროს

საქონელთა სამყარო იყოფა ორ პოლუსად. ერთ მხარეზე საქონელთა მთელი მასაა,

მეორე, საპირისპირო პოლუსზე მათი საყოვერლთაო ეკვივალენტი, მათი

ღირებულების საზომი _ ფული, რომელზედაც იცვლება ყველა სხვა დანარჩენი

საქონელი.

108

საზოგადოებრივი განვითარების საწყის ეტაპზე, ხალხთა განსახლების

სხვადასხვა სივრცეზე და სხვადასხვა სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნებში, ფულის

როლს სხვადასხვა საგანი ასრულებდა. ერთგან ეს იყო პირუტყვი, მეორეგან მარილი,

მესამეგან ნიჟარები, მეოთხეგან ფერადი ქვები, მეხუთეგან ჩაის აგურაკები, მეექვსეგან

კვერნის ბეწვეული და ა.შ.1

ინდო-ევროპულ ხალხებში, მათ შორის ინდოეთში ყველაზე გავრცელებული

ფულადი ,,მასალა” პირუტყვი იყო, რომელსაც პროტო ინდურზე (სანსკრიტზე)

ეწოდებოდა `ღუპუს~. როდესაც ინდოეთში ჩვ. წ. აღრიცხვამდე V საუკუნეში მოჭრეს

ლითონის ფული მას უწოდეს `ღუპუს~, რომელიც ინდოეთის ფულის მიმოქცევაში

შემორჩა დღემდე რუპიის სახით. იგივე მოხდა ძველი რომში. თავდაპირველად

ფულის როლს იქაც პირუტყვი ასრულებდა, რომელსაც ძველ რომაულად ეწოდებოდა

`პეკუნია~ და როდესაც რომში მიმოქცევაში შემოვიდა ლითონის ფული მას უწოდეს

`პეკუნია~...

ძველ ჩინეთში ფულის როლს ასრულებდნენ განსაკუთრებული ფორმის და

ფერის ნიჟარები, რომლებსაც ჩინურად ერქვა `იუანი~. როდესაც ჩინეთში მოჭრეს

ლითონის ფული მას `იუანი~ უწოდეს, რომელიც დღესაც ჰქვია ჩინურ ფულს (დღეს

უკვე ქაღალდისას).

ითვლება რომ პირველი ფული მონეტის სახით მოიჭრა ჩვ.წ. აღრიცხვამდე VII-

VI საუკუნეეების მიჯნაზე, სავაჭრო გზების გადაკვეთაზე მდებარე სახელმწიფო

ლიდიაში, ქალღმერთ იუნონა მონეტას ტაძარში.

ფულის განვითარებაში ახალი ეტაპი იწყება, როცა ფულად-სასაქონლო

ურთიერთობების გაფართოვება-გაღრმავების შედეგად ფულადი მასალის ადგილს

მიმოქცევაში სხვადასხვა საგნების და პირუტყვების ნაცვლად, იკავებს ლითონი

(თავდაპირველად ძვირფასი ლითონის ოქროს სახით). Oოქრო ამ როლს თამაშობს

ჯერ წონითი ფულის სახით, შემდეგ კი საანგარიშო ფულის სახით. ამ მხრივ

ტიპიურია ინგლისური ფუნტი (გირვანქა) სტერლინგი, რომელიც წონითი ფულის

დროს შეიცავდა 400 გრამ (ფუნტ, გირვანქა) ვერცხლს, შემდეგ იგი სახელად გადაყვა

მონეტას და ამჟამად ასე ეწოდება ინგლისის ქაღალდის ფულს. მსგავს მეტამორფოზას

1 იხ.: В. В. Святловепий - Происхождение денег и денежных знаков. М.П., 1923 г. стр. 3-131.

109

ჰქონდა ადგილი გერმანული ფულის ნიშნის _ მარკის განვითარებაშიც. პირველად

როცა ძველ გერმანულ ტომებში წონით ფული შემოიღეს ის შეადგენდა 330 გრამს და

ეწოდებოდა მარკა (გირვანქა), შემდეგ როცა მონეტა (ანუ საანგარიშო ფული)

შემოიღეს, გერმანული გირვანქის წონითი სახელწოდება (მარკა) გადავიდა ჯერ

მონეტაზე, შემდეგ კი გერმანული ქაღალდის ფულის სახელწოდებად იქცა. მსგავს

ტენდენციას ჰქონდა ადგილი ფრანგული ფულის ლივრის მიმართაც. ის საწყის

ეტაპზე შეადგენდა გირვანქას, შემდეგ კი როგორც ინგლისური და გერმანული

გირვანქები გადაიქცნენ სიმბოლოებად, იგივე მოხდა ლივრის მიმართაც და ა.შ.

როგორც დავინახეთ, ფული წარმოიშვა საქონელ წარმოებისა და საქონელ

მიმოქცევის (ვაჭრობის) განვითარების შედეგად და მათ შესაბამისად მდიდრდებოდა

და ივსებოდა ახალ-ახალი თვისებებით. კაპიტალისტური წარმოების წესის

საბოლოოდ დამკვიდრებისა შემდეგ ის იქცა ფულ სიმბოლოდ, რომელიც XX

საუკუნის 20-იანი წლებიდან ქაღალდის ფულის სახით მასიურად დამკვიდრდა

მთელ მსოფლიოში. ფულის მეტამორფოზები ამით არ დამთავრებულა, შემდეგ

წარმოიშვა საკრედიტო ფული და ბოლოს ელექტრონული ფული (პლასტიკური

ბარათები, ელექტრონული ჩანაწერები და ანგარიშსწორება).

ფული თავისი წარმოშობის პირველი დღიდანვე წყვეტს არსებულ

წინააღმდეგობას საქონელმწარმოებლებს შორის. თავისი წარმოშობის პირველ

ეტაპზე (ღირებულების მარტივი, ანუ შემთხვევითი ფორმის დროს), როცა

საქონელთა `ასორტიმენტი~ ძალზე მწირი, თითებზე ჩამოსათვლელი იყო საქონელ

მწარმოებელი და მყიდველი უშუალოდ ცვლიდნენ თავის `ნაწარმს~ ერთმანეთზე,

მაგრამ დღეს როცა ნებისმიერ ქვეყანაში ყოველწლიურად იწარმოება უამრავი

საქონელი (აშშ-ში XXI საუკუნის დასაჭყისისათვის იწარმოებოდა დაახლოებით 100

მილიონის დასახელების საქონელი) იქ მწარმოებლებს შორის კავშირის (ანუ

გაცვლის) დამყარება ერთმანეთთან ,,უნივერსალური შუამავლის” ანუ ფულის გარეშე

ყოვლად წარმოუდგენელია.

ფულის ფუნქციები: ფულის არსი მის ფუნქციებში ვლინდება. სხვადასხვა

მეცნიერებს და სხვადასხვა სკოლებს შორის, სხვადასხვა შეხედულებებია თუ

რამდენი ფუნქცია გააჩნია ფულს. თავისი წარმოშობის პირველ ეტაპზე ფულს ორი

110

ძირითადი ფუნქცია გააჩნდა. ღირებულების საზომის და მიმოქცევის (გაცვლის)

საშუალების. პროფ. ევლინის აზრით, ფულს 4 ფუნქცია გააჩნია (ღირებულების

საზომი, მიმოქცევის საშუალება, გადახდის საშუალება და დაგროვების საშუალება).1

ამერიკელი მეცნიერები დოლანი და სხვები თვლიან, რომ ფულს გააჩნია 3 ფუნქცია

(საქონლის და მომსახურების გადახდის საშუალება, ღირებულების საზომის

საშუალება და აგრეთვე ღირებულების შენახვის საშუალება).2 ფულისა და კრედიტის

საკითხების ცნობილი ქართველი მკვლევარი, პროფესორი ნიკოლოზ ქოიავა მხარს

უჭერდა ფულის ხუთ ფუნქციას (ღირებულების საზომი, მიმოქცევის საშუალება,

გადახდის საშუალება, განძის შექმნის საშუალება, მსოფლიო ფული).3 ცნობილი

ამერიკელი მეცნიერ-ეკონომისტის მენქიუ4 თვლის, რომ თანამედროვე ეტაპზე ფულს

აქვს სამი ფუნქცია.5

როგორც ავღნიშნეთ, საწყის ეტაპზე ფულის ერთეულის წონითი შინაარსი და

ფასების მასშტაბი ემთხვეოდა ერთმანეთს (მაგ., ინგლისური ფუნტი (გირვანქა)

სტერლინგი, გერმანული მარკა, ფრანგული ლივრი და სხვა), მაგრამ

საქონელწარმოებისა და საქონელმიმოქცევის განვითარებამ თანდათანობით

ერთმანეთს დააცილა ფასების მასშტაბი და ფულადი ერთეულის წონითი

რაოდენობა. ქაღალდის ფულის მიმოქცევაში საყოველთაოდ გაბატონებამ, ის

გადააქცია ფულ-სიმბოლოდ, რომელსაც არავითარი შინაგანი ღირებულება არ

გააჩნია, სამაგიეროდ მას გააჩნია საზოგადოებრივი სახმარი ღირებულება _ ის

გაცვლა-გამოცვლის საშუალებაა. ის მიმოიქცევა და ფულის ფუნქციებს ასრულებს.

გაცვლის საშუალება. ფულის ერთ-ერთი მთავარი ფუნქციაა ის რომ იგი

გამოყენება როგორც გაცვლის საშუალება და მისი საშუალებით ხდება საქონლისა და

მომსახურების შეძენა. ფულის, როგორც გაცვლის საშუალების გამოყენება ხელს

უწყობს ეკონომიკური ეფექტიანობის ამაღლებას, ვინაიდან მისი გამოყენება

მნიშვნელოვნად ამცირებს დროს რომელიც საქონლისა და მომსა-ხურების შესაძენად

არის საჭირო.

1 იხ.: З. П. Евлин – Деньги, Петроград, 1923 г. стр. 3.

2 იხ.: Эдвин Дж. Долан, Колин, Д. Кемнбелл, Розмари Дж. Кемнбелл – «Деньги, банковское дело и денежно-

кредитная политика» - пер. с англ. М., 1991 г. стр. 12.

3 იხ.: ნ. ქოიავა _ კაპიტალისტური ქვეყნების ფულის მიმოქცევა და კრედიტი. ნაწ. I., 1956 წ. ნაწ. II, 1960

წ.

4 იხ.: გ. მენიუ _ `ეკონომიკის პრინციპები~, თარგ. ინგლ. თბ. 2008 წ. გვ.783-784.

5 იხ. `ეკონომიკური თეორია~_მეც. რედაქტორები: პროფ. გ. ადეიშვილი, პროფ. ასათიანი. თბ. 1998 წ.

111

ღირებულების საზომი. ფულის მეორე ფუნქცია არის ის, რომ იგი გამოიყენება

როგორც ღირებულების საზომი. ფულის საშუალებით შესაძლებელია საქონლისა და

მომსახურების ღირებულება გამოვხატოთ ერთ საზომში, ისევე როგორც შეგვიძლია

მანძილი გავზომოთ კილომეტრებში და წონა კილოგრამებში.

დაგროვების საშუალება. ფული ასევე ფუნქციონირებს როგორც დაგროვების

საშუალება. ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ფუნქციაა, ვინაიდან ხშირ შემთხვევაში ჩვენ

არ გვსურს მაშინათვე დავხარჯოთ ის შემოსავალი, რომელიც მივიღეთ და ვარჩევთ

მოვიცადოთ გარკვეული ხნით და შემდეგ გავაკეთოთ გარკვეული შენაძენი. თუმცა

ფული არ არის ერთადერთი დაგროვების საშუალება. ასეთი შეიძლება იყოს

მაგალითად აქციები, ობლიგაციები, უძრავი ქონება, ოქრო, ხელოვნების ნიმუშები.

მათ შეიძლება უფრო მეტი შემოსავალიც მოუტანოს მის მფლობელს ვიდრე ფულმა,

მაგრამ ფულს ერთი უმნიშვნელოვანესი უპირატესობა გააჩნია სხვა დაგროვების

საშუალებებთან შედარებით. ეს არის ლიკვიდურობა, ანუ ის სისწრაფე და სიმარტივე

რომლითაც იგი ერთი აქტივი შეიძლება გარდაიქმნას გაცვლის საშუალებად. ფული

ყველაზე ლიკვიდური საშუალებაა სხვა ნებისმიერ აქტივთან შედარებით.

ფულის აგრეგატები. როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ ფული არის ნებისმიერი რამ

რაც შეიძლება გამოყენებულ იქნას საქონლისა და მომსახურების შესაძენად. თუმცა

იმისათვის, რომ ეკონომიკურად განვსაზღვროთ თუ რა არის ფული ამისათვის

საჭიროა გამოვიყენოთ ეროვნული ბანკის მიდგომები. საქართველოში ფულის ან

ფულადი აგრეგატების რამოდენიმე სახეობა არსებობს.

ფართო ფული (M3) – M2 აგრეგატისა და საბანკო სექტორში რეზიდენტი

ფიზიკური და იურიდიული პირების უცხოური ვალუტით დენომინირებული

დეპოზიტების საერთო თანხა, საბანკო და სამთავრობო სექტორების დეპოზიტების

გარეშე.

ფართო ფული უცხოურ ვალუტაში დეპოზიტების გარეშე (M2) – ვიწრო ფულისა

და საბანკო სექტორში რეზიდენტი ფიზიკური და იურიდიული პირების ეროვნული

ვალუტით დენომინირებული ვადიანი და შემნახველი დეპოზიტების ერთობლიობა,

საბანკო და სამთავრობო სექტორების დეპოზიტების გარეშე.

ვიწრო ფული (M1) – მოიცავს ბანკებს გარეთ არსებულ ნაღდ ფულს და

რეზიდენტი

112

ფიზიკური და იურიდიული პირების მოთხოვნამდე დეპოზიტებს ეროვნული

ვალუტით, საბანკო და სამთავრობო სექტორების დეპოზიტების გარეშე.

ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული (M0) – ფულადი აქტივების ყველაზე

ლიკვიდური ნაწილი; მოიცავს მიმოქცევაში არსებულ ეროვნულ ვალუტას,

კომერციული ბანკების სალაროებში არსებული ნაშთების გარეშე.

დეპოზიტები ეროვნული/უცხოური ვალუტით – ეროვნული/უცხოური

ვალუტით დენომინირებული ანგარიშები საბანკო სექტორში; მოიცავს რეზიდენტი

ფიზიკური და იურიდიული პირების დეპოზიტებს; შედგება ვადიანი დეპოზიტებისა

(სპეციალური დანიშნულების დეპოზიტების ჩათვლით) და მიმდინარე

ანგარიშებისაგან.

ცხრილი #1

ფულადი აგრეგატები საქართველოში 2012 წლის 30 აპრილის მდგომარეობით

1 ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული M0 1,274

2 სარეზერვო ფული M1 2,691

ნაღდი ფული მიმოქცევაში 1,535

თანხები ბანკების საკორესპოდენტო ანგარიშებზე 291

სავალდებულო რეზერვები 765

3 ფართო ფული უცხოური ვალუტით დეპოზიტების გარეშე M2 3,695

ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული 1,274

დეპოზიტები ეროვნული ვალუტით 2,421

4 ფართო ფული M3 6,786

ბანკებს გარეთ არსებული ნაღდი ფული 1,274

დეპოზიტები ეროვნული ვალუტით 2,421

დეპოზიტები უცხოური ვალუტით 3,091

მართალია საქართველოს ეროვნულ ბანკს შესაძლებლობა აქვს

მნიშვნელოვანწილად გააკონტროლოს ფულადი ბაზის მოცულობის დინამიკა,

მაგრამ პრაქტიკაში ფულის მიწოდებაზე გარდა ფულადი ბაზისა, ბევრი სხვადასხვა

ფაქტორი მოქმედებს. კერძოდ, ფულის მიწოდებაზე გარდა ეროვნული ბანკის

პოლიტიკისა ზეგავლენას ახდენს დეპოზიტორების გადაწყვეტლებები თუ რა

ოდენობის ნაღდი ფული იქონიონ და ბანკების გადაწყვეტილებები თუ რა

113

მოცულობის ჭარბი რეზერვები დაიტოვონ. ფულის მიწოდების პროცესი

მოდელირებისას ჩვენ გამოვიყენებთ ფულად აგრეგატ M3-ს, რომელიც შედგება

ბანკებს გარეთ არსებული ფულისაგან, დეპოზიტებისაგან ეროვნულ ვალუტაში და

დეპოზიტებისაგან უცხოურ ვალუტაში. ის რაც მართებულია M3-თვის ასევე სწორია

M2-თვის.

ფულადი აგრეგატები საქართველოში

M0 _ ნაღდი ფული ბანკებს გარეთ

M2 _ M0 + დეპოზიტები ეროვნული ვალუტით

M3 _ M2 + დეპოზიტები უცხოური ვალუტით

ფულის მიწოდების მოდელი და ფულის მულტიპლიკატორი

იმის გამო, რომ ეროვნული ბანკი უკეთ აკონტროლებს ფულად ბაზას, ვიდრე

რეზერვების მოცულობას საბანკო სექტორში ერთმანეთთან დავაკავშიროთ ფულის

მიწოდება (M) ფულად ბაზასთან (MB) შემდეგნაირად.

M = m X MB (1)

ცვლადი m ზემოთმოცემულ ფორმულაში წარმოადგენს ფულის

მულტიპლიკატორს (ამ შემთხვევაში როგორც ავღნიშნეთ M წარმოადგენს M3-ს და

შესაბამისად m წარმოადგენს M3 ფულადი აგრეგატის მულტიპლიკატორს), რომელიც

აღნიშნავს თუ რა მოცულობით იცვლება ფულის მიწოდება (M) ფულადი ბაზის (MB)

114

ცვლილების შემთხვევაში. ფულის მულტიპლიკატორი, როგორც წესი, არის 1-ზე

მეტი, რაც გულისხმობს რომ 1 ლარით ფულადი ბაზის ცვლილება 1 ლარზე მეტად

ფულის მიწოდების ცვლილებას იწვევს.

ფულის მულტიპლიკატორში თავმოყრილია ყველა ის ფაქტორი, გარდა

ფულადი ბაზისა, რომელიც გავლენას ახდენს ფულის მიწოდებაზე. ქვემოთ

მოცემული მოდელით აღწერილია ის ფაქტორები, რომლებიც ფაქტობრივად

განსაზღვრავენ ფულადი მულტიპლიკატორის სიდიდეს. დეპოზიტორების

გადაწყვეტილებები თუ რა მოცულობის ნაღდი ფული და რა მოცულობის

დეპოზიტები იქონიონ წარმოადგენს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ფაქტორს, რომელიც

განსაზღვრავს ფულის მულტიპლიკატორის ოდენობას. ეროვნული ბანკის მიერ

დადგენილი სავალდებულო რეზერვების ნორმა და კომერციული ბანკების

გადაწყვეტილებები რა მოცულობის ჭარბი რეზერვები იქონიონ აგრეთვე ახდენენ

გავლენას ფულის მულტიპლიკატორზე.

ფულის მულტიპლიკატორი. ფართო ფულის შეფარდება სარეზერვო ფულთან

და გაიანგარიშებაM M2-ის და M M3-ის მიხედვით. ეხლა როდესაც უკვე ცნობილია

თუ როგორ აკონტროლებს ფულად ბაზას ეროვნული ბანკი და როგორ

ფუნქციონირებს კომერციული ბანკები, შესაძლებელია განხილულ იქნას

დეპოზიტების შექმნის პროცესი. როდესაც ეროვნული ბანკის მიერ ხდება

კომერციული ბანკების რეზერვების 1 ლარით გაზრდა, დეპოზიტები საბანკო

სისტემაში იზრდება 1 ლარზე უფრო მეტი თანხით. ამ პროცესს დეპოზიტების

შექმნის პროცესი ეწოდება.

ფულის მიწოდების ცვლილება დიდი გავლენას ახდენს საპროცენტო

განაკვეთებზე და შესაბამისად მთლიანად ეკონომიკაზე. მისი მნიშვნელობიდან

გამომდინარე, აუცილებელია ფულის მიწოდების პროცესის შეცნობა. ამ მიზნით

ფულადი ბაზა

განსაზღვრავს

_ეროვნული ბანკი

X

ფულის

მულტიპლიკატორი

=

ფულის

მიწოდება

განსაზღვრავს

_ ეროვნული ბანკი;

_ საბანკო სისტემა;

_ არასაბანკო პირები.

115

საჭიროა დეტალურად აღვწეროთ ფულის მიწოდების პროცესი და ის მექანიზმები

რომლებიც განაპირობებენ ფულის მიწოდების დონეს.

იმის გამო, რომ საბანკო დეპოზიტები წარმოადგენენ ფულის მიწოდების

უმსხვილეს კომპონენტს აუცილებელია, პირველ რიგში, საბანკო დეპოზიტების

შექმნის პროცესის შესწავლა.

ფულის მიწოდების მოდელში შევიტანოთ ისეთი ფაქტორები, როგორებიცააა

მოსახლეობის ხელთ არსებული ნაღდი ფულის ოდენობის და კომერციული ბანკების

ჭარბი რეზერვების ცვლილება, იმ დაშვებებით, რომ ნაღდ ფულის (C) და ჭარბი

რეზერვების (ER) სასურველი დონე პირდაპირპროპორციულია საბანკო სექტორის

მთლიანი დეპოზიტების. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ნაღდი ფულის და ჭარბი

რეზერვების ფარდობა დეპოზიტებთან არის მუდმივი. კერძოდ:

c = {C/D}= ნაღდი ფულის თანაფარდობა

e = {ER/D}= ჭარბი რეზერვების თანაფარდობა

ჩვენ ეხლა გამოვიყვანთ ფორმულას, რომელშიც მოცემული იქნება თუ როგორ

ახდენს გავლენას ფულის მულტიპლიკატორზე ნაღდი ფულის წილი დეპოზიტებში

(ეროვნული ბანკის გადაწყვეტილება). ამისათვის უნდა გავიხსენოთ შემდეგი

ტოლობა:

R = RR + ER (2)

ანუ საბანკო სისტემის მთლიანი რეზერვები (R) უდრის სავალდებულო

რეზრვების მოცულობას (RR) დამატებული ჭარბი რეზერვები (ER).

თავის მხრივ, სავალდებულო რეზერვების ოდენობა (RR) დამოკიდებულია

რეზერვების დადგენილ ნორმასა (r) და მთლიანი დეპოზიტების მოცულობაზე (D):

RR = r X D (3)

თუ (r X D) შევიტანთ ტოლობა (2)-ში მაშინ მივიღებთ:

R = (r XD) + ER (4)

მთავრი მომენტი აქ არის ის, რომ ეროვნული ბანკის მიერ დადგენილი სავალ-

დებულო რეზერვების ნორმა (r) არის 1-ზე ნაკლები. შესაბამისად რეზერვების

ყოველი 1 ლარი უზრუნველყოფს 1 ლარზე მეტი მოცულობის დეპოზიტებს. მაგა-

ლითისთვის, თუ დავუშვებთ, რომ ჭარბი რეზერვები არის ნული ტოლი (ER=0) და

სავალდებულო რეზერევების ნორმა r=0,10 და დეპოზიტების მოცულობა არის 800

116

მილიონი ლარის რეზერვები. ამ სიტუაციაში 80 მილიონი ლარის რეზერვები

საკმარისია 800 მილიონი ლარის დეპოზიტების შესაქმნელად.

როგორც ვიცით ფულადი ბაზა (MB) უდრის ნაღდ ფულს ბანკებს გარეთ (C)

დამატებული რეზერვები (r). თუ ტოლობა (4)-ს და ფულადი ბაზის ტოლობას

გავაერთიანებთ, მივიღებთ:

MMB = R + C = (r X D) + ER + C (5)

ამ ტოლობიდან ორი მნიშვნელოვანი დასკვნა შეგვიძლია გავაკეთოთ: ა) ბანკებს

გარეთ ნაღდი ფულის 1 ლარით ზრდა იწვევს ამავე ოდენობით ფულადი ბაზის

ზრდას და ამასთან დეპოზიტების მულტიპლიკაციას ადგილი არ აქვს; ბ) ჭარბი

რეზერვების დამატებითი 1 ლარით ზრდა ზრდის ფულად ბაზას, მაგრამ არც

დამატებითი დეპოზიტები არ იქმნება და არც დამატებითი ნაღდი ფული. იმ

შემთხვევაში, თუ ეროვნული ბანკი გაზრდის ფულად ბაზას და ეს ზრდა მთლიანად

ჭარბ რეზერვებში აკუმულირდება, მაშინ არც ნაღდი ფული იზრდება და არც

დეპოზიტები საბანკო სექტორში, შესაბამისად ფულის მიწოდებაც უცვლელი რჩება.

იმისათვის, რომ ფულის მულტიპლიკატორის ფორმულა მივიღოთ, რომელიც

გამოხატული იქნება c = {C/D} ( ნაღდი ფულის თანაფარდობა) და e = {ER/D} (ჭარბი

რეზერვების თანაფარდობა) სახით, ჩვენ შეგვიძლია დავწეროთ მე-5 ტოლობა

შემდეგნაირად:

MMB = (r X D) + (e X D) + (c X D) = (r + e + c) X D (6)

ეხლა გავყოთ მე-(6) ტოლობის ორივე მხარე ფრჩხილებში მოთავსებულ წევრზე

და მივიღებთ:

MB x cer

1D

(7)

თუ გამოვიყენებთ ფულის მიწოდების განსაზღვრებას როგორც ნაღდ ფულს

ბანკებს გარეთ დამატებული დეპოზიტები (როგორც ადგილობრივ ისე უცხოურ

ვალუტაში):

MM = D + (c X D) = (1 + c) X D (8)

თუ მე-8 ტოლობაში D-ს ადგილზე ჩავსვამთ მე-7 ტოლობას მივიღებთ:

MB x cer

c1M

(9)

117

საბოლოო ჯამში, მივიღეთ იგივე ტოლობა როგორც პირველი ტოლობა იყო იმ

განსხვავებით, რომ ფულის მულტიპლიკატორი მ უდრის:

cer

c1m

(10)

ფულის მულტიპლიკატორი შესაბამისად წარმოადგენს ფუნქციას ნაღდი

ფულის დეპოზიტებთან თანაფარდობის (c), ჭარბი რეზერვების დეპოზიტებთან

თანაფარდობის (e) და სავალდებულო რეზერვების დეპოზიტებთან თანაფარდობის

(r).

მართალია ეს ალგებრული გამოთვლა გვიჩვენებს თუ როგორ მიიღება ფულის

მულტიპლიკატორი, მაგრამ თანაბრად მნიშვნელოვანია ვიცოდეთ ინტუიცია მის

უკან.

ინტუიცია ფულის მულტიპლიკატორის. იმისათვის, რომ უკეთ გავიგოთ თუ

რას ნიშნავს ფულის მულტიპლიკატორი, შეგვიძლია ერთი კონკრეტული

ციფრობრივი მაგალითი განვიხილოთ. დავუშვათ, რომ:

r = სავალდებულო რეზერვების ნორმა = 0,10

C = ნაღდი ფული ბანკებს გარეთ = 400 მილიონი ლარი

D = დეპოზიტები = 800 მილიონი ლარი

ER = ჭარბი რეზერვები = 0,8 მილიონი ლარი

M = ფულის მიწოდება = C + D = 1,200 მილიონი ლარი

ამ მონაცემებიდან შეგვიძლია გამოვთვალოთ ნაღდი ფულის წილი

დეპოზიტებში და ჭარბი რეზერვების წილი დეპოზიტებში:

c = 400 მილიონი ლარი / 800 მილიონი ლარი = 0,5

e = 0,8 მილიონი ლარი / 800 მილიონი ლარი = 0,001

თუ შევიტანთ ამ მონაცემებს ფულის მულტიპლიკატორის ფორმულაში

მივიღებთ:

2,5 0,601

1,5

0,5 0,001 0,1

0,51m

ფულის მულტიპლიკატორი 2,5 ნიშნავს, რომ იმის გათვალისწინებით რომ

სავალდებულო რეზერვების ნორმა არის 0,10-ის ტოლი, მოსახლეობის ხელთ

არსებული ნაღდი ფული დეპოზტირების 0,5-ის ტოლია, ხოლო ბანკებს აქვთ ჭარბი

118

რეზერვები რომელიც დეპოზიტების 0,001-ია, 1 ლარით ფულის ბაზის ზრდა იწვევს

2,5 ლარით ფულის მიწოდების (M3) ზრდას.

ფულის მულტიპლიკატორზე მოქმედი ფაქტორები. იმისათვის, რომ კიდევ

უფრო უკეთესი წარმოდგენა შეგვექმნას ფულის მულტიპლიკატორზე ვნახოთ თუ

როგორ იცვლება ფულის მულტიპლიკატორი, როდესაც ჩვენს მოდელში მონაწილე

ცვლადები _ c, e და r იცვლება. ჩვენ დავსვამთ შეკითხვას, როგორ იცვლება ფულის

მულტიპლიკატორი, როდესაც ერთ-ერთი ცვლადი იცვლება, ხოლო ყველაფერი

დანარჩენი უცვლელი რჩება.

სავალდებულო რეზერვების ნორმის ცვლილება. როდესაც სავალდებულო

რეზერვების ნორმა დეპოზიტებზე იზრდება და ყველა დანარჩენი ცვლადი

უცვლელი რჩება, ბანკი იძულებულია გაზარდოს რეზერვების მოცულობა. შედეგად,

ბანკმა უნდა შეამციროს სესხების პორტფელი (იმისათვის, რომ ეს თანხები

სავალდებულო რეზერვების ანგარიშებზე განათავსოს ეროვნულ ბანკში), რაც, თავის

მხრივ, ამცირებს დეპოზიტებს საბანკო სისტემაში და ამ უკანასკნელის კლება კი

ამცირებს ფულის მიწოდებას. ფულის მიწოდების შემცირება იმ ფონზე როდესაც

ფულადი ბაზა არ შეცვლილა მიუთითებს იმაზე, რომ ფულის მულტიპლიკატორი

შემცირდა.

ჩვენ შეგვიძლია შევამოწმოთ თუ რამდენად ზუსტია ჩვენი ზემოთმოყვანილი

მსჯელობა კონკრეტული მაგალითის განხილვით. დავუშვათ, რომ ზემოთ მოცემულ

მაგალითში სავალდებულო რეზერვების არსებული ნორმა 0,10-დან 0,15-მდე

იზრდება (სხვა ყველა დანარჩენი ცვლადი უცვლელია). შედეგად ფულის

მულტიპლიკატორი უდრის:

2,3 0,651

1,5

0,5 0,001 0,15

0,51m

2,3 კი ნაკლებია 2,5-ზე როგორც ჩვენ მოველოდით.

ანალოგიურად იმ შემთხვევაში როდესაც სავალდებულო რეზერვების ნორმა

მცირდება ფულის მულტიპლიკატორი იზრდება. სავალდებულო რეზერვების

ნორმის კლება გულისხმობს, რომ ბანკებს ეხლა შეუძლიათ ნაკლები ოდენობის

რეზერვები იქონიონ ანუ მეტი ოდენობის სესხები გასცენ. ამ უკანასკნელის ზრდა კი

თავის მხრივ იწვევს დეპოზიტების ზრდას საბანკი სისტემაში სხვა თანაბარ

პირობებში რაც იწვევს ფულის მიწოდების ზრდას. მაგალითისთვის, თუ

119

სავალდებულო რეზერვების ნორმა მცირდება 10%-დან 5%-მდე მაშინ გამომდინარე

ფულის მულტიპლიკატორის ფორმულიდან ვღებულობთ:

2,72 0,551

1,5

0,5 0,001 0,5

0,51m

2,72 მეტია თავდაპირველ 2,5-ზე, როგორც ზემოთმოყვანილი ინტუიცია

გვკარნახობდა.

ყოველივე ზემოთქმულიდან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ფულის

მულტიპლიკატორი და ფულის მიწოდება უკუპროპორციულ დამოკიდებულებაშია

სავალდებულო რეზერვების ნორმასთან.

დეპოზიტებთან მიმართებაში ნაღდი ფულის წილის ცვლილება. შემდეგი

კითხვა არის თუ რა მოსდის ფულის მულტიპლიკატორს, როდესაც დეპოზიტორები

ცვლიან თავიანთ ქცევას იმდაგვარად რაც იწვევს ნარდი ფულის წილის ზრდას

დეპოზიტებთან მიმართებაში. როდესაც დეპოზიტორებს გააქვთ საკუთარ

დეპოზიტებზე არსებული ფული, დეპოზიტების მოცულობა საბანკო სისტემაში

კლებულობს, ხოლო ნაღდი ფულის მოცულობა ბანკებს გარეთ იზრდება.

დეპოზიტები კი თავის მხრივ არის ფულის მიწოდების ის კომპონენტი, რომელიც

განიცდის მულტიპლიკაციას, ხოლო ნაღდი ფული კი არა. გამომდინარე აქედან

ფულის მულტლიკატორი ასეთ შემთხვევაში მცირდება.

თუ დავუბრუნდებით ჩვენ ციფრობრივ მაგალითს და დავუშვებთ, რომ ბანკებს

გარეთ არსებული ნაღდი ფულის წილი დეპოზიტებში იზრდება თავდაპირველი 0,5-

დან 0,75-მდე, დავინახავთ, რომ ჩვენს მიერ მოყავანილი მსჯელობა სწორია, კერძოდ:

2,06 0,851

1,75

0,75 0,001 0,1

0,751m

მაშასადამე, ფულის მულტიპლიკატორი თავდაპირველი 2,5-დან შემცირდა 2,06-

მდე. გამომდინარე აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ფულის მულტიპლიკატორი

და ფულის მიწოდება უკუპროპორციულ დამოკიდებულებაშია ბანკებს გარეთ

არსებული ნაღდი ფულის წილთან დეპოზიტებში.

ჭარბი რეზერვების ცვლილება დეპოზიტებთან მიმართებაში. როდესაც ბანკები

ზრდიან მათ ხელთ არსებული ჭარბი რეზრვების (ნაღდი ფული ბანკის სალაროში

პლუს ეროვნულ ბანკში საკორესპოდენტო ანგარიშებზე არსებული ნაშთები)

მოცულობას შედეგად ისინი გასცმენ ნაკლებ სესხს რაც კი, თავის მხრივ,

120

დეპოზიტების კლებას იწვევს. დეპოზიტების შემცირება კი, თავის მხრივ,

განაპირობებს ფულის მიწოდების შემცირებას და ვინაიდან ფულადი ბაზა არ

იცვლება ფულის მულტიპლიკატორი მცირდება.

შეგვიძლია ეს მსჯელობა კონკრეტულ ციფრობრივ მაგალითზე შევამოწმოთ.

დავუშვათ, რომ ჭარბი რეზერვების წილი დეპოზიტებში იზრდება 0,001-დან 0,005-

მდე

2,48 0,605

1,5

0,5 0,005 0,1

0,51m

როგორც ვხედავთ ფულის მულტიპლიკატორი მცირდება არსებული 2,5-დან

2,48-მდე.

გამომდინარე აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ფულის მულტიპლიკატორი

და ფულის მიწოდება უკუპროპორციულ დამოკიდებულებაშია ჭარბი რეზერვების

დეპოზიტებთან ფარდობასთან.

იმისათვის, რომ გავარკვიოთ თუ რა ფაქტორები ახდენს გავლენას კომერციული

ბანკების ჭარბ რეზერვებზე ამისთვის საჭიროა შევაფასოთ დანახარჯები და

სარგებელი რომელიც ამ რეზერვების ფლობას მოაქვს. კერძოდ, როდესაც

საპროცენტო განაკვეთები ბაზარზე მაღალია კომერციული ბანკი ზედმეტი ჭარბი

რეზერვების ფლობით მიუღებელი შემოსავლების სახით დიდ დანაკარგებს

ნახულობს. ამ სიტუაციაში ბანკი ეცდება რაც შეიძლება ნაკლები ოდენობის ჭარბი

რეზერვები იქონიოს. ანალოგიურად როდესაც საპროცენტო განაკვეთები დაბალია

ბანკებს ნაკლები მოტივაცია აქვთ, რომ სეხები გასცენ შედარებით მეტი ოდენობის

ჭარბი რეზერვები უგროვდებათ.

საპროცენტო განაკვეთების გარდა ჭარბი რეზერვების ოდენობაზე გავლენას

ახდენს ბანკების მოლოდინი დეპოზიტების შესაძლო გადიდებასთან დაკავშირებით.

მთავარი მიზეზი რის გამოც ბანკები ფლობენ ჭარბ რეზერვებს არის ის, რომ იგი

წარმოადგენს დაზღვევას დეპოზიტების გადინებისას. თუ ბანკი ელოდება რომ

დეპოზიტების გადინება გაიზრდება, მაშინ შესაბამისად ჭარბი რეზერვებიც

გაიზრდება და პირიქით.

ფულის მიწოდების პროცესის მიმოხილვა. ჩვენ უკვე გვაქვს ფულის მიწოდების

პროცესის მოდელი, სადაც ოთხი ძირითადი მონაწილეა _ ეროვნული ბანკი,

დეპოზიტორები, ბანკები და მსესხებლები და რომლებიც გავლენას ახდენენ ფულის

121

მიწოდებაზე. ქვემოთ ცხრილში მოცემულია ძირითადი ფაქტორების გავლენა ფულის

მიწოდებაზე

მონაწილე ცვლადი ცვლადის ცვლილება ფულის მიწოდების

ცვლილება

1. ეროვნული ბანკი r

2. ეროვნული ბანკი r

3. ეროვნული ბანკი MB

4. ეროვნული ბანკი MB

5. დეპოზიტორები c

6. დეპოზიტორები c

7. ბანკები და მსესხებლები e

8. ბანკები და მსესხებლები e

ინფლაციის არსი და სახეები. ზოგადად საზოგადოებაში ინფლაცია აღიქმება,

როგორც ფასების ზრდა. თუმცა ინფლაცია არ არის მხოლოდ ცალკე აღებული

საქონლის ან მომსახურების ფასების ზრდა, არამედ იგი უფრო ფართო მცნებაა და

გულისხმობს მთელი ეკონომიკის მასშტაბით ფასების ყოვლისმომცველ ზრდას.

ინფლაცია ზუსტად რომ გავზომოთ ამისათვის უნდა ვიცოდეთ

ყოველდღიურად, თითოეული მოქალაქის მიერ მოხმარებული საქონლის ზუსტი

ოდენობა, ფასი და ზუსტად შეგვეძლოს საქონლსი ხარისხის ცვლილების შეფასება,

რაც, პრაქტიკულად შეუძლებელია და დიდი რაოდენობის დანახარჯებთან არის

დაკავშირებული. ამიტომ ინფლაციის გასაზომად აკვირდებიან იმ გარკვეული

ჯგუფების სასაქონლო ფასებს, რომლებიც ყველაზე ფართო მოხმარების საქონელს

წარმოადგენს. ამ თვალსაზრისით, ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული და ფართოდ

გამოყენებული ინდექსია სამომხმარებლო ფასების ინდექსი, რომელიც ასახავს

შინამეურნეობის მიერ სტანდარტული მოცულობითა და სიხშირით მოხმარებული

საქონლისა და მომსახურების კალათის ღირებულების ზრდას ფულად

გამოხატულებაში, საბაზისო პერიოდთან შედარებით.

სამომხმარებლო ფასების ინდექსს და გამომდინარე აქედან ინფლაციის შესახებ

სტატისტიკას საქართველოში აწარმოებს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური.

სტატისტიკის ეროვნული სამსახური 312 დასახელების პროდუქციაზე და

მომსახურებაზე ყოველთვიურად აგროვებს ფასების შესახებ მონაცემებს მთელი

საქართველოს მასშტაბით. თითოეულ საქონელსა და მომსახურებას აქვს

122

ფიქსირებული წონა სამომხმარებლო კალათაში. შედეგად, იმ საქონლის ან

მოსმახურების ფასის ცვლილება რომელსაც დიდი წილი აქვს სამომხმარებლო

კალათაში პურის წილი 9%-ის ფარგლებშია, შესაბამისად პურის 10%-ით გაძვირება

იწვევს ინფლაციის ტემპების 0,9%-ით გაზრდას. ამავე დროს მინერალური წყლის,

რომლის წილი სამომხმარებლო კალათაში 0,1%-ია, 10%-ით გაძვირება იწვევს

ინფლაციის ტემპის მხოლოდ 0,01%-ით ზრდას.

როდესაც ინფლაციის ტემპებს აცხადებენ საჭიროა განვასხვაოთ რამოდენიმე

სახის ინფლაცია. კერძოდ, არსებობს თვის ინფლაცია, რომელიც აღნიშნავს ფასების

საერთო დონის ცვლილებას თვიდან თვემდე _ ანუ წინა თვესთან შედარებით როგორ

შეიცვალა საქონლის ღირებულება. მაგალითისათვის, 2012 წლის მაისის თვეში 2012

წლის აპრილთან შედარებით ფასების საერთო დონე შემცირდა 0,9%-ით. თვის

ინფლაციის გაანალიზებისას აუცილებელია მხედველობაში მიღებულ იქნეს

სეზონურობა.

არსებობს ასევე ინფლაციის წლიური მაჩვენებელი, რომელიც აღნიშნავს თუ

როგორ შეიცვალა სამომხმარებლო კალათის ღირებულება უკანასკნელი 12 თვის

განმავლობაში. წლიური ინფლაცია ყველაზე გავრცელებული მაჩვენებელია და იგი

გამორიცხავს სეზონურობას.

არსებობს ასევე ფასების ინდექსის ცვლილება წლის დასაწყისიდან.

საქართველოში ინფლაციის მიზნობრივ მაჩვენებლად ფასების ინდექსის წლის

დასაწყისიდან წლის ბოლომდე ცვლილება წარმოადგენს, შესაბამისად ფასების

ზრდას წლის დასაწყისიდან განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა.

მნიშვნელოვანია ასევე საშუალო წლიური ინფლაცია, რომელიც ასახავს მთელი

წლის განმავლობაში არსებულ პროცესებსა და უფრო ახლო მიახ-ლოებულია

დეფლატორთან.

რატომ არის ფასების სტაბილურობა მნიშვნელოვანი? ინფლაცია შეიძლება

იყოს მაღალი, მაგრამ პროგნოზირებადი და მაღალი და არაპროგნოზირებადი.

პირველი უფრო ნაკლებ მტკივნეული და პრობლემატურია, ვიდრე მეორე, თუმცა

მაღალი ინფლაცია ნებისმიერ შემთხვევაში ზიანის მომტანია ქვეყნის

ეკონომიკისათვის.

მაღალი სტაბილური და პროგნოზირებადი ინფლაციის შემთხვევაში კერძო

სექტორი იძულებულია მუდმივად ცვალოს ფასები, რაც წარმოადგენს პრობლემას

123

როგორც გამყიდველებისათვის, ისე მყიდველებისათვის. მაგალითისთვის, გამყიდ-

ველებს უწევთ ხშირ-ხშირად ბეჭდონ მენიუ და კატალოგები, რის გამოც ინფლაციას

შედეგად მოაქვს ე.წ. მენიუს ხარჯები. ამასთან ფული კარგავს მის უმთავრეს _

ღირებულების საზომის _ ფუნქციას. ფული საშუალებას იძლევა შევაფასოთ

საქონლისა და მომსახურების ღირებულება, ისევე როგორც მეტრული სისტემა

შესაძლებლობას გავძლევს გავზომოთ მანძილი.

მაღალი ინფლაცია ხელს უშლის მაკროეკონომიკურ არასტაბილურობას, რის

შედეგადაც კომპანიებს უძნელდებათ საკუთარი საქმიანობის დაგეგმვა. ასეთ

სიტუაციაში ფირმებს აღარ უჩნდებათ სურვილი განახორციელონ გრძელვადიანი

ინვესტიციები და შემოიფარგლებიან მხოლოდ ისეთი პროექტებით, რომელთაც

სწრაფი უკუგება გააჩნიათ. გამომდინარე აქედან ინფლაცია ხელს უშლის

გრძელვადიან ეკონომიკურ განვითარებას.

ინფლაცია მნიშვნელოვნად ზრდის ფინანსურ რისკებს დაკავშირებულს ფულის

სესხებასთან, ვინაიდან როდესაც ინფლაცია არის მაღალი და არა პროგნოზირებადი

როგორც მსესხებლებო ასევე გამსესხებლები საჭიროებენ გარკვეულ დაზღვევას მათი

ფულადი სახსრების სამომავლო ღირებულებასთან დაკავშირებით. ეს მაღალი რისკის

პრემიუმი აისახება საპროცენტო განაკვეთებში. მაღალი საპროცენტო განაკვეთები კი

თავის მხრივ ზარდის ფულის სესხების ხარჯს, რაც ხელს უშლის ინვესტიციების

განხორციელებას.

ინფლაცია ასევე ხელს უწყობს რესურსების არაეფექტიანად გადანაწილებას,

ვინაიდან მაღალი ინფლაცია არასწორ შეტყობინებებს უგზავნის კერძო კომპანიებს.

როდესაც ინფლაცია მაღალია კომპანიისათვის გაურკვეველი ხდება ფასების ზრდა

დაკავშირებულია მის კონკრეტულ პროდუქტზე მოთხოვნის ზრდასთან, თუ

ზოგადად ეკონომიკაში ფასების საყოველთაო ზრდასთან. საბაზრო ეკონომიკის

პირობებში ფასი ასრულებს უმნიშვნელოვანეს ფუნქციას რესურსების ეფექტიანი

გადანაწილების საქმეში, კერძოდ ამა თუ იმ საქონელზე ან მომსახურებაზე ფასის

ზრდა მიუთითებს იმაზე, რომ ამ პროდუქციაზე მოთხოვნა მაღალია და შესაბამისად

რესურსებიც ამ კონკრეტული პროდუქტის წარმოებასთან მიემართება.

ინფლაციის გამომწვევი მიზეზები. ინფლაციის გამომწვევი მიზეზები

მომდინარეობს ან მოთხოვნის ან მიწოდების ფაქტორებიდან. მიწოდების

ფაქტორებიდან რომელიც გავლენას ახდენს ინფლაციაზე ეს არის დანახარჯების

124

ზრდით გამოწვეული ფასების ზრდა, ხოლო მოთხოვნის ფაქტორებიდან ეს არის

მოთხოვნის ზეწოლის შედეგად გამოწვეული ფასების ზრდა.

მიწოდების ფაქტორები. ქვემოთ მოცემულ ნახაზზე ეკონომიკა

თავდაპირველად არის წერტილში 1, რომელიც წარმოადგენს გადაკვეთეას

მოთხოვნის მრუდის (AD1) და მიწოდების მრუდის (AS1). დავუშვათ, რომ

დასაქმებულებმა გადაწყვიტეს ხელფასების გაზრდა მოითხოვონ, რაც შეიძლება

განპირობებული იყოს, ერთი მხრივ, ან მათი სურვილით, რომ რეალური ხელფასები

გაიზარდოს ან მეორე მათი მოლოდინით, რომ ინფლაცია შეიძლება გაიზარდოს

მომავალში. ხელფასების ზრდა გრაფიკულად კი გამოისახება როგორც ერთობლივი

მიწოდების მრუდის გადაადგილება მარცხნივ AS1-დან AS2-მდე. თუ ხელისუფლების

ფისკალური და მონეტარული პოლიტიკა უცვლელი დარჩება, მაშინ ეკონომიკა

გადაადგილდება 1-ლი წერტილიდან მე-2 წერტილში, რომელიც წარმოადგენს ახალი

მიწოდების მრუდის (AS1) და არსებული მოთ-ხოვნის მრუდის (AD1) გადაკვეთის

წერტილს. შედეგად წარმოების მოცულობა შემცირდება Y1-დან Y2-მდე. ხოლო

ფასების საერთო დონე გაიზრდება P1-დან P2-მდე.

სამომხმარებლო ფასების საერთო დონეზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს

მსხვილ სასაქონლო ჯგუფებზე ფასების ზრდა საერთაშორისო ბაზრებზე.

საქართველოს ეკონომიკა ინტეგრირებულია მსოფლიო ეკონომიკაში და ბევრი

საქონლის სახეობის საქართველოში იმპორტი ხდება მსოფლიო ფასებით.

შესაბამისად, ნებისმიერი ცვლილება მსოფლიო ბაზარზე ამა თუ იმ გლობალური

ხასიათის საქონელზე პირდაპირ აისახება საქართველოში ამ საქონელის ფასებზე.

ასეთი გლობალური ხასიათის საქონელს განეკუთვნება ნავთობი, ხორბალი, შაქარი,

ყავა, ბანანი, ბამბა, სპილენძი და სხვა. ნაწილი წარმოადგენს სამომხმარებლო

fasebis

saerTo done

mSp

P1

P2

Y1 Y2

AS2

AS2

1

2

AD1

125

ხასიათის საქონელს, რომლის პირდაპირი იმპორტი ხდება საქართველოში და

მსოფლიო ბაზარზე ფასების ცვლილება ავტომატურად აიასახება საქართველოში ამ

საქონელის ფასებზე. მეორე ნაწილი კი წარმოადგენს საწარმოო ნედლეულის (მაგ.

ნავთობი), რომელზეც ფასების ზრდა მსოფლიო ბაზარზე ზრდის წარმოების

დანახარჯებს მათი გამომყენებელი ქართული კომპანიებისათვის და ეს

უკანასკნელნი იძულებულნი არიან გაზარდონ ფასები საკუთარ პროდუქციაზე.

მიწოდების ფაქტორებს განეკუთვნება ასევე სხვადასახვა ეგზოგენური (გარეშე)

გარემოებების გამო გამოწვეული შოკები (მოუსავლიანობა, სტიქიური უბედურებები,

საომარი მოქმედებები, სავაჭრო ემბარგოები და ა.შ.) რომლებიც ზღუდავენ ამა თუ იმ

საქონლის მიწოდებას, რაც თავის მხრივ განაპირობებს ფასისი მატებას. მაგალითად,

ცუდი კლიმატური პირობების გამო ამა თუ იმ სას-ოფლო-სამეურნეო პროდუქტის

(მაგ. კარტოფილი) დაბალი მოსავალი იწვევს ამ საქონლის მიწოდების შემცირებას და

შესაბამისად მასზე ფასების ზრდას.

ქვეყანაში სამომხმარებლო ფასების საერთო დონეზე მნიშვნელოვან გავლენას

ახდენს ნომინალური გაცვლითი კურსი. ლარის აშშ დოლართან გაუფასურების

შემთხვევაში იმპორტირებული პროდუქციის (მაგ. კბილის ჯაგრისი და პასტა,

საპონი, მედიკამენტები, კომპიუტერები, სამშენებლო მასალები და ა.შ.) ღირებულება

გამოხატული ლარებში იზრდება, ხოლო ვინაიდან იმპორტირებული პროდუქციაც,

ისევე როგორც ადგილობრივი წარმოადგენს სამომხმარებლო კალათის ნაწილს,

ამიტომ იზრდება ფასების საერთო დონეც. ანალოგიურად, იმ შემთხვევაში როდესაც

ადგილი აქვს ლარის გაცვლითი კურსის გამყარებას, იმპორტირებული პროდუქციის

ღირებულება გამოხატული ლარში მცირდება და იწვევს ფასების საერთო დონის

კლებას.

არაპირდაპირი გადასახადების (დამატებული ღირებულების გადასახადი,

აქციზი) ცვლილება გავლენას ახდენს სამომხმარებლო ფასების საერთო დონეზე. ასე

მაგალითად, როდესაც 2005 წლის 1 იანვრიდან საქართველოში ძალაში შევიდა ახალი

საგადასახდო კოდექსი, რომლის მიხედვითაც მნიშვნელოვნად გაიზარდა აქციზის

განაკვეთები. ამან განაპირობა იანვრის თვეში მაღალი ინფლაცია.

მოთხოვნის ფაქტორები. მოთხოვნის ფაქტორებით ინფლაციის ზრდას ადგილი

აქვს მაშინ როდესაც ერთობლივი მოთხოვნა უფრო სწრაფად იზრდება ვიდრე

ერთობლივი მიწოდება. საილუსტრაციოდ წარმოვიდგინოთ, რომ ერთობლივი

126

მიწოდება ეს არის საწარმოო სიმძლავრეები. თუ დავუშვებთ, რომ ქვეყნის

ეკონომიკის სიმძლავრეები იზრდება საშუალოდ 3%-ით, ხოლო ერთობლივი

მოთხოვნა იზრდება იმავე ტემპით ან უფრო ნელა, მაშინ არანაირი პრობლემა არ

არსებობს. ჩვენს ეკონომიკას შეუძლია აწარმოოს იმდენი რამდენიც ჩვენ გვჭირდება.

თუმცა, თუ საწარმოო სიმძლავრეები იზრდება 3%-ით, ხოლო ერთობლივი მოთხოვნა

იზრდება უფრო სწრაფად მაშინ წარმოიქმნება პრობლემა. ჩვენ ვიღებთ შედეგს,

რომელითაც ეკონომიკაში არსებობს ჭარბი ფული ვიდრე არსებული პროდუქციის

შესაძენად არის საკმარისი და ჩვენ არ შეგვწევს უნარი ვაწარმოოთ იმდენი რამდენიც

გვჭირდება. ასეთ სიტუაციაში ფასები იზრდება.

როგორც ეს ზემოთ ნახაზზე არის მოცემული ერთობლივი მოთხოვნის ზრდის

შემთხვევაში ერთობლივი მოთხოვნის მრუდი გადაადგილდება თავდაპირველი AD1-

დან AD2-მდე. თუ დავუშვებთ, რომ მიწოდება უცვლელი რჩება მაშინ ეკონომიკა

გადაინაცვლებს ახალ წონასწორობის წერტილში, რომელიც წარმოადგენს AD2

მრუდისა და AS მრუდის გადაკვეთას. ახალი წონასწორობის წერტილში მართალია

წარმოების მოცულობა გაიიზარდა, მაგრამ ამავე დროს გაიზარდა ფასების საერთო

დონეც.

ერთობლივი მოთხოვნის ზრდა შესაძლებელია განპირობებული იყოს

სხვადასხვა მიზეზებით, ხოლო იმისათვის, რომ დეტალურად განვიხილოთ

მოთხოვნის ფაქტორები საჭიროა გამოვიყენოთ დავაკვირდეთ ერთობლივი

მოთხოვნის კომპონენტებს, კერძოდ:

AD= C+I+G+(X-M)

fasebis

saerTo done

mSp

P1

P2

Y1 Y2

AD2

AS

AD1

127

სადაც AD არის ერთობლივი მოთხოვნა, C არის სამომხმარებლო ხარჯები, I არის

ინვესტიციები, G არის სამთავრობო ხარჯები, X არის ექსპორტი, ხოლო M არის

იმპორტი.

ერთობლივი მოთხოვნის ზრდა შეიძლება გამოიწვიოს სამომხმარებლო

ხარჯების ზრდამ. აღნიშნული შეიძლება გამოიწვიოს მაგალითად საპროცენტო

განაკვეთების კლებამ სამომხმარებლო სესხებზე. შედეგად, მოსახლეობის უფრო

დიდი ნაწილისათვის ხელმისაწვდომი ხდება სამომხმარებლო სესხის აღება

კომერციული ბანკიდან. სამომხმარებლო სესხების ზრდა თავის მხრივ

შესაძლებლობას აძლევს შინამეურნეობებს მიმდინარე პერიოდში გაზარდონ

საკუთარი ფულადი დანახარჯები. მომხმარებლის მიერ საკუთარი დანახარჯების

ზრდა იწვევს მოთხოვნის ზრდას როგორც ადგილობრივი წარმოების, ასევე

იმპორტირებულ პროდუქციაზე, რომელთა მიწოდება მოკლევადიან პერიოდში არის

მეტნაკლებად ფიქსირებული, ამიტომაცაა ასეთ პირობებში ფასების ზრდა

გარდაუვალია.

სამომხმარებლო ხარჯების ზრდა ასევე შეიძლება გამოიწვიოს საშემოსავლო

გადასახადების შემცირებამ, უცხოეთიდან ფულადი გზავნილების გაზრდამ ან

უბრალოდ მომხმარებლის ნდობის განმტკიცებამ საკუთარი მომავლის მიმართ.

კომპანიების მიერ საინვესტიციო დანახარჯების ზრდა ასევე ხელს უწყობს

ქვეყანაში ერთობლივი მოთხოვნის ზრდას და რაც თავის მხრივ ინფლაციის დონის

ამაღლებას განაპირობებს. კომპანიების მხრიდან ინვესტიციების ზრდას კი ხელს

უწყობს კომერციული ბანკების სესხებზე საპროცენტო განაკვეთების კლება.

იმ შემთხვევაში თუ ქართული ექსპორტი გაიზრდება, რაც გამოიწვევს უცხოური

ვალუტის შემოსავლების ზრდას ქართული კომპანიებისათვის ეს ნიშნავს, რომ

ერთობლივი ხარჯები ქვეყნის შიგნით გაიზრდება, რაც განაპირობებს ერთობლივი

მოთხოვნის გაზრდას და შედეგად ფასებზე ზეწოლას ზრდის მიმართულებით.

ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორი რომელიც გავლენას ახდენს

ფასების სტაბილურობაზე არის სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტი. განვიხილოთ ეს

საკითხი უფრო დეტალურად.

მთავრობა, ისევე როგორც თითოეული ოჯახი, გასწევს გარკვეულ ხარჯებს.

ხარჯების დაფინანსება შეგვიძლია განვახორციელოთ ორი ძირითადი გზით: ან

გავზარდოთ საკუთარი შემოსავლები ან ვისესხოთ. ანალოგიურად მთავრობასაც

128

შეუძლია გაზარდოს შემოსავლები კერძოდ კი გადასახადებიდან მიღებული

შემოსავლებით და ისესხოს ფასიანი ქაღალდების გამოშვების გზით. მაგრამ

განსხვავებით ჩვენგან მთავრობას კიდევ ერთი ალტერნატივა გააჩნია საკუთარი

ხარჯების დასაფინანსებლად, ეს არის ფულის შექმნა.

მთავრობის ხარჯების დაფინანსების მეთოდებს კარგად აღწერს ქვემოთ

მოყვანილი ტოლობა, რომლის თანახმადაც: მთავრობის საბიუჯეტო დეფიციტი

უდრის სხვაობას მთავრობის ერთობლივ ხარჯებსა (G) და ერთობლივ შემოსავლებს

(T) შორის. ეს უკანასკნელი კი ტოლფასია ფულადი ბაზის ცვლილებას (∆MB)

დამატებული მოსახლეობის ხელთ არსებული ფასიანი ქაღალდები (∆B).

DEF = G – T = ∆MB - ∆B

იმისათვის რომ წარმოვიდგინოთ თუ როგორ იყენებს სხვადასხვა

ალტერნატივებს მთავრობა, დავუშვათ, რომ მთავრობას სურს გაზარდოს საბიუჯეტო

ხარჯები 100 მილიონი ლარით, იმისათვის, რომ გაზარდოს პენსიების საშუალოდ 10

ლარით. პენსიების ზრდის დასაფინანსებლად მთავრობას შეუძლია გაზარდოს

გადასახადები იმგავარად, რომელიც უზრუნველყოფს დამატებით 100 მილიონი

ლარის მობილიზებას. ამ შემთხვევაში ბიუჯეტის შემოსავლები და ხარჯები

ერთმანეთს დააბალანსებს და დეფიციტი იქნება ნულის ტოლი. იმ შემთხვევაში თუ

საზოგადოება არ დაუჭერს მხარს გადასახადების ზრდას იმისათვის, რომ პენსიების

ზრდა ამ გზით დაფინანსდეს, მაშინ მთავრობას აქვს დამატებით კიდევ ორი

ალტერნატივა – გამოუშვას 100 მილიონის ლარის ფასიანი ქაღალდები, რომელსაც

კერძო სექტორი შეიძენს ან უბრალოდ დაბეჭდოს 100 მილიონი ლარის ბანკნოტები.

როგორც ერთ ისე მეორე შემთხვევაში ბიუჯეტის დეფიციტი იზრდება 100 მილიონი

ლარით და ფასიანი ქაღალდების გამოშვებისას ეს აისახება კერძო სექტორის ფასიანი

ქაღალდების ფლობის მაჩვენებელზე, ხოლო ფულის დაბეჭდვის შემთხვევაში

ფულად ბაზაზე.

მაშასადამე, ზემოთქმულიდან გამომდინარე ორი მნიშვნელოვანი დასკვნა

შეიძლება გავაკეთოთ: თუ ბიუჯეტის დეფიციტი ფინანსდება სახელმწიფო ფასიანი

ქაღალდების გამოშვებით მაშინ ფულად ბაზაზე არანაირი ცვლილება არ ხდება და

შესაბამისად, არც ფულის მიწოდებაზე. მაგრამ თუ ბიუჯეტის დეფიციტი ფინანსდება

ფულის ბეჭდვის გზით, მაშინ ფულადი ბაზაც და ფულის მიწოდებაც იზრდება.

129

ბიუჯეტის დეფიციტი, როდესაც ის ფინანსდება ემისიურად (ანუ ახალი ფულის

ბეჭდვით) იწვევს ფულადი ბაზის ზრდას. როდესაც სახელმწიფო ხაზინას უფლება

აქვს რომ ბეჭდოს ფული და ამ გზით დააფინანსოს სახელმწიფო ხარჯები ეს

პირდაპირ ზრდის ფულად ბაზას. ფულადი ბაზის ზრდა კი დეპოზიტების შექმნის

პროცესზე დაყრდნობით იწვევს ფულის მიწოდების ზრდას. მსოფლიოს ბევრ

ქვეყანაში მთავრობას არ აქვს უფლება ფულის ბეჭდვის გზით დააფინანსოს

საკუთარი ხარჯები. ასეთ სიტუაციაში, მთავრობა იძულებულია გამოუშვას ფასიანი

ქაღალდები და ისე დააფინანსოს საკუთარი ხარჯები. თუმცა თუ კერძო სექტორს არ

სურს შეიძინოს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები, მაშინ ერთადერთი გამოსავალი

რჩება, რომ ეს ფასიანი ქაღალდები ცენტრალურმა ბანკმა შეიძინოს. ბიუჯეტის

დეფიციტის დაფინანსების ამგვარ მეთოდს, როდესაც ცენტარლური ბანკის მიერ

ხდება სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების შეძენა ვალის მონეტიზაცია ეწოდება.

ბიუჯეტის დეფიციტია სისტემატურად ახალი ფულის ბეჭდვით დაფინანსება

ნეგატიური მოვლენაა, ვინაიდან მას საბოლოო ჯამში მაღალ ინფლაციამდე

მივყავართ.

რამდენი უნდა იყოს ინფლაცია? თუ ინფლაცია ამდენად მიუღებელი მოვლენაა,

რატომ უნდა დავუშვათ იგი საერთოდ. პასუხი ნაწილობრივ დაკავშირებულია

ინფლაციის გაზომვასთან. დათვლილი ინფლაცია გარკვეულწილად სავარაუდოდ

აჭარბებს ნამდვილ ინფლაციას. საზოგადოდ როდესაც ფასის ცვლილება ფიქსირდება

ამა თუ იმ პროდუქტზე აქ იგულისხმება, რომ ამ პროდუქტის ხარისხი არის მუდმივი.

მაგრამ პრაქტიკაში ეს სინამდვილეს არ შეესაბამება, ვინაიდან ფასის ზრდა ხშირად

გამოწვეულია არა გასაყიდი პროდუქტის ხარისხის გაუმჯობესებით ან დამატებითი

ფუნქციებით, რომელიც ამ პროდუქტს გააჩნია.

აგრეთვე, ფასებს და განსაკუთრებით ხელფასებს ახასიათებთ გარკვეული

სიხისტე შემცირების მიმართულებით. მაგალითად, ხელფასების შემცირება

ყოველთვის ძალზედ მტკივნეულად აღიქმება (და ფაქტიურად ნაკლებად ხდება),

ამიტომ მცირე დონით ინფლაციის არსებობა ამ ამოცანას ასრულებს.

აშშ-ს ფედერალური სისტემის ყოფილი თავჯდომარის განმარტებით `ყველა

პრაქტიკული დანიშნულებისათვის ფასების სტაბილურობა ნიშნავს, რომ ფასების

საშუალო დონის მოსალოდნელი ცვლილება არის არაარსებითი ბიზნებისა და

შინამეურნეოებების გადაწყვეტილებებისათვის~.

130

საქართველოს მსგავსი განვითარების დონის ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში

ინფლაციის მიზნობრივი მაჩვენებელი განვითარებულ ქვეყნებთან შედარებით უფრო

მაღალია, რაც მეტწილად ე.წ. ბალასა-სამუელსონის ეფექტით1 აიხსნება. აგრეთვე

გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებისათვის მნიშვნელოვანია ე.წ. ფასების

შესწორების ეფექტის გამო შედარებით მაღალი და მერყევი ინფლაცია, რაც

არასაბაზრო ფასწარმოქმნის, საბაზროთი ჩანაცვლებაში გამოიხატება. გარდა ამისა,

განვითარებადი ქვეყნების უფრო მეტად განიცდიან მიწოდების შოკის გავლენას

მათი შეზღუდული დივერსიფიკაციის საშუალებებისა და მოხმარების

სტრუქტურიდან გამომდინარე.

ზოგადად ინფლაციასა და ეკონომიკურ ზრდას შორის უარყოფითი კავშირია,

თუმცა ეს დამოკიდებულება არაწრფივია. გარკვეულ ნიშნულამდე ინფლაცია

ეკონომიკურ ზრდაზე გავლენას არ ახდენს და ეს გავლენა ძალიან სუსტია, ხოლო მას

შემდეგ რაც ინფლაცია გარკვეულ ზღვარს გადააჭარბებს ინფლაცია ეკონომიკურ

ზრდაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს. აღნიშნული ინფლაციის ზღვარი

განსხვავებულია დროისა და ქვეყნების მიხედვით. სხვადასხვა გამოკ-ვლევებით

საქართველოს მსგავს ქვეყნებში 6 პროცენტია ინფლაციის სასურველი ზღვრული

მაჩვენებელი, ხოლო არასასურველი ზღვარი 9-11 პროცენტია.

მონეტარული პოლიტიკა და ინფლაცია. ფასების სტაბილურობის შენარჩუნება

(საქართველოს შემთხვევაში ინფლაციის ტემპების 6%-ის ფარგლებში ზრდა)

მაკროეკონომიკური სტაბილურობის ერთ-ერთი უმთავრესი ელემენტია.

გამომდინარე აქედან ქვეყნის მაკროეკონომიკური პოლიტიკის საფუძველს ფასების

სტაბილურობა უნდა წარმოადგენდეს. თუმცა ფასების სტაბილურობის მიღწევა

გარკვეულ პოლიტიკურ კომპრომისებს საჭიროებს, ვინაიდან როგორც წესი

ცალკეულ ინტერეს ჯგუფებს შეიძლება განსხვავებული მისწრაფებები გააჩნდეთ, რაც

არ არის შესაბამისობაში ფასების სტაბილურობის მიღწევის ამოცანასთან.

როგორც ქვემოთ მოყვანილ დიაგრამაზეა გამოსახული სამი გაგანსხვავებული

პოლიტიკის მიზანი არსებობს, რომელთა ერთდროულად მიღწევა ქვეყნისათვის

სასურველი იქნებოდა. თუმცა ეს სამი განსხვავებული მიზანი ერთმანეთთან

1 ბალასა-სამუელსონის ეფექტი გულისხმობს, რომ ვინაიდან შრომის ნაყოფიერების ზრდის ტემპები

განსხვავდება უფრო მეტად ქვეყნების მიხედვით სავაჭრო პროდუქტის მწარმოებელი დარგებსა და

არასავაჭრო პროდუქტის მწარმოებელ დარგებს შორის, განვითარებად ქვეყნებში ინფლაციის ტემპები

საშუალოდ უფრო მაღალია, ვიდრე განვითარებულ ქვეყნებში.

131

შეუსაბამობაშია და უფრო მეტიც კონფლიქტშია და სამივე მიზნის ერთდროუალდ

მიღწევა მეტწილად შეუძლებელია.

მეწარმეებისათვის (განსაკუთრებით მათთვის ვინც დაკავებულია ექსპორტისა

და იმპორტის ოპერაციებით) გაცვლითი კურსის სტაბილურობა უფრო

მნიშვნელოვანია, ვიდრე სხვა ნებისმიერი მაკროეკონომიკური ამოცანა. გაცვლითი

კურსის სტაბილურობას ექსპორტიორებისათვის უზრუნველყოფს სტაბილურ

შემოსავლებს ადგილობრივ ვალუტაში, ხოლო იმპორტიორებისათვის სტაბილურ

ხარჯებს ეროვნულ ვალუტაში. გაცვლითი კურსის გამყარება განსაკუთრებით

არასასურველია ექსპორტიორებისათვის (და სასურველი იმპორტიორებისათვის),

ვინაიდან იგი აძვირებს ექსპორტის მიმღებ ქვეყანაში საექსპორტო საქონლის ფასს და

აძნელებს მის რეალიზაციას. მაგრამ გაცვლითი კურსის სტაბილურობა

შეუსაბამობაშია ფასების სტაბილურობის ამოცანასთან, ვინაიდან იგი მოითხოვს

ეროვნული ბანკის მხრიდან ხშირ ინტერვენციებს სავალუტო ბაზარზე, რაც ფულადი

ბაზის და შესაბამისად ფულის მიწოდების დიდ მერყეობას იწვევს. ეს უკანასკნელი

კი გავლენას ახდენს ფასების საერთო დონეზე.

მთავრობის ყველაზე პრიორიტეტული მაკროეკონომიკური ამოცანა დიდი

ბიუჯეტი და შესაბამისად გაზრდილი ხარჯებია. გაზრდილი ხარჯების დასაფინან-

სებლად კი ხშირ შემთხვევაში საკუთარი შემოსავლები არ არის საკმარისი, რასაც

შედეგად დეფიციტურ ბიუჯეტამდე მივყავართ და ამიტომაც სახელმწიფო

მიმართავს ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების სხვადასხვა წყაროებს.

დეფიციტური ბიუჯეტი კი, როგორც უკვე ავღნიშნეთ, იწვევს ფულადი ბაზის

გაფართოებას, ფულის მიწოდების ზრდას და შედეგად ინფლაციას (გარდა იმ

fasebis stabiluroba erovnuli banki

mewarmeebi

da politikosebi

mTavroba

gacvliTi kursis

stabiluroba eqspansiuri fiskaluri

politika

132

შემთხვევისა როდესაც დეფიციტის დაფინანსება ხდება სახელმწიფო ფასიანი

ქაღალდების გამოშვების გზით ადგილობრივ ბაზარზე). ამიტომაც ექსპანსიური

ფისკალური პოლიტიკა შეუსაბამობაშია ფასების სტაბილურობის მიღწევის

ამოცანასთან.

ეროვნული ბანკი, რომელიც პასუხისმგებელია ქვეყანაში ფასების

სტაბილურობაზე საკუთარი მონატარული პოლიტიკას წარმართავს იმდაგვარად

რომელიც უზრუნველყოფს ამ ამოცანის მიღწევას. ქვემოთ მოცემულია მონეტარული

გადაცემის მექანიზმი, რომლის მიხედვითაც ჩანს თუ როგორ ახდენს გავლენას

ეროვნული ბანკის გადაწყვეტილებები ფასებზე და წარმოების მოცულობაზე.

როდესაც ეროვნული ბანკი ახორციელებს საკუთარ ღია ბაზარის ოპერაციებს და

ყიდულობს მთავრობის ფასიან ქაღალდებს, ამით იგი ზრდის ფულის მასას

ეკონომიკაში და ამცირებს საპროცენტო განაკვეთებს. ეროვნული ბანკის მიერ

საპროცენტო განაკვეთის ცვლილება ასევე გავლენას ახდენს სხვადასხვა აქტივების

ფასებზე (მაგ. საცხოვრებელ სახლებზე, კერძო სექტორის ობლიგაციებზე, აქციებზე),

ვალუტის გაცვლით კურსზე და როგორც მომხმარებლების, ისე მწარმოებლების

მოლოდინებზე.

დაბალი საპროცენტო განაკვეთები გავლენას ახდენს მომხმარებლების და

მწარმოებლების ფულად ნაკადებზე _ საპროცენტო განაკვეთების კლება ამცირებს

შემოსავლებს დანაზოგებიდან და საპროცენტო გადასახდელებს სესხებზე.

მსესხებლები ცდილობენ გაზარდონ სესხების მოცულობა და დახარჯონ მეტი, ხოლო

კრედიტორები (ამ შემთხვევაში დეპოზიტორები) ცდილობენ ნაკლები დაზოგონ და

მეტი დახარჯონ. შედეგად, საპროცენტო განაკვეთების შემცირება ხელს უწყობს

ერთობლივი ხარჯების ზრდას.

დაბალი საპროცენტო განაკვეთები ასევე ზრდის სხვადასხვა აქტივების ფასებს,

მაგალითად როგორიცაა აქციები და საცხოვრებელი სახლები. საპრო-ცენტო

განაკვეთების კლება გავლენას ახდენს ვალუტის გაცვლით კურსზეც. დაბალი

საპროცენტო განაკვეთების გამო ინვესტორები ცდილობენ დაბანდებები

განახორციელონ სხვა ქვეყნებში, იქ სადაც საპროცენტო განაკვეთები უფრო მაღალია.

ამიტომ ეს გაზრდის მოთხოვნას უცხოურ ვალუტაზე და გამოიწვევს ადგილობრივი

ვალუტის გაუფასურებას.

133

მონეტარული პოლიტიკის გადაწყვეტილებების გავლენა საბოლოო ფაქტორზე

ანუ ფასებზე არ არის მყისიერი და იგი გარკვეული დროითი ლაგის შემდეგ ხდება.

თუმცა ამ დროითი ლაგის განსაზღვრა რთულია, თუმცა როგორც პრაქტიკა

ადასტურებს საქართველოს რეალობაში ამისათვის თუნდაც რამოდენიმე თვეც კი

საკმარისია.

მონეტარული პოლიტიკის მიმართულებით გატარებული ღონისძიებები ინფლაციის

მოლოდინის კონტროლის მიზნით, აგრეთვე მოთხოვნის მხრიდან ფასებზე შესაძლო

დამატებითი ზეწოლის თავიდან ასაცილებლად ეროვნულმა ბანკმა 2010 წლის

ივნისის თვიდან დაიწყო მონეტარული პოლიტიკის გამკაცრება. ამ პერიოდისათვის

მონეტარული პოლიტიკის განაკვეთი 5 პროცენტს შეადგენდა. მონეტარული

პოლიტიკის კომიტეტმა გასული წლის 24 ივნისის სხდომაზე უპრეცედენტო ბიჯით,

125 საბაზისო პუნქტით, ხოლო შემდგომ სხდომაზე კიდევ 25 საბაზისო პუნქტით 6.5

პროცენტამდე გაზარდა პოლიტიკის განაკვეთი. აღსანიშნავია, რომ პოლიტიკის

განაკვეთის ზრდას აქვს გარკვეული დროითი ლაგი, სანამ ის აისახება სესხების

საპროცენტო განაკვეთებზე. ამ შემთხვევაშიც მონეტარული პოლიტიკის გამკაცრება

რეალურ ეკონომიკაზე დაახლოებით აგვისტოს თვიდან აისახა, როდესაც დაიწყო

ლარით გაცემულ სესხებზე საპროცენტო განაკვეთების ზრდა. ამავე პერიოდში

შემცირდა ეროვნული ვალუტით გაცემული სესხების ზრდის ტემპი. აგვისტო-

სექტემბერში განვითარებულმა გლობალურმა მოვლენებმა, სურსათზე და ნავთობზე

ფასების ზრდამ, გაზარდა საშუალოვადიან პერიოდში ინფლაციაზე მოქმედი

რისკები, როგორც მთელ მსოფლიოში, ასევე ჩვენს რეგიონში და საქართველოშიც.

sabazro

saprocento

ganakveTebi

oficialuri

saprocento

ganakveTebi

aqtivebis

fasebi

molodini

gacvliTi kursi

Sida

moTxovna

sagareo

moTxovna

mTliani

moTxovna

Sida inflaciuri

zewola

importis

fasebi

inflacia

134

აღნიშნულთან დაკავშირებით დადგა მონეტარული პოლიტიკის კიდევ უფრო

გამკაცრების საჭიროება და ეროვნულმა ბანკმა ჯერ 2010 წლის სექტემბერ-

ოქტომბერში, ხოლო შემდეგ მიმდინარე წლის თებერვალში გაზარდა პოლიტიკის

განაკვეთი საბოლოო ჯამში 8 პროცენტამდე. პოლიტიკის აღნიშნული ცვლილება

გარკვეული პერიოდის შემდეგ აისახა როგორც ეროვნული ვალუტით გაცემული

სესხების საპროცენტო განაკვეთების ზრდაზე, ასევე ლარის სესხების ზრდის ტემპის

შემცირებაზე. უნდა აღინიშნოს, რომ მონეტარული პოლიტიკის განაკვეთის

ცვლილებით ეროვნული ბანკი გავლენას ახდენს მხოლოდ ლარის რესურსის ფასის

ცვლილებაზე. ამასთან, კომერციული ბანკების საკრედიტო აქტივობის უმეტესი

ნაწილი უცხოური ვალუტით გაცემული სესხებზე მოდის. აქედან გამომდინარე

მონეტარული პოლიტიკის განაკვეთის გაზრდამ, მართალია გააძვირა ლარის

სესხებზე პროცენტი, მაგრამ უცხოური ვალუტით გაცემული სესხების საპროცენტო

განაკვეთებზე მნიშვნელოვანი გავლენა არ მოუხდენია. შედეგად გაიზარდა

ეროვნული და უცხოური ვალუტით გაცემულ სესხებზე საპროცენტო განაკვეთებს

შორის სხვაობა. კომერციულმა ბანკებმა შეამცირეს ლარით სესხების გაცემა, მაგრამ

ამავე დროს დაიწყეს უცხოური ვალუტის სესხების პორტფელების ზრდა. აქედან

გამომდინარე საჭირო გახდა პოლიტიკის გამკაცრების უცხოური ვალუტით

სესხებზეც გავრცელება. უცხოური ვალუტის სესხებზე საპროცენტო განაკვეთების

რეგულირებისთვის ეროვნული ბანკის ხელთ არსებული ინსტრუმენტებიდან

აღსანიშნავია მინიმალური სარეზერვო მოთხოვნების ნორმა. უცხოური ვალუტით

მოზიდული სახსრებისათვის სარეზერვო ნორმის ზრდა აძვირებს ბანკებისათვის

უცხოური ვალუტის რესურსს და შესაბამისად გამოიწვევს სესხებზე საპროცენტო

განაკვეთების ზრდასაც. იმისათვის, რომ პოლიტიკის გამკაცრება უცხოური ვალუტის

სესხებსაც შეხებოდა გასული წლის სექტემბრიდან ძალაში შევიდა ცვლილებები

„კომერციული ბანკების მიერ მინიმალური სარეზერვო მოთხოვნების გაანგარიშებისა

და დაცვის წესში“, რომლის მიხედვითაც არარეზიდენტებისაგან ნასესხები სახსრები

დაექვემდებარა სავალდებულო დარეზერვებას. მანამდე არარეზიდენტებისაგან

ნასესხები სახსრები გათავისუფლებული იყო სარეზერვო მოთხოვნებისგან. წლის

ბოლოსათვის ინფლაციაზე მოქმედი რისკებისა და უცხოური ვალუტის სესხების

ზრდასთან ერთად გაჩნდა უცხოური ვალუტის სესხებზე პოლიტიკის კიდევ უფრო

135

გამკაცრების აუცილებლობა. მონეტარული პოლიტიკის კომიტეტმა მიიღო

გადაწყვეტილება უცხოური ვალუტით მოზიდული სახსრებისათვის სარეზერვო

ნორმის 5 პროცენტიდან ეტაპობრივად ეროვნული ბანკის მიერ გატარებული

ღონისძიებებიფინანსური სტაბილურობის ანგარიში / 2011 57 15 პროცენტამდე

გაზრდის შესახებ. აღნიშნული რეგულაცია ძალაში 2011 წლის იანვარ-თებერვალში

შევიდა. ისევე როგორც წინა წლებში, საანგარიშო პერიოდშიც ეროვნული ბანკის

საქმიანობის ერთ-ერთი მთავარი მიმართულება იყო მონეტარული პოლიტიკის

ეფექტიანობის გაზრდა. ამ მიმართულებით მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადაიდგა.

კერძოდ, ერთდღიან სესხებსა და დეპოზიტებზე დავიწროვდა საპროცენტო

განაკვეთების დერეფანი და განისაზღვრა როგორც მონეტარული პოლიტიკის

განაკვეთს +/- 1.5 პროცენტული პუნქტი. აღნიშნული ცლვილება ხელს შეუწყობს

ბანკთაშორის ბაზარზე საპროცენტო განაკვეთების მერყეობის შემცირებას და ფულად

ბაზარს გახდის ბანკებისათვის ლიკვიდობის მარვთის უფრო ეფექტურ

ინსტრუმენტს. აგრეთვე რეფინანსირების სესხებისათვის გაფართოვდა

გამოსაყენებელი გირაოს ბაზა კომერციული ბანკების სასესხო პორტფელით და/ან

საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ გაცემული გარანტიებით, რაც კიდევ უფრო

ზრდის რეფინანსირების სესხების ინსტრუმენტის პოპულარობას ბანკებისათვის და

შესაბამისად საპროცენტო განაკვეთის გადაცემის მექანიზმს აუმჯობესებს.

ამოქმედდა ახალი საგადახდო და სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების

ანგარიშსწორების სისტემები, რომელიც ამცირებს საოპერაციო რისკებს, ხოლო

ფასიანი ქაღალდებით ოპერაციებზე საანგარიშსწორებო რისკს საერთოდ აუქმებს,

რაც თავისთავად ხელს შეუწყობს ფულადი და ფასიანი ქაღალდების ბაზრების

განვითარებას. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების კუთხით მნიშვნელოვანი

იყო ასევე მთავრობის მიერ 2- და 5-წლიანი სახაზინო ობლიგაციების გამოშვება.

ეკონომიკურ მეცნიერებაში ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის არსი

სხვადასხვანაირად არის წარმოდგენილი. უფრო მეტიც, საბანკო საქმიანობის შესახებ

პარლამენტის მიერ მიღებულ კანონებში, კერძოდ `საქართველოს ეროვნული ბანკის

შესახებ~ ორგანულ კანონში და `კომერციული ბანკების შესახებ~ კანონში გვერდი

აქვს ავლილი Fფულად-საკრედიტო პოლიტიკის არსს, საერთოდ არ არის

განმარტებული თუ რა იგულისხმება ფულად-საკრედიტო Fპოლიტიკის ცნებაში.

136

სწორედ ეს არის მიზეზი იმისა, რომ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა ხშირად

გაიგივებულია `საკრედიტო პოლიტიკასთან,~ `ფულად პოლიტიკასთან,~ `გაცვლითი

კურსისა და სავალუტო რეჟიმის პოლიტიკასთან,~ რაც დაზუსტებას მოითხოვს.

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა ფართო ცნებაა იგი მოიცავს როგორც `საკრედიტო~

ისე `ფულად პოლიტიკას,~ მასთან ერთად, `გაცვლითი კურსის და სავალუტო

რეჟიმის პოლიტიკასაც.~ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა, ეს არის ღონისძიებათა

სისტემა, რომლის მეშვეობით ხდება ეროვნული ბანკის მიერ თავისი ფუნქციების

პრაკტიკულად განხორციელებისათვის, საბანკო სისტემაში ფულადი რესურსების

რაციონალურ მობილიზაციისა და გამოყენებისათვის პირობების შექმნა.

აღნიშნულიდან გამომდინარე, ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა განხილულ

უნდა იქნეს ფართო და ვიწრო გაგებით. ფართო გაგებით იგი გულისხმობს

ინფლაციის და უმუშევრობის შემცირებას, ეკონომიკის განვითარების სტაბილური

ტემპების მიღწევას და მიმოქცევაში ფულადი მასის რეგულირების გაუმჯობესებას

საბანკო სისტემის ლიკვიდობისა და გრძელვადიანი საპროცენტო განაკვეთის

მართვის საფუძველზე. რაც შეეხება ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას ვიწრო გაგებით,

იგი ნიშნავს ოპტიმალური სავალუტო კურსის მისაღწევად სავალუტო ინტერვენციის

გატარებას, არსებული მდგომარეობიდან გამომდინარე, მოკლევადიანი საპროცენტო

განაკვეთის რეგულირებისა და სხვა მეთოდების გამოყენებას.

იმ მნიშვნელოვან პრობლემებს შორის, რომლებიც გავლენას ახდენენ

საქართველოს ეროვნული ეკონომიკის აღორძინებაზე, ერთ-ერთი ფულად-

საკრედიტო პოლიტიკის სწორად განსაზღვრაა.

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა მოწოდებულია ქვეყანაში ხელი შეუწყოს ისეთი

ამოცანების გადაწყვეტას, როგორიცაა: 1. ეკონომიკური ზრდა; 2. ეროვნული

ვალუტის სტაბილურობა; 3. მოსახლეობის სრული დასაქმება და ოპტიმალური

საგადასახდელო ბალანსის ფორმირება.

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის მთავარი ამოცანაა ისეთი ღონისძიებების

შემუშავება და მათი პრაქტიკული რეალიზაციისთვის შესაბამისი მექანიზმების

შექმნა, რომელიც უზრუნველყოფს ფულის მასის მოძრაობის ოპტიმალურ დინამიკას,

რომლის საშუალებითაც შესაძლებელი იქნება როგორც ინფლაციური პროცესების

137

შეჩერება, ისე წარმოების განვითარების სტიმულირება. აღნიშნულის მისაღწევად

აუცილებელია მოქნილი ბანკთაშორისი დაკრედიტების განვითარება, უპერსპექტივო

საბიუჯეტო დაფინანსების შემცირება და ფულის ემიისის რაციონალური მართვა.

ნორმალურად ფუნქციონირებადი ეკონომიკის პირობებში რეგულირების

ფულად-საკრედიტო მეთოდების გამოყენება მნიშვნელოვნად წინ სწევს ეკონომიკის

ზრდის სტიმულებს, მაგრამ მოშლილი ეკონომიკური სისტემის პირობებში

რეგულირების ფულად-საკრედიტო მეთოდებს ნაკლები ეფექტი გააჩნია, რომელიც

არასაკმარისია და სახელმწიფოს მხრივ უნდა დაემატოს პირდაპირი რეგულირების

კომპონენტები. ეს ნათელია იმდენად, რამდენადაც ეკონომიკის რეგულირების

ფულად-საკრედიტო მეთოდები მთლიანად საბაზრო ხასიათის მატარებელია და

ამდენად, არ შეუძლია ოპტიმალურად და ძირეულად გადაჭრას წინააღმდეგობანი,

რომლებიც უშუალოდ საბაზრო მექანიზმშია მოქცეული.

ფულად-საკრედიტო ფაქტორების როლისა და მნიშვნელობის

აბსოლუტიზაციას და მათ შესაძლებლობებზე გადაჭარბებულ წარმოდგენას

რეალური საფუძვლები არ გააჩნია. მართალია, არ შეიძლება კვლავწარმოების

პროცესში რეგულირების ფულად-საკრედიტო მეთოდების მნიშვნელობის

უგულვებელყოფა, მაგრამ მათზე გადაჭარბებული შესაძლებლობების მინიჭება

არასერიოზულობა იქნებოდა.

აღსანიშნავია, რომ ფულის მიმოქცევის სტაბილიზაცია ჯერ კიდევ არ ნიშნავს

ნორმალური ეკონომიკური ზრდის სტიმულირებას. ამაზე ნათლად მეტყველებს

საქართველოს თანამედროვე ეკონომიკის განვითარება. საერთაშორისო საფინანსო

ორგანიზაციების ყოველწლიური რეკომენდაციები რეგულირების ეკონომიკურ

მეთოდებთან ერთად ითვალისწინებს სახელმწიფოებრივი რეგულირების

მომენტებსაც. მათი მთელი ყურადღება გადატანილია ვაჭრობისა და საგარეო-

ეკონომიკურ ურთიერთობათა ლიბერალიზაციაზე და მოხმარების პრიმატზე

წარმოებასთან შედარებით, რაც თავის მხრივ, ქვეყნის რეალური ეკონომიკის

კონკურენტუნარიანობას კიდევ უფრო ასუსტებს.

გასათვალისწინებელია ისიც რომ ქვეყანაში ხშირია საგარეო-სავაჭრო

გარიგებისას გადასახადებისგან თავის არიდების შემთხვევები. ასეთ დროს

138

ანგარიშგებაში საექსპორტო საქონლის ფასებს ფაქტიურთან შედარებით

შემცირებულად უჩვენებენ, ამით აღურიცხავი მოგება თავს იყრის საწარმოს უცხოურ

ბანკებში გახსნილ ანგარიშებზე. ყოველივე ამის გამო კუთვნილი თანხები აკლდება

ბიუჯეტს და თანაც ფართოვდება კაპიტალის გადინება უცხოეთში. არ არის იმის

გარანტია, რომ ეს თანხები უკან დაბრუნდება და მოხმარდება ქვეყნის ეკონომიკის

აღმავლობას.

ქვეყნის ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა ორიენტირებული უნდა იყოს უფრო

კონკრეტული მიზნებისკენ, რომლებიც ფაქტიური და შუალედური მიზნების

განხორციელებას ითვალისწინებენ. ფაქტიური მიზნები მიიღწევა ფასიანი

ქაღალდების ღია ბაზარზე ყოველდღიური, თანმიმდევრული ოპერაციებით, ხოლო

შუალედური მიზნები დასაშვებია უფრო ხანგრძლივი პერიოდისთვის, ეკონომიკურ

სისტემაში უმნიშვნელოვანესი მაჩვენებლების მიზანმიმართული კორექტივებით.

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის შუალედური მიზნებია: ფულადი მასის, წარმოების

ზრდის და ფასების დონის სტაბილიზაციის მიღწევა.

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის წარმატებით განხორციელებაში

მნიშვნელოვანი როლი ენიჭება მისი ინსტრუმენტების სწორად შერჩევას, რომელთა

მეშვეობითაც ხორციელდება ფულად-საკრედიტო სფეროს არაპირდაპირი

რეგულირება. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის

ინსტრუმენტები ამასთანავე უნდა გახდეს ფულად-საკრედიტო სფეროს საერთო

მდგომარეობის კონტროლის ეფექტიანი საშუალებები. ეს კი მიიღწევა იმ

შემთხვევაში, როდესაც ამ ინსტრუმენტებისათვის დამახასიათებელი იქნება ორი

თავისებურება; კერძოდ: 1. ისინი უნდა გადაიქცნენ ეკონომიკური სტაბილიზაციის

უზრუნველყოფის ეფექტიან მექანიზმებად; 2. ხელი უნდა შეუწყონ საფინანსო

სისტემის სტრუქტურული რეფორმების დაჩქარების პროცესს.

საქართველოს საფინანსო-ეკონომიკური მდგომარეობიდან გამომდინარე,

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის მიზნის სწორი განსაზღვრა, უპირველეს ყოვლისა,

ემყარება ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას, როგორც რეგლამენტირებული წესების

ერთობლიობის ცოდნას, მათ ანალიზსა და დაცვას ეკონომიკური პოლიტიკის

გატარებაში.

139

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკაში რეგლამენტირებული წესები ამ პოლიტიკის

მიზნიდან გამომდინარე, შეიძლება სქემატურად ორ მიმართულებად დაიყოს: 1.

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის რეგლამენტიებული წესები მწვავე ინფლაციის

პროცესების შემცირებისთვის და 2. ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის

რეგლამენტირებული წესები წარმოების დაქვეითებისას და დეპრესიის ფაზაში.

თემა 6. საბანკო სექტორი და მისი რეგულირება.

საბანკო სექტორის განვითარების ეტაპები.

სახელმწიფო კომერციული ბანკების ტრანსფორმირება.

საქართველოს საბანკო სექტორის სტრუქტურა თანამედროვე ეტაპზე.

ეროვნული ბანკის ძირითადი მიზანი და დამოუკიდებლობა.

საქართველოს კომერციული საბანკო სექტორის ჩამოყალიბება

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ დაიწყო და პირველ ეტაპზე

ითვალისწინებდა რამოდენიმე სახელმწიფო კომერციული ბანკის ტრანსფორმირებას

კერძო კომერციულ ბანკებად. იმ პერიოდისათვის საბანკოს სექტორის

რეფორმირების ორი განსხვავებული მოდელი იქნა შემოთავაზებული გარდამავალი

ეკონომიკის მქონე ქვეყნებისათვის. პირველი ე.წ. `ახლების~ მიდგომა გულისხმობდა

სრულიად ახალი კომერციული ბანკების წარმოშობისათვის ხელშეწყობას, ხოლო

მეორე ე.წ. `რეაბილიტაციის~ მიდგომა გულისხმობდა არსებული სახელმწიფო

კომერციული ბანკების თანდათანობით გარდაქმნას. საქართველომ ამ ორ მიდგომას

შორის პირველზე ე.წ. `ახლების~ მიდგომაზე გააკეთა აქცენტი.

საბანკო სექტორის ჩამოყალიბების ეტაპები. 1991 წელს დამოუკიდებლობის

მოპოვების შემდეგ საქართველოში 2-იარუსიანი საბანკო სექტორის ჩამოყალიბება

დაიწყო. კერძოდ, გოსბანკის (საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო ბანკის) საქართველოს

ფილიალი გადაიქცა საქართველოს ეროვნულ ბანკად, ხოლო ხუთი

140

სპეციალიზირებული სახელმწიფო ბანკი (ექსიმბანკი, შემნახველი ბანკი,

აგრომრეწვბანკი, ბინსოცბანკი და მრეწვმშენბანკი) პრივატიზებულ იქნა.

როგორც უკვე ავღნიშნეთ საქართველომ საბანკო სექტორის განვითარების

პირველ ეტაპზე ე.წ. `ახლების~ მიდგომა გამოიყენა მიიღო რა კანონი ბანკებისა და

საბანკო საქმიანობის შესახებ 1991 წლის აგვისტოში. ახალმა კანონმა შესაძლებელი

გახადა კომერციული ბანკების ჩამოყალიბება ძალზედ სწრაფად და იოლად

მომხდარიყო, იმ ფონზე როდესაც მათი რეგულირება პრაქტიკულად არ ხდებოდა.

შედეგად, საქართველოში კომერციული ბანკების რაოდენობა კატასტროფულად

გაიზარდა 1991 წლის 5 სახელმწიფო კომერციული ბანკიდან 1993 წლის ბოლოსათვის

179 კომერციულ ბანკამდე. მეორე ტალღა კომერციული ბანკების რაოდენობის

ზრდისა დაიწყო 1994 წლიდან, როდესაც გარდამავალი ეროვნული ვალუტა კუპონი

საგრძნობლად გაუფასურდა რის შედეგადაც კომერციული ბანკის შექმნისათვის

საჭირო 500 მილიონი კუპონი რომელიც კუპონის გაუფასურებამდე დაახლოებით 700

ათასი აშშ დოლარი იყო 1994 წელს 500 აშშ დოლარამდე შემცირდა. შედეგად,

კომერციული ბანკების რაოდენობა საქართველოში 1994 წლის ბოლოსათვის 226-მდე


ამ მძიმე მდგომარეობაში, რომელშიც საქართველოს საბანკო სექტორი აღმოჩნდა

1994 წელს, საჭირო შეიქმნა ეროვნული ბანკის უფრო აქტიური ჩარევა ამ დარგის

უფრო ეფექტურად და სრულად ზედამხედველობისა და რეგულირების მიზნით.

საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა მთელი რიგი ღონისძიებები განახორციელა 1994

წელს რომელიც მიმართული იყო საბანკო სექტორის უსაფრთხოებისა და

ეფექტიანობის ამაღლებისაკენ, მათ შორის:

გამოაცხადა მორატორიუმი ახალი ბანკების ლიცენზირებაზე;

პრუდენციული ნორმები გამკაცრდა, კერძოდ კაპიტალის ადექვატურობის

ნორმა ამაღლდა 5%-დან 8%-მდე და მინიმალური კაპიტალის მოთხოვნა

გაიზარდა 100 ათას აშშ დოლარამდე. შემცირდა ლიმიტი ერთ მსესხებელზე

მთელი პროტფელის 50%-დან 10%-მდე. დაწესდა შეზღუდვები ინსაიდერულ

დაკრედიტებაზე.

ეროვნულმა ბანკმა შემოიღო ბანკების სერტიფიკაციის პროგრამა 1995 წელს. ამ

პროგრამის მიხედვით ყველა კომერციულ ბანკს მოეთხოვა წარმოედგინათ

ბიზნეს-გეგმები და ასევე დემონსტრირება იმისა, რომ შემდგომი

141

განვითარებისათვის საკმარისი რესურსები გააჩნდათ. ყველა ბიზნეს გეგმა

შემოწმებული იქნა ეროვნულ ბანკში შექმნილი სპეციალური კომისიის მიერ.

კომისიის მიერ უარყოფითი გადაწყვეტილების მიღება ავტომატურად

გულისხმობდა კომერციული ბანკებისთვის ლიცენზიის ჩამორთმევას.

1995 წელს დაწყებულმა სტაბილიზაციის პროგრამამ ინფლაციის შეზღუდვა

განაპირობა და კუპონის შემდგომი გაუფასურებაც შეჩერდა, რომელიც

მოგვიანებით ჩანაცვლებულ იქნა მყარი ეროვნული ვალუტით ლარით.

ამ ცვლილებების შედეგად საქართველოში კომერციული ბანკების რაოდენობა

226-დან 1995 წლის ბოლოსათვის 101-მდე შემცირდა.

საბანკო სექტორის განვითარების ეტაპები

საბანკო სისტემა წარმოადგენს სხვადასხვა სახის ურთიერთდაკავშირებული

ბანკებისა და სხვა საკრედიტო დაწესებულებების ერთობლიობას, რომლებიც

ერთიანი საფინანსო-საკრედიტო მექანიზმის ჩარჩოებში მოქმედებენ. თავისი არსით

საბანკო სისტემა საკრედიტო სისტემის იდენტურია. როგორც წესი, განვითარებული

ქვეყნების საბანკო სისტემაში შედის ბანკები, არასაბანკო, საბანკო-საკრედიტო

დაწესებულებები, სადაზღვევო და სხვა ორგანიზაციული სტრუქტურები.

საბანკო სისტემა არა სასესხო კაპიტალის ბაზრის ძირითადი ელემენტია, საკრედიტო

ურთიერთობებისა და ამ ურთიერთობებზე აგებული ინსტიტუტების ერთობლიობაა,

რომლებიც უზრუნველყოფენ ფულადი დანაზოგებისა და სხვადასხვა არხებით

მოზიდული ფულადი სახსრების აკუმულაციას და მათი კრედიტის (სესხის) სახით

განთავსებას ფირმებში, კორპორაციებში, სახელმწიფოსა და მოსახლეობაში.

საბანკო-საკრედიტო სისტემა შედგება სხვადასხვა რგოლებისგან, რომლებიც

ასრულებენ თითოეულისთვის დამახასიათებელ, სპეციფიკურ ფუნქციებს ფულადი

საშუალებების აკუმულაციისა და განაწილების პროცესში.

საბანკო სისტემის ცალკეულ რგოლებს შორის ფუნქციების განაწილება ობიექტურად

განპირობებულია მათი საქმიანობის მეთოდებისა და საშუალებების

განსხვავებულობითა და კვლავწარმოების პროცესში კაპიტალის სხვადასხვა როლით.

ნებისმიერი ქვეყნის საბანკო სისტემის ორგანიზაციული სტრუქტურა ხასიათდება

საბანკო-საკრედიტო დაწესებულებათა მრავალფეროვნებით და იყოფა სამ დიდ

ჯგუფად: ცენტრალური (ეროვნული) ბანკი, კომერციული ბანკები, სპეციალური

საკრედიტო დაწესებულებები.

საბანკო სისტემის ფორმირებას ობიექტური საფუძველი გააჩნდა. ჯერ-ერთი,

დასაძლევი ხდება წინააღმდეგობა, რომელიც საზოგადოებრივი კვლავწარმოების

პროცესში ყალიბდება; ერთი მხრივ, გროვდება დროებით თავისუფალი ფულადი

142

რესურსები, როდესაც მის მესაკუთრეებს შორის დაბანდება გაძნელებულია და მეორე

მხრივ, წარმოების პროცესი მოითხოვს ამ რესურსების სამეურნეო ბრუნვაში ჩართვის

აუცილებლობას. სხვანაირად არსებითად ეცემა წარმოების ეფექტიანობა, რომელსაც

მოჰყვება მისთვის დამახასიათებელი უარყოფითი შედეგები, განსაკუთრებით კი

კრიზისული მოვლენები. სწორედ საზოგადოების დროებით თავისუფალი ფულადი

რესურსების გამოყენება სათანადო სარგებლით მხოლოდ საბანკო-საკრედიტო

დაწესებულებებს მათი სესხის სახით გაცემის გზით შეუძლია.

როგორც წესი, საბანკო სისტემა მოიცავს ორ იარუსს. პირველ იარუსზე დგას

ცენტრალური ანუ ეროვნული ბანკი, რომელიც ახორციელებს ფულის ემისიას,

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას, საბანკო ზედამხედველობას და სხვ. ეროვნული

ბანკი უზრუნველყოფს საბანკო სისტემის სტაბილურობას. მისი საქმიანობა არ არის

ორიენტირებული მოგების მიღებაზე, თუმცა ეყრდნობა თვითდაფინანსების

პრინციპებს.

მეორე იარუსზე განლაგებული არის კომერციული ბანკები, რომლებიც სხვადასხვა

ფორმით (საპაიო, აქციონერული, კოოპერაციული და სხვ.)არიან ორგანიზებული. ეს

ბანკები თავად ახორციელებენ ფულადი რესურსების მობილიზაციას (პასიური

ოპერაციები) და მათ განთავსებას (აქტიური ოპერაციები) მოგების მიღების მიზნით.

ეროვნული ბანკისგან განსხვავებით კომერციულ ბანკებს არ გააჩნიათ საემისიო

ფუნქციები და აქტიურ ოპერაციებს ძირითადად მათ მიერ მოზიდული სახსრების

მეშვეობით ახორციელებენ.

ერონული (ცენტრალური) ბანკი _ ეს არის ორიარუსიანი საბანკო სისტემის ზედა

საფეხურზე მდგომი ფულად-საკრედიტო დაწესებულება და ასრულებს

სახელმწიფოს საემისიო და საანგარიშსწორებო ცენტრის, მთავრობის ბანკის, `ბანკთა

ბანკის~, ეროვნული ეკონომიკის მარეგულირებელი ამოცანების შემსრულებლის

ფუნქციებს.

ეროვნული (ცენტრალური) ბანკის მთავარი ამოცანაა ეროვნული ფულადი

ერთეულის მყიდვველობითი უნარის, ფასების სტაბილურობის მიღწევა და

შენარჩუნება. ამასთან, ეროვნული ბანკის საქმიანობაში უმნიშვნელოვანესი

მომენტებია: ქვეყნის ფულად-საკრედიტო სისტემის საქმიანობის, აგრეთვე მისი

ლიკვიდობის, გადახდისუნარიანობის და საბაზრო ურთიერთობებეზე აგებული

მყარი ფუნქციონირების უზუნველყოფა.

სახელმწიფო კომერციული ბანკების ტრანსფორმირება. სახელმწიფო

კომერციული ბანკების ტრანსფორმირება დაიწყო 1995 წლიდან აღნიშნული

კომერციული ბანკები გამოირჩეოდნენ უმოქმედო სესხების ძალზედ მაღალი დონით,

რომლებიც მათ მემკვიდრეობით ერგოთ ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდიდან. 1995

წლის მაისში სამი სახელმწიფო კომერციული ბანკი (შემნახველი ბანკი, ექსიმ-ბანკი

143

და მრეწვმშენბანკი) გაერთიანდა ერთ ბანკად და ჩამოყალიბდა გაერთიანებული

ქართული ბანკი, ხოლო კიდევ ერთი სახელმწიფო ბანკი ბინსოცბანკი გახდა

საქართველოს ბანკი. ამასთან, საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა ამ სახელმწიფო

ბანკებთან გააფორმა ხელშეკრულებები, რომელთა თანახმადაც მათი აქტივები

გაიყინა და დაიწყო მათი რესტრუქტურიზაცია. მაგალითისთვის, გაერთიანებულმა

ქართულმა ბანკმა მისი თანამშრომლების 60% დაითხოვა და 1500 ფილიალიდან

უდიდესი ნაწილი დახურა. უმოქმედო სესხები ჩამოწერილ იქნა მთლიანად და

სადეპოზიტო ვალდებულებები გადაეცა სახელმწიფოს. ამის შემდეგ ამ ბანკებმა

გაიარეს გარე აუდიტი და მოხდა მათი სრული პრივატიზაცია.

რესტრუქტურიზაციის შედეგად საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა მოახდინა

საქართველოს ბანკის და გაერთიანებული ქართული ბანკის სერტიფიკაცია 1997

წელს. ეროვნულმა ბანკმა ასევე შემოიღო ახალი უფრო მკაცრი პრუდენციული

მოთხოვნები. ამ კომპლექსური ღონისძიებების შედეგად კომერციული ბანკების

რაოდენობა საქართველოში სამ წელიწადში შემცირდა 173 ერთეულით, რაც

უპრეცედენტო მოვლენა იყო ყოფილ სოციალისტურ ქვეყნებს შორის.

საბანკო სექტორის რეფორმირების შემდეგი ეტაპი. საბანკო სექტორის

რეფორმირების შემდეგი ეტაპი დაიწყო 1997 წლის ბოლოს, როდესაც ეროვნულმა

ბანკმა გამოაცხადა გრაფიკი მინიმალური კაპიტალის მოთხოვნების ზრდისათვის,

რომლის მიხედვითაც საქართველოში მოქმედი კომერციული ბანკები ვალდებულნი

იყვნენ 2000 წლის ბოლოსათვის ეტაპობრივად გაეზარდათ კაპიტალი 5 მილიონ

ლარამდე. ამ ღონისძიებების მიზანი იყო, რომ მომხდარიყო საბანკო სექტორის

შემდგომი კონსოლიდაცია. მოგვიანებით, უკვე 2003 წელს შემოღებულ იქნა კიდევ

ერთი ახალი გრაფიკი მინიმალური კაპიტალური ზრდისათვის, რომლის მიხედვით

2007 წლის 1 ივლისისათვის ყველა კომერციული ბანკი საქართველოში ვალდებულია

მინიმუმ 12 მილიონი ლარის კაპიტალი იქონიოს.

სახელმწიფო კომერციული ბანკების ტრანსფორმირება.

საქართველოში საბანკო რეფორმების შედეგად ჩამოყალიბდა ორიარუსიანი საბანკო

სისტემა, თუმცა რეფორმის საწყის ეტაპზე მას ხელს უშლიდა შემდეგი გარემოებები:

საბჭოთა პერიოდის სპეციალიზებული სახელმწიფო ბანკები (`მრეწვმშენბანკი~,

`აგრომრეწვბანკი~, `ბინსოცბანკი~ და სხვ.) საქართველოში რეფორმირების საწყის

ეტაპზე პრაქტიკულად უცვლელად იქნენ შენარჩუნებული. თავიანთი

144

ფუნქციონირების წესით, ისინი არ წარმოაგენდნენ კომერციულ ბანკებს და კიდევ

ერთ _ მესამე, იარუსს ქმნიდნენ ქვეყნის საბანკო სისტემაში.

საქართველოს საბანკო სექტორის სტრუქტურა დღევანდელ ეტაპზე. 2012 წლის

1 მაისისთვის საქართველოში 19 მოქმედი კომერციული ბანკია, საიდანაც 2 უცხოური

ბანკის ფილიალია. საქართველოში მოქმედი კომერციული ბანკების მთლიანი

აქტივების მოცულობა 2011 წლის საანგარიშო პერიოდში საბანკო სექტორის აქტივები

გაიზარდა 21.8 პროცენტით და ივნისის ბოლოსთვის 11.2 მილიარდი ლარი შეადგინა.

ეკონომიკის დაკრედიტების გამოცოცხლების ფონზე, აქტივების ზრდა

მნიშვნელოვანწილად განაპირობა სამეწარმეო სექტორსა და შინამეურნეობებზე

გაცემულმა სესხებმა, რომელთა მატებამ პერიოდის განმავლობაში შეადგინა 20.1%

(6.9 მილიარდ ლარამდე). აღნიშნულ ზრდასთან ერთად ღრმავდება ფინანსური

შუამავლობის როლი ეკონომიკაში - აქტივების ფარდობა მშპ-თან 2011 წლის ივნისის

ბოლოსთვის 51.4%-ს გაუტოლდა, რაც 3.1 პროცენტული პუნქტით მეტია 2010 წლის

შესადარ მაჩვენებელზე.

სექტორის აქტივები შედარებით ნაკლებრისკიანი გახდა - საანგარიშო

პერიოდში სამთავრობო სავალო ფასიანი ქაღალდების და სებ-ის სადეპოზიტო

სერტიფიკატების წილმა მთლიან აქტივებში 4.5 პროცენტიდან 7.0 პროცენტამდე

იმატა. ამასთან, ოდნავ შემცირდა საკრედიტო და სავალუტო რისკის შემცველი

აქტივების წილი მთლიან აქტივებში.

როგორც აღვნიშნეთ, საბანკო სექტორის აქტივების მატება უმეტესწილად

ბანკების საკრედიტო პორტფელის ზრდით იყო გამოწვეული. საანგარიშო პერიოდში

13.2 პროცენტით გაიზარდა სამეწარმეო სექტორის დაკრედიტება (3,663.8 მლნ

ლარამდე), ხოლო შინამეურნეობებზე გაცემული სესხები კი - 21.4 პროცენტით

(2,540.9 მლნ ლარამდე). პორტფელის ზრდის უმთავრესი მიზეზი ეკონომიკის

გაჯანსაღება და საბაზრო საპროცენტო განაკვეთების შემცირებაა. განაკვეთების

შემცირება ნაწილობრივ ბანკებს შორის გაზრდილმა კონკურენციამ გამოიწვია,

თუმცა, სავარაუდოდ მასშტაბურობის ეკონომიის გამო, სექტორში მაინც შენარჩუნდა

აქტივების მაღალი კონცენტრაცია - ჰერფინდალ-ჰირშმანის ინდექსი საანგარიშო

პერიოდის ბოლოს 20.4 პროცენტია. საბანკო სექტორის მიერ მოზიდული

145

დეპოზიტების ნაკლებობა გაცემულ სესხებთან შედარებით მიგვანიშნებს იმ ფაქტზე,

რომ ამ უკანასკნელს ბანკები ნასესხები სხვა სახსრებითაც აფინანსებენ, რომელთა

ძირითადი წყარო არარეზიდენტი ფინანსური ინსტიტუტებია. მიუხედავად ამისა,

არასაბანკო სექტორიდან მოზიდული დეპოზიტები კვლავაც დაფინანსების

უმთავრეს წყაროს წარმოადგენს და მთლიანი ვალდებულებების 61.5 პროცენტია.

მისი მოცულობა საანგარიშო პერიოდში 4.4 მილიარდი ლარიდან 5.8 მილიარდ

ლარამდე გაიზარდა და მასში ვადიანი დეპოზიტების წილმა 41.1 პროცენტს მიაღწია.

საქართველოს კომერციული საბანკო სისტემა, 31 მარტი, 2012 წელი

აქტივები

# ბანკის დასახელება მილიონი ლარი

1 ს.ს. `საქართველოს ბანკი~ 4,296,218,082

2 ს.ს `თიბისი ბანკი~ 3,355,709,328

3 ს.ს `ვითიბი ბანკი ჯორჯია~ 429,214,618

4 ს.ს. `პროკრედიტბანკი~ 965,148,293

5 ს.ს. `ბანკი რესპუბლიკა~ 685,358,883

6 ს.ს `ბანკი ქართუ~ 343,523,646

7 ს.ს. `ლიბერთი ბანკი~

8 ს.ს. `კორსტანდარტ ბანკი~ 396,891,648

9 ს.ს „ბითიეი ბანკი“ 120,042,870

10 ს.ს „პრივატბანკი“ 470,333,011

11 ს.ს „პროგრეს ბანკი“ 19,465,876

12 ს.ს „ხალიკ ბანკი საქართველო“ 49,065,578

13 ს.ს `ბაზის ბანკი~ 153,799,793

14 ს.ს. `ბანკი კონსტანტა~ 173,420,611

15 ს.ს `ინვესტბანკი~ 34,317,701

16 ს.ს. `ზირაათ ბანკის~ თბილისის ფილიალი 25,794,311

17 ს.ს. `აზერბაიჯანის საერთაშარისო ბანკი _

საქართველო~

92,478,300

18 ს.ს. `ეიჩ ეს ბი სი ბანკი საქართველო~ 75,547,280

19 ს.ს. „კავკასიის განვითარების ბანკის~ თბილისის

ფილიალი

13,965,962

სულ საბანკო სექტორი 11,700,295,791

წყარო: საქართველოს ეროვნული ბანკი.

საბანკო სექტორის რეგულირება საქართველოში. როგორც უკვე ვიცით,

ასიმეტრიული ინფორმაციის არსებობა ფინანსურ ბაზრებზე განაპირობებს

არსასურველი შერჩევისა და მორალური რისკების პრობლემების წარმოშობას.

ასიმეტრიული ინფორმაციის, არასასურველი შერჩევისა და მორალური რისკების

146

კონცეფციები განსაკუთრებით დაგვეხმარება უკეთ გავიგოთ თუ რატომ არსებობს

საბანკო სექტორის რეგულირება საქართველოში და ზოგადად მსოფლიოს ყველა

ქვეყანაში. განვიხილოთ საბანკო რეგულირების ძირითადი ასპექტები

საქართველოში.

1. კაპიტალის ადექვატურობის მოთხოვნები

ბანკისათვის კაპიტალი არის საბანკო საქმიანობის უსაფრთხოდ

განხორციელების საშუალება, რომელიც უზრუნველყოფს ბანკის სტაბილურ ზრდას,

საიმედოობასა და მდგრადობას. საბანკო ზედამხედველები ვალდებულნი არიან

ბანკებს დაუწესონ მინიმალური კაპიტალის ადეკვატურობის მოთხოვნები.

საქართველოს კანონით კომერციული ბანკების საქმიანობის შესახებ ყველა

კომერციულმა ბანკმა უნდა დააკმაყოფილოს პრუდენციული ნორმები მინიმალური

კაპიტალისათვის და კომერციული ბანკის სხვადასხვა სახეობის კაპიტალის

კლასიფიცირებულ აქტივებთან თანაფარდობა საქართველოს. კონკრეტული

ნორმატივები კი დადგენილია ეროვნული ბანკის შესაბამისი დებულებით.

აღნიშნული დებულების თანახმად პირველადი კაპიტალის თანაფარდობა რისკის

მიხედვით შეწონილ აქტივებთან, რომლის მიხედვით ბანკის პირველადი კაპიტალი

უნდა იყოს რისკის მიხედვით შეწონილი აქტივების არანაკლებ 8 პროცენტისა.

აგრეთვე საზედამხედველო კაპიტალის კოეფიციენტი არის ბანკის საზედამ-

ხედველო კაპიტალის თანაფარდობა რისკის მიხედვით შეწონილ აქტივებთან,

რომლის მიხედვით ბანკის საზედამხედველო კაპიტალი უნდა იყოს რისკის

მიხედვით შეწონილი აქტივების არანაკლებ 12 პროცენტისა.1

2. ბანკების ლიცენზირება და ინსპექტირება

კომერციული ბანკების საქმიანობა განეკუთვნება ლიცენზირებად საქმიანობათა

ნუსხას და ლიცენზიის მისაღებად მაძიებლები წერილობით მიმართავენ

საქართველოს ეროვნულ ბანკს. ეს უკანასკნელი წარმოადგენს ერთადერთ ორგანოს

საქართველოში, რომელიც გასცემს ლიცენზიებს კომერციულ ბანკებზე, არასაბანკო

სადეპოზიტო დაწესებულებებზე და ვალუტის გადამცვლელ პუნქტებზე.

საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ ლიცენზიის გაცემა ხდება მხოლოდ იმ

1 sazedamxedvelo kapitali Sedgeba pirveladi da meoradi kapitalisagan. pirveladi kapitali Tavis mxriv Sedgeba

Semdegi komponentebisagan: 1) Cveulebrivi aqciebi; 2) uvado privilegirebuli aqciebi; 3) aqciebis emisiiT miRebuli

damatebiTi saxsrebi; 4) sarezervo fondi, romelic Seiqmna wina wlebis gaunawilebeli mogebidan; meoradi kapitali

Sedgeba: 1) mimdinare wlis mogebidan; 2) miznobrivi fondebisagan; 3) saerTo rezervebisagan; 4) privilegirebuli

aqciebisagan; 5) subordinirebuli valisagan.

147

შემთხვევაში როდესაც საწესდებო კაპიტალის მინიმალური ოდენობა (12 მილიონი

ლარი) შევსებულია სრულად ფულადი შენატანოს სახით. ამასთან კომერციული

ბანკების ადმინისტრატორები და მნიშვნელოვანი წილის მფლო-ბელები უნდა

აკმაყოფილებდნენ საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ დადგენილ შესაფერისობის

კრიტერიუმებს. კანონმდებლობა ადგენს თუ რა პირობებში არის ბანკის მენეჯერი

შეუფერებელი წარმოდგენილი პოზიციისათვის. მაგალითად, პირს რომელიც

მონაწილეობდა ოპერაციაში, რომელმაც მნიშვნელოვანი ზიანი კომერციულ ბანკს ან

არასაბანკო სადეპოზიტო დაწესებულებას ეკრძალება გახდეს კომერციული ბანკის

ადმინისტრატორი ან მნიშვნელოვანი წილის მფლობელი. აგრეთვე, თუ პირი

წარსულში გამოცხადებულ იქნა გაკოტრებულად ან ჩადენილი ჰქონდა ეკონომიკური

ხასიათის დანაშაული, იგი დისკვალიფი-ცირებული იქნება კომერციული ბანკის

ადმინისტრატორობიდან. შესაფერისობის კრიტერიუმები განათლებასა და

გამოცდილებაზე.

ეროვნული ბანკის კომერციული ბანკების ზედამხედველობას ორი ფორმით

აწარმოებს. ეს არის ე.წ. დოკუმენტური ზედამხედველობა და ადგილზე

ინსპექტირება.

ადგილზე ინსპექტირებას ეროვნული ბანკის ზედამხედველობის

თანამშრომლების მიერ ხდება (1) დადგენა იმისა თუ რამდენად შესაბამისობაშია

კომერციული ბანკი ეროვნული ბანკის მიერ დადგენილ პრუდენციულ

მოთხოვნებთან მიმართებაში; (2) შემოწმება კომერციულ ბანკში ადექვატური

მენეჯმენტისა და კონტროლის სისტემების არსებობის; (3) შემოწმება ეროვნულ

ბანკში წარმოდგენილი ინფორმაციის სიზუსტის; (4) დამატებითი ინფორმაციის

მიღება კომერციული ბანკის ფინანსური მდგომარეობის შეფასების მიზნით.

ეროვნულ ბანკს ადგილზე ინსპექტირების ჩატარება შეუძლია ნებისმიერ დროს,

მაგრამ როგორც წესი, საშუალოდ წელიწადში ერთხელ. ადგილზე ინსპექტირება

შესაძლებელია იყოს სპეციალიზირებული (ცალკეული თვეების შემოწმება) ან

ყოვლისმომცველი. კომერციული ბანკის ადგილზე ინსპექტირების შედეგად

გამოვლენილი დარღვევების შესახებ ინფორმაცია წარედგინება ეროვნული ბანკის

ზედამხედველობის კომისიას, რომელსაც უფლება აქვთ მოსთხოვოს კომერციული

ბანკის სამეთვალყურეო საბჭოსა და დირექტორატს მოიწვიონ აქციონერთა

148

სპეციალური კრება დარღვევების განხილვისა და მათი აღმოფხვრისათვის

აუცილებელი ღონისძიებების განხორციელების მიზნით.

დოკუმენტური ზედამხედველობის განხორციელება ეროვნული ბანკის მიერ

ხორციელდება ეროვნული ბანკის თანამშრომლების მიერ კომერციული ბანკებიდან

მიღებული სტანდარტული ყოველთვიური ფორმების გაანალიზების გზით. ამ

შემთხვევაში მიზანი მდგომარეობს იმაში, რომ შეფასებულ იქნას ცალკეული

კომერციული ბანკის ფინანსური მდგომარეობა და გაკეტდეს ჩAMEL -ის სისიტემის

მიხედვით შესაბამისი რეიტინგი.

დოკუმენტური შემოწმებისა და ადგილზე ინსპექტირების ტექნიკის

გამოყენებით ეროვნული ბანკი ამოწმებს ინდივიდუალური კომერციული ბანკის

შესაბამისობას დადგენილ პრუდენციულ ნორმებთან და ადგენს ცალკეული

კომპონენტების მიხედვით ბანკის ჩAMEL რეიტინგს.

3. კომერციულ ბანკებში კრედიტების კონცენტრაციისა და მსხვილი რისკების

შესახებ. კომერციული ბანკისთვის მდგრადი ფინანსური მდგომარეობის

უზრუნველყოფისა და მათ მიერ საკრედიტო რისკების მართვისას მსხვილი რისკების

რეგულირების მიზნით, ეროვნული ბანკი აწესებს ბანკების მიერ ერთი ან

რამოდენიმე პირისათვის ან ურთიერთდაკავშირებული პირებისათვის დიდი

CAMEL-is Sefasebis sistemis Sesaxeb

CAMEL-is sistemiT garesabanko zedamxedvelobis daskvnis mizania moqmedi komerciuli bankebis

mdgomareobis analizi, romelic moicavs bankis kapitalis, aqtivebis, menejmentis, momgebianobisa da aqtiv-

pasivebis marTva/likvidurobis Sefasebas. garesabanko zedamxedvelobis daskvna emyareba komerciuli

bankebis mier erovnul bankSi warmodgenil angariSgebebs da bankis Sesaxeb mopovebul damatebiT

informaciebs. garesabnko zedamxedvelobis daskvna da Sesabamisi reitingi dgindeba yvela komerciuli

bankisaTvis da aris bankis finansuri mdgomareobis amsaxveli dokumeti, romelic gankuTvnilia saqarTvelos

erovnuli bankis mier Sida moxmarebisaTvis. dabali reitingis (3,4,5) mqone bankebis garesabanko zedam-

xedvwelobis daskvna unda moicavdes informacias bankSi arsebuli problemebisa da naklovanebebis Sesaxeb,

maT donesa da seriozulobas. daskvnaSi agreTve unda ganisazRvros arsebuli problemebis warmoSobis

wyaroebi, maTi aRmofxvrisaTvis gasatarebeli RonisZiebebi da rekomendaciebi. mTlianobaSi komerciuli

bankis garesabanko zedamxedvelobis daskvnam unda moicvas bankis arsebuli finansuri mdgomareobis

analizi, bankis saqmianobisa da riskis marTvis Sefaseba. Sefaseba 1-li da me-2 adasturebs, rom bankis

sijansaRe Sefasebul iqna damakmayuofileblad.

149

ოდენობით სესხების გაცემის ან სხვა საკრედიტო მომსახურების გაწევის გონივრულ

ზღვრებს. ამ კუთხით ეროვნული ბანკის მიერ დადგენილია შემდეგი ლიმიტები: ა)

ბანკის მიერ ერთი პირისათვის გაცემული სესხებისა და სხვა ვალდებულებების

საერთო თანხა არ უნდა აღემატებოდეს ბანკის საზედამხედველო კაპიტალის 15%-ს;

ბ) ბანკის მიერ ურთიერთდაკავშირებული მსესხებელთა ჯგუფისათვის გაცემული

სესხებისა და სხვა ვალდებულებების საერთო თანხა არ უნდა აღემატებოდეს ბანკის

საზედამხედველო კაპიტალის 25%-ს; გ) ბანკის მიერ გაცემული ყველა მსხვილი

სესხისა და სხვა ვალდებულებების საერთო თანხა არ უნდა აღემატებოდსეს ბანკის

კაპიტალის 25%-ს; გ) ბანკის მიერ გაცემული ყველა მსხვილი სესხისა და სხვა

ვალდებულებების საერთო თანხა არ უნდა აღემატებოდეს ბანკის საზედამხედველო

კაპიტალის 25%-ს; დ) ბანკის მიერ გაცემული ყველა საბანკო სესხის საერთო თანხა არ

უნდა აღემატებოდეს ბანკის საკრედიტო დაბანდების 25%-ს.

4. კომერციული ბანკების მიერ აქტივების კლასიფიკაციისა და შესაძლო

დანაკარგების რეზერვებთან დაკავშირებული მოთხოვნები. ბანკის ფინანსურ

ანგარიშგებაში ასახული უნდა იყოს ბანკის ფინანსური მდგომარეობის შესახებ

ზუსტი, სრული და მიმდინარე ინფორმაცია, მათ შორის აქტივების ხარისხთან

დაკავშირებით. ამ ინფორმაციის ძირითადი კომპონენტია ბანკის მიერ თავისი

აქტივების კლასიფიკაცია რისკის გათვალისწინებით და მათი შესაძლო დანაკარგების

დასაფარავად ადექვატური რეზერვის შექმნა.

ეროვნული ბანკის მიერ დადგენილი რეგულირებით ხდება სესხების

კლასიფიკაცია ხუთი კატეგორიის მიხედვით, კერძოდ:

სტანდარტული სესხები. სესხი კლასიფიცირდება სტანდარტულად, თუ მისი

ძირითადი თანხის და პროცენტის გადახდა ხდება დროულად და სესხისათვის

მიღებული გირაო ან იპოთეკა სწორად არის რეგისტრირებული. მართალია სტან-

დარტულად კლასიფიცირებული სესხი წარმოადგენს ნორმალურ მდგომარეობას,

მაგრამ ყველა კომერციულ ბანკს მაინც მოეთხოვება საერთო რეზერვის შექმნა

თითოეული სტანდარტულად კლასიფიცირებული სესხის ძირითადი თანხის

გადაუხდელი ნაშთის 2%-ის ოდენობით.

საყურადღებო სესხები. სესხი კალსიფიცირდება საყურადღებოდ თუ იგი

ადეკვატურად არის დაცული, მაგრამ პოტენციურად სუსტია. მიუხედვად იმისა, რომ

სესხის გაცემის დროს მსესხებლის ფინანსური მდგომარეობა და გადახდის უნარი

150

სტაბილური ჩანდა, შემდეგში აღმოჩნდა გარკვეული ნაკლოვანებები. ამგავრი

ნაკლოვანებები შეიძლება იყოს სიტუაცია, როდესაც საკრედიტო დოკუმენტაცია (ან

მისი ნაწილი) დაკარგულია, არასრული ან მოძველებული, როდესაც გირაო ან

იპოთეკა არასწორად არის გაფორმებული, ან არსებობს ინფრომაცია გირაოს ან

იპოთეკის საეჭვო მდგომარეობასთან დაკავშირებით. აგრეთვე ნაკლოვანებებია,

როდესაც მსესხებლის მიერ ვერ ხდება დროულად ფინანსური ანგარიშგების

მიწოდება, მოსალოდნელია ბაზარზე სიტუაციის ცვალებადობიდან გამომდინარე

მსესხებლის ფინანსური მდგომარეობის გაურესება, ნებისმიერი შეთანხმებული

გადახდა ვადაგადაცილებულია 30 დღეზე ნაკლები პერიოდით. ყველა კომერციულ

ბანკს მაინც მოეთხოვება სპეციალური რეზერვის შექმნა თითოეული საყურადღებოდ

კლასიფიცირებული სესხის ძირითადი თანხის გადაუხდელი ნაშთის 10%-ის

ოდენობით.

არასტანდარტული სესხები. სესხი კლასიფიცირდება არასტანდარტულად თუ

იგი არაადექვატურად არის დაცული მსესხებლის კაპიტალითა და გადახდის

უნარით, ანდა გირაოს ან იპოთეკის ღირებულებით. არასტანდარტულად კლასი-

ფიცირებულ სესხს გააჩნია ისეთი სისუსტეები ან პრობლემები, რომლებიც საფრთხეს

უქმნის დავალიანების დაფარვას ან საეჭვოს ხდის მთლიანად გადახდას. ასეთი

სიტუაცია შეიძლება იყოს, როდესაც სესხის გადახდის ძირითადი წყაროები, მათ

შორის კაპიტალი და მოგება არ არის საკმარისი ვალის გადასახდელად. ამიტომაც

ბანკმა უნდა გამოიყენოს გადახდის სხვა წყაროები, როგორიცაა გირაოს ან იპოთეკის

გაყიდვა, მსესხებლის სხვა აქტივების გაყიდვა ან მსესხებლის სხვა ვალების

რესტრუქტურიზაცია. საბლანკო ან ნაწილობრივ უზრუნველყოფილ სესხის

შემთხვევაში, თუ მცირე 30 დღით უნდა მიეცეს არასტანდარტული სესხის

კლასიფიკაცია. მთლიანად უზრუნველყოფილი სესხის შემთხვევაში, თუ ძირითადი

თანხის ან პროცენტის გადახდა ვადაგადაცილებულია სულ მცირე 60 ან მეტი დღით,

უნდა მიეცეს არასტანდარტული სესხის კლასიფიკაცია. ყველა კომერციულ ბანკს

მოეთხოვება სპეციალური რეზერვის შექმნა თითოეული არასტანდარტულად



საეჭვო სესხები. სესხი კლასიფიცირდება საეჭვოდ თუ მას აქვს

არასტანდარტულად კლასიფიცირებული სესხის მახასიათებლები, მაგრამ არსებულ

151

პირობებში მისი გადახდა საეჭვოა ერთ-ერთი ისეთი სისუსტის გამო, როგორიცაა

გარკვეული და მნიშვნელოვანი ფაქტორის არსებობა, რომლიდან გამომდინარე

მოსალოდნელია ნაწილობრივი გადახდა უახლოეს პერიოდში და ამიტომ უიმედო

კლასიფიკაციის მინიჭება მოცემულ მომენტში საჭირო არ არის, სანამ უფრო მეტი

ინფორმაცია არ იქნება ცნობილი. საბლანკო ან ნაწილობრივ უზრუნველყოფილი

სესხის შემთხვევაში თუ ძირითადი თანხა ან პროცენტის გადახდა

ვადაგადაცილებულია სულ მცირე 90 დღით მაშინ მას უნდა მიენიჭოს საეჭვო სესხის

კლასიფიკაცია. მთლიანად უზრუნველყოფილი სესხის შემთხვევაში თუ ძირითადი

თანხის ან პროცენტის გადახდა ვადაგადაცილებულია სულ მცირე 120 დღით მაშინ

მას უნდა მიენიჭოს საეჭვო სესხის კლასიფიკაცია. ყველა კომერციულ ბანკს

მოეთხოვება სპეციალური რეზერვის შექმნა თითოეული საეჭვოდ



უიმედო სესხები. სესხი კლასიფიცირდება უიმედოდ თუ მსესხებლის

გადახდისუნარიანობის გამო შეუძლებელია მისი ამოღება ან ამოღებადი თანხა

იმდენად მცირეა, რომ იგი ბანკის ბალანსზე არ უნდა დარჩეს. გირაოს ან იპოთეკის

მიუხედავად მისი ძირითადი თანხის ან პროცენტის გადახდა ვადაგადაცილებულია

150 დღით. იმ შემთხვევაში თუ ვადაგადაცილება 150 დღეზე ნაკლებია, მაგრამ

მსესხებლის შესახებ მოპოვებულ ინფორმაციაზე დაყრდნობით სესხის ამოღება

მლიანად შეუძლებელია ან ამოსაღებად მოსალოდნელი თანხები არ შეესაბამება

ამოღებისათვის დახარჯულ დროსა და ხარჯებს, სესხს უნდა მიენიჭოს უიმედო

კლასიფიკაცია. როდესაც დადგინდება რომ სესხის ამოღება შეუძლებელია უნდა

შეწყდეს მისი საბუღალტრო აღრიცხვა და ის უნდა ჩამოიწეროს ბანკის ბალანსიდან.

ყველა კომერციულ ბანკს მოეთხოვება სპეციალური რეზერვის შექმნა თითოეული

უიმედოდ კლასიფიცირებული სესხის ძირითადი თანხის გადაუხდელი ნაშთის

100%-ის ოდენობით.

5. ინტერესთა კონფლიქტიდან და ბანკის ადმინისტრატორებსა და მათთან

დაკავშირებულ პირებს შორის ოპერაციებთან დაკავშირფებული რისკები. ბანკს

ეკრძალება შეღავათიანი პირობებით ნებისმიერი ადმინისტრატორისათვის,

მონათესავე საწარმოს ან მათთან დაკავშირებული რომელიმე პირისათვის სესხის

მიცემა, ან ნებისმიერი ფინანუსრი მომსახურების გაწევა კრედიტის სახეობის,

152

საპროცენტო განაკვეთის, დაფარვის ვადის, უზრუნველყოფის საშუალების

ღირებულების ან რაიმე სხვა ფაქტორების მიუხედავად. ბანკმა მისი რომელიმე

ადმინისტრატორისათვის, მონათესავე საწარმოს ან ნებისმიერი მათთან

დაკავშირებული პირისათვის სესხის მიცემა ან ფინანსური მომსახურება უნდა

განახორციელოს იგივე საფუძველზე და იგივენაირად, როგორც ამას მოახდენდა იმ

შემთხვევაში, თუ ბენეფიციარი არ იქნებოდა ბანკის ადმინისტრატორი, მონათესავე

საწარმო ან მათთან დაკავშირებული პირი.

ბანკს ნებისმიერ დროს ეკრძალება სესხის ან სხვა ვალდებულების მიცემა მისი

რომელიმე ადმინისტრატორისათვის, მონათესავე საწარმოს ან მათთან

დაკავშირებული ნებისმიერი პირისათვის, თუ ასეთი პირისათვის მიცემული

სესხებისა და სხვა ვალდებულებების საერთო თანხა ბანკის საზედამხედველო

კაპიტალის 5%-ს აღემატება. აგრეთვე, ბანკს ნებისმიერ დროს ეკრძალება სესხის ან

სხვა ვალდებულების მიცემა მისი ადმინისტრატორისათვის, მონათესავე საწარმოს ან

მათთან დაკავშირებული პირებისათვის თუ ასეთი პირებისათვის მიცემული

სესხებისა და სხვა ვალდებულებების საერთო თანხა ბანკის საზედამ-ხედველო

კაპიტალის 25%-ს აღემატება.

6. კომერციული ბანკის საერთო ღია სავალუტო პოზიციიდან გამომდინარე

რისკები. საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ საერთო ღია სავალუტო პოზიციის

ლიმიტის განსაზღვრის მიზანია სავალუტო ოპერაციების შესრულების შედეგად

უცხოური ვალუტის გაცვლითი კურსის ცვლილების შემთხვევაში შესაძლო რისკის

შემცირება, რადგან ასეთმა ცვლილებამ შეიძლება უარყოფითად იმოქმედოს

კომერციული ბანკების მოგებაზე, კაპიტალზე, ლიკვიდობასა და გადახდის-

უნარიანობაზე. სავალუტო პოზიცია არის უცხოური ვალუტით ფორმირებულ ბანკის

აქტივებსა და ვალდებულებებს შორის სხვაობა.

სავალუტო პოზიცია შეიძლება იყოს დახურული ან ღია. სავალუტო პოზიცია

არის დახურული, როდესაც უცხოური ვალუტის სახეობების მიხევით ბანკის

აქტივებისა და ვალდებულებების თანხობრივი მოცულობების ერთმანეთის ტოლია.

სავალუტო პოზიცია არის ღია, როდესაც უცხოური ვალუტის სახეობების მიხედვით

ბანკის აქტივებისა და ვალდებულებების თანხობრივი მოცულობების ერთმანეთის

ტოლი არ არის. აგრეთვე, თითოეული უცხოური ვალუტის მიხედვით ბანკის ღია

სავალუტო პოზიცია შეიძლება იყოს გრძელი ან მოკლე. ღია სავალუტო პოზიცია

153

არის გრძელი, როდესაც ერთსა და იმავე სახეობის უცხოური ვალუტით ბანკის

აქტივები მეტია მის ვალდებულებებზე. ღია სავალუტო პოზიცია არის მოკლე,

როდესაც ერთსა და იმავე სახეობის უცხოური ვალუტით ბანკის აქტივები ნაკლებია

მის ვალდებულებებზე. საერთო ღია სავალუტო პოზიცია არის ბანკის ყველა

უცხოური ვალუტის მიხედვით გრძელი ღია სავალუტო პოზიციების ჯამსა და

მოკლე ღია სავალუტო პოზიციების ჯამს შორის უდიდესი.

7. კომერციული ბანკების ფინანსური მდგომარეობის გამჭვირვალობის

მოთხოვნები. საბანკო სექტორისადმი საზოგადოების ნდობის ამაღლებისათვის ერთ-

ერთი აუცილებელი პირობაა საბანკო სექტორის ფინანსური მდგომარეობის

გამჭვირვალობა. საბანკო სექტორის ფინანსური მდგომარეობის გამჭვირვალობა

მიიღწევა კომერციული ბანკების მიერ ფინანსურ ანგარიშგებათა საჯაროობით.

კომერციული ბანკების ფინანსური მდგომარეობის გამჭვირვალობის

გაუმჯობესებისათვის ბანკები ვალდებული არიან წლიური აუდიტირებული

ფინანსური ანგარიშგების გამოქვეყნების პარალელურად განახორციელონ

ფინანსური ანგარიშგებების გამოქვეყნება კვარტალურად. ფინანსური ანგარიშ-

გებების გამოქვეყნება სავალდებულოა ბეჭდვით ორგანოში. კომერციული ბანკის ვებ-

გვერდზე და ეროვნული ბანკის ვებ-გვერდზე.

8. კომერციული ბანკის ინვესტიციები სხვა საწარმოებში. ეროვნული ბანკის

მიერ კომერციული ბანკებისათვის დადგენილია გარკვეული კრიტერიუმები მათ

მიერ განხორციელებული კაპიტალში ინვესტიციების შესახებ. ასე მაგალითად,

კომერციულ ბანკს უფლება აქვს შეიძინოს სხვა საბანკო ბიზნესით დაკავებული

კომპანია, არასაბანკო საფინანსო და არასაფინანსო ფირმა, თუმცა თითოეულ

შემთხვევაში დადგენილია ლიმიტები თუ რა ოდენობით შეუძლია ბანკს

განახორციელოს ამგვარი ინვესტიცია. არსებული რეგულირებით ბანკის მიერ

განხორციელებული ერთობლივი ინვესტიციები სხვა საწარმოებში არ უნდა

აღემატებოდეს ბანკის სააქციო კაპიტალის 50%-ს.

ეროვნული ბანკის ძირითადი მიზანი და დამოუკიდებლობა. ცენტრალური

ბანკის დამოუკიდებლობის პრობლემა ერთ-ერთი მთავარი სადისკუსიო საკითხია

საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში. მით უმეტეს ეს პრობლემა დიდ თეორიულ და

პრაქტიკულ ინტერესს იწვევს გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში.

154

ნებისმიერი სახელმწიფოს ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობა

საკანონმდებლო აქტებით განისაზღვრება, რომელთა რეგლამენტირებით წარმოებს

ცენტრალური ბანკის საქმიანობის სახელისუფლებო ორგანოებთან დაქვემდებარების

ხარისხის ფიქსირება. დაქვემდებარების დონე, თავის მხრივ. განისაზღვრება

ცენტრალური ბანკის სახელმწიფო ბიუჯეტის დაფინანსებაში მონაწილეობის

ხარისხით, ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ინსტრუმენტებით, ცენტრალური ბანკის

ხელმძღვანელთა შეცვლის პროცედურებით და სხვ.

ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობა, რომელიც კონკრეტული ქვეყნის

ეკონომიკური და ისტორიული განვითარების გათვალისწინების შესაბამისად

კანონმდებლობით არის დადგენილი, საშუალებს აძლევს მას თავისუფალი იყოს

პოლიტიკური კონიუნქტურისგან, უზრუნველყოს ეროვნული ვალუტის

სტაბილურობა და ამისთვის შეარჩიოს ფულად-საკრედიტო რეგულირების უფრო

ეფექტიანი ინსტრუმენტები.

ამასთან, ცენტრალურ ბანკს არ შეიძლება ჰქონდეს აბსოლუტური

დამოუკიდებლობა. ამა თუ იმ ზომით ის მოვალეა გაითვალისწინოს ქვეყნის საერთო-

ეკონომიკური და საერთო-პოლიტიკური მიზნები და თავის საქმიანობის

გლობალური საკითხები მთავრობასთან შეათანხმოს.

დასავლეთის განვითარებულ ქვეყნებში ამა თუ იმ ზომით განხორციელებულია

ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობა. თუმცა ყველგან როდია ერთმანეთისგან

გამიჯნული ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობის ორი ტიპი _ ფულად-

საკრედიტო პოლიტიკის მიზნების განსაზღვრისას და ფულად-საკრედიტო

პოლიტიკის ინსტრუმენტების შერჩევისას.

განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის ბევრ ქვეყანაში ცენტრალური ბანკი

დამოუკიდებლად განსაზღვრავს თავის პოლიტიკის მიზნობრივ ორიენტირებს.

მაგალითად, აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემა (ფსს) აღმასრულებელი

ხელისუფლებისგან დამოუკიდებლად განსაზღვრავს და წყვეტს ფულადი

პოლიტიკის მიზნების შესახებ საკითხებს. ფსს-ის დაწესებულებებში არ საქმიანობენ

მთავრობის წარმომადგენლები. ამასთან, ფსს ანგარიშვალდებულია წელიწადში

ორჯერ საქმიანობის შესახებ მოახსენოს აშშ-ის კონგრესს, ასევე კონგრესი იხილავს

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის მიზნებს.

155

გერმანიის ეროვნული ბანკი _ `დოიჩებუნდესბანკი~ წესდების შესაბამისად

განსაზღვრავს ფულადი პოლიტიკის მიმართულებებსა და მიზნებს. ბანკი მოვალეა

მხარი დაუჭიროს მთავრობის საერთო-ეკონომიკურ პოლიტიკას მხოლოდ იმ ზომით,

რა ზომითაც იგი პასუხობს ბანკის ფუნქციებს. ქვეყნის ცენტრალური ბანკის მიერ

შემუშავებულ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას მთავრობა არ იხილავს. ბანკი წლიურ

ანგარიშგებას პრესაში აქვეყნებს და არ წარადგენს არც პარლამენტში და არც

მთავრობაში.

ამასთან, დასავლეთ ევროპის ბევრ ქვეყანასა და იაპონიაში ცენტრალურ ბანკებს

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის მიზნების შერჩევისას არ გააჩნიათ

დამოუკიდებლობა და მას მთავრობასთან ერთად შეიმუშავებენ. აზრთა

სხვადასხვაობის შემთხვევაში ქვეყნის მთავარი ბანკი მთავრობას ემორჩილება.

ცენტრალურ ბანკებს ბევრად უფრო დიდი დამოუკიდებლობა აქვს მიცემული

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ეფექტიანი განხორციელების უზრუნველსაყოფად

მონეტარული პოლიტიკის ინსტრუმენტების შერჩევაში. აქაც არის პრობლემა,

განსაკუთრებით მთავრობის დაკრედიტებისა და საპროცენტო განაკვეთის

საკითხებში. ცენტრალური ბანკის მხრიდან საპროცენტო განაკვეთის დონეზე სრული

კონტროლის პირობებში საეჭვოა მთავრობის საემისიო პოლიტიკის განხორციელება.

რა თქმა უნდა, სასურველია ცენტრალური ბანკი მთლიანად აკონტროლებდეს

ქვეყანაში ფულის მიმოქცევას და გარანტირებული იყოს ეროვნული ვალუტის

მყიდველობითუნარიანობა.

საბაზრო ეკონომიკაზე გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებმა უნდა გამოიყენოს

მოწინავე ქვეყნების გამოცდილება და შეარჩიოს ცენტრალური ბანკის მთავრობასთან

ურთიერთობის მათთვის სასურველი მოდელი. თუმცა არ არსებობს ოპტიმალური

მოდელი, რომელიც სრულად პასუხობდეს გარდამავალი ეკონომიკის პირობებს.

მთავარია ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობას არ ჰქონდეს დეკლარაციული

ხასიათი, შეეძლოს ოპტიმალურად შეარჩიოს ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის

მიზნები, ფულად-საკრედიტო სისტემაზე განახორციელოს რეალური კონტროლი და

იკისროს მიღებული გადაწყვეტილებებისა და მის შედეგებზე პასუხისმგებლობა.

გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში ძირითადად მიღებული იქნა ოპტიმალური

კანონები ცენტრალური ბანკის შესახებ, რომლებშიც აღიარებულია ამ ბანკების

დამოუკიდებლობა, მაგრამ ცენტრალური ბანკების დამოუკიდებლობა ფაქტობრივად

156

ილუზიურია და არ ასახავს ნადვილ დამოუკიდებლობას. ცენტრალური ბანკისა და

მთავრობის მიზნები ერთმანეთთან წინააღმდეგობაშია იმის გამო, რომ მკაცრი

ანტიინფლაციური ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის სოციალური ფასი მაღალია და

გამოხატავს სოციალური დაძაბულობის გამწვავებას. მთავრობები ხშირად

ცენტრალური ბანკის კურსის კორექტირებას ახდენენ, ზოგჯერ კი უხეშად

ზემოქმედებენ მასზე.

საბიუჯეტო დეფიციტის დაფინანსების მიღწევის მიზნით ხელისუფლების

მხრივ ცენტრალურ ბანკზე ზეგავლენა ხშირად ფარული ხასიათისაა. იმ

შემთხვევაშიც კი, როდესაც ცენტრალური ბანკი ბიუჯეტის დეფიციტის

დაფინანსების დაკრედიტებას არ აწარმოებს და არც საწარმოებზე გასცემს

შეღავათიან ცენტრალიზებულ კრედიტებს, იგი იძულებულია თავის თავზე აიღოს

სახელმწიფო საწარმოთა უიმედო ვალები. ასეთ შემთხვევაში საქმე გვაქვს საბიუჯეტო

დეფიციტის კვაზისაბიუჯეტო დეფიციტად გარდაქმნასთან, რაც არსებითად

წარმოადგენს ფულის ემისიას სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტის დასაფარავად.

საყურადღებოა ის ფაქტიც, რომ მთავრობის ზეგავლენის შედეგად ცენტრალური

ბანკის არათანმიმდევრულ ქმედებათა შედეგად სახელმწიფო შინაგანი ვალის ზრდა

იწვევს ეროვნულ ეკონომიკაში საანგარიშსწორებო სისტემის მოშლას, წარმოების

კოლაფსს და ფულადი სისტემის კრიზისს.

საღად მოაზროვნე ხელისუფლებას, რომლისთვისაც მთავარია მოსახლეობის

ცხოვრების დონის ამაღლება, ყოველთვის უნდა სწამდეს, რომ მდგომარეობის

გამოსასწორებლად უარი თქვას ცენტრალური ბანკის ილუზიურ

დამოუკიდებლობაზე, მოეშვას ფინანსურ ბაზარზე `კრედიტების მართვის

პოლიტიკას~ და ქვეყნის მთავარ ბანკს ხელი შეუწყოს საბანკო სისტემაში

კონკურენციული გარემოს შექმნაში.

განსაკუთრებით საყურადღებოა ქვეყნის მთავარი ბანკის _ ერონული ბანკის,

დამოუკიდებლობა. ეროვნული ბანკი დამოუკიდებელია აღმასრულებელი

ხელისუფლებისგან და ანგარიშვალდებულია მხოლოდ საქართველოს პარლამენტის

წინაშე. ეს იმას ნიშნავს, რომ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის შემუშავება უშუალოდ

ეროვნული ბანკის მიერ ხორციელდება, რაც თავისთავად გულისხმობს

კონსულტაციებს მთავრობასთან. ეროვნული ბანკის პოლიტიკა უმთავრესად

ინფლაციის წინააღმდეგ არის მიმართული, მაშინ, როდესაც მთავრობა ცდილობს

157

ეკონომიკური აქტივობის შენარჩუნებას და ბიუჯეტის დაბალანსებას. აღნიშნული

მაკროეკონომიკური მიზნების მიღწევის საშუალებები ყოველთვის როდი ეთანაწყობა

ერთმანეთს. სწორედ ამის გამო რეფორმების პირველ ეტაპზე ადგილი ჰქონდა

კონფლიქტებს ცენტრალურ ბანკსა და მთავრობას შორის, რომლებიც მსოფლიოს

ბევრ ქვეყანაში შეინიშნება. ასეთ შემთხვევაში მთავრობა მიმართავს პარლამენტს,

რომელიც უფლებამოსილია ცვლილებები შეიტანოს ეროვნული ბანკის პოლიტიკაში.

ეროვნული ბანკის დამოუკიდებლობის პრინციპის განხორციელებას

საქართველოში ხშირად საფრთხეს უქმნიდა სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტის

ბანკის კრედიტის ხარჯზე დაფარვის პრაქტიკა. ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსება

შთანთქავს საკრედიტო რესურსების მნიშვნელოვან ნაწილს და საბოლოო ჯამში,

ინფლაციური პროცესების მძლავრი გენერატორია. უცხოეთის ქვეყნებში დიდი ხანია

მიმართავენ ბიუჯეტის დეფიციტის დაფარვის არაინფლაციურ მეთოდებს, კერძოდ

სახელმწიფო ვალის მომსახურებას ფასიანი ქაღალდების, უმთავრესად კი სახაზინო

ვალდებულებების ბაზრის საშუალებით.

კომერციული ბანკების დამოუკიდებლობა. იმისათვის, რომ ეროვნული ბანკის

მარეგულირებელმა ფუნქციამ შედეგი გამოიღოს, აუცილებელია კომერციული

ბანკების სრული დამოუკიდებლობა. ჩვეულებრივ, ბანკები თვითონ აწესებენ

საპროცენტო განაკვეთებს როგორც დეპოზიტურ, ისე საკრედიტო ოპერაციებზე,

თვითონ შეისწავლიან კლიენტების კრედიტუნარიანობას და აკეთებენ შესაბამის

დასკვნებს. ასევე შეისწავლიან კომერციული რისკის ხარისხს. საბოლოო ჯამში,

თვითონ აგებენ პასუხს ბანკის საქმიანობის შედეგებზე.

საქართველოში ბანკების დამოუკიდებლობა მათ განსახელმწიფოებრივებასთან

არის დაკავშირებული. ამიტომ მოხდა სპეციალიზებული სახელმწიფო ბანკების

რეორგანიზაცია სააქციონერო საზოგადოებებად. ეს პროცესი სახელმწიფო საწარმოთა

პრივატიზაციის კვალობაზე განხორციელდა.

კომერციული ბანკების განსახელმწიფოებრივება მარტოოდენ საკუთრების

პრობლემასთან როდი იყო დაკავშირებული. მინიმუმამდე იქნა დაყვანილი

კომერციული ბანკების დამოკიდებულება ეროვნულ ბანკზე. ამ თვალსაზრისით

ეროვნული ბანკის მიერ საკრედიტო რესურსების რეფინანსირების წესით განაწილება

სტიმულს უკარგავდა კომერციულ ბანკებს დამოუკიდებლად მოეძიათ საკრედიტო

რესურსები.

158

თემა 6. საბანკო სექტორი და მისი რეგულირება

ეროვნული ბანკის ძირითადი ფუნქციები.

ფულად–საკრედიტო პოლიტიკის მიზანი და ამოცანები.

ფულად–საკრედიტო პოლიტიკის ინსტრუმენტები.

საქართველოს ეროვნული ბანკი, მისი სტრუქტურა, ორგანიზაცია და

საქმიანობა.

საბანკო სექტორის რეგულირება საქართველოში.

ეროვნული ბანკის ძირითადი ფუნქციები. ცენტრალური (ეროვნული) ბანკების

სტატუსი, მათი საქმიანობის მიზანი, ფუნქციები და უფლებამოსილება

განისაზღვრება ქვეყნის კონსტიტუციით და სხვა სახელმწიფო კანონებით.

ცენტრალური (ეროვნული) ბანკის განსაკუთრებული თავისებურებაა მისი

დამოუკიდებელი ხასიათი. მთავარია მისი დამოუკიდებელი საოპერაციო საქმიანობა.

იგი ახორციელებს ოპერაციათა განსაზღვრულ სპექტრს, რომლებიც დაკანონებულია

საბანკო კანონმდებლობით. ამასთან, ცენტრალური (ეროვნული) ბანკის საოპერაციო

დამოუკიდებლობა უპირველეს ყოვლისა, ნიშნავს მისი როგორც იურიდიული პირის

საწარმოო დამოუკიდებლობას. განსაკუთრებით იგი ეხება ფინანსურ

დამოუკიდებლობას.

ცენტრალური (ეროვნული) ბანკის მიზანია:

მყარი ეროვნული ვალუტის დაცვა და უზრუნველყოფა;

ქვეყნის საბანკო სისტემის განვითარება და განმტკიცება;

საგადასახდელო სისტემის ეფექტიანი და შეუფერხებელი ფუნქციონირების

უზრუნველყოფა.

თავიანთი ამოცანების შესასრულებლად ნებისმიერი ქვეყნის ცენტრალურ ბანკს

გააჩნია შესაბამისი ფუნქციები, სახელდობრ:

1. ფულად-საკრედიტო რეგულირების ფუნქცია;

2. ნორმატიული რეგულირების ფუნქცია;

3. საოპერაციო ფუნქცია;

4. საინფორმაციო-ანალიზური ფუნქცია;

5. საზედამხედველო და საკონტროლო ფუნქცია.

159

დაწესებული კანონებისა და ფუნქციების შესაბამისად ცენტრალური (ეროვნული)

ბანკი ახორციელებს შემდეგ ოპერაციებს:

ქვეყნის მასშტაბით ორგანიზაციას უკეთებს ფულის მიმოქცევას;

აწარმოებს საკრედიტო, საანგარიშსწორებო, საკასო და დეპოზიტურ

ოპერაციებს;

ღია ბაზარზე ყიდულობს და ყიდის სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებს;

ყიდულობს და ყიდის მის მიერ გამოშვებულ ობლიგაციებს და დეპოზიტურ

სერთიფიკატებს;

ყიდულობს და ყიდის უცხოურ ვალუტას;

ყიდულობს და ინახავს ძვირფას ლითონებს და სხვა სახის სავალუტო

ფასეულობებს;

საფინანსო რისკების მართვისთვის ახორციელებს ფინანსური

ინსტრუმენტებით ოპერაციებს;

უზრუნველყოფს კანონით დაწესებულ სხვა საბანკო ოპერაციების

განხროციელებას.

ცენტრალური ბანკები განვითარების გარკვეულ ეტაპზე გადაიქცა `ბანკთა ბანკებად~,

რომელსაც ხელი შეუწყო მათ მიერ ისეთი საქმიანობის განხორციელებამ, როგორიც

იყო: ეროვნული ფულის ემისია, სახელმწიფო ხარჯების დაკრედიტების

მონოპოლიური უფლების განხორციელება, კომერციული ბანკების რეზერვების

აკუმულაცია-მოზიდვა და მათი სათამასუქო პორტფელის რეფინანსირება,

კლიენტების საინფორმაციო და საკონსულტაციო მომსახურება.

მეურნეობრიობის საბაზრო სისტემაზე გადასვლა ითვალისწინებს განვითარებული

ფინანსური სისტემის შექმნას. განსაკუთრებით საყურადღებოა საბანკო სისტემის

რადიკალური გარდაქმნისა და ფინანსური ბაზრის ფუნქციონირების ახალი

პრინციპების ფორმირების, მათ შორის ფულადი ბაზრის, ბანკთაშორისი სესხების,

სავალუტო ბაზრის, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის და ა.შ. აუცილებლობა.

ამასთან, არსებითად იცვლება ცენტრალური ბანკის ფუქნციები, მისი ადგილი და

როლი ფულად-საკრედიტო სისტემაში.

სოციალისტური ეკონომიკის პირობებში ფუქციონირებდა ერთიანი სახელმწიფო

ბანკის სისტემა, როდესაც ფინანსურ ბაზარზე სახელმწიფოს მონოპოლია ბატონობდა.

სახელმწიფო ბანკი ერთდროულად ახორციელებდა ცენტრალური და კომერციული

ბანკების ფუნქციას. სახელმწიფო ბანკის პირობებში საგადასახდელო სისტემა არ იყო

დაყოფილი ცალკეული ბანკის მიხედვით. თითოეული ბანკი საგადასახდელო

სახსრების მთლიანი მასიდან საკრედიტო და საკასო გეგმებით გამოყოფილი

ლიმიტების შესაბამისად, ხარჯვის უფლებას ღებულობდა.

160

იმის გამო, რომ ქვეყანაში არსებობდა ყოვლისმომცველი ცენტრალური ბანკი, მას

წართმეული ჰქონდა დამოუკიდებლობა და მთლიანად მთავრობას ემორჩილებოდა.

ასევე არ გააჩნდა ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის დამოუკიდებლად

განხორციელების შესაძლებლობა. ცენტრალური ბანკი ასრულებდა მისთვის

შეუფერებელ სახალხო მეურნეობის დაკრედიტებისა და მათი ანგარიშსწორების

მომსახურების ფუნქციებს.

სახელმწიფო საწარმოებს ეძლეოდათ ძალიან იაფი კრედიტები, ღებულობდნენ

პირდაპირ სუბსიდიებს და სარგებლობდნენ საბიუჯეტო შეღავათებით, რითაც

დაცული იყვნენ რეალური საბაზრო კონკურენციისაგან. ადგილი არ ჰქონდა

საწარმოთა გაკოტრებას.

პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში საბაზრო ეკონომიკის პირობებში ცენტრალური

ბანკის ფუნქციები ძირფესვიანად იცვლება. მისი საქმიანობისთვის მთავარია: ა)

უზრუნველყოს ფულად-საკრედიტო და საბანკო სისტემების შეწონასწორებული და

სტაბილური განვითარება და ბ) შეიმუშაოს ისეთი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა,

რომლის ძირითადი მიზანი იქნება ფასების სტაბილურობის, ეკონომიკური ზრდისა

და `სრული დასაქმების~ უზრუნველყოფა. ამ ამოცანების მისაღწევად ცენტრალური

ბანკები იყენებს ფულად-საკრედიტო რეგულირების არაპირდაპირ ინსტრუმენტებს.

სტრატეგიული პოზიციებიდან ცენტრალურ ბანკებს ზემოაღნიშნული ფუნქციები

ეკისრებათ, მაგრამ საბაზრო ეკონომიკაზე გარდამავალ პერიოდში ეკონომიკური

რეფორმების განხორციელება მოითხოვს ეროვნული ფულის შემოღებას და

ეროვნული ვალუტისადმი ნდობის განმტკიცებას, ანტინფლაციური პოლიტიკის

გატარებას და ეროვნული ვალუტის მყიდველობითუნარიანობის უზრუნველყოფას.

ცენტრალური ბანკების ძირითადი ფუნქციაა განახორციელოს ხელმძღვანელობა და

ზედამხედველობა ქვეყნის მთელს საბანკო სისტემაზე. მათ ზოგჯერ `ბანკთა ბანკსაც~

უწოდებენ, ვინაიდან ისინი ინახავენ სხვა ბანკების დროებით თავისუფალ და

სარეზერვო სახსრებს, მონოპოლიურად ახორციელებენ საერთო-სახელმწიფოებრივი

საკრედიტო ფულის _ ბანკნოტების ემისიას, აწარმოებენ სახელმწიფო ბიუჯეტის

საკასო მომსახურებას, აკრედიტებენ ხელისუფლების ორგანოებს, ატარებენ

სახელმწიფოს ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას.

ცენტრალური ბანკების ძირითადი ფუნქციებია:

საკრედიტო ფულის (ბანკნოტების) გამოშვება;

კომერციული ბანკების ფულად რეზერვების თავმოყრა და მათზე

საჭიროების შემთხვევაში კრედიტის გაცემა;

სახელმწიფო ხაზინის ნაღდი ფულის შენახვა, სახელმწიფოს საკასო

მომსახურება.

ცენტრალური ბანკის მიერ გამოშვებული ეროვნული ვალუტა უზრუნველყოფილი

უნდა ყოფილიყო ან კეთილშობილი ლითონით (ოქრო-ვერცხლი) ან კრედიტით.

ლითონით უზრუნველყოფა ნიშნავდა, რომ ემიტენტს (საემისიო ბანკს) შეეძლო

161

გამოეშვა მხოლოდ იმდენი ბანკნოტი, რამდენიც მას გააჩნდა ლითონი მარაგის

სახით. როცა ბანკნოტა უზრუნველყოფილი იყო ლითონით, მაშინ იგი თავისუფლად

იცვლებოდა ნამდვილ (ლითონის) ფულზე, რის გამოც ასეთი ბანკნოტა

პრაქტიკულად არ უფასურდებოდა.

საქართველოს სინამდვილეში ცენტრალური (ეროვნული) ბანკის ძირითადი

ფუნქციებია:

1. ფულის ემისია;

2. ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის გატარება;

3. კომერციული ბანკების რეფორმირება;

4. სავალუტო პოლიტიკის გატარება;

5. საკრედიტო ინსტიტუტების საქმიანობის რეგულირება;

6. მთავრობის საფინანსო აგენტის ფუნქცია;

7. საგადასახდელო-საანგარიშსწორებო ურთიერთობათა ორგანიზაცია.

მსოფლიო პოლიტიკაში ცნობილია ბანკნოტის უზრუნველყოფა სახელმწიფო ფასიანი

ქაღალდებით. ეს ბანკნოტის უზრუნველყოფის საკმაოდ გავრცელებული, მაგრამ

ყველაზე არასაიმედო ხერხია, ვინაიდან ამ საფუძველზე განხორციელებული ემისია

არ გამოხატავს ფულზე ეკონომიკის ნამდვილ მოთხოვნილებას და შეიძლება

მიმოქცევაში მისი ზედმეტი რაოდენობა მოხვდეს.

ცნობილია საბანკნოტო ემისიის რამდენიმე სისტემა, რომლებიც მოქმედებდნენ

პირველ მსოფლიო ომამდე:

1. ინგლისური. ამ სისტემის არსი მდგომარეობის იმაში, რომ

კანონმდებლობით იყო ფიქსირებული ბანკნოტების ის რაოდენობა, რომლის ემისია

შეიძლებოდა ოქროთი უზრუნველყოფის გარეშე. დაშვებული იყო ასეთი

ბანკნოტების გამოშვება მხოლოდ 14 მლნ გირვანქა სტერლინგის ოდენობით.

დანარჩენი ბანკნოტები ასი პროცენტით უნდა ყოფილიყო ოქროთი

უზრუნველყოფილი.

2. ფრანგული. კანონმდებლობა ბანკნოტების ემისიის მხოლოდ მაქსიმუმს

აწესებდა, მაგრამ ამ მაქსიმუმის ფარგლებში ბანკი თვითონ არეგულირებდა

ლითონით უზრუნველყოფილ და არაუზრუნველყოფილ ფულად მასებს შორის

თანაფარდობას.

3. გერმანული. ისევე, როგორც ინგლისში, აქაც დაწესებული იყო: ოქროთი

არაუზრუნველყოფილი ბანკნოტების მოცულობა რეიხსბანკისთვის _ 250 მლნ მარკა,

ხოლო დანარჩენი ბანკებისთვის _ 135 მლნ მარკა. ბანკნოტების სხვა მასა მთლიანად

ექვემდებარებოდა ოქროთი უზრუნველყოფას.

162

4. ამერიკული. 1913 წლამდე აშშ-ში საბანკნოტო ემისია დეცენტრალიზებული

იყო და მას ე.წ. ნაციონალური ბანკი ეწოდა. ამ ბანკების თავისებურება იმაში

მდგომარეობს, რომ ისინი ერთდროულად იყო როგორც საემისიო, ისე

კომერციულიც. სხვა სისტემისგან განსხვავებით აქ ბანკნოტების უზრუნველსაყოფად

იყენებდნენ არა ოქროს, ან რომელიმე სხვა კეთილშობილ ლითონს, არამედ

სახელმწიფო სესხს. ბანკებს შეეძლოთ იმდენი ბანკნოტა გამოეშვათ, რამდენ ფასიან

ქაღალდსაც შეიძენდნენ სახელმწიფოსაგან. ეს ეწინააღმდეგებოდა ბანკნოტის

ეკონომიკურ ბუნებას, რაც იმაში მდგომარეობდა, რომ მათი რაოდენობა

განისაზღვრებოდა საქონელბრუნვის მოთხოვნილებით და არა სახელმწიფოს

საჭიროებით. ამიტომ ასეთმა წესმა გამოიწვია ბანკნოტების გამოშვება გაცილებით

მეტი ოდენობით, ვიდრე საჭირო იყო. 1993 წელს ეს სისტემა შეიცვალა.

პირველი მსოფლიო ომის პერიოდში ბანკნოტების ოქროზე გაცვლა ევროპის

ქვეყნებში საერთოდ შეწყდა, ხოლო გასული საუკუნის 30-იანი წლების შემდეგ

ბანკნოტებს ოქროზე უკვე აღარსად ცვლიან. დაიწყო დაუოკებელი ინფლაციის ეპოქა.

ცენტრალური ბანკების მთავარი თავისებურება ის კი არ არის, რომ ისინი საემისიო

ცენტრები არიან, არამედ ის, რომ მათი კლიენტები არიან არა სავაჭრო, სამშენებლო ან

სამრეწველო კორპორაციები, ცალკეული ფიზიკური პირები, არამედ კომერციული

ბანკები, რომლებიც ვალდებული არიან თავიანთი დროებით თავისუფალი და

სარეზერვო თანხების გარკვეული ნაწილი შეიტანონ ცენტრალურ ბანკებში. ამავე

დროს ცენტრალური ბანკები კომერციულ ბანკებს საჭიროების შემთხვევაში

აკრედიტებენ, რის გამოც კომერციული ბანკები მჭიდროდ არიან გადაჯაჭული

ცენტრალურ ბანკებთან. ეს გარემოება, თავის მხრივ, ქმნის შესაძლებლობას,

ცენტრალურმა საემისიო ბანკებმა გააკონტროლონ კომერციული ბანკების საქმიანობა

და დაუქვემდებარონ ისინი ერთიან სახელმწიფო ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას.

კომერციულ ბანკებზე ზემოქმედების ერთ-ერთი უმთავრესი იარაღია სადისკონტო

(სააღრიცხო) პოლიტიკა, რომელსაც ცენტრალური საემისიო ბანკები ატარებენ. ეს

პოლიტიკა გამოიხატება იმაში, რომ საემისიო ბანკები თავიანთი ოქროს მარაგის

მდგომარეობისა და მსოფლიო სავალუტო-საკრედიტო კონიუნქტურის მიხედვით

ცვლიან სარგებლის დონეს, რითაც ზემოქმედებენ თვით კომერციული ბანკების მიერ

დაწესებულ სარგებელზეც.

კომერციული ბანკები ცენტრალური საემისიო ბანკებისგან სესხებს (კრედიტებს)

თამასუქებისა და სხვა ფასიანი ქაღალდების რედისკონტის, ანუ მათი გადაგირავების

გზით ღებულობენ.

კომერციული ბანკები თავიანთ კლიენტებს სესხს თამასუქის ქვეშ აძლევენ. მაგრამ,

როცა თვითონ ბანკს სჭირდება ცენტრალური ბანკისაგან კრედიტის მიღება, ის მას

გადასცემს ამ თამასუქსა და მათზე გარანტირებულ ვალლდებულებებსაც. ეს არის

163

თამასუქის რედისკონტი, ანუ მისი ხელმეორედ ჩათვლა. ამ ხელმეორედ აღრიცხული

(ჩათვლილი) თამასუქის გარანტიით გაცემულ კრედიტზე საემისიო ბანკი თავის

პროცენტს (სარგებელს) აწესებს, რომელიც თავის მხრივ, ზემოქმედებს კომერციული

ბანკის სარგებლის დონეზე. ამით ცენტრალური საემისიო ბანკი ახორციელებს

კრედიტის რესტრუქციას (შეზღუდვას) ან პირიქით, მის ექსპანსიას (გაფართოებას).

ცენტრალური ბანკები თავიანთი სადისკონტო პოლიტიკითა და ღია ბაზარზე

სახელმწიფოს ფასიანი ქაღალდების შესყიდვა-გაყიდვით უაღრესად დიდ გავლენას

ახდენს ქვეყნის ეკონომიკურ განვითრებაზე.

ცენტრალური ბანკის კომპეტენციაში შედის ქვეყნის მთელი საბანკო სისტემის

გადახდისუნარიანობის უზრუნველყოფა.

გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში ორსაფეხურიან საბანკო სისტემაზე გადას-

ვლისას წინა პლანზე წამოიწია კომერციული ბანკების რაოდენობის პრობლემამ.

ნებისმიერ ქვეყანაში იმდენი კომერციული ბანკი უნდა ფუნქციონირებდეს,

რამდენსაც ოპტიმალურად შეუძლია ფულადი რესურსებით ეკონომიკის საიმედო

უზრუნველყოფა. კომერციული ბანკების რაოდენობის მიხედვით ძალიან დიდი

სიჭრელეა. მაგალითად, მე-20 საუკუნის მიწურულს აშშ-ში ფუნქციონირებდა 10922

ბანკი, რუსეთში _ 2517, დიდ ბრიტანეთში _ 559, პოლონეთში _ 480, გერმანიაში _ 270,

იტალიაში _ 176, იაპონიაში _ 140, ჩეხეთსა და სლოვაკეთში _ 51, ლატვიაში _ 33,

უნგრეთში _ 30, საქართველოში _ 36 და ა.შ.

ცენტრალური (ეროვნული) ბანკის ერთ-ერთი მთავარი ფუნქციაა კომერციული

საბანკო სისტემის ფინანსური გაჯანსაღება, რაც უპირატესად მიიღწევა მათი

საქმიანობის რეგულირების ეკონომიკური ბერკეტების მეშვეობით. საბანკო სისტემის

კონსოლიდაციის საფუძველი უნდა გახდეს ეკონომიკური ნორმატივების მკაცრი

დაცვა, არასერტიფიცირებული ბანკების დახურვა და მინიმალური საწესდებო

კაპიტალის თანადათანობით გადადება და ა.შ.

ცენტრალური ბანკი თავის ფუნქციებს ასრულებს ბანკების აქტიური და პასიური

ოპერაციების მეშვეობით. პასიურია ისეთი ოპერაციები, რომლითაც საბანკო

რესურსები წარმოიშობა, ხოლო აქტიურია ის ოპერაციები, რომლებიც მიმართულია

საბანკო რესურსების განსათავსებლად.

ცენტრალური ბანკის რესურსების მთავარი წყაროა ბანკნოტების ემისია (მთელი

პასივების 55-დან 85%-მდე).

ბანკნოტების ემისიის თანამედროვე მექანიზმი აგებულია კომერციული ბანკებისა და

სახელმწიფოს დაკრედიტებაზე.

ცენტრალური ბანკის პასიური ოპერაციების მოცულობა დამოკიდებულია აქტიურ

ოპერაციებზე: კომერციულ ბანკებსა და სახელმწიფოზე გაცემულ სესხებზე,

უცხოური ვალუტისა და ოქროს შეძენაზე.

ცენტრალური ბანკის ძირითად აქტიურ ოპერაციებს მიეკუთვნება: სააღრიცხვო-

სასესხო ოპერაციები, საბანკო ინტერვენციები, უცხოური ვალუტის ოპერაციები.

164

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის მიზნებიდან გამომდინარე ეროვნული ბანკი

ახორციელებს ღია ბაზრის ოპერაციებს. ღია ბაზრის ოპერაციების განხორციელებისას

ეროვნული ბანკი აწარმოებს ოპერაციებს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების და

ეროვნული ბანკის მიერ გამოშვებული ფასიანი ქაღალდების ყიდვა-გაყიდვის გზით,

აგრეთვე რეპო ოპერაციებით ამავე ფასიანი ქაღალდებით. ღია ბაზრის ოპერაციების

საწარმოებლად ეროვნულ ბანკს არ აქვს უფლება გამოიყენოს სხვა ფასიანი

ქაღალდები, გარდა ზემოაღნიშნულისა. გარდა ოპერაციებისა ღია ბაზარზე,

ეროვნულ ბანკს გააჩნია სხვა ინსტრუმენტებიც როგორიცაა საკრედიტო და

სადეპოზიტო აუქციონები, ერთდღიანი სესხები.

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის განხორციელებისას ეროვნული ბანკი

ეროვნული ბანკის საბჭოს გადაწყვეტილების საფუძველზე ყველა კომერციული

ბანკისათვის აწესებს მინიმალურ სარეზერვო მოთხოვნებს, რომლებიც

განისაზღვრება მოზიდულ სახსრებთან პროცენტული თანაფარდობით და

ექვემდებარება ეროვნულ ბანკში სავალდებულო შენახვას. ეროვნულ ბანკს ფულად-

საკრედიტო პოლიტიკის მიზნებიდან გამომდინარე უფლება აქვს შეცვალოს

არსებული მინიმალური სავალდებულო რეზერვების ნორმები. ეროვნულ ბანკს

შეუძლია გადაწყვეტილება მიიღოს მინიამლურ სარეზერვო მოთხოვნების თანხაზე

პროცენტის გადახდის შესახებ. იმ შემთხვევაში თუ რომელიმე კომერეციული ბანკი

არ დაიცავს ეროვნული ბანკის მიერ დაგენილ სავალდებულო ნორმას ეროვნულ

ბანკს უფლება აქვს გამოიყენოს კანონით გათვალსიწინებული სანქციები.

ფულის ემისია და საკასო მომსახურება. საქართველოს ტერიტორიაზე ლარი

არის ერთადერთი საგადამხდელო საშუალება. ეროვნულ ბანკს გააჩნია

ექსკლუზიური უფლება საქართველოს მთელს ტერიტორიაზე განახორციელოს

ლარის ფულის ნიშნების ემისია, ასევე მიმოქცევისათვის ან ნუმიზმატიკური

მიზნებისათვის სამახსოვრო მონეტების მოჭრა. ეროვნული ბანკის საკასო-საემისიო

საქმიანობა მიზნად ისახავს ფულის მიმოქცევის რეგულირებას, ფულის ნიშნებზე

ეკონომიკის მოთხოვნის შეუფერხებელ დაკმაყოფილებას, ფულის ნიშნების

ექსპერტიზის საქმიანობისა და საბანკო სისტემაში სალაროს მეურნეობის

მოწესრიგებას. 2005 წლის 31 დეკემბრის მდგომარეობით საქართველოში მიმოქცევაში

არსებული ნაღდი ფულის ოდენობამ, საქართველოს ეროვნული ბანკის საბრუნავი

სალაროს და კომერციული ბანკების საცავების მონაცემებით 817 მილიონი ლარი

165

შეადგინა, მათ შორის 804 მილიონი ლარის ბანკნოტი და 13,1 მილიონი ლარის

ოდენობის მონეტა.

მიმოქცევაში გაშვებული ფულის საერთო თანხა ეროვნული ბანკის ანგარიშებზე

აღირიცხება როგორც ბანკის ვალდებულება. ეროვნულ ბანკს უფლება აქვს

გამოითხოვოს და მიმქოცევიდან ამოიღოს საქართველოს ტერიტორიაზე მიმქოცევაში

არსებული ფულის ნიშნები და მათ ნაცვლად მიმოქცევაში გაუშვას სხვა, იმავე

ოდენობის ფულის ნიშნები.

ეროვნული ბანკი მუდმივად აკონტროლებს ნაღდი ფულის მასის მარაგს და

ადგენს ემისიის გეგმებს.

ეროვნული ბანკი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს საქართველოს

ეროვნული ბანკის ფილიალებში და კომერციულ ბანკებში ნაღდი ფულის მარაგების

უსაფრთხოების პირობებისა და სალაროს ოპერაციების წარმოების წესების დაცვას. ამ

კუთხით რეგულარულად მეთოდოლოგიური დახმარების გაწევა ხდება როგორც

კომერციული ბანკებისათვის, ასევე ვალუტის გადამცვლელი პუნქტებსიათვის და

იურიდიული პირებისათვის. ეროვნული ბანკი ასევე სისტემატურად ატარებს ნაღდი

ფულის ოპერაციებით დაკავებული მუშაკებსიათვის სწავლებისა და კვალიფიკაციის

ამაღლების კურსებს.

ეროვნული ბანკის საკასო ოპერაციების დეპარატმენტი ასევე დამოკიდებულია

მიმოქცევიდან ამოღებული ყალბი ფულადი ერთეულების (როგორც ლარის ასევე

უცხოური ვალუტების) ექსპერტიზით. ექსპერტიზის შედეგადც მიღებული დასკვნა

ამოღებულ ფულად ნიშნებთან ერთად შემდგომი რეაგირებისათვის ეგზავნება

შესაბამის სამართალდამცავ ორგანოებს.

3. უცხოური ვალუტის რეზერვების მართვა.

როგორც უკვე ზემოთ აღინიშნა საქართველოს ეროვნული ბანკი ფლობს, ინახავს

და მართავს ქვეყნის ოფიციალურ საერთაშორისო რეზერვებს. აღნიშნული

რეზრვების უმთავრესი ამოცანაა უზრუნველყოს საქართველოს საგარეო სავაჭრო

ოპერაციების შეუფერხებელი მომსახურება და აგრეთვე შესაძლო საგარეო შოკების

განვითარების შემთხვევაში ხელი შეუწყოს სავალუტო ბაზრის სტიმულირებას.

4. საბანკო ზედამხედველობა

საქართველოს ეროვნული ბანკისათვის კანონმდებლობით მინიჭებული ერთ-

ერთი უმნიშვნელოვანესი ფუნქციიაა საქართველოში მოქმედ კომერციულ ბანკებზე,

166

არასაბანკო სადეპოზიტო დაწესებულებებზე, მიკროსაფინანსო ორგანიზაციებსა და

ვალუტის გადამცვლელ პუნქტებზე ზედამხედველობის განხორციელება. როგორც

უკვე ამ კურსის განმავლობაში ავღნიშნეთ ზედამხედველობა მოიცავს ლიცენ-ზიების

გაცემას და გაუქმებას, ნებისმიერი სახის შემოწმებასა და რეგულირებას,

შეზღუდვებისა და სანქციების დაწესებას, კომერციული ბანკებისა და არასაბანკო

სადეპოზიტო დაწესებულებების დროებიღ ადმინისტრაციულ მართვასა და

ლიკვიდაციას საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად.

5. საგადამხდელო სისტემა

საქართველოს ეროვნული ბანკის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფუნქციაა

საქართველოს კომერციული ბანკებისათვის და საქართველოს მთავრობისათვის

უზრუნველყოს საგადასახადო სისტემის ეფექტიანი ფუნქციონირება. საქართველოში

მოქმედ ყველა კომერციულ ბანკს აქვს შესაბამისი ანგარიშისწორების ანგარიშები

(საკორესპოდენტო ანგარიშები) გახსნილი ეროვნულ ბანკში, ხოლო საქართველოს

ფინანსთა სამინისტროს სახაზინო დეპარტამენტს ეკუთვნის სახელმწიფო ბიუჯეტის

ერთიანი შემოსულობების ანგარიში და სხვა მიმდინარე ანგარიშები. კომერციული

ბანკებიდან და სახაზიო დეპარტამენტიდან მიღებული საგადახდო დავალებების

საფუძველზე ეროვნული ბანკი შესაბამის გატარებებს ახორციელებს მისი

კლიენეტების ანგარიშებზე. ანგარიშსწორება ერვნულ ბანკში ხორციელდება

რეალური დროის რეჟიმში, რისთვისაც ეროვონულ ბანკში დამონტაჟებულია RTGS-

ის პროგრამული უზრუნველყოფა. აღნიშნულ სისტემას შეუძლია განახორციელოს

ათეულ ათასობით გადარიცხვები ყოველდღიურად. 2005 წლის განმავლობაში

ეროვნული ბანკის RTGS-ის სისტემის მეშვეობით განხორციელდა 3 მილიონზე მეტი

გადარიცხვა.

ფულად–საკრედიტო პოლიტიკის მიზანი და ამოცანები. ეროვნული ბანკი

ქვეყნის მასშტაბით პასუხისმგებელია ფულად–საკრედიტო პოლიტიკის

განხორციელებაზე. ამ მიზნით ეროვნული ბანკი არსებული კანონმდებლობის

თანახმად ყოველი კალენდარული წლის დამთვრებამდე 3 თვით ადრე საქართველოს

პარლამენტს წარუდგენს ფულად-საკრედიტო და სავალუტო პოლიტიკის ძირითად

მიმართულებებს მომავალი წლისათვის. აღნიშნული დოკუმენტით განისაზღვრება

მომავალი წლისათვის ინფლაციის საპროგნოზო დონე, ოფიციალური საერთაშორისო

რეზერვების მოცულობა, ფულად-საკრედიტო რეგულირების მექანიზმები, საკურსო

167

და სავალუტო რეჟიმი და სხვა საკითხები. დღევანდელ ეტაპზე საქართველოს

ეროვნული ბანკი მონეტარული აგრეგატების რეგულირებაზე დაფუძნებულ

პოლიტიკას მისდევს იმ საბოლოო მიზნით, რომ მიღწეულ იქნას ფასების

სტაბილურობა. ამასთან, ეროვნული ბანკის სავალუტო პოლიტიკა დაფუძნებულია

მართვად მცურავ სავალუტო რეჟიმზე, რაც გულისხმობს ლარის გაცვლითი კურსის

ისეთი დინამიკის ჩამოყალიბებას, რომელიც მნიშვნელოვანწილად საბაზრო

ძალებით არის განპირობებული. თუმცა ეროვნული ბანკი ახორციელებს ორმხრივ

ინვესტიციებს სავალუტო ბაზარზე ლარის გაცვლითი კურსის მაღალი რყევების

შემცირების მიზნით.

ცენტრალური ბანკის ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა არის სახელმწიფოს

ეკონომიკური პოლიტიკის შემადგენელი ნაწილი, რომლის მთავარი მიზანია

სტაბილური ეკონომიკური ზრდის მიღწევა, უმუშევრობისა და ინფლაციის

შემცირება და საგადასახდელო ბალანსის გამოთანაბრება. ფულად-საკრედიტო

პოლიტიკა წარმოადგენს ღონისძიებათა ერთობლიობას, რომლებიც მიმართულია

მიმოქცევაში ფულის მასის, კრედიტების მოცულობის, საპროცენტო განაკვეთების

დონის ოპტიმალური ცვლილებების უზრუნველსაყოფად.

ერთობლივი ფულადი ბრუნვა აერთიანებს ნაღდი ფულის მასას მიმოქცევაში და

უნაღდო ფულს, რიცხულს ბანკში ანგარიშებზე. ყველა ქვეყანაში მიმოქცევის არხებში

ნაღდი და უნაღდო ფულის მასა ერთმანეთთან კავშირშია და ქმნის ერთიან მთელს.

როგორც წესი, ქვეყნის ეკონომიკის საერთო მდგომარეობა დიდად არის

დამოკიდებული ფულად-საკრედიტო სფეროს მდგომარეობაზე. მთელს საკრედიტო-

ფულად სისტემაში საკრედიტო ინსტიტუტების რაოდენობით, საკრედიტო

რესურსების მოცულობითა და ოპერაციებით გადამწყვეტია კომერციული ბანკები.

საკმარისია აღინიშნოს, რომ ბევრ ქვეყანაში ფულის მასის 75-90 პროცენტს საბანკო

დეპოზიტები შეადგენს, 25-10 პროცენტს კი ცენტრალური ბანკის ბანკნოტები.

სწორედ ამიტომ ფულად-საკრედიტო სფეროს სახელმწიფო რეგულირება

წარმატებული მაშინ იქნება, როდესაც სახელმწიფო ხელისუფლება ცენტრალური

ბანკის მეშვეობით უზრუნველყოფს კომერციული ბანკების მასშტაბებსა და

ოპერაციათა ხასიათზე ზემოქმედებას.

ცენტრალური ბანკის ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა მიმართულია ან ფულად-

საკრედიტო ემისიის სტიმულირებისკენ (საკრედიტო ექსპანსია _ ე.ი. კონიუნქტურის

გამოცოცხლება წარმოებს დაცემის პირობებში), ან ფულად-საკრედიტო ემისიის

შეზღუდვისკენ (საკრედიტო რესტრუქცია ეკონომიკური აღმავლობის პერიოდში).

ფულად–საკრედიტო პოლიტიკის ინსტრუმენტები. ცენტრალური ბანკი ფულად-

საკრედიტო პოლიტიკის განხორციელებისას იყენებს ინსტრუმენტების კომპლექსს,

რომელთაგან ანსხვავებენ:

168

1. პირდაპირს და არაოპირდაპირს (ზემოქმედების ფორმის მიხედვით);

2. ფულის მიწოდებასა და ფულზე მოთხოვნას (ზემოქმედების უშუალო

ობიექტის მიხედვით);

3. რაოდენობრივს და ხარისხობრივს (რეგულირების პროცესში დაწესებული

პარამეტრების ხასიათის მიხედვით).

ცენტრალური ბანკის ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ძირითადი ინსტრუმენტებია:

1. მინიმალური სარეზერვო მოთხოვნების დაწესება;

2. ოფიციალური სადისკონტო (განაღდების) განაკვეთის რეგულირება;

3. ოპერაციები ღია ბაზარზე.

ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ინსტრუმენტების პრიორიტეტულობის განსაზღვრა

იმ მიზნებზეა დამოკიდებული, რომლებსაც ცენტრალური ბანკი ახორციელებს

ქვეყნის განვითრების ამა თუ იმ ეტაპზე. ასე მაგალითად, თანამედროვე ეტაპზე

განვითარებულ ქვეყნებში განსაკუთრებით დიდი როლი ენიჭება სადისკონტო

პოლიტიკასა და ოპერაციებს ღია ბაზარზე. ხოლო მინიმალური სარეზერვო

მოთხოვნები მეორე რიგზე გადადის. საწინააღმდეგო მოვლენას ვხედავთ

ტრანსფორმირებადი ეკონომიკის ქვეყნებში, სადაც პრიორიტეტულია მინიმალური

რეზერვების მოთხოვნა. რაც შეეხება ოპერაციებს ღია ბაზარზე, იგი ჩანასახოვან

მდგომარეობაშია და ახლა იწყებს განვითარებას.

მინიმალური სარეზერვო მოთხოვნების დაწესება, ანუ ბანკის სავალდებულო

რეზერვების ნორმის ცვლილება, ანუ სავალდებულო რეზერვების პოლიტიკა.

ფულადი მასის დაწესებულ პარამეტრებში შენარჩუნების, ბანკების ლიკვიდობის

რეგულირებისა და ინფლაციის დონის შემცირების მიზნით ცენტრალური ბანკები

იყენებენ ფულად-საკრედიტო რეგულირების ისეთ ინსტრუმენტს, როგორიცაა

კომერციული ბანკების სავალდებულო რეზერვების ცვლილებები. ეს რეზერვები

ირიცხება ცენტრალურ ბანკში ანგარიშზე, როგორც დეპოზიტებზე მათი

ვალდებულებების უზრუნველყოფის საშუალება.

სარეზერვო მოთხოვნათა ნორმის ცვლილებები რეგულირების ერთ-ერთი უძველესი

მეთოდია (პირველად შემოიღეს აშშ-ში 1913 წელს) და მიეკუთვნება ფულის

მიმოქცევის რეგულირების არაპირდაპირ მეთოდებს.

მინიმალური რეზერვები _ ეს არის ცენტრალურ ბანკში კომერციული ბანკების

ანაბრების სავალდებულო ნორმა, რომელიც დაწესებულია კანონმდებლობით და

განისაზღვრება როგორც პროცენტი კომერციული ბანკების ანაბრების მთლიანი

თანხიდან. მინიმალური რეზერვების ნორმა დამოკიდებულია ანაბრების სახეებზე

(ვადიანი, მოთხოვნამდე), მათ სიდიდეზე, ბანკების გეოგრაფიულ მდებარეობაზე

(მსხვილი თუ პატარა ქალაქი) და ინსტიტუციურ განსხვავებაზე (საკრედიტო

დაწესებულებათა სახეები).

169

მინიმალური სარეზერვო მოთხოვნების რეგულირებას ორმაგი მნიშვნელობა გააჩნია:

ერთი მხრივ, იგი გარანტირებულს ხდის კომერციული ბანკების მინიმალური

ლიკვიდობის დონეს, მეორე მხრივ, გამოიყენება ცენტრალური ბანკის ფულად-

საკრედიტო პოლიტიკის მნიშვნელოვან ინსტრუმენტად. ამასთან, მინიმალური

რეზერვები, როგორც ფულადი პოლიტიკის ინსტრუმენტი, ასრულებს ორგვარ

როლს: ემსახურება ფულად ბაზარზე ლიკვიდობის მიმდინარე რეგულირებისა და

კომერციული ბანკების მიერ საკრედიტო ფულის ემისიის მუხრუჭის როლს.

სავალდებულო რეზერვები განთავსებულია ცენტრალური ბანკის ანგარიშებზე და

მიმართულია კომერციული ბანკების ვალდებულებათა საგარანტიოდ. სარეზერვო

მოთხოვნილებათა სავალდებულო ნორმის გადიდება იწვევს კომერციული ბანკების

განკარგულებაში არსებული თავისუფალი ფულადი სახსრების შემცირებას, ე.ი.

საკრედიტო რესურსების შემცირებას. ამასთან, სარეზერვო ნორმის შემცირება,

პირიქით, ზრდის კომერციული ბანკების დაკრედიტების შესაძლებლობას.

მინიმალური სარეზერვო მოთხოვნების გაანგარიშება ხორციელდება თვიური ან

კვარტალური ბალანსის მონაცემებით იმის გამო, რომ ერთობლივი ანაბრების

სიდიდე მუდმივად იცვლება და მხოლოდ განსაზღვრული პერიოდის ბოლოს

შეიძლება ზუსტად იქნეს გამოთვლილი ანაბრების საშუალო სიდიდე.

ცენტრალური ბანკი კომერციული ბანკების ლიკვიდობის მხარდაჭერის ასეთი

მეთოდის გამოყენებით `ბოლო ინსტანციის კრედიტორის~ ამოცანას ასრულებს.

ოფიციალური სადისკონტო (განაღდების) განაკვეთის რეგულირება1.

საკრედიტო დაწესებულებებს, უპირატესად კომერციულ ბანკებს შესაძლებლობა

აქვთ აუცილებლობის შემთხვევაში მიიღონ ცენტრალური ბანკის კრედიტი ფასიანი

ქაღალდების გირაოთი ან თამასუქების აღრიცხვის გზით. სადისკონტო და საგირავნო

პოლიტიკის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ კომერციული ბანკების რეფინანსირების

პირობების შეცვლის მეთოდი გავლენას ახდენს ფულის და კაპიტალის ბაზარზე

არსებულ სიტუაციაზე. სადისკონტო განაკვეთის გადიდება იწვევს ბანკებზე

გაცემული სესხებისა და ამ ბანკებში განთავსებულ დეპოზიტებზე პროცენტების

შესაბამისად გადიდებას.

ოფიცილაური სადისკონტო განაკვეთი წარმოადგენს კრედიტზე საბაზრო განაკვეთის

დასადგენად ორიენტირს. ამით ცენტრალური ბანკი განსაზღვრავს კომერციულ

ბანკებში განთავსებული საკრედიტო რესურსების ღირებულებას. რაც უფრო მაღალია

სადისკონტო განაკვეთის დონე, მით უფრო დიდია ცენტრალური ბანკის

რეფინანსირების კრედიტების ღირებულება და პირიქით. ცენტრალური ბანკის

სადისკონტო განაკვეთის ზრდა იწვევს ფასიანი ქაღალდების საბაზრო ღირებულების

შეფარდებით შემცირებას. მისი შემცირება კი, პირიქით იწვევს კრედიტებისა და

დეპოზიტების გაიაფებას, ფასიან ქაღალდებზე მოთხოვნისა და მისი საბაზრო

ღირებულებების გადიდებას. სადისკონტო განაკვეთის რეგულირებაც ფულად-

საკრედიტო რეგულირების არაპირდაპირი მექანიზმია.

1 sadiskonto ganakveTi aris is ganakveTi, romliTac komerciuli bankebi aRricxaven Tamasuqs anu procentis

ganakveTi, romliTac centraluri banki komerciul bankebs aZlevs sesxs.

170

ცენტრალური ბანკის საპროცენტო განაკვეთის ცვლილება განსაკუთრებით

აქტიურად გამოიყენება საგადასახდელო ბალანსის წონასწორობის დარღვევისა და

სავალუტო კრიზისის გამწვავების პირობებში.

ოპერაციები ღია ბაზარზე _ წარმოადგენს ცენტრალური ბანკის მიერ ფასიანი

ქაღალდების (უპირატესად სახაზინო და სახელმწიფო კორპორაციების

ვალდებულებების, აგრეთვე სამრეწველო კომპანიების და ბანკების ობლიგაციებს და

ცენტრალური ბანკების მიერ აღრიცხული კომერციულ თამასუქებს) ყიდვა-გაყიდვის

პროცესს, რომელმაც ფართო განვითარება ჰპოვა მე-2 მსოფლიო ომის შემდეგ.

ოპერაციები ღია ბაზარზეც განეკუთვნება ფულად-საკრედიტო რეგულირების

არაპირდაპირ მეთოდს.

ცენტრალური ბანკის მიერ ღია ბაზარზე ოპერაციების განხორციელების მეშვეობით

იზრდება (ფასიანი ქაღალდების ყიდვისას) ან მცირდება (ფასიანი ქაღალდების

გაყიდვისას)კომერციული ბანკების საკუთარი რეზერვების მოცულობა, რაც

ლოგიკურად იწვევს ფულზე მოთხოვნის ცვლილებებს.

გარდამავალი ეკონომიკის ქვეყნებში ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას უპირატესად

ინფლაციური ხასიათი გააჩნია. პრაქტიკულად ყველა ქვეყანაში უპირველესი

ამოცანაა ინფლაციის ტემპების შემცირება. ცენტრალურ ბანკებს ინფლაციის

ნულოვან დონეზე დაყვანის ამოცანა არა აქვთ დასახული. მთავარია საბაზრო

რეფორმების მეშვეობით მიღწეული იქნეს ქვეყნის ეკონომიკური კრიზისიდან

დროულად გამოსვლა.

განვითარებად ქვეყნებს საკრედიტი-საფინანსო რეფორმების საწყის ეტაპზე არ

შეუძლიათ განახორციელონ ისეთი ფართო ლიბერალიზაცია, როგორც ამას ჰქონდა

ადგილი ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში: რეკონსტრუქციისა და

განვითარების მსოფლიო ბანკს დამუშავებული აქვს ამ ქვეყნებში საკრედიტო-

საფინანსო სისტემის დარეგულირების განხორციელების თანამიმდევრობა.

რეფორმა დაწყებული უნდა იქნეს სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტის ოდენობის

განსაზღვრით და მაკროეკონომიკური სტაბილურობის მინიმუმის

უზრუნველყოფით. შედეგ სამთავრობო ორგანოებმა უნდა შეამცირონ მიზნობრივი

საკრედიტო პროგრამების მოცულობა და გადავიდნენ საპროცენტო განაკვეთების

დონისა და სტრუქტურის უფრო მოქნილ რეგულირებაზე, რომ ისინი უკეთესად

შეესაბამებოდნენ ინფლაციის ტემპებს და სხვა საბაზრო ძალების მოქმედებას.

რეფორმის საწყის ეტაპზე აუცილებელია გაუმჯობესებული იქნეს ისეთი ძირითადი

ფინანსური საქმიანობები, როგორიცაა: კანონმდებლობა, საბუღალტრო აღრიცხვა,

კონტრაქტების შესრულების ინფორმაციათა მიწოდებისა და კომერციული ბანკების

საქმიანობაზე კონტროლის პროცედურები.

ყველა აქ ჩამოთვლილ ღონისძიებებს ფინანსების სფეროში თან უნდა ახლდეს

წარმოების ეფექტიანობის ამაღლება.

რეფორმის შემდგომ ეტაპზე აუცილებელია მრავალფეროვანი საკრედიტო-საფინანსო

ბაზრების და ინსტრუმენტების განვითრების სტიმულირება კონკურენციის

გაძლიერების მიზნით. ქვეყნის ინტერესებიდან გამომდინარე შიდა ბაზრებზე

171

ოპტიმალური პირობები უნდა შეექმნას უცხოეთის საკრედიტო დაწესებულებათა

შემოსვლა-ფუნქციონირებას. ამასთან, დასაშვებია უცხოური კაპიტალის მოქმედებისა

და საქმიანობის სფეროთა ზომიერი შეზღუდვები.

დაბოლოს, ჩამოთვლილ ღონისძიებათა თანამიმდევრული განხორციელების შედეგ

მთავრობას შეუძლია გადავიდეს საკრედიტო-საფინანსო სისტემის რეფორმის

უკანასკნელ ფაზაზე: საპროცენტო განაკვეთების სრულ ლიბერალიზაციაზე,

მიზნობრივი საკრედიტო პროგრამების გაუქმებასა და კაპიტალის მოძრაობაზე

კონტროლის შესუსტებაზე.

საქართველოს ეროვნული ბანკი, მის სტრუქტურა, ორგანიზაცია და საქმიანობა.

ზოგიერთი განვითარებული სახელმწიფოსაგან განსხვავებით საქართველოში

ცენტრალური ბანკის ფუნქციონირების ისტორია შედარებით ხანმოკლეა.

თანამედროვე ფორმით საქართველოს ცენტრალური ბანკის ჩამოყალიბება დაიწყო

1991 წლიდან როდესაც საქართველომ მოიპოვა დამოუკიდებლობა და მიღებულ იქნა

კანონი საქართველოს რესპუბლიკის ეროვნული ბანკის შესახებ. მოგვიანებით 1995

წელს მიღებულ იქნა ახალი კანონი საქართველოს ეროვნული ბანკის შესახებ,

რომელიც ორგანული კანონია და დღემდე მოქმედებს.

საქართველოს ეროვნული ბანკის როლი და ადგილი ქვეყნის ეკონომიკაში

განსაზღვრულია საქართველოს კონსტიტუციით, რომლის თანახმად ეროვნული

ბანკი არის ბანკთა ბანკი, საქართველოს მთავრობის ბანკირი და ფისკალური აგენტი.

საქართველოს ეროვნული ბანკი დამოუკიდებელია თავის საქმიანობაში, რაც,

აგრეთვე კონსტიტუციით არის განსაზღვრული. ასევე, კონსტიტუცია განსაზღვრავს

რომ საქართველოს ფულად-საკრედიტო სისტემის ფუნქციონირებას უზრუნველყოფს

ეროვნული ბანკი და რომ მხოლოდ ეროვნულ ბანკს აქვს ფულის ემისიის უფლება.

ეროვნული ბანკის სტრუქტურა და ორგანიზაცია

ეროვნული ბანკის უმაღლესი ორგანოა საბჭო 7 წევრის შემადგენლობით.

ეროვნული ბანკის საბჭოს წევრების არჩევა ხდება საქართველოს პარლამენტის მიერ

შვიდი წლის ვადით საქართველოს პრეზიდენტის მიერ წარდგენის შემდეგ.

პარლამენტის მიერ დამტკიცებული საბჭოს შემადგენლობიდან საქართველოს

პრეზიდენტი ნიშნავს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტს და სამ ვიცე-პრეზიდენტს.

ეროვნული ბანკის საბჭოს თავჯდომარეა ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი.

ეროვნული ბანკის საბჭო უფლებამოსილია განსაზღვროს ქვეყნის ფულად-

საკრედიტო და სავალუტო პოლიტიკა, დაადგინოს სხვა ქვეყნების მიმართ

172

ეროვნული ვალუტის გაცვლითი კურსის განსაზღვრის წესი, დაამტკიცოს ეროვნული

ბანკის საწესდებო კაპიტალის მოცულობაში ცვლილებების შეტანის შესახებ და

შექმნას სპეციალური რეზერვები, განახორცეილოს, დაამტკიცოს და საქართველოს

პრეზიდენტს წარუდგინოს ეროვნული ბანკის წლიური მოხსენებები.

ეროვნული ბანკის საბჭო იკრიბება ისეთი სიხშირით, როგორც ამას ეროვნული

ბანკის საქმის ვითარება მოითხოვს, მაგრამ არანაკლებ კვარტალში ერთხელ.

ეროვნული ბანკის საბჭოს სხდომას იწვევს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი.

ეროვნული ბანკის საბჭოს Gთითოეულ წევრს აქვს ერთი ხმა. სხდომა

უფლებამოსილია თუ მას ესწრება ეროვნული ბანკის საბჭოს წევრთა ნახევარზე მეტი,

რომელთაგან ერთი უნდა იყოს პრეზიდენტი ან მისი მოვალეობის შემსრულებელი

ვიცე-პრეზიდენტი.

ეროვნული ბანკის საბჭოს სხდომა არის კონფედენციალური, თუმცა საბჭოს

შეუძლია მიიღოს გადაწყვეტილება თავის მუშაობის ყველა ან რამოდენიმე შედეგის

საჯაროდ გამოცხადების შესახებ. საბჭოს გადაწყვეტილებები ფორმდება ოქმით,

რომელსაც ხელს აწერენ ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი და საბჭოს მდივანი. ამ

უკანასკნელს ნიშნავს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი ბანკის თანამშრომელთა

რიგიდან და იგი არ შეიძლება იყოს ამავდროულად საბჭოს წევრი.

ეროვნული ბანკის სტრუქტურაში ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი

სტრუქტურული ერთეული არის ეროვნული ბანკის შიდააუდიტორული სამსახური,

რომელიც ინიშნება საბჭოს მიერ შვიდი წლის ვადით. შიდააუდიტორული

სამსახურის ძირითადი ფუნქციებია: ა) განახორციელოს ეროვნული ბანკის შიდა

კონტროლის სისტემებისა და ოპერაციების პერიოდული აუდიტი; ბ) ეროვნული

ბანკის საბჭოსთვის მოხსენების წარდგენის მიზნით შეადგინოს გაწეული მუშაობის

შესახებ ანგარიში და შეიმუშაოს რეკომენდაციები საბიუჯეტო და საბუღალტრო

პროცედურებისა და შიდა კონტროლის სისტემების შესახებ; გ) ჩაატაროს ეროვნული

ბანკის პერიოდული საფინანსო ანგარიშგებებისა და მათთან დაკავშირებული

დოკუმენტების აუდიტორული შემოწმება.

173

ეროვნული ბანკის საქმიანობის ფინანსური ასპექტები

მსგავსად კომერციული ბანკებისა ეროვნული ბანკს გააჩნია მისი საფინანსო

ანგარიშები, როგორიცაა ბალანის და მოგება-ზარალის ანგარიში. ეროვნული ბანკის

გაცხადებული საწესდებო კაპიტალი შეადგენს 15 მილიონ ლარს, რომელიც 2006

წლის პირველ ნახევარში სრულად იქნა შევსებული.

ყოველი საფინანსო წლისათვის ეროვნული ბანკის წმინდა შემოსავალი

გამოიანგარიშება, როგორც წმინდა საოპერაციო მოგებისა ან ზარალის და

გადაფასების შედეგად მიღებული არარეალიზებული წმინდა მოგების ან ზარალის

ჯამი.

ეროვნული ბანკის შემოსავლების ფორმირება ხდება საპროცენტო და

არასაპროცენტო შემოსავლებით.

საპროცენტო შემოსავლები

saqarTvelos erovnuli banki da misi

funqciebi

saqarTvelos prezidenti

parlaments warudgens er-ovnuli

bankis sabWos wev-rebs 7 wlis

vadiT

saqarTvelos parlamenti

siiT Semadgenlobis umrav-lesobiT

irCevs erovnuli bankis 7 wevrs

erovnuli bankis sabWo

7kacis SemadgenlobiT

erovnuli bankis menejmenti

erovnuli bankis prezidents da vice-

prezidents sabWos wardginebiT

niSnavs saqar-Tvelos prezidenti

gansazRvravs

qveynis fulad-

sakredito da

savaluto politikas

adgens qveynebis

valutebis mimarT

laris gacvliTi kur-sis

gansazRvris wess

amtkicebs

saqarTvelos

erovnuli bankis

biujets

waradgens wina-

dadebebs erov. bankis

saw. kapitalis

moculobaSi

cvlilebebis Sesaxeb

ixilavs, am-tkicebs

da parlaments

warudgens erov.

bankis wliur

angariSs

174

2011 წელს საქართველოს ეროვნული ბანკის მიერ მიღებულ იქნა 93,9 მილიონი

ლარის საპროცენტო შემოსავალი. ეროვნული ბანკის საპროცენტო შემოსავლების

ფორმირების რამოდენიმე ძირითადი წყარო გააჩნია, კერძოდ:

1. საქართველოს მთავრობაზე გაცემული სესხებიდან მიღებული შემოსავლები.

1994 წლიდან 2004 წლის ჩათვლით ეროვნული ბანკი საქართველოს მთავრობის

პირდაპირ დაკრედიტებას ახდენდა და ეროვნული ბანკის სესხი სახელმწიფო

ბიუჯეტის დეფიციტის დაფარვის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წყარო იყო.

ეროვნული ბანკის შესახებ კანონის თანახმად ეროვნული ბანკს შეეძლო მხოლოდ 5

წლამდე ვადიანობის სესხის გაცემა ფინანსთა სამინისტროზე მაქსიმუმ 15%-მდე

სარგებლით. როგორც წესი კი რეალურად სესხებზე საპროცენტო განაკვეთები

ფიქსირებული იყო მაშინდელ საბაზროზე გაცილებით დაბალ პროცენტებში

(განაკვეთები მერყეობდა 7-დან 9%-მდე). მიუხედავად იმისა, რომ სესეხები

გაიცემოდა 5 წლის ვადით არცერთი სესხი მთავრობის მიერ უკან არ არის

დაბრუნებული დღემდე. არსებული პრაქტიკით სესხების ვადის დადგომის დროს

ხდებოდა მათი გარდაქმნა ასევე 5 წლიან ფასიან ქაღალდებად _ სავალო

ვალდებულებებად. 2005 წლის 1 იანვრისათვის საქართველოს მთავრობის ჯამურმა

დავალიანებამ ეროვნული ბანკის მიმართ აღებული სესხებისა და გადაფორმებული

სავალო ვალდებულებების მიხედვით 836 მილიონი ლარი შეადგინა. 2006 წლის

პირველ ნახევარში საქართველოს ეროვნულ ბანკსა და ფინანსთა სამინისტროს

შორის გაფორმებული მემორანდუმის თანახმად მოხდა არსებული დავალიანების

გაფორმება საბაზრო ფასიან ქაღალდებად _ საშუალო ვადიანობის მქონე კუპონურ

ობლიგაციებად და არსაბაზრო ფასიან ქარალდად _ ობლიგაცია სებისათვის.

აღნიშნული მემურანდუმის თანახმად დაწყებული 2006 წლიდან 2025 წლის

ჩათვლით არსებული დავალიანების განსაზღვრული ნაწილი (პირველ ოთხ

წელიწადს 48-48 მილიონი ლარი და დარჩენილ წლებში 40-40 მილიონი ლარი)

გადაიქცევა საბაზრო ფასიან ქაღალდებად, რომელთა გაყიდვა საქართველოს

ეროვნულ ბანკს შეიძლება საკუთარი ღია ბაზრის ოპერაციების საწრმოებლად.

ამასთან, 2006 წლის პირველ ნახევარშივე შეტანილ იქნა ცვლილება ეროვნული

ბანკის შესახებ და სახელმწიფო ვალის შესხებ კანონებში, რომლის თანახმად

აიკრძალა ეროვნული ბანკის მიერ მთავრობის პირდაპირი დაკრედიტება.

175

ვინაიდან დღესდრეისობით საქართველოს ეროვნული ბანკი მთლიანად ფლობს

გადაფორმებულ ფასიან ქაღალდებს ამ წყაროდან მიღებული შემოსავალი დღეს

წარმოადგენს ეროვნული ბანკისათვის ყველაზე მსხვილ შემოსავლის წყაროს

საპროცენტო შემოსავლების სახით. 2005 წელს ეროვნული ბანკის მიერ მიღებული

საპროცენტო შემოსავლები მთავრობაზე გაცემული სესხებიდან იყო 71 მილიონი

ლარი.

2. უცხოური ვალუტის რეზერვებიდან მიღებული საპროცენტო შემოსავლები.

2006 წლის 1 იანვრისათვის საქართველოს ეროვნული ბანკის უცხოური ვალუტის

რეზერვები 475 მილიონ აშშ დოლარს შეადგენდა, ხოლო დღევანდელი მდგომა-

რეობით (2006 წლის 1 დეკემბრის) მისი მოცულობა უკვე 720 მილიონ აშშ დოლარს

აღწევს. უცხოური ვალუტის რეზერვებიდან მიღებული შემოსავლები მზარდი

ხასიათით გამოირჩევა უკანასკნელი 3 წლის განმავლობაში, რაც ძირითადად ორი

ფაქტორით არის განპირობებული: ა) საკუთრივ უცხოური ვალუტის რეზერვების

მოცულობის სწრაფი ზრდა და ბ) მსოფლიოში საპროცენტო განაკვეტების მატება.

საქართველოს ეროვნული ბანკი უცხოური ვალუტის რეზერვების მართვისას

ხელმძღვანელობს სამი პრინციპით, საიდან პირველი არის უსაფრთხოება, მეორე

ლიკვიდობა და შემოსავლიანობა არის მხოლოდ მესამე. გამომდინარე აქედან

უცხოური რეზერვები განთავსებულია მხოლოდ უმაღლესი კატეგორიის მქონე

დასავლეთის კომერციულ ბანკებში და ასევე უმაღლესი რეიტინგის მქონე ქვეყნების

სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებში. რეზერვების გარკვეული ნაწილი განთავსებულია

ოვერნაითის (ერთდღიან) ტიპის დეპოზიტებზე დასავლურ საბანკო

დაწესებულებაში, რაც ეროვნული ბანკისათვის უზრუნ-ველყოფს, როგორც ამ

სახარებისადმი მომენტალურ წვდომას აგრეთვე აშშ-ს ფედერალური სახსრების

განაკვეთის ოდენობის შემოსავლიანობას. რეზერვების აგრეთვე მნიშვნელოვანი

ნაწილი განთავისუფლებულია საერთაშორისო ანგარიშსწორების ბანკში _ BIS.

ზემოაღნიშნული ბანკი განსაკუთრებით მიმზიდველია ეროვნული ბანკის

რეზერვების მართვის პროცესში, ვინაიდან პირველი: საერთაშორისო საბანკო

სისტემაში იგი მოქმედებს როგორც ნულოვანი საკრედიტო რისკის მქონე, მეორე:

ბანკს გააჩნია გარანტირებული 100%-იანი ლიკვიდურობა, ვინაიდან საერთაშორისო

ანგარიშსწორების ბანკის ფასიანი ქაღალდების კონტრაგენტად მხოლოდ თვითონ

გვევლინება, რაც გამორიცხავს ბაზრის სხვა მონაწილეების მხრიდან სპეკულაციურ

176

შეტევებს. რაც შეეხება ეროვნული ბანკის საერთაშორისო რეზერვების

მაღალშემოსავლაინ ნაწილს, აშშ დოლარის ნაწილში გარკვეული ნაწილი

განთავსებულია ერთ წლამდე ვადიან დეპოზიტებში მსოფლიოს საუკეთესო

კომერციულ ბანკებში, სადაც სებ-ი სულ მცირე 0,50%-ით მეტ შემოსავალს იღებს

ვიდრე სხვა უმაღლესი ლიკვიდურობის მქონე ინსტრუმენტებზე. ანალოგიური

სიტუაციაა ევროს ნაწილშიც. უცხოური რეზერვების 10-11% განთავსებულია

გერმანიისა და საფრანგეთის სახელმწიფოების მიერ ემიტირებულ სახაზინო

ვალდებულებებში, რაც აგრეთვე უმაღლესი ლიკვიდურობით ხასიათდება.

აღსანიშნავია აგრეთვე, რომ ეროვნული ბანკი ყოველგვარი შეფერხების გარეშე

უზრუნველყოფს საქართველოს საბანკო სისტემას ნაღდი უცხოური ვალუტის

როგორც მიწოდებით ასევე მიღებით. გარკვეული მცირე ნაწილი უცხოური

აქტივების განთავსებულია საერთაშორისო სავალუტო ფონდის სპეციალურ სასესხო

უფლებებში (SDR).

2005 წელს უცხოური ვალუტის რეზერვებიდან მიღებულმა შემოსავლებმა

შეადგინა 21,8 მილიონი ლარი.

3. სხვა პროცენტული შემოსავლები. ეროვნული ბანკის სხვა დანარჩენ

პროცენტულ შემოსავალს შეადგენს (ა) საკუთარ თანამშრომლებზე გაცემული

სესხებიდან მიღებული შემოსავლები; (ბ) ადგილობრივ კომერციულ ბანკებზე

გაცემული სესხებიდან მიღებული შემოსავლები; (გ) სხვა საპროცენტო შემო-სავლები.

ჯამურად ამ სამი წყაროდან მიღებულმა საპროცენტო შემოსავალებმა 2005 წელს 0,9

მილიონი ლარი შეადგინა.

არასაპროცენტო შემოსავლები

1. საკომისიო შემოსავლები. ეროვნული ბანკი მსგავსად კომერციული ბანკებისა

რებულობს საკომისიო შემოსავლებს კომერციული ბანკების მიერ

განხორციელებული ფულადი გადარიცხვების ოპერაციებიდან. აგრეთვე ეროვნული

ბანკის მიერ საკომისიო მოსაკრებელი არის დაწესებული კომერციული

ბანკებისათვის ნაღდი უცხოური ვალუტის შემოტანასა და გატანაზე.

2. საკურსო ცვლილებით გამოწვეული მოგება/ზარალი. მსგავსად კომერციული

ბანკისა ეროვნული ბანკის ბალანსზე არსებული უცხოური ვალუტის გრძელი/მოკლე

პოზიციებიდან შესაძლებელია მოგების ან ზარალის მიღება. დღესდღეისობით,

ეროვნულ ბანკს გააჩნია გრძელი პოზიცია უცხოური ვალუტების მიხედვით,

177

გამომდინარე აქედან ლარის გამყარება უარყოფითად აისახება შემოსავლებზე, ხოლო

ლარის გაუფასურება დადებითად. 2005 წლის ბოლოსათვის ეროვნულმა ბანკმა

უცხოური ვალუტის გადაფასებიდან მიიღო 4 მილიონი ლარის ზარალი ვინაიდან

2004 წლის 31 დეკემბრიდან 2005 წლის 31 დეკემბრამდე ლარის კურსი აშშ

დოლართან მიმართებაში 1,8250-დან 1,7925-მდე გამყარდა.

საპროცენტო ხარჯები

1. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის ვალდებულებების მომსახურების

საპროცენტო ხარჯები. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიმართ საქართველოს

ეროვნული ბანკის მიერ გასულ წლებში აღებული ვალებიდან დაგროვილი

ვალდებულებები 2005 წლის ბოლოსათვის 833 მილიონი ლარის ექვივალენტი

სპეციალური სასესხო უფლებაა. აღნიშნული ვალების აღება ეროვნული ბანკის მიერ

ხდებოდა უცხოური ვალუტის რეზერვების შევსების მიზნით. 2005 წელს სავალუტო

ფონდის ვალდებულებების მომსახურებისათვის ეროვნული ბანკის მიერ გადახდილ

იქნა 24 მილიონი ლარი.

2. ადგილობრივი კომერციული ბანკების მიმართ ვალდებულებების

მომსახურების ხარჯები. ეროვნული ბანკი საკუთარი ფულად-საკრედიტო

მიზნებიდან გამომდინარე ახორციელებს ფულადი მასის რეგულირებას მისი

შემცირების ან გაზრდის მიმართულებით. 2005 წლის განმავლობაში ეროვნული

ბანკის ახდენდა კომერციული ბანკებიდან ფულადი სახსრების ამოღებას,

შესაბამისად წარმოიქმნებიდა ვალდებულებები კომერციული ბანკების მიმართ,

რომელთა მომსახურებისათვის გადახდილ იქნა 3 მილიონი ლარი.

3. უცხოური სახელმწიფო ინსტიტუტების მიმართ არსებული ვალდებულებების

მომსახურების ხარჯები. ეროვნული ბანკის ბალანსზე არსებობს ვალდებულებები

გერმანიის რეკონსტრუქციის საკრედიტო ბანკის (KfW) და ჰოლანდიური კომპანის

ატრადიუსიის მიმართ, რომლებიც წარმოიშვა 1990-იანი წლების ბოლოს ეროვნული

ბანკის მიერ გაცემული გარანტიების საფუძველზე. ამ ვადებულებების

მომსახურებაზე გაწეული საპროცენტო ხარჯები ამჟამდ შედარებით უმნიშვნელოა,

ვინაიდან ეს საგარეო ვალები რესტრუქტუირებული იქნა პარიზის კლუბის

შეთანხმებით.

არასაპროცენტო ხარჯები

178

ეროვნული ბანკის არასაპროცენტო ხარჯების უდიდესი ნაწილი მოდის მის

საოპერაციო ხარჯებზე, რომელიც წარმოადგენს ეროვნული ბანკის მიერ საკუთარი

ფუნქციების განხორციელებისათვის გაწეულ დანახარჯებს. საოპერაციო ხარჯებს

განეკუთვნება ეროვნული ბანკის თანამშრომელთა ხელფასები, ძირითადი

საშუალებების ცვეთა და ამორტიზაცია, შენობა-ნაგებობების დაცვის და მოვლა-

შენახვის ხარჯები, მივლინებები, ბანკნოტების დამზადების ხარჯები და ა.შ. 2005

წელს ეროვნული ბანკის მიერ განახორციელა 27 მილიონი ლარის მთლიანი

საოპერაციო ხარჯები.

ეროვნული ბანკის კაპიტალი, რეზერვები და დეფიციტის დაფარვა

ეროვნული ბანკის შემოსავლების და გასავლების ხარჯების სხვაობით

მიღებული მოგების გადანაწილება ხდება სხვადასხვა მიმართულებით. კერძოდ,

ეროვნულ ბანკს უფლება აქვს უცხოური ვალუტის და ოქროს გადაფასებით

მიღებული წმინდა მოგება გადარიცხოს გადაფასების რეზერვებში შემდგომში

წარმოშობილი არარეალიზებული წმინდა ზარალის დასაფარავად. ამის შემდეგ

დარჩენილი მოგება გადაერიცხება ფინანსთა სამინისტროს სახელმწიფო ბიუჯეტის

შევსების მიზნით საფინანსო წლის დამთავრებიდან 4 თვის განმავლობაში. 2006 წელს

ეროვნული ბანკის მიერ 2006 წლის ბიუჯეტის დაფინანსებისათვის 51 მილიონი

ლარის ოდენობის მოგება.

იმ შემთხვევაში თუ ეროვნული ბანკი მიიღებს ისეთი მაშტაბის ზარალს,

რომლის დასაფარავად არც მიმდინარე მოგება, არც რეზერვები და კაპიტალი იქნება

საკმარისი, საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო არსებული დეფიციტის

დასაფარავად ეროვნულ ბანკს საკმარისი მოცულობით მისცემს ამავე სამინსიტროს

მიერ გამოშვებულ ფასიან ქაღალდებს _ სავალო ვალდებულებებს.

179

საქართველოს ეროვნული ბანკის მოგება-ზარალის ანგარიშგება 2011 წლის 31

დეკემბრის მდგომარეობით (ათას ლარებში)1

2011 2010

საპროცენტო შემოსავალი

96,175 88,406

საპროცენტო ხარჯი

-66,152 -35,221

წმინდა საპროცენტო შემოსავალი გაუფასურების

რეზერვამდე

30,023 53,187

გაუფასურების რეზერვი 320 197

წმინდა საპროცენტო შემოსავალი 30,343 53,384

საკომისიო შემოსავალი

435 496

საკომისიო ხარჯი

-1611 -732

საკურსო ცვლილებით გამოწვეული წმინდა მოგება/

(ზარალი)

-134,459 29,473

ოქროს გადაფასებით მიღებული მოგება/(ზარალი)

223 -119

სხვა საოპერაციო შემოსავალი

3,389 1,237

არასაპროცენტო (ზარალი)/შემოსავალი

-132,332 22,890

არასაპროცენტო ხარჯი

-23,034 -22,815

წმინდა(ზარალი)/მოგება

-125,023 53,459

წლის სრული (ზარალი)/შემოსავალი -119,843 47,932

საქართველოს ეროვნული ბანკის ბალანსი 2011 წლის 31 დეკემბრის

მდგომარეობით (ათას ლარებში)1

1 wyaro: saqarTvelos erovnuli bankis wliuri angariSi 2011

180

2011

2010

აქტივები უცხოურ ვალუტაში:

ფული და ფულის ექვივალენტები 1,690,301 1,904,779

მოთხოვნები ფინანსური ინსტიტუტების მიმართ 1,214 7,674

შDღ-ის ანგარიში საერთაშორისო სავალუტო ფონდში 373,034 394,538

სავაჭრო ფასიანი ქაღალდები 151,269 177,631

გასაყიდად არსებული ინვესტიციები 2,481,219 1,456,563

დაფარვის ვადამდე ფლობილი ინვესტიციები 11,493 79,960

სხვა აქტივები 2,742 954

აქტივები ეროვნულ ვალუტაში:

გასაყიდად არსებული ინვესტიციები 124,997 113,895

მოთხოვნები ფინანსური ინსტიტუტების მიმართ 13,505 190,039

დაფარვის ვადამდე ფლობილი ინვესტიციები 562,361 602,547

გასაყიდად განკუთვნილი ძირითადი საშუალებები 3,160 329

ძირითადი საშუალებები 27,019 28,038

არამატერიალური აქტივები 5,702 1,410

სხვა აქტივები 43,345 9,072

სულ აქტივები 5,491,361 4,967,429

ვალდებულებები და კაპიტალი:

ვალდებულებები უცხოურ ვალუტაში:

ვალდებულებები რეზიდენტი ფინანსური ინსტიტუტების მიმართ 761,636 258,696

ვალდებულებები ფინანსთა სამინსიტროს მიმართ 184,933 96,489

ვალდებულებები საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიმართ 1,350,738 1,543,630

სხვა ვალდებულებები 1,499 1,369

ვალდებულებები ეროვნულ ვალუტაში:

მიმოქცევაში გაშვებული ფული 1,753,584 1,618,180

ვალდებულებები რეზიდენტი ფინანსური ინსტიტუტების მიმართ 385,852 204,252

ვალდებულებები ფინანსთა სამინისტროს მიმართ 573,818 712,660

ვალდებულებები კლიენტების მიმართ 621 280

გამოშვებული სავალო ფასიანი ქაღალდები 442,128 355,119

სხვა ვალდებულებები 8,618 4,991

სულ ვალდებულებები 5,463,427 4,795,666

კაპიტალი:

კაპიტალი 15,000 15,000

სარეზერვო ფონდი - 60,692

უცხოური ვალუტის გადაფასების რეზერვი - 59,659

გასაყიდად არსებული ინვესტიციების გადაფასების რეზერვი 17,606 12,426

(დაგროვილი ზარალი)/გაუნაწილებელი მოგება -4,672 23,986

სულ კაპიტალი 27,934 171,763

სულ ვალდებულებები და კაპიტალი 5,491,361 4,967,429

საბანკო სისტემა უპირატესად ფუნქციონირებს საკრედიტო მექანიზმის

მეშვეობით.

1 wyaro: saqarTvelos erovnuli bankis wliuri angariSi 2011

181

საბანკო ინსტიტუტების სახელმწიფო რეგულირება თანამედროვე საბაზრო

ეკონომიკის საკრედიტო სისტემის ფორმირებისა და განვითარების ერთ-ერთი

უმნიშვნელოვანესი ელემენტია.

საკრედიტო-საბანკო სისტემის სახელმწიფო რეგულირების ძირითადი

მიმართულებებია: ცენტრალური (ეროვნული) ბანკის პოლიტიკა საკრედიტო-

საფინანსო ინსტიტუტების მიმართ; საგადასახდელო პოლიტიკა; მთავრობის

მონაწილეობა შერეული და სახელმწიფო საკრედიტო ინსტიტუტების საქმიანობაში:

საკანონმდებლო ბაზის შექმნა და მისი განხორციელება.

თანამედროვე განვითარებულ ქვეყნებში, ცენტრალური ბანკის პოლიტიკა

საბანკო ინსტიტუტების მიმართ ხორციელდება: სააღრიცხვო-სადისკონტო

პოლიტიკით, სავალდებულო რეზერვების ნორმის რეგულირებით, ოპერაციებით ღია

ბაზარზე, კრედიტზე პირდაპირი ზემოქმედებით.

საბანკო-საკრედიტო სისტემის რეგულირებაში აღმასრულებელ ორგანოებთან

(ცენტრალური ბანკი, ფინანსთა სამინისტრო და სხვ.) ერთად აქტიურად

მონაწილეობენ საკანონმდებლო ორგანოები (პარლამენტი, კონგრესი). მათ გააჩნიათ

სტრუქტურები (კომიტეტები და ქვეკომიტეტები), რომლებიც სამთავრობო

პოლიტიკის კორექტირებით ზემოქმედებას ახდენენ საბანკო სისტემების

განვითარებაზე.

საბანკო-საკრედიტო სისტემის სახელმწიფო რეგულირება წარმოადგენს რთულ,

ამასთან ეფექტიან და საკმაოდ წინააღმდეგობრივ მექანიზმს, რომელზედაც

აქტიურად მოქმედებს ქვეყნის მაკრო ეკონომიკური მაჩვენებლების (ეკონომიკური

ზრდა, ინფლაციისა და დასაქმების დონეები) ფაქტობრივი მდგომარეობა.

ბანკების უნიკალური როლი განსაზღვრავს მათი რეგულირების,

ზედამხედველობის გონივრული სისტემის ჩამოყალიბებას და საბანკო სისტემის

მდგრადობის უზრუნველყოფას.

თუ საქართველოში ფუნქციონირებადი ბანკების ორგანიზაციულ სტრუქტურას

განვითარებული საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნების ბანკების სტრუქტურას

შევადარებთ, იგი ამ უკანასკნელის სტრუქტურის იდენტურია. ამასთან,

საქართველოს საბანკო სისტემა, უმეტესწილად, ევროპის ქვეყნების მსგავსად

ვითარდება. საქართველოს კანონის `კომერციული ბანკების საქმიანობის შესახებ~

მიხედვით საკრედიტო დაწესებულება შეიძლება შეიქმნას სააქციონერო

182

საზოგადოების ან შეზღუდული პასუხიმგებლობის საზოგადოების ორგანიზაციულ-

სამართლებრივი ფორმით. ევროპის ქვეყნების საბანკო დაწესებულების

ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმა სააქციონერო საზოგადოების სახით არის

წარმოდგენილი იმის გამო, რომ მათ საწესდებო კაპიტალი დიდი ოდენობით

გააჩნიათ, რაც განაპირობებს ბანკების საიმედოობის და ლიკვიდობის

უზუნველყოფას. საქართველოსგან განსხვავებით, ევროპაში საბანკო

დაწესებულებები შეიძლება იყოს არა მარტო სააქციონრო და შპს-ს სახით, არამედ

ამხანაგობებისა და სხვა სამართლებრივ-ორგანიზაციული ფორმითაც.

კომერციული ბანკი ვალდებულია დაიცვას კლიენტებისა და მეანაბრეების,

აგრეთვე საბანკო ოპერაციებისა და ანგარიშების საიდუმლოებანი, რაც სახელმწიფოს

ხელშეწყობის გარეშე შეუძლებელია.

თემა 7. საბანკო საქმე და ფინანსური ინსტიტუტების მართვა

ვალდებულებები, კაპიტალი, აქტივები.

კომერციული ბანკების რესურსების სტრუქტურა.

კომერციული ბანკის აქტიური და პასიური ოპერაციები.

ეროვნული ბანკის ბალანსი.

ვალდებულებები, კაპიტალი, აქტივები. ბანკის ბალანსის ლიკვიდობაზე მრავალი

ფაქტორი მოქმედებს, მათგან მთავარია პასივების სტრუქტურა - საკრედიტო

რესურსების მთლიან თანხაში რაც უფრო მაღალია გარკვეული ვადით მოზიდული

რესურსების ხვედრითი წილი, მით უფრო ადვილად შეუძლია ბანკს აქტივებსა და

პასივებს შორის ბალანსის დაცვა ვადებისა და თანხების მიხედვით, ე.ი. მით უფრო

მაღალია მათი ლიკვიდობა.

აქტივების სტრუქტურა წარმოადგენს ბანკის აქტივის განსხვავებული ხარისხის

მქონე მუხლების შეფარდებას საბალანსო შედეგებთან.

ბანკის აქტივების ხარისხს განსაზღვრავს: მათი მიზანმიმართული სტრუქტურა,

აქტიური ოპერაციების დივერსიფიკაცია, სარისკო ოპერაციების მოცულობა,

კრიტიკული და არასრულფასოვანი აქტივების მოცულობა და აქტივების ცვლილების

ნიშნები.

183

თითოეულ ბანკს პრობლემა უჩნდება აქტივების რაციონალური სტრუქტურის

დადგენისა და მისი შენარჩუნების დროს. გარდა ამისა, აქტივების სტრუქტურას

მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს ეროვნული თავისებურებანი. ისინი კარგად ჩანს

ზოგიერთი ბანკის აქტივების სტრუქტურის მაგალითზე.

სალაროს და სხვა ნაღდი სახსრების, აგრეთვე, ცენტრალური ბანკების ანგარიშზე

არსებული სახსრების ყველაზე მაღალი ხვედრითი წილია ესპანეთში, იტალიასა და

რუსეთში, ყველაზე ნაკლები - იაპონიის, აშშ-ის და ბელგიის ბანკებში; საფრანგეთში,

გერმანიაში და დიდ ბრიტანეთში ყველაზე ლიკვიდური აქტივების ხვედრითი წილი

მხოლოდ 3%-ია. ეს აიხსნება, პირველ რიგში, ცალკეული ქვეყნების ცენტრალური

ბანკების განსხვავებული სარეზერვო მოთხოვნებით, მეორეც, სხვადსხვა ქვეყნის

ბანკებს შორის აქტივების კლასიფიკაციაში არსებული განსხვავებით.

სხვადასხვა ქვეყნის ბანკის აქტივების სტრუქტურისა და შემადგენლობის საერთო

ტენდენციების მიუხედავად, თითოეული ბანკის მიზანი უნდა გახდეს აქტივების

რაციონალური სტრუქტურის შექმნა. ეს კი თავის მხრივ აქტივების ხარისხზეა

დამოკიდებული.

არსებითი მნიშვნელობა გააჩნია აქტივების დაყოფას ბრუტო და ნეტო აქტივებად.

ბრუტო აქტივების სტრუქტურასთან მაშინ გვაქვს საქმე, როდესაც აქტივებს

შემოსავალი არ მოაქვთ: ფულადი სესხები, სხვა ბანკებში გახსნილი საკორესპოდენტო

ანგარიშები, ძირითადი კაპიტალი, არამატარიალური აქტივები, დებიტორები,

ანგარიშსწორების ანგარიშზე არსებული სახსრები, საბიუჯეტო და არასაბიუჯეტო

ფონდების გამოყენება, ინვესტიციების დაფინანსება, კაპიტალური დანახარჯები,

მიმდინარე ხარჯები, მომავალი პერიოდის ხარჯები, სავალუტო სახსრებისა და

ფასიანი ქაღალდების გადაფასება, მოგებიდან განყენებული სახსრები, საანგარიშგებო

წლისა და წინა წლების ზარალი.

შემოსავლის მომტანი აქტივებია: კლიენტებზე, ბანკებსა და მოსახლეობაზე

გაცემული მოკლე, საშუალო და გრძელვადინი სესხები, ვადაგადაცილებული

დავალიანება სესხებსა და პროცენტებზე, ფაქტორინგი, ლიზინგი, ფასიანი

ქაღალდები, გაცემული გარანტიები.

184

ნეტო-ბალანსის სტრუქტურაში აქტივებს ამცირებენ მარეგულირებელი და

ტრანზიტული ანგარიშების სიდიდით. ნეტო აქტივების სტრუქტურა ასეთია:

აქტივები, რომლებსაც შემოსავალი არ მოქვს: ფულადი სახსრები, სხვა ბანკებში

გახსნილი საკორესპოდენტო ანგარიშები, ძირითადი კაპიტალი და არამატერიალური

აქტივები ნარჩენი ღირებულებით.

შემოსავლის მომტანი აქტივებია: მოკლე, საშუალო და გრძელვადიანი სესხები

კლიენტებზე, ბანკებსა და ფიზიკურ პირებზე გაცემული სესხების დანაკარგების

დაფარვაზე შექმნილი რეზერვების გამოკლებით; ეროვნული და უცხოური ვალუტა,

ფაქტორინგი და ლიზინგი. ამ ოპერაციების ღირებულების გაუფასურებისა და ადრე

შექმნილი რეზერვის გამოკლებით ფასიანი ქაღალდების, თამასუქების, გაყინული

ვალდებულებების შემთხვევისთვის შექმნილი რეზერვის გამოკლებით.

ბრუტო-აქტივებთან ნეტო-აქტივების შეფარდება აქტივების რაციონალური

სტრუქტურის მაჩვენებელია, რომელიც უპირატესად აქტივების ხარისხზეა


ბანკის კაპიტალი წარმოადგენს საბანკო საქმიანობის განხორციელების და მისი

სტაბილური ზრდის, ბანკის საიმედოობის და მდგრადობის უზრუნველყოფის ერთ-

ერთ ძირითად ბაზას.

ბანკის კაპიტალის მიზანია უზრუნველყოს საბანკო საქმიანობის წარმოება,

გააძლიეროს ბანკის ოპერაციების გაფართოვების შესაძლებლობები, როგორც

მიმდინარე ეტაპზე, ისე მომავალში. ამასთან, იგი უნდა იძლეოდეს მოსალოდნელი

და მოულოდნელი ფინანსური დანაკარგების და ზარალის განეიტრალების

საშუალებას.

ბანკის კაპიტალის დანიშნულებაა უზრუნველყოს მეანაბრეთა და კრედიტორთა

ინტერესების მაქსიმალური დაცვა და საბანკო სისტემაში შესაძლო ნეგატიური

შედეგების მინიმუმამდე დაყვანა, რათა ბანკის გაკოტრების შედეგებით გამოწვეული

ნეგატიური პროცესები არ გავრცელდეს სხვა ბანკებზე, არ მიიღოს სისტემური

ხასიათი და თავიდან იქნეს აცილებული საბანკო სისტემის კრიზისი.

185

ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ ბანკის კაპიტალის მოცულობა იყოს

დამაკმაყოფილებელი განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, როცა იგი განიცდის

სიძნელეებს, რომლებიც შეიძლება იყოს გამოწვეული არახელსაყრელი ეკონომიკური

პირობებით ან არაკომპეტენტური მენეჯმენტით.

ამრიგად, კაპიტალის სიდიდე განსაზღვრავს ბანკის გადახდისუნარიანობას,

ამიტომ, მენეჯმენტის უპირველესი მიზანია, შეინარჩუნოს საკმარისი კაპიტალი და

აარიდოს იგი ისეთ საბანკო ოპერაციებს, რომლებმაც შეიძლება გამოიწვიოს

კაპიტალის შემცირება და, შესაბამისად, უარყოფითი (ნეგატიური) კაპიტალის ან

გადახდისუუნარობის წარმოქმნის შესაძლებლობა. გადახდისუნარიანი ბანკი ზრდის

მოსახლეობის ნდობას ბანკისა და საბანკო სისტემისადმი. ასეთი ბანკი არწმუნებს

კლიენტებს იმაში, რომ მას შეუძლია გაანაღდოს თავისი ვალდებულებები და

უზრუნველყოს საბანკო მომსახურება. მაშინ როდესაც, გადახდისუუნარო ბანკები

ახდენენ საბანკო ინდუსტრიის დესტაბილიზაციას და ძირს უთხრის მოსახლეობის

ნდობას და რწმენას საბანკო სისტემისადმი. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ბანკების

უპირველესი საზრუნავია ბანკის კაპიტალის ადეკვატურობის შეფასება.

საერთაშორისო და ეროვნული საბუღალტრო სტანდარტების მიხედვით

კაპიტალი გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როდესაც მოწმდება ბანკის ბალანსი და

საქართველოს ეროვნული ბანკისადმი წარდგენილი ანგარიშების სისწორე.

საყოველთაოდ მიღებული საერთაშორისო საბუღალტრო სტანდარტების

შესაბამისად კაპიტალი მოიცავს: ჩვეულებრივი და პრივილეგირებული აქციების

ნომინალურ და ნომინალზედა ღირებულებას, გაუნაწილებულ მოგებას, კაპიტალის

რეზერვების ანგარიშებს და გადაფასების ანგარიშებს (ჰიპერინფლაციის პირობებში).

წმინდა საბუღალტრო თვალსაზრისით, კაპიტალი წარმოადგენს სხვაობას ბანკის

აქტივებსა და ვალდებულებებს შორის. საბანკო რეგულირების ორგანოების მიერ

შემუშავებული სტანდარტების მიხედვით გამოანგარიშებული კაპიტალის

მოცულობა გამოიყენება ბანკის კაპიტალის ადეკვატურობის შეფასებისას და იმ

საბალანსო ანგარიშების დადგენისთვის, რომლებიც წარმოადგენს არსებული რისკის

განეიტრალებისა და საბანკო ოპერაციების წარმოებისთვის აუცილებელი

რესურსების წყაროს.

186

საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა საბანკო რეგულირების მიზნებისთვის

შეიმუშავა კაპიტალის განსაზღვრა, რომელშიც გამოყენებულია კაპიტალის

საბალანსო ანგარიშები. ამასთან, კაპიტალის ანგარიშები ნაწილდება ორ ჯგუფად:

პირველადი და მეორადი კაპიტალის ანგარიშებად. ანგარიშების ასეთი დაჯგუფება

იძლევა საშუალებას, გაანალიზდეს და შეფასდეს ის რესურსები, რომლებიც

გამოიყენება არსებული და მომავალი საბანკო ოპერაციების წარმოებისთვის.

სქემა 7.1

კაპიტალის შემოწმების პროცედურები

განვიხილოთ თითოეული მათგანი:

1. კაპიტალის პოლიტიკის შეფასება. საყოველთაოდ მიღებული საბანკო

პრაქტიკის თანახმად. ბანკის მენეჯმენტმა უნდა შეიმუშაოს კაპიტალის პოლიტიკა,

რომელიც რეგულარულად უნდა განიხილებოდეს და მტკიცდებოდეს ბანკის

სამეთვალყურეო საბჭოს მიერ. კაპიტალის პოლიტიკა არის დოკუმენტი, რომელიც

წარმოაჩენს ბანკის სამეთვალყურეო საბჭოსა და მენეჯმენტის ფილოსოფიასა და

მიზნებს ბანკის კაპიტალთან მიმართებაში.

კაპიტალის შემოწმების მიზნები

1 კაპიტალის პოლიტიკის შეფასება

2 დივიდენდების პოლიტიკის შეფასება

3 კაპიტალის ანგარიშების სისწორის განსაზღვრა

4 კაპიტალის ადეკვატურობის შეფასება

5 კომერციული ბანკებისთვის დადგენილი წესებისა და

კანონების დაცვის შეფასება

6 შემოწმების შედეგები

7 კაპიტალის რეიტინგის განსაზღვრა

187

კაპიტალის შემოწმების პროცედურებია:

სამეთვალყურეო საბჭოს მიერ ყველაზე ბოლოს მიღებული კაპიტალის

პოლიტიკის ასლის მოპოვება;

გაანალიზდეს პოლიტიკა და დადგინდეს, თუ რამდენად შეესაბამება ის ბანკის

მასშტაბსა და არსებულ ტენდენციებს. ბანკის მესვეურები უნდა დარწმუნდნენ იმაში,

პოლიტიკაში შედის თუ არა:

ა) მენეჯმენტის მიზნების აღწერა კაპიტალთან მიმართებაში;

ბ) კაპიტალის მაქსიმალური და მინიმალური დონეების განსაზღვრა და

დადგენა;

გ) არსებული პოლიტიკიდან გადახრათა შესახებ მოხსენების გაკეთება და ამ

გადახრათა აქცეპტირების პროცედურების ჩამოყალიბება;

დ) შესაძლო გზებისა და ალტერნატიული რესურსების წყაროების ჩამონათვალი

იმ შემთხვევისთვის, თუ კაპიტალის დონე დაიწევს დადგენილ ზღვარზე დაბლა ან

შეიქმნება რაიმე ფინანსური სიძნელეები;

ე) კაპიტალის მოცულობის სასურველი ზრდის ტემპისა და გაუნაწილებელი

წმინდა მოგების ოდენობის დადგენა.

აუცილებელია ბანკის მენეჯმენტი დარწმუნდეს იმაში, რომ ეს პოლიტიკა არ

მოდის წინააღმდეგობაში იმ ოფიციალურ დოკუმენტებთან, რომლებიც

სავალდებულოა ამ ბანკისთვის (ბიზნეს-გეგმასთან, წესდებასთან და სხვა

დოკუმენტებთან).

2. სადივიდენდო პოლიტიკის შეფასებისას:

უნდა იქნეს შესწავლილი სამთვალყურეო საბჭოს მიერ უკანასკნელად

მიღებული სადივიდენდო პოლიტიკა;

შეფასდეს დივიდენდის პოლიტიკის ადეკვატურობა და დარწმუნდეს ბანკის

მენეჯერები ამ პოლიტიკაში. კერძოდ:

ა) ნათლად გამოისახოს დივიდენდების გადახდისა და/ან გამოცხადების

მიზნები;

ბ) მკაფიოდ იქნეს დეტალიზებული გადასახდელი დივიდენდების

მაქსიმალური და მინიმალური ოდენობა;

188

გ) გათვალისწინებულ იქნეს პოლიტიკიდან გადახვევის შემთხვევისთვის

სპეციალური პროცედურები და თანხმობის მიღება;

ამასთან, მენეჯმენტი უნდა დარწმუნდეს რომ ეს პოლიტიკა არ მოდის

წინააღმდეგობაში სხვა ოფიციალურ ფინანსურ დოკუმენტებთან, რომლებიც ამ

ბანკისათვის სავალდებულოა (წესდება, ბიზნეს-გეგმა, სხვა სახის

ხელშეკრულებები).

3. კაპიტალის ანგარიშების სისწორის დადგენა. ბანკის კაპიტალის შემოწმებისას,

პირველ რიგში, უნდა შეფასდეს მენეჯმენტის მიერ მოწოდებული მონაცემების

სისწორე. იმ შემთხვევაში, როდესაც ბანკის ფინანსური ანგარიშები შემოწმებულია

სანდო და სოლიდური რეპუტაციის მქონე გარე აუდიტორული ფორმის მიერ, ისინი

შეიძლება უშუალოდ იქნეს გამოყენებული. თუმცა, ყველაფერი ამით არ ამოიწურება.

შემმოწმებელს შეიძლება შეექმნეს აუცილებლობა, მოამზადოს სწორი ფინანსური

ინფორმაცია შემოწმების თარიღისთვის არსებული მდგომარეობით, რომელსაც იგი

შემდგომში გამოიყენებს კაპიტალის კოეფიციენტების გაანგარიშებისას. ამასთან,

უნდა გადამოწმდეს ბანკის მიერ საზედამხედველო სამმართველოსთვის კაპიტალის

ანგარიშების შესახებ წარმოდგენილი ინფორმაცია. აღნიშნულ საკითხში

აუცილებელია თანამშრომლობა იმ შემმოწმებელთან, რომელიც ახდენს წმინდა

მოგების შეფასებას.

4. კაპიტალის ადკვატურობის შეფასება. კაპიტალის ადკვატურობა განისაზღვრება

კაპიტალის დონისა და ბანკის ფინანსური მდგომარეობის გათვალისწინებით. გარდა

ამისა, ითვალისწინებენ: პრობლემური და უხარისხო აქტივებისა და ბალანსგარეშე

საქმიანობის ბუნებას, სიდიდეს და მიმართულებას; ბანკის ბალანსის

შემადგენლობას; ბანკის არსებულ და დაგეგმილ ზრდასა და ბანკის მენეჯმენტის

სიძლიერეს. დამატებით ითვალისწინებენ: ბანკის წმინდა შემოსავლების სიდიდეს,

ანუ ბანკის უნარს მიიღოს და შეინარჩუნოს საკმარისი მოცულობის წმინდა მოგება;

დივიდენდების გაცემის გონივრულობას; მენეჯმენტის უნარს, დამკვიდრდეს

ფინანსურ ბაზარზე და მოიპოვოს ფინანსური დახმარების სხვა წყაროები;

მენეჯმენტის სტრატეგიას კაპიტალის შენარჩუნებისა და ზრდის საკითხებში; ბანკის

ადგილმდებარეობას და არსებულ კონკურენციას (თუ რა კონკრეტულ გარემოში

უწევს საქმიანობა ბანკს).

189

განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს კაპიტალის ადეკვატურობის შეფასებას,

სახელდობრ:

ბანკის საერთო ფინანსური მდგომარეობის ანალიზს;

უნდა შეფასდეს აქტივების ხარისხის გავლენა კაპიტალზე. კაპიტალის

ადეკვატურობა შეიძლება გახდეს საეჭვო იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც კაპიტალის

კოეფიციენტები მაღალია, მაგრამ აქტივების ხარისხი დაბალია ან ცუდი;

შეფასებულ უნდა იქნეს გარესაბალანსო საქმიანობის პოტენციური გავლენა

ბანკის კაპიტალზე. გარე საბლანსო ანგარიშები წარმოადგენს გარკვეული სახის

ვალდებულბებს. ბანკს შეიძლება მოსთხოვონ მათი შესრულება, ამიტომ ეს

ანგარიშები შესწავლილ უნდა იქნეს საბალანსო ანგარიშების მსგავსად;

შესასწავლია ბალანსის შემადგენლობა. იგი გვიჩვენებს, წარმოიქმნა თუ არა

ბანკში აქტივების და ვალდებულებების ზედმეტი კონცენტრაცია და ხომ არ იჩენს

მენეჯმენტი რისკისადმი ზედმეტ მიდრეკილებას? ვინაიდან ასეთ შემთხვევაში

არსებობს კაპიტალის შემცირების მაღალი რისკი. Bანკი, რომელიც იჩენს რისკისადმი

მიდრეკილებას და რომლის ბალანსში კონცენტრაციის დონე მაღალია, საჭიროებს

უფრო დიდი მოცულობის კაპიტალს.

შესასწავლია როგორც აქტივების, ისე ვალდებულებათა კონცენტრაცია და

ბანკის რისკისადმი მიდრეკილება.

გასაანალიზებელია ბანკის შემოსავლების გეგმები, რათა დადგინდეს

რამდენად უზრუნველყოფილია არსებული და პოტენციური წმინდა მოგების დონე.

შემმოწმებელს უნდა შეეძლოს განსაზღვროს კაპიტალის უზრუნველყოფის სქემა,

ბანკის წმინდა მოგების გათვალისწინებით. დაბალმა შემოსავლებმა შეიძლება

ნეგატიურად იმოქმედოს კაპიტალზე, რადგან ზარალიან ბანკს არ შეუძლია

გაზარდოს ან შეავსოს თავისი კაპიტალი საკუთარი სახსრებით.

დასადგენია არსებული და მოსალოდნელი წმინდა მოგების სიდიდე იმ

მენეჯერისგან, რომელიც ახდენს წმინდა მოგების ანალიზს.

შეფასებას ექვემდებარება დივიდენდების გონივრულობა.

გასათვალისწინებელია ფაქტორები, რომლებიც გავლენას ახდენენ კაპიტალის

მიმდინარე (არსებულ) დონესა და მომავალ მოთხოვნილებებზე. უნდა განისაზღვროს

გონივრულია თუ არა ბანკის მიერ შემოთავაზებული დივიდენდების ოდენობა.

190

უნდა შეფასდეს ბანკის უნარი, კაპიტალის დამატებითი წყაროების მოზიდვის

შესახებ. იმ ბანკს, რომელსაც არა აქვს უნარი უზრუნველყოს საკმარისი ოდენობის

კაპიტალი, მუდმივად სჭირდება კაპიტალის გარეშე წყაროები. დამოუკიდებელ დიდ

ორგანიზაციებს მეტი შესაძლებლობა აქვთ მოიზიდონ სახსრები კაპიტალის

ბაზრებიდამ. შედარებით მცირე ორგანიზაციები დამატებითი სახსრების

მოპოვებისას ან ახალი აქციების გამოშვებისას ძირითადად იმედს ამყარებენ

აქციონერებზე ან ბანკის მაკონტროლებელ ჯგუფზე:

შესწავლილ უნდა იქნეს მენეჯმენტისგან გარეშე წყაროების გამოყენებით

კაპიტალის ზრდის გეგმები, თუ ეს ინფორმაცია არ არის ჩართული ბანკის კაპიტალის

პოლიტიკაში, აუცილებელია მენეჯმენტმა მოამზადოს იგი.

5. კომერციული ბანკების საქმიანობის შესახებ კანონებისა და წესების დაცვის

შეფასება. შემოწმების პროცედურები მოიცავს:

კაპიტალის მარეგულირებელი კოეფიციენტების გაანგარიშებას;

მინიმალური საწესდებო კაპიტალის სავალდებულო მოცულობის გრაფიკის

შედგენას.

6. შემოწმების შედეგები. მას შემდეგ რაც ჩატარდება შემოწმების ყველა

პროცედურა, უნდა გაკეთდეს და დაიწეროს ბანკის კაპიტალის მოცულობის

ადეკვატურობის ანალიზი.

კაპიტალის პოლიტიკის შეფასების შემოწმების შედეგები გულისხმობს:

კაპიტალის პოლიტიკა უნდა იყოს სრული და ასახავდეს ბანკის მიზნებს,

ითვალისწინებდეს კაპიტალის მოცულობის რეალურ ზედა და ქვედა საზღვრებს.

საქართველოს ეროვნული ბანკის მინიმალური მოთხოვნებისგან დამოუკიდებლად

ბანკის მენეჯმენტმა უნდა ჩაატაროს ბანკის კაპიტალზე მოთხოვნილების ანალიზი

და დაუსახოს თავის თავს მიზნები და ამოცანები. ეს მიზნები და ამოცანები უნდა

იყოს რეალური და შესრულებადი.

აღნიშნული პოლიტიკა არ უნდა მოდიოდეს წინააღმდეგობაში ბანკისთვის

სავალდებულო სხვა დოკუმენტებთან. თუ პოლიტიკა წარმოშობს კითხვებსა და

შენიშვნებს, ის არ შეიძლება ჩაითვლოს ადეკვატურად და მენეჯმენტს უნდა

მოეთხოვოს მისი შესწორება.

191

პოლიტიკის მიზანია უზრუნველყოს ბანკის მენეჯმენტი აუცილებელი

რეკომენდაციებით და უჩვენოს მას მოქმედების მიმართულებები კაპიტალის

ადეკვატურობის უზრუნველყოფის საკითხში. განსაზღვროს აკმაყოფილებს თუ არა

პოლიტიკა თავის დანიშნულებას, როგორც კაპიტალის მართვის ინსტრუმენტი.

დადგინდეს არღვევს თუ არა მენეჯმენტი ამ პოლიტიკას და თუ ეს ასეა, რა

ზომებია მისაღები.

დივიდენდების პოლიტიკის შემოწმების შედეგების განზოგადებისას:

შესასწავლია გვიჩვენებს თუ არა დივიდენდების პოლიტიკა ნათლად და

მოკლედ მენეჯმენტის, სამეთვალყურეო საბჭოსა და აქციონერთა გადაწყვეტილებებს,

თუ როდის და როგორ უნდა მოხდეს დივიდენდების განცხადება და გადახდა.

შესასწავლია გონივრულია თუ არა დივიდენდების ოდენობა.

დასადგენია არსებობს თუ არა ისეთი შემთხვევები, როდესაც ხდება

პოლიტიკის დარღვევა და თუ ხდება, როგორ და რა ზომებს იღებენ ასეთ დროს.

კაპიტალის ანგარიშების სისწორის შემოწმებისას:

დასადგენია კაპიტალის ანგარიშების სისწორე. კაპიტალის ანგარიშების

გადამოწმების შემდეგ შემმოწმებელმა შეიძლება განსაზღვროს, შეიცავს თუ არა

ბანკის ანგარიშები სწორ ინფიორმაციას. ფინანსური ინფორმაციის უზუსტობა არის

სერიოზული შეშფოთების მიზეზი. თუ ასეთ შემთხვევებს აქვს ადგილი, ისინი

შეიძლება მიჩნეული იქნეს მნიშვნელოვან ხარვეზად და საჭიროა დაუყოვნებლივ

ზომების მიღება მენეჯმენტის მხრიდან.

შესასწავლია არსებობს თუ არა უცნაური ან უჩვეულო მოძრაობა კაპიტალის

ანგარიშებზე.

კაპიტალის ადეკვატურობასთან დაკავშირებული შემოწმების შედეგები

გვიჩვენებს:

შესწავლილ უნდა იქნეს ბანკის საერთო მდგომარეობა, კერძოდ:

ა). დადგენილ იქნეს წარმოიშვა თუ არა ბანკის სხვა სფეროების შემოწმების შედეგად

ისეთი საკითხები, რომლებიც იწვევს განსაკუთრებულ შეშფოთებას, საჭიროებს

კომენტარს და რომლებმაც შეიძლება ნეგატიურად იმოქმედოს ბანკის კაპიტალზე.

ბ). ახდენს თუ არა ბანკის მიერ ვალდებულებების შესრულება პოზიტიურ ან

ნეგატიურ გავლენას ბანკის კაპიტალის მდგომარეობაზე;

192

გ). დადებითია თუ არა კაპიტალის ზრდის ტემპი (ანუ იზრდება თუ არა კაპიტალი).

შემმოწმებელმა ნათლად უნდა წარმოაჩინოს:

ა). პრობლემური სესხების გავლენა კაპიტალზე, სესხების შესაძლო დანაკარგების

რეზერვის ადეკვატურობა, საკრედიტო პორტფელის შემოწმების შედეგად

რეკომენდირებული ჩამოსაწერი სესხების მოცულობა. ამასთან,

გასათვალისწინებელია თუ როგორ იმოქმედებს ბანკის კაპიტალზე სესხების

ჩამოწერა.

ბ). გავლენა, რომელსაც ახდენს ინვესტიციები კაპიტალზე.

გ). ამასთან, შესასწავლია თუ რა გავლენას მოახდენს კაპიტალზე გარე საბალანსო

საქმიანობა და როგორია აქტივების ხარისხის გავლენა კაპიტალზე.

დასადგენია მოახდენს თუ არა გავლენას ბანკის კაპიტალზე აქტივებისა და

ვალდებულებების კონცენტრაცია. იმ შემთხვევაში, თუ ბანკის მენეჯერი ცდილობს

აწარმოოს საქმიანობა ეკონომიკის ერთ სექტორში, მაგალითად, მშენებლობასა და

ნავთობში, ამასთან, ამ სექტორში იმყოფება ბანკის როგორც მეანაბრეთა ისე

მსესხებელთა შემოსავლის ძირითადი წყაროები, ბანკის რისკი ავტომატურად

გაიზრდება. აგრეთვე გაიზრდება რისკი იმ დარტყმებისა, რომლებიც შეიძლება

განიცადოს ბანკის კაპიტალმა.

დასადგენია არსებული და მომავალი შემოსავლების გავლენა კაპიტალის

მოცულობაზე, დივიდენდების გონივრულობა, რისთვისაც უნდა განისაზღვროს:

ა). ახდენს თუ არა ნეგატიურ გავლენას ბანკის კაპიტალზე დივიდენდების

გამოცხადება ან გადახდა.

ბ). დასადგენია მაღალია თუ არა დივიდენდების გადახდის კოეფიციენტი.

კოეფიციენტის სიდიდემ შეიძლება აჩვენოს, რომ დივიდენდების მოცულობა

არაგონივრულია;

გ). დასადგენია იფარება თუ არა დივიდენდებისთვის გამიზნული თანხები

მიმდინარე (არსებული) წმინდა შემოსავლის ხარჯზე, ან ხომ არ ხდება მათი

დაფარვა ნასესხები სახსრების, ან უჩვეულო და ერთჯერადი შემოსავლების,

მაგალითად, აქტივების გაყიდვის ხარჯზე.

აუცილებელია გაირკვეს ბანკის მენეჯმენტის უნარი, გამოძებნოს კაპიტალის

დამატებითი წყაროები.

7. კაპიტალის რეიტინგის განსაზღვრა. მას შემდეგ რაც მოხდება ყველა ზემოთ

განხილული ფაქტორების ანალიზი, რომლებიც გავლენას ახდენენ ბანკის კაპიტალის

მდგომარეობაზე, უნდა დადგინდეს კაპიტალის საერთო რეიტინგი.

თუ დადგენილია რომ ბანკის კაპიტალის რეიტინგია 1, ეს ნიშნავს, რომ ბანკის

კაპიტალის საერთო მდგომარეობა დამაკმაყოფილებელია;

თუ დადგენილია რომ ბანკის კაპიტალის რეიტინგია 2, ეს მიუთითებს, რომ

მიუხედავად ბანკის კაპიტალის საერთო მდგომარეობის დამაკმაყოფილებლობისა,

არსებობს შეშფოთების გარკვეული მიზეზები, რომელთა შესახებ უნდა შეატყობინონ

ბანკის მენეჯმენტს.

193

კომერციული ბანკების რესურსების სტრუქტურა. როგორც წესი, კომერციული ბანკი

გამოდის როგორც სპეციფიკური დაწესებულება, რომელიც ერთი მხრივ,

აკუმულაციას უკეთებს იურიდიული და ფიზიკური პირების დროებით თავისუფალ

სახსრებს, ხოლო მეორე მხრივ, მოზიდული თავისუფალი სახსრების მეშვეობით

ფირმების, გაერთიანებების და ფიზიკური პირების მოთხოვნილებებს აკმაყოფილებს.

კომერციული ბანკების რესურსები, ანუ საბანკო რესურსები წარმოადგენს იმ

სახსრების ერთობლიობას, რომელიც ბანკების განკარგულებაშია თავმოყრილი და

მათ მიერ გამოიყენება აქტიური ოპერაციების განსახორციელებლად. წარმოქმნის

პოზიციებიდან კომერციული ბანკის რესურსები იყოფა: საკუთარ და მოზიდულ

სახსრებად.

საკუთარი სახსრები ის სახსრებია, რომლებიც ბანკის აქციონერებისგან მიიღება

ამ უკანასკნელთა სამეურნეო საქმიანობის შედეგად და ინახება ბანკის

განკარგულებაში.

მოზიდული სახსრები კლიენტების სახსრებია, რომლებიც გადადის ბანკის

განკარგულებაში განსაზღვრული ვადით ან მოთხოვნამდე.

კომერციული ბანკების რესურსების ძირითადი წყაროა მოზიდული სახსრები,

რომლებიც მთელი საბანკო რესურსების 80-90%-ს შეადგენს. ბანკის საკუთარი

სახსრების ხვედრითი წილი 10-20%-ს არ აღემატება.

კომერციული ბანკების რესურსების ძირითადი წყაროა კლიენტების სახსრები,

რომელიც მიღებულია განსაზღვრული ვადით ან მოთხოვნამდე. ბანკის რესურსების

მოზიდული სახსრები 70-80%-ს შეადგენს.

მსოფლიო საბანკო პრაქტიკით კომერციული ბანკების ყველა მოზიდული

რესურსების დაჯგუფება წარმოებს შემდეგი სახით: დეპოზიტები და

არადეპოზიტური მოზიდული სახსრები.

კომერციული ბანკების მოზიდული სახსრების ძირითად ნაწილს შეადგენს

დეპოზიტები - ფულადი სახსრები, რომელიც კლიენტების - ფიზიკური და

იურიდიული პირების მიერ ბანკშია შეტანილი და გამოყენებული საბანკო

კანონმდებლობის შესაბამისად.

არადეპოზიტური მოზიდული სახსრებს ბანკი ღებულობს სესხების ან საკუთარი

სავალო ვალდებულებების ფულად ბაზარზე გაყიდვის გზით. ეს უკანასკნელი

დეპოზიტურისგან იმით განსხვავდება, რომ მათ გააჩნიათ ჯერ ერთი

არაპერსონიფიცირებული ხასიათი, ე.ი. რომელიც ბანკის კონკრეტულ კლიენტთან

194

არის ასოცირებული და მიიღება ბაზარზე კონკურენციის გზით და მეორე, ამ

სახსრების მოზიდვის ინიციატივა ბანკს ეკუთვნის.

არადეპოზიტური მოზიდული სახსრებით უპირატესად სარგებლობენ მსხვილი და

უმსხვილსი ბანკები. იმის გამო, რომ ასეთი გზით მოზიდული სახსრები დიდი

მოცულობისაა და მათ საბითუმო ხასიათის ოპეარციებს უწოდებენ1.

მსოფლიოს ბევრი ქვეყნის ბანკების მოზიდული სახსრების სტრუქტურა ასეთია:

ბანკის კლიენტების სახსრები საანაგარიშსწორებო და მიმდინარე ანგარიშებზე;

დეპოზიტები მათ შორის: ფიზიკური და იურიდიული პირების თანხები; საბანკო

სექტორის სახსრები ბანკების საკორესპოდენტო ანგარიშებზე; ბანკთაშორისი

კრედიტები; გამოშვებული ფასიანი ქაღალდები; სხვადასხვა პასივები.

კომერციული ბანკის აქტიური და პასიური ოპერაციები. კომერციული ბანკი

ყოველდღიურად ახორციელებს ოპერაციებს, რომელთა ერთობლიობა ორ ჯგუფად

იყოფა: პასიურ და აქტიურ ოპერაციებად. ბანკის პასიური ოპერაციები, ეს ისეთი

ოპერაციებია, რომლებიც თავიანთ რეალურ მფლობელობასა და განკარგულებაში

არსებულ ფულად სახსრებს უზრდის ბანკს. ბანკის აქტიური ოპერაციები, ეს ის

ოპერაციებია, ბანკის თანამშრომელთა ის მოქმედებებია, რომელთა მეშვეობითაც

ბანკის თავისუფალ ფულად სახსრებს მოგების მისაღებად აბანდებენ ან ბანკის

საქმიანობის საერთო პირობების უზრუნველსაყოფად იყენებენ.

ამდენად, რაოდენ მრავალფეროვანი და მრავალრიცხოვანი არ უნდა იყოს

კომერციული ბანკების ოპერაციები, საბოლოო ჯამში, ისინი ორ დიდ ჯგუფად იყოფა

- პასიურ და აქტიურ ოპერაციებად.

კომერციული ბანკის პასიური ოპერაციები ეწოდება ისეთ ოპერაციებს, რომლითაც

წარმოიქმნება ბანკის რესურსები, ხოლო აქტიურია ისეთი ოპერაციები, რომელთა

მეშვეობითაც ბანკი ამ რესურსებს იყენებს მოგების მიღების მიზნით.

ბანკის რესურსები შედგება საკუთარი და მოზიდული სახსრებისგან. ბანკის

საკუთარი კაპიტალი იმის და მიხედვით, თუ რა გზითაა იგი შექმნილი, შეიძლება

იყოს ერთპიროვნული (ე.ი. ეკუთვნოდეს თვითონ ბანკის დამფუძნებელს, მის

პატრონს), ან აქციონერული (ეს იმ შემთხვევაში, როცა ბანკის დამაარსებლები

უშვებენ აქციებს და მათი გაყიდვის გზით ქმნიან ბანკის კაპიტალს). ზოგჯერ ბანკის

აქციონერები ვალდებულნი არიან გამოშვებული აქციების ღირებულება მთლიანად

შეიტანონ, ხოლო ზოგჯერ - ეს აუცილებელი არც არის: მათ შეუძლიათ აქციების

ნომინალური ღირებულების მხოლოდ ნაწილი შეიტანონ ბანკში, ხოლო დანარჩენი

გადაიხადონ განვადებით, ან ბანკების მმართველობის მოთხოვნის შემდეგ. ასეთ

შემთხვევაში განაღდებული კაპიტალი გამოშვებული აქციების ნომინალზე ნაკლები

იქნება. აქციების განაღდებული თანხა იქნება ბანკის საკუთარი კაპიტალის

1 Банковское дело, под редак. проф. О. Лаврушина, М., 2007, стр. 223.

195

ნამდვილი მოცულობა, ხოლო გაუნაღდებელი ნაწილი, მხოლოდ აქციონერების

ვალდებულება ბანკის წინაშე, მაგრამ გაუნაღდებელი აქციების ღირებულება შედის

იმ ვალდებულებათა საერთო მოცულობაში, რომლებსაც ბანკი იღებს.

აქციების განაღდებული ღირებულების გარდა ბანკის საკუთარ კაპიტალს

წარმოადგენს ის სარეზერვო კაპიტალი, რომელსაც ბანკი მოგების ნაწილის ხარჯზე

ქმნის.

როგორც აღინიშნა, საკუთარი კაპიტალი კომერციული ბანკის რესურსების მხოლოდ

მცირე ნაწილს წარმოადგენს. ამ რესურსების უდიდესი ნაწილი კი მოზიდული

სახსრების ხარჯზე იქმნება, მაგრამ საკუთარ და მოზიდულ კაპიტალს შორის

გარკვეული პირდაპირ პროპორციული ურთიერთობა არსებობს: რაც უფრო დიდია

საკუთარი კაპიტალი, მით უფრო საიმედოა ბანკი და, მაშასადამე, საზოგადოების

წევრებს შორის მეტ ნდობასაც იმსახურებს, რაც უადვილებს მას სხვისი კაპიტალის

მოზიდვას. ამიტომ საკუთარ კაპიტალს, მის სიდიდეს ბანკის ფუნქციონირებისთვის

განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა ენიჭება.

საბანკო კაპიტალის უდიდეს ნაწილს მოზიდული სახსრები, ანუ დეპოზიტები

შეადგენს. დეპოზიტი ეწოდება იმ ფულად სახსრებს ან ფასიან ქაღალდებს, რომელიც

შესანახად ბარდება საბანკო დაწესებულებას.

კომერციული ბანკების პასიური ოპერაციები შეიძლება შემდეგი ფორმით

განხორციელდეს: ბანკების მოგებიდან ანარიცხებით, ფონდების ფორმირების ან

ზრდისთვის; სხვა იურიდიული პირებისგან მიღებული კრედიტებით; დეპოზიტური

ოპერაციებით.

პასიური ოპერაციების პირველი ჯგუფი საკუთარი სახსრების ფორმირებასა და

განვითარებასთან არის დაკავშირებული. ამჟამად მოგებიდან ანარიცხები

კომერციული ბანკის შემდეგ ფონდებში ნაწილდება: საწესდებო, სპეციალურ,

ძირითად ფონდებში, ამორტიზაციის, სოციალური განვითარების, შრომის

ანაზღაურების, კომერციული ბანკის სადაზღვევო რეზერვების.

პასიური ოპერაციების მეორე ჯგუფს მიეკუთვნება კრედიტები, რომლებსაც

კომერციული ბანკები სხვა იურიდიული პირებისგან იღებენ. უწინარეს ყოვლისა,

მათ შემადგენლობაში შედის მოკლევადიანი და გრძელვადიანი სესხები, რომლებსაც

ერთი ბანკი მეორეს აძლევს. ჩვეულებრივ ეს სესხები ბანკის ბალანსის ლიკვიდობის

ოპერატიული რეგულირებისთვის, აგრეთვე ხელსაყრელი მსესხებლისთვის სესხების

გასაცემად გამოიყენება.

მსოფლიო საბანკო პრაქტიკაში ბანკის პასიური ოპერაციების მესამე ჯგუფი -

დეპოზიტური ოპერაციებია. სინამდვილეში კომერციული ბანკის საქმიანობის არსს

სწორედ ისინი ხსნიან. კომერციული ბანკები საკრედიტო რესურსების თავისუფალ

ბაზარზე რესურსების შეძენის დროს შუამავლის როლში გამოდიან. დეპოზიტური

ოპერაციები ეს ბანკის ოპერაციებია, იურიდიული და ფიზიკური პირების სახსრების

ანაბრის სახით, გარკვეული ვადით ან მოთხოვნემდე მოსაზიდად. ეკონომისტებს

შორის გავრცელებულია აზრი, რომ დეპოზიტებს ის სახსრები მიეკუთვნება,

196

რომლებიც ვადიანი ანაბრების ანგარიშებზეა განთავსებული. თუმცა, ზემოთ

აღნიშნულიდან გამომდინარე ეს აზრი მსოფლიო საბაზრო პრაქტიკას არ შეესაბამება.

მოსახლეობის საშემნახველო ანაბრები საანაბრო ოპერაციების პირობების და ვადების

მიხედვით კლასიფიცირდება და მოიცავს: ვადიან დამატებით შენატანებს; მიმდინარე

ანგარიშებს; მოთხოვნამდე ანგარიშებს; დეპოზიტურ სერტიფიკატებს.

ფასიანი ქაღალდები, როგორც დეპოზიტების სახეობა იყოფა - ფირმების და

ორგანიზაციების, სააქციონერო საზოგადოების და კომპანიების აქციებად და

ობლიგაციებად, რომლებიც მოცემულ ბანკს ეკუთვნის; აქციებად და ობლიგაციებად,

რომლებიც შენახულია და სესხების უზრუნველსაყოფად არის მიღებული;

აკრედიტივები უცხოურ ვალუტებში.

დეპოზიტური ოპერაციების მიზნები ბანკის კომერციული ინტერესების დასაცავად

და ბანკის ბალანსის ლიკვიდობის გასაუმჯობესებლად არის მიმართული. ამის გამო,

საჭიროა ძირითადი წესების ცოდნა, რომლებიც დეპოზიტურ ოპერაციებს

საფუძვლად უდევს. ჯერ ერთი, დეპოზიტური დაწესებულებები ისეთნაირად უნდა

იყოს ორგანიზებული, რომ ხელი შეუწყოს საბანკო მოგების მიღებას, თან შექმნას

პირობები მომავალში მოგების მისაღებად. მეორე, ორგანიზაციის პროცესში უნდა

იქნეს უზრუნველყოფილი დეპოზიტური ოპერაციების სუბიექტების

მრავალფეროვნება და უნდა მოხდეს დეპოზიტების სხვადასხვაა ფორმების

შეთავსება. მესამე, საბანკო ოპერაციების განხორციელებისას დეპოზიტურ

ოპერაციებსა და სესხების გაცემის ოპერაციებს შორის დეპოზიტების და საკრედიტო

დაბანდებების თანხებისა და ვადების მიხედვით ურთიერთკავშირი და

ურთიერთშეთანხმება უნდა იქნეს უზრუნველყოფილი. მეოთხე, დეპოზიტური

ოპერაციების განხორციელების პროცესში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა

ვადიან დეპოზიტებს, რომლებიც უმეტესად ბანკის ბალანსის ლიკვიდობის

მხარდაჭერას უზრუნველყოფენ. მეხუთე, დეპოზიტური ოპერაციების

ორგანიზებისას ბანკი უნდა მიისწრაფოდეს, რომ დეპოზიტურ ანგარიშზე სახსრების

რეზერვი მინიმალური იყოს. მეექვსე, საჭიროა მიღებული იქნეს ზომები საბანკო

მომსახურების განვითარებისთვის კლიენტების მომსახურების ხარისხისა და

კულტურის ასამაღლებლად, რაც ხელს უწყობს დეპოზიტების მოზიდვას.

როგორც წესი ისეთ ოპერაციებს, რომელთა მეშვეობითაც კომერციული ბანკები

აწარმოებენ მათ განკარგულებაში არსებული რესურსების განთავსებას მოგების

მიღებისა და ლიკვიდობის შენარჩუნების მიზნით აქტიური ოპერაციები ეწოდება. ამ

ოპერაციებს მიეკუთვნება: მოკლევადიანი და გრძელვადიანი დაკრედიტება,

მოსახლეობისთვის სამომხმარებლო კრედიტების გაცემა, ფასიანი ქაღალდების

შეძენა, ლიზინგი, ფაქტორინგი, ინოვაციური დაფინანსება და დაკრედიტება.

ბანკი კომერციული საწარმოს წარმოადგენს და იგი შემოსავლის მიღების მიზნით

დროებით თავისუფალ და მოზიდულ სახსრებს თავისი სახელით განათავსებს.

კომერციული ბანკის აქტიური ოპერაციები სხვა არაფერია თუ არა დაკრედიტების

ოპერაციები. საკრედიტო ოპერაციების ურთიერთობების სუბიექტებს საბანკო

197

კრედიტის სფეროში კორპორაციები, ფირმები, მოსახლეობა, სახელმწიფო და თვით

ბანკები წარმოადგენენ.

ისეთ ოპერაციებს, რომელთა მეშვეობითაც კომერციული ბანკები აწარმოებენ

მათ განკარგულებაში არსებული რესურსების განთავსებას მოგების მიღებისა და

ლიკვიდობის შენარჩუნების მიზნით ბანკის აქტიური ოპერაციები ეწოდება.

ეკონომიკური შინაარსის მიხედვით კომერციული ბანკის აქტიური ოპერაციები

იყოფა: სასესხო, საანგარიშსწორებო, სალარო, საინვესტიციო და საგარანტიო

ოპერაციებად.

სქემა 7.1

კომერციული ბანკის რესურსების აქტიურ ოპერაციებში განთავსება

ბანკის აქტიური ოპერაციების ძირითადი სახეებია: საკრედიტო-სასესხო,

საფონდო, საანგარიშსწორებო-საგადასახდელო, საინვესტიციო, საკომისიო და

საგარანტიო ოპერაციები.

განვიხილოთ ცალ-ცალკე:

საკრედიტო-სასესხო ოპერაციების დროს მსესხებლებზე ფული გაიცემა საბანკო

კრედიტის სახით. იმ საკრედიტო ოპერაციებს, რომელთა პროცესშიც ბანკები იძენენ

(ანაღდებენ) თამასუქებს, ან გირაოდ იღებენ მათ, სააღრიცხვო–სასესხო ოპერაციებს

უწოდებენ.

198

საფონდო ოპერაციები არის ბანკის მიერ საკუთარი და კლიენტების სახსრების

დაბანდება ფასიან ქაღალდებში ორგანიზებულ ან არაორგანიზებულ საფონდო

ბირჟაზე;

საანგარიშსწორებო-საგადასახდელო ოპერაციებით ძირითადად სახსრების

ჩარიცხვა წარმოებს კლიენტების ანგარიშზე და სხვა პირების წინაშე არსებული

ვალდებულებების გასტუმრება ამ ანგარიშიდან ხდება. ეს ოპერაციები აქტიურია იმ

აზრით, რომ თავისი და კლიენტების ვალდებულებების დროულად გადახდისთვის

ბანკს სახსრების ნაწილი მუდმივად უნდა ჰქონდეს შენახული ცენტრალურ ბანკში, ან

სხვა საანგარიშსწორებო (კლირინგულ) ცენტრებში.

საინვესტიციო ოპერაციები - ბანკის მიერ სახსრების დაბანდება სხვა

იურიდიული პირების აქციებსა და პაიებში (ე.ი. საწესდებო კაპიტალში) ან

ერთობლივი სამეურნეო-კომერციული საქმინობის მიზნით წარმოებს და რომელიც

დივიდენდების სახის მოგებაზეა გათვლილი.

საკომისიო და საგარანტიო და ზოგიერთი სხვა ოპერაცია შემოსავლის მომტანია,

თუმცა სხვადასხვა გარემოებათა გამო ისინი შესაძლოა გადაიქცნენ

მაღალშემოსავლიან, დაბალშემოსავლიან, სტაბილური და არასტაბილური

შემოსავლების მომტან, არაშემოსავლიან და ზარალიან ოპერაციებადაც კი.

ბანკის აქტიური ოპერაციების ნაწილს ყოველთვის არ მოაქვს შემოსავალი. მათ

მიეკუთვნება ისეთი ოპერაციები, რომლებიც აუცილებელია ბანკის ნორმალური და

სტაბილური ფუნქციონირებისთვის:

საცავებსა და ბანკის საოპერაციო სალაროებში არსებული ნაღდი ფული,

უძრავ ქონებაზე ოპერაციების უმრავლესობა;

ცენტრალურ ბანკში სავალდებულო რეზერვებად დეპონირირებული

სახსრები;

სახსრების ნაშთები ბანკის ძირითად საკორესპოდენტო ანგარიშზე

ცენტრალურ ბანკში, ზოგჯერ - სხვა ბანკებშიც.

ბანკის აქტიური ოპერაციები განსხვავებულია როგორც ეკონომიკური შინაარსით,

ისე მათი ხარისხის თვალსაზრისით. ხარისხით განსხვავებულ აქტივებს შორის

199

რაოდენობრივ თანაფარდობას, ანუ სხვადასხვა ჯგუფის აქტივების ხვედრით წილს

მათ საერთო საბალანსო შედეგში, აქტივების სტრუქტურას უწოდებენ. იგი

შესაძლებელია იყოს: რაციონალური ან არარაციონალური, ეფექტიანი ან

არაეფექტიანი. ამის თაობაზე იმის მიხედვით შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, თუ:

როგორია აქტივების დივერსიფიკაციის დონე, აქტივების სტრუქტურა;

როგორია სხვადასხვა ჯგუფის აქტივების ლიკვიდობის დონე; როგორ

იცავს ბანკი პასივების სტრუქტურასთან აქტივების სტრუქტურის

შესაბამისობის ოქროს წესს.

ბანკის აქტივების ხარისხი ცვალებადი სიდიდეა, რის გამოც აუცილებელია

სისტემატურად მისი გაანალიზება და შეფასება. სახელდობრ გაანალიზებას

ექვემდებარება:

ბალანსის აქტივების მოცულობის დინამიკა და ხარისხობრივი

შედგენილობა;

მოზიდული სახსრების მოცულობისა და შედგენილობის დინამიკა და

საკუთარი სახსრების მოცულობისა და შედგენილობის დინამიკა.

ასეთი ანალიზი საშუალებას იძლევა გამოვავლინოთ ბანკის საქმიანობაში

არსებული მნიშვნელოვანი ტენდენციები და განვსაზღვროთ თუ რომელი

ოპერაციების ხარჯზე გაიზარდა ან შემცირდა მომგებიანობა (ზარალიანობა);

შევაფასოთ საკუთარი და მოზიდული კაპიტალის ცვლილება, თვალყური ვადევნოთ

მოზიდული სახსრების ზრდას (კლებას); გამოვავლინოთ ბანკის საქმიანობის და

პრიორიტეტების შეცვლის აუცილებლობა.

ეროვნული ბანკის ბალანსი. ნებისმიერი ქვეყნის ცენტრალური ბანკი

(საქართველოში – საქართველოს ეროვნული ბანკი – სებ) ბანკების რეზერვების

ბალანსის, მისი სიჭარბისა თუ დეფიციტის მიხედვით წარმართავს ინტერვენციების

(ჩარევის) შესაბამის პოლიტიკას. ამდენად, სათანადო პოლიტიკის შესამუშავებლად

უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება ცენტრალური ბანკის ბალანსის ანალიზს.

იმისათვის, რომ გავერკვეთ, თუ როგორ ხდება საბანკო სისტემის ლიკვიდობის

სიჭარბისა თუ დეფიციტის წარმოქმნა, საჭიროა ცენტრალური ბანკის ბალანსის

განხილვა. ასეთი ანალიტიკური ბალანსი აქტივების მხარეს მოიცავს: წმინდა

200

უცხოურ აქტივებს, მთავრობის წმინდა დავალიანებას, ბანკების (ანუ საბანკო

სისტემის) წმინდა დავალიანებას და სხვა წმინდა აქტივებს (სხვა მუხლებს).

პასივებში კი შედის სარეზერვო ფული (მონეტარული ბაზა), რაც, თავის მხრივ

მიმოქცევაში არსებული ნაღდი ფულისა და ეროვნულ ბანკში კომერციული ბანკების

რეზერვებისგან (სავალდებულო და თავისუფალი) შედგება.

საბანკო სისტემის ლიკვიდობაში1 იგულისხმება კომერციული ბანკების

ეროვნულ ბანკში არსებული სახსრები ეროვნული ვალუტით. ისინი განთავსებულია

სავალდებულო რეზერვებისა და საკორესპონდენტო ანგარიშებზე. ვინაიდან,

კომერციული ბანკებისათვის დაწესებული სარეზერვო მოთხოვნებიდან

გამომდინარე, სავალდებულო რეზერვების ანგარიშზე არსებული ნაშთების

გამოყენება შეზღუდულია, უმთავრესია ეროვნული ვალუტით საკორესპონდენტო

ანგარიშზე არსებული ნაშთები. მათ დონეზე კი უმნიშვნელოვანეს გავლენას ახდენს

ოთხი მთავარი „ავტონომიური“ კომპონენტი: წმინდა უცხოური აქტივები,

მთავრობის წმინდა დავალიანება, სხვა მუხლები (წმინდა) და ნაღდი ფული

მიმოქცევაში. ყოველდღიურად ეს ფაქტორები ჩვეულებისამებრ იცვლება, ასახავს რა

ბაზარზე2 ლიკვიდობის შემოდინებასა და გადინებას ანუ საბანკო სისტემასა და

ეროვნულ ბანკს შორის ფულადი ნაკადების მოძრაობას. „ავტონომიურობაში“

იგულისხმება, რომ ეს ფაქტორები მოკლევადიან პერიოდში, როგორც წესი,

ცენტრალური ბანკის კონტროლის მიღმაა. მაგალითისათვის, შეუძლებელია ნაღდი

ფულის მოძრაობის გაკონტროლება – რა რაოდენობით მოექცევა ის საბანკო

სისტემაში, თუ შენარჩუნებული იქნება იმავე ფორმით (მოცულობით). ეროვნულ

ბანკში არსებულ მთავრობის ანგარიშებზე საბიუჯეტო სახსრების დიდი მერყეობის

გამო რთულია მთავრობის წმინდა დავალიანების პროგნოზიც. ასევე, თუ ხდება

გაცვლითი კურსის მიზნობრივი ნიშნულის შენარჩუნება ცენტრალურ ბანკს არ

შეუძლია მისი უცხოური ვალუტის რეზერვების დონის, შესაბამისად, წმინდა

უცხოური აქტივების კონტროლი. სხვადასხვა პირობებში ცენტრალურ ბანკს

შეუძლია აკონტოლოს ბალანსის ეს ნაწილებიც, რაც დამოკიდებულია მოქმედი

პოლიტიკის მიზნებზე. მაგალითად, თუკი არ არსებობს გაცვლითი კურსის

1 „sabanko sistemis likvidoba“, „likvidoba“, „bankebis rezervebi“, „rezervebi“ gamoiyeneba erTi da imave

SinaarsiT. 2 „sabanko sistema“ da „bazari“ gamoyenebulia erTnairi mniSvnelobiT.

201

ფიქსირების ან მართვის აუცილებლობა და ცენტრალური ბანკი არ აწარმოებს

სავალუტო ინტერვენციებს არც რაიმე სხვა მიზნების გამო, მაშინ წმინდა უცხოური

აქტივები კონტროლირებადი ხდება.

წმინდა უცხოურ აქტივებში მომხდარი ცვლილებები ლიკვიდობაზე

ზეგავლენის მქონე ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ფაქტორია. თუმცა ზეგავლენის

ხარისხი დამოკიდებულია გაცვლითი კურსის რეჟიმსა და საგადამხდელო ბალანსის

მდგომარეობაზე. ფიქსირებული ან მართვადი მცურავი გაცვლითი კურსის მქონე

ქვეყანაში ცენტრალური ბანკი შეიძლება, იძულებული გახდეს ინტერვენცია

მოახდინოს სავალუტო ბაზარზე, რათა შეინარჩუნოს ეროვნული ვალუტის პარიტეტი

ან მიზნობრივი დონე. ვთქვათ, გაცვლითი კურსის გაუფასურების მიმართულებით

ზეწოლის შემთხვევაში, ის შეიძენს ეროვნულ ვალუტას წმინდა უცხოურ აქტივებში

გაცვლით, რის შედეგადაც შემცირდება სარეზერვო ფული. ცენტრალურ ბანკს

შეუძლია სარეზერვო ფულზე აღნიშნული ეფექტის ნეიტრალიზება

მაკომპენსირებელი გარიგებით, რომელიც მოახდენს ბაზარზე ლიკვიდობის ინექციას

ეროვნულ ვალუტით, იმ მოცულობით, რომელიც შეესაბამება ცენტრალური ბანკის

ინტერვენციის შედეგად შემცირებული ლიკვიდობის ოდენობას. გარიგება, რომელიც

მოახდენს სტერილიზაციას, შეიძლება იყოს მოკლევადიანი, ეროვნული ბანკის

განკარგულებაში არსებული სხვადასხვა ინსტრუმენტების გამოყენებით ან მეორად

ბაზარზე საშინაო ფინანსური აქტივების (რაც ჩვენს შემთხვევაში, დღეისათვის

მხოლოდ ფინანსთა სამინისტროს სახაზინო ვალდებულებებია) შესყიდვის გზით.

1998 წლის დეკემბრიდან, თავისუფალი მცურავი კურსის რეჟიმზე გადასვლის

შემდეგ ეროვნული ბანკი სავალუტო ბაზარზე ინტერვენციებს მიმართავდა უცხოური

ვალუტის შესყიდვის მიმართულებით, ქვეყნის საერთაშორისო

კონკურენტუნარიანობის შენარჩუნებიდან გამომდინარე1. ეროვნული ბანკის მიერ

თბილისის ბანკთაშორის სავალუტო ბირჟაზე უცხოური ვალუტის შეძენა, რომელიც

ბოლო წლებში ქვეყნის უცხოური ვალუტის რეზერვის შევსების მნიშვნელოვანი

წყარო იყო, შესაბამისად, განაპირობებდა მონეტარული ბაზის ზრდას. ეროვნული

ბანკის მიერ სავალუტო ბაზარზე ინტერვენციების შედეგად ემიტირებული ლარი

არის სწორედ ფულის მიწოდების უმთავრესი წყარო და დროის გარკვეულ

1 rodesac es winaaRmdegobaSi ar modioda fasebis stabilurobis mTavar amocanasTan

202

მონაკვეთში ფულზე არსებულ მოთხოვნას აკმაყოფილებს. ამიტომ ეროვნული ბანკის

მიერ განხორციელებული ინტერვენციების სტერილიზაცია მხოლოდ საგარეო და

სეზონური ფაქტორების დამატებითი ზემოქმედების შედეგად ხდებოდა

აუცილებელი, ისიც მოკლევადიანი პერიოდით და არ იყო სტერილიზაციისათვის

მიმართული ღონისძიებების მუდმივად განხორციელების საჭიროება.

ძალზე მოკლევადიან პერიოდში წმინდა უცხოურ აქტივებში ცვლილებები

ზოგჯერ ზუსტადაა ცნობილი. ეს შეეხება ქვეყნის იმ სავალუტო ნაკადების

მოძრაობას, რომელიც დაკავშირებულია სახელმწიფოს მიერ საგარეო

ვალდებულებების მომსახურებასა და საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციებისა

თუ დონორი ქვეყნების კრედიტებსა და დახმარებებთან. მიუხედავად ამისა,

საგადასახდელო ბალანსში შემავალ ანგარიშებზე სხვა ნაკადების მოძრაობა და

მაღალდოლარიზებული ეკონომიკის გამო სუბიექტების ქცევა უმნიშვნელოვანეს

გავლენას ახდენს წმინდა უცხოური აქტივების ცვლილებაზე და ცენტრალური ბანკის

კონტროლის მიღმაა. ამ ნაკადების გათვალისწინება პრაქტიკულად შეუძლებელია და

წმინდა უცხოური აქტივები უნდა ჩაითვალოს ლიკვიდობის დონეზე მოქმედ

ავტონომიურ ფაქტორად, რომელიც მხოლოდ ნაწილობრივ შეიძლება

ექვემდებარებოდეს ეროვნული ბანკის კონტროლს.

ლიკვიდობის შექმნის მეორე პოტენციური ფაქტორი და მისი ერთ-ერთი

ძირითადი წყაროა მთავრობის წმინდა დავალიანება. მთავრობის წმინდა

დავალიანება არის ეროვნული ბანკის მიერ მთავრობაზე გაცემული სესხებისა და

მთავრობის დეპოზიტების სხვაობა. მთავრობის დეპოზიტები წარმოადგენს

მთავრობის მიერ ეროვნულ ბანკში განთავსებულ სახსრებს – საბიუჯეტო

შემოსულობათა ერთიან სატრანზიტო ანგარიშზე1, სახაზინო სამსახურის,

ადგილობრივი თვითმმართველობისა და სხვა სახელმწიფო ინსტიტუტების

ანგარიშებზე არსებული ნაშთების ჯამს. აღნიშნული კატეგორიის ანგარიშები

ლიკვიდობის მდგომარეობაზე გავლენას ახდენს მიღებული საბიუჯეტო

შემოსავლებისა და გაწეული ხარჯების თანაფარდობის შესაბამისად. ეროვნულ

ბანკსა და ფინანსთა სამინისტროს შორის არსებული კოორდინაცის მიუხედავად,

1 2004 wlis 5 aprilidan Seiqmna sabiujeto SemosulobaTa erTiani gamanawilebeli angariSi, romelmac Caanacvla

sabiujeto SemosulobaTa mravali sxvadasxva angariSi.

203

შეუძლებელია გარკვეული მსხვილი მოცულობის შემოსავლების გარდა, სხვა

შემოსავლების შესახებ ამომწურავი ინფორმაციის ფლობა. იგივე შეიძლება ითქვას

სახელმწიფო უწყებებისა თუ საბიუჯეტო ორგანიზაციების მიერ ხაზინიდან

სახსრების ათვისებასთან დაკავშირებით, შრომის ანაზღაურებისა და სოციალური

დახმარებებისათვის გამიზნული ხარჯების გარდა.

მთავრობის ანგარიშების ცვალებადობის მიზეზები შესაძლოა

სხვადასხვაგვარი იყოს. მთავრობის ხარჯებისა და საგადასახადო შემოსავლების

ნაკადები შეიძლება იცვლებოდეს სეზონურად. საბიუჯეტო შემოსავლების ზრდა

იწვევს მთავრობის დეპოზიტების ზრდას და შესაბამისად მთავრობის წმინდა

დავალიანების შემცირებას. თუ მთავრობა გასწევს ისეთი მოცულობის ხარჯებს,

რომელიც აღემატება შემოსავლებს მთავრობის დეპოზიტები შემცირდება და

შეიძლება წარმოიქმნას დეფიციტი. ამ შემთხვევაში შესაძლოა ცენტრალურმა ბანკმა

მისცეს მთავრობას სესხი ამ სხვაობის დასაფარავად. უმრავლეს შემთხვევაში ეს

მოკლევადიანი, წლის ბოლომდე დაფარვის ვადით (მათ შორის, თვის ბოლომდე

დაფარვის ვადით) გაცემული სესხებია და უმეტესად ფულადი ნაკადების მოძრაობის

თანაბრობას ემსახურება. ეროვნული ბანკი ასევე გასცემს გრძელვადიან სესხებს

(ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების ერთ-ერთი წყარო), რომელთა მოცულობა

შესაბამისი წლის ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებებითა

და სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ კანონით განისაზღვრება, ხოლო სსფ-ს

პროგრამის მოქმედებისას შეთანხმებულია ამ ორგანიზაციასთან. საქართველოში

წლების განმავლობაში მთავრობის პირდაპირი დაკრედიტება წარმოადგენდა

ლიკვიდობის მიწოდების წყაროს, თუმცა მეტწილად საგარეო ვალების მომსახურებას

ხმარდებოდა.

ლიკვიდობის მიწოდების წყაროდ გვევლინება, აგრეთვე, მთავრობის მიერ

მიღებული უცხოური გრანტების, დახმარებებისა და საგარეო სესხების კონვერტაცია

ეროვნულ ბანკში და მათი საშინაო ვალდებულებების მომსახურებისათვის

გამოყენება. იმ შემთხვევაში კი, როდესაც მთავრობა აპირებს საგარეო გადარიცხვებს,

ეროვნული ბანკი იძენს ეროვნული ვალუტას და ცვლის უცხოური ვალუტაზე, რაც

ირიბი გზით, მთავრობის დეპოზიტების გავლით ლიკვიდობის ამოღების ტოლფასია.

204

ნაღდი ფული მიმოქცევაში ლიკვიდობის მიწოდების შემდეგი ავტონომიური

ფაქტორია. იგი განისაზღვრება, როგორც ეროვნული ბანკის მიერ მიმოქცევაში

გაშვებული ყველა ბანკნოტი და მონეტა, იმ ფულის გამოკლებით, რაც ეროვნული

ბანკის სალაროშია. მიმოქცევაში გაშვებული ნაღდი ფულის შემცირება ან ზრდა

გულისხმობს ცენტრალურ ბანკში საბანკო სისტემის ანგარიშების დაკრედიტებას ან

დადებეტებას. მიმოქცევაში ნაღდი ფულის ცვლილებაზე გავლენას ახდენს აგრეთვე,

მოძრაობა მთავრობის ანგარიშებზე: ის საბიუჯეტო შემოსავლები და ხარჯები,

რომლებიც ბანკების საკორესპონდენტო ანგარიშების გვერდის ავლით, უშუალოდ

ეროვნული ბანკში განთავსებული ხაზინისა და სხვადასხვა სახელმწიფო

ინსტიტუტების ანგარიშებიდან ხორციელდება, ნაღდი ფულადი ანგარიშსწორებით.

მიმოქცევაში ნაღდი ფულის ამა თუ იმ მიმართულებით ცვლილება გავლენას

ახდენს ლიკვიდობის დონეზე. კერძოდ, მისი ზრდა ხშირად საბანკო სისტემაში

ლიკვიდობის დეფიციტის შექმნის მიზეზსაც წარმოადგენს. ნაღდი ფულის ბანკებში

დაბრუნებამ კი შეიძლება წარმოქმნას ლიკვიდობის სიჭარბე.

ნაღდ ფულზე ძირითად მოთხოვნას აყალიბებს მთლიანი შიდა პროდუქტი და

ალტერნატიული დანახარჯები, როგორიცაა საპროცენტო განაკვეთები და ინფლაცია.

თუმცა ნაღდი ფულის მოთხოვნის განსაზღვრისათვის ამ მონაცემთა გამოყენების

სარგებლიანობა დამოკიდებულია პარალელური ვალუტების გამოყენების

მასშტაბებსა და ტექნოლოგიურ და ფინანსურ ინოვაციებზე (ელექტრონული

ბარათები და ა.შ.). იმ გარიგებების ოდენობა, რომლებიც ნაღდი ფულით ფინანსდება,

თანდათანობით მცირდება მრავალ ქვეყანაში. მაგრამ, როდესაც არსებობს ინფლაცია

და ეკონომიკური ზრდა, გამოშვებული ბანკნოტების რაოდენობა, როგორც წესი,

დროთა განმავლობაში აბსოლუტურ გამოხატულებაში იზრდება.

ლიკვიდობის მიწოდების მეოთხე ავტონომიურ ფაქტორს ე.წ. სხვა მუხლები

(სხვა წმინდა აქტივები) წარმოადგენს. იგი მოიცავს ცენტრალური ბანკის კაპიტალს,

გაუნაწილებელ მოგებასა და რეზერვებს, მის შემოსავლებსა და ხარჯებს. შეიძლება

ითქვას, რომ იგი არის ლიკვიდობის ყველაზე ნაკლებად ცვალებადი ავტონომიური

კომპონენტი. გარიგებები კაპიტალსა და რეზერვებში წინასწარაა განსაზღვრული.

საანგარიშო წლის დამთავრების შემდეგ კი შემოსავლების განაწილების შედეგად

205

ეროვნული ბანკი ახორციელებს მოგების ტრანსფერტს ბიუჯეტის სასარგებლოდ,

რომლის მთავრობის დეპოზიტებზე ასახვის შემდეგ შესაძლოა გახდეს ლიკვიდობის

მიწოდების წყარო.

სხვა მუხლები მოიცავს ისეთ შემთხვევას, როდესაც ანგარიშებზე ცენტრალურ

ბანკში საბანკო სისტემასთან ოპერაციების დადებეტება და დაკრედიტება არ ხდება

ერთსა და იმავე დღეს და წარმოიქმნება ბანკის რეზერვი, როგორც ამ დროითი ლაგის

შედეგი.

სხვა მუხლებში შედის ცენტრალური ბანკის შემოსავლები. მათ შორის,

საპროცენტო შემოსავლები ფინანსთა სამინისტროზე გაცემული სესხებიდან.

ეროვნული ბანკის მიმართ მთავრობის მიერ დაგროვილი დავალიანების დიდი

ოდენობიდან გამომდინარე, ამ სესხების მომსახურება მნიშვნელოვანი მოცულობის

თანხებთანაა დაკავშირებული, რაც საბოლოო ჯამში ლიკვიდობის ამოღების

ტოლფასია. ამ თანხების მომსახურების გრაფიკი წინასწარაა ცნობილი.

ლიკვიდობის მიწოდების უმთავრესი კომპონენტია ეროვნული ბანკის

ბალანსის ის ნაწილი, რომელსაც ბანკების წმინდა დავალიანებას უწოდებენ. ბანკების

წმინდა დავალიანება შეიძლება ასე ჩაიწეროს:

ბანკების წმინდა დავალიანება = ∆∆ოპერაციები მონეტარული

ინსტრუმენტებით + ∆∆მუდმივი მექანიზმები + ∆∆დაფარვა (1),

სადაც „∆“ გვიჩვენებს ფულადი ნაკადების ცვლილებას, „∆∆ოპერაციები

მონეტარული ინსტრუმენტებით“ არის ეროვნული ბანკის რეპო, საკრედიტო თუ

სადეპოზიტო აუქციონების მეშვეობით საბანკო სისტემისათვის მიცემული ან

სისტემიდან აღებული სესხები, „∆∆მუდმივი მექანიზმები“ ეს არის ეროვნული ბანკის

მუდმივმოქმედი მექანიზმების – ერთდღიანი დეპოზიტებისა და ერთდღიანი

კრედიტების მეშვეობით ლიკვიდობის წმინდა ინექცია (მუდმივმოქმედი

მექანიზმების გამოყენება, რა თქმა უნდა, თავად ბანკების არჩევანია. თუმცა,

დღეისათვის ამ მექანიზმით სარგებლობა ლიმიტირებულია), „∆∆დაფარვა“ არის

ცვლილება იმ რეფინანსირებული ნაკადისა, რომელიც წარმოიშვა წინანდელი

ოპერაციებით ღია ბაზარზე ან მუდმივმოქმედი მექანიზმებით და დაუდგა დაფარვის

206

ვადა. მაგალითად, თუ ეროვნული ბანკი არის წმინდა კრედიტორი (დებიტორი)

ბაზარზე, მაშინ წინა ოპერაციის დასრულება წარმოადგენს ლიკვიდობის ამოღებას

(მიწოდებას). საბანკო სისტემასთან გარიგების შემდეგ, ვადიანი სესხები ცენტრალურ

ბანკსა და სისტემას შორის შეიძლება განვიხილოთ როგორც ლიკვიდობის კიდევ

ერთი ავტონომიური წყარო – იმ თვალსაზრისით, რომ გარიგების შემდეგ იგი

ცენტრალური ბანკის კონტროლის მიღმაა. თუმცა ეს ოპერაციები განსხვავდება

ლიკვიდობის სხვა ავტონომიური წყაროებისაგან, რადგან ამ შემთხვევაში ზუსტადაა

ცნობილი გარიგების პირობები, დაფარვის ვადა და მოცულობა.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან და ეროვნული ბანკის ბალანსიდან

გამომდინარე ლიკვიდობის მიწოდება შეიძლება შემდეგნაირად განისაზღვროს:

ლიკვიდობის მიწოდება = ∆∆წმინდა უცხოური აქტივები + ∆∆მთავრობის წმინდა

დავალიანება + ∆∆სხვა მუხლები – ∆∆ნაღდი ფული მიმოქცევაში + ∆∆დაფარვა +

∆∆მონეტარული ინსტრუმენტები + ∆∆მუდმივი მექანიზმები (2)

აქედან შეგვიძლია გამოვყოთ პირველი ხუთი ცვლადი (∆∆წმინდა უცხოური

აქტივები + ∆∆მთავრობის წმინდა დავალიანება + ∆∆სხვა მუხლები – ∆∆ნაღდი ფული

მიმოქცევაში + ∆∆დაფარვა), რომლებიც ლიკვიდობის მიწოდების ავტონომიურ

ფაქტორებს ასახავს და მათ „ლიკვიდობის ავტონომიურ პოზიციას“ უწოდებენ1 .

ფორმულის დანარჩენი წევრები კი – (∆∆ოპერაციები მონეტარული

ინსტრუმენტებით + ∆∆მუდმივი მექანიზმები) ცენტრალური ბანკის

განკარგულებაშია და განხორციელებულ პოლიტიკაზეა დამოკიდებული. მას

ბაზარზე „პოლიტიკის პოზიციას“ უწოდებენ. ამდენად, ლიკვიდობის მთლიანი

მიწოდება არის ბაზრის „ლიკვიდობის ავტონომიურ პოზიციასა“ და ცენტრალური

ბანკის „პოლიტიკის პოზიციაში“ ცვლილებების ჯამი.

კომერციული ბანკების მიმართ სარეზერვო მოთხოვნების დაწესების

შემთხვევაში, ლიკვიდობაზე მოთხოვნა შეიძლება გაიყოს ორ კომპონენტად:

ცვლილებები ბანკის სავალდებულო რეზერვებში და ცვლილებები ბანკის

თავისუფალ რეზერვებში. აქედან, გამომდინარე

1 Claudio E.V. Borio. Monetary policy operating procedures in industrial countries. Bank for International

Settlements. March 1997, gv.292

207

ლიკვიდობაზე მოთხოვნა = ∆∆სავალდებულო რეზერვები + ∆∆თავისუფალი

რეზერვები

ბანკის თავისუფალი რეზერვები არის ეროვნულ ბანკში კომერციული ბანკების

ანგარიშებზე არსებული ნაშთის გადამეტება მოთხოვნილი რეზერვებისაგან. ჭარბი

ლიკვიდობა არის ხანგრძლივი პოზიტიური გადახრა მოთხოვნილი რეზერვებისაგან

ანუ თავისუფალი რეზერვების ზრდა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში.

კომერციული ბანკების რეზერვებზე (იმავე ლიკვიდობაზე) მოთხოვნა

ძირითადად დამოკიდებულია შემდეგ ფაქტორებზე:

1. სარეზერვო მოთხოვნების სისტემაზე (განსაკუთრებით გასაშუალოების

მექანიზმის არსებობასა და სარეზერვო მოთხოვნის დაცვის ხანგრძლივობაზე);

2. ფულადი საანგარიშსწორებო სისტემის ფუნქციონირებაზე;

3. ეროვნული ბანკის კრედიტის პირობებსა და ხელმისაწვდომობაზე;

უმთავრესად, თუ რა სტიმულია შექმნილი ბანკებისათვის ცენტრალური

ბანკიდან რესურსის მისაღებად და რა დამატებით ხარჯებთანაა ეს

დაკავშირებული (რესურსების ბაზარზე არსებულ განაკვეთზე მაღალი

პროცენტის შეთავაზება და ა. შ.).

4. ასევე, რეზერვების მოთხოვნის ფაქტორად შეიძლება განვიხილოთ საბანკო

სისტემის კონცენტრაციისა და სიდიდის მიხედვით განაწილება: მაგალითად,

მცირე ბანკებმა შეიძლება არჩიონ, რომ შეინახონ შედარებით მაღალი ნაშთი,

რადგან მათთვის შესაძლოა ნაკლებად ხელმისაწვდომი იყოს ბანკთაშორის

ბაზარზე გასვლა.

5. ჩვენთან ლიკვიდობის მოპოვებისა და მართვისათვის ბანკები აქტიურად

იყენებენ და ინტენსიურად მიმართავენ სავალუტო ბაზარს. ეროვნული

ვალუტის გაცლითი კურსის გამყარების მოლოდინი ზრდის მეტი

ლიკვიდობის შენახვის სტიმულს.

6. კომერციულმა ბანკებმა შეიძლება შეინარჩუნონ მაღალი ნაშთები

კლიენტურის ანგარიშების ზრდის პარალელურად, ანდა აქციონერთათვის

მტკიცე ფინანსური მდგომარეობის დასამტკიცებლად.

208

თემა 7. საბანკო საქმე და ფინანსური ინსტიტუტების მართვა

საბანკო მენეჯმენტის ზოგადი პრინციპები.

საბანკო რისკების არსი და კლასიფიკაცია.

საკრედიტო რისკების მართვა.

საპროცენტო განაკვეთების რისკის მართვა.

ლიკვიდობის რისკის მართვა.

საბანკო მენეჯმენტი ზოგადი პრინციპები. კომერციული ბანკის საქმიანობის

ეფექტიანობა დიდადაა დამოკიდებული საბანკო მენეჯმენტზე. საბანკო მენეჯმენტი ეს არის

საკრედიტო ორგანიზაციის მართვის სისტემა, რომელიც ეფუძნება საბანკო საქმიანობის

მართვის თანამედროვე ეფექტიან ფორმებს, საშუალებებსა და მეთოდებს.

საბანკო საქმიანობაში მმართველ სუბიექტებად გვევლინება საკრედიტო ორგანიზაციის

მმართველი რგოლები, ხოლო ობიექტებს წარმოადგენს ბანკის ფულადი რესურსები და მათი

მოძრაობა, ფინანსური მენეჯმენტი, ორგანიზაცული სტრუქტურა და ბანკის პერსონალი.

საბანკო მენეჯმენტის მიზანია საბანკო საქმიანობის ახალი მიმართულებებისა და

ახალი პროდუქტების დანერგვა და განვითარება ისე, რომ უზრუნველყოს საბანკო

ოპერაციათა მოცულობის ზრდა, შემოსავალებისა და აქტივების საბაზრო ღირებულების

გადიდება.

საბანკო მენეჯმენტის სტრატეგიული ამოცანაა საბანკო დაწესებულებების მუდმივი

სწრაფვა დასახული მიზნების მიღწევის უზრუნველსაყოფად და საგარეო ფაქტორების

უარყოფითი გავლენის შედეგად გამოწვეული რისკის შემცირება.

ამდენად, საბანკო მენეჯმენტმა უნდა უზრუნველყოს არა მხოლოდ სტრატეგიული

მიზნების განსაზღვრა, არამედ უნდა დასახოს გზები მათი რეალიზაციისთვის.

აღნიშნული ამოცანის გადაწყვეტა შეუძლებელია კარგად ორგანიზებული საბანკო

მენეჯმენტის გარეშე, რომელიც თავის სამოქმედო მეთოდიკას დააფუძნებს საკრედიტო

ორგანიზაციის საქმიანობის ფუნდამენტურ ანალიზზე, ბუღალტრულ და ფინანსურ

ანგარიშგებებზე.

კომერციულ ბანკში მენეჯმენტი იყოფა ფინანსურ მენეჯმენტად და პერსონალის

მართვად, რომლისკენაც მიმართულია საბანკო მენეჯმენტის მმართველობითი ძალისხმევა.

209

ამიტომაც იგი შესაძლოა განვიხილოთ ერთი მხრივ, როგორც შიდა საბანკო რეგულირების

მექანიზმი და მეორე მხრივ, სახელმწიფო საზედამხედველო ორგანოების მიერ დაწესებული

ნორმატივებისა და მოთხოვნილებების შესრულებისკენ მიმართული საქმიანობა.

საბანკო მენეჯმენტის ძირითადი ამოცანის მთავარი ელემენტებია1:

1. საბანკო პოლიტიკა, რაც გულისხმობს მთავარი ამოცანის ჩამოყალიბებასა და ბანკის

ძირითადი მიზნების გამოყოფას; კომპლექსური პროგრამებისა და პროექტების შემუშავებას,

რათა უზუნველყოფილი იქნეს ბანკის ძირითადი მიზნების მიღწევა; საბანკო საქმიანობის

მართვის მეთოდოლოგიის შემუშავებას; ბანკის განვითარების არჩეული პოლიტიკის

შესაბამისი ორგანიზაციული სტრუქტურის ჩამოყალიბებას;

2. პერსონალის მართვის სტრატეგია. იგი ვრცელდება პერსონალის საქმიანობის

ორგანიზაციის სფეროში; პერსონალის მოტივაციის, მათი საქმიანობის ეფექტიანობის

განსაზღვრის, ინოვაციური პოტენციალის სტიმულირებისა და პერსონალის განვითარების

სფეროში.

3. საბანკო მარკეტინგი. იგი გულისხმობს ბანკის მომსახურების არსებული და

პოტენციური ბაზრების დადგენას; კონკრეტული ბაზრის არჩევას და ბანკის კლიენტურის

მოთხოვნილებათა განსაზღვრა-გამოკვლევას; არსებული პროდუქტების განვითარებისთვის

მოკლე და გრძელვადიანი მიზნების განსაზღვრას და ახალი საბანკო პროდუქტების შექმნას;

პრაქტიკაში ახალი სახის საბანკო მომსახურებათა დანერგვას და დანერგვის რეალიზაციის

კონტროლს; არსებული საბანკო პროდუქტებისთვის ფორმისა და მდგომარეობის შეცვლას,

თვისობრივ გარდაქმნას, რათა მაქსიმალურად იქნეს მორგებული იგი ბანკის არსებული და

პოტენციური კლიენტების მოთხოვნილებებს.

4. მომხმარებელთა (ბანკის კლიენტთა) ბაზრის ფორმირება, გაყიდვების სამსახურის

ორგანიზება. იგი გულისხმობს არსებულ ბაზარზე პოზიციების გამყარებას; საბანკო

მომსახურებათა ახალი ბაზრების ათვისებას; კონკურენტუნარიანობის ამაღლებასა და ბანკის

რესურსული ბაზის გაფართოებას.

5. ეკონომიკა და ფინანსები. იგი გულისხმობს კაპიტალის ზრდას; მოგებისა და

ლიკვიდობის მართვას; ბანკის განვითარების სტაბილურობის უზრუნველყოფას; ფინანსური

გადაწყვეტილებების დასაბუთებას; ბანკის დანახარჯების მართვას.

1 gogoxia m., sabanko saqme, Tb., 2006. gv. 12.

210

6. ინფორმაციულ-ანალიტიკური უზრუნველყოფა. იგი მოიცავს ფინანსური

ოპერაციების დაგეგმვისა და რეალიზაციის ინფორმაციულ-ანალიტიკური სისტემის შექმნას.

7. ადმინისტრირება. იგი გულისხმობს ბანკის სტრუქტურის კლასიფიკაციისა და

პერსონალის კვალიფიკაციის ბანკის განვითარების არჩეულ სტრატეგიასთან შესაბამისობაში

მოყვანას.

ეფექტიანი საბანკო მენეჯმენტის პირობებში ბანკის ორგანიზაციული სტრუქტურა

იმგვარად უნდა იქნეს მოწყობილი, რომ მიღწეული იქნეს მრავალპროფილიანი

სპეციალიზაცია და საბანკო პროდუქტები მორგებული უნდა იქნეს მომხმარებელთა

ინდივიდუალურ მოთხოვნილებებზე. კონკრეტული საბანკო პროდუქტის დამუშავება-

რეალიზაცია მოიცავს მოქმედებას შემდეგი თანმიმდევრობით:

1. ფინანსური ბაზრის (საკუთარი სეგმენტის) სიტუაციურ ანალიზსს და ამ ბაზარზე

ბანკის მდგომარეობის განსაზღვრას;

2. ფუნდამენტურ ანალიზსს ყველა იმ “სუსტი მხარეებისა”, რომლებიც შესაძლოა

გამოვლინდეს პროდუქტის დანერგვისას;

3. საბანკო პროდუქტის მოდელირებას, რომელიც მიმართულია საბანკო

მომსახურებათა სპექტრის გაფართოებისკენ;

4. საბანკო პროდუქტის ფუნქციურ-ტექნოლოგიური დოკუმენტაციის შემუშავებას

უშუალო შემსრულებლის დონემდე;

5. ურთიერთკავშირის ანალიზისა და ურთიერთდამოკიდებულების განსაზღვრას იმ

დონეებსა და სტრუქტურულ ქვედანაყოფებს შორის, რომლებიც უზრუნველყოფენ

მოცემული პროდუქტის “დაწინაურებას”;

6. ბანკის სტრუქტურული ქვედანაყოფების შედეგებისა და წინადადებების შეჯამებას;

7. საბანკო პროდუქტის ტირაჟირებას და მის წარდგენას მომხმარებელთა ფართო

წრისთვის.

საბანკო სისტემის განსაკუთრებულობიდან გამომდინარე, საბანკო მენეჯმენტის

ძირითადი პრინციპები შეიძლება ფორმულირებულ იქნეს შემდეგი სახით1.

1 Синки Дж., Финансовый менеджмент в коммерческом банке и в индустрии финансовых услуг. М., 2007.

ст.32.

211

1. ფუნქციათა გამიჯვნა საბანკო სისტემის ორ დონეს – ცენტრალურ ბანკსა და

კომერციულ ბანკს შორის;

2. კომერციული ბანკის ეკონომიკური ინტერესების შერწყმა სახელმწიფო ფულად-

საკრედიტო პოლიტიკის მოთხოვნილებებთან;

3. ცენტრალური ბანკის მიერ კომერციული ბანკების ზედამხედველობა;

4. საბანკო რისკების მინიმიზაცია.

საბანკო მენეჯმენტის დაგეგმვის ფუნქციის საშუალებით განისაზღვრება საკრედიტო

ორგანიზაციის მიზანი და ამოცანები მოკლევადიანი და გძელვადიანი პერიოდისთვის; მათ

შესასრულებლად საჭირო ვადები და საშუალებები. დაგეგმვა ეფუძნება მარკეტინგულ

კვლევებს. მარკეტინგი მნიშვნელოვან როლს თამაშობს საბანკო პროდუქტებზე ფასების

განსაზღვრაში, რეკლამის საშუალებით მათ გასაღებაში, საზოგადოებაში ორგანიზაციის

დადებითი იმიჯის ფორმირებასა და შენარჩუნებაში.

მოტივაცია, როგორც მმართველობითი საქმიანობის ერთ-ერთი ფუნქცია, გულისხმობს

პერსონალისთვის ხელსაყრელი პირობების შექმნის გზით მათი ეფექტიანი შრომისთვის

მობილიზებას.

კონტროლი, როგორც მენეჯმენტის ფუნქცია გამოიყენება ხელმძღვანელობის მიერ,

რათა მოხდეს დაგეგმილი ნორმატივების შესრულების ან მათი შეუსრულებლობის

მიზეზების გამოკვლევის მიზნით.

საბანკო მენეჯმენტის ერთ-ერთ მთავარ მიზანს წარმოადგენს მოგების მიღების

უზრუნველყოფა ბანკის სამეწარმეო საქმიანობიდან.

საბანკო მენეჯმენტის განვითარების აქტუალურ საკითხებს წარმოადგენს ბანკში

მიმდინარე პროცესების ავტომატიზაცია, შემოსავლიანობის გაზრდა, პერსონალის

პროფესიული დონის ამაღლება და სხვ.

საბანკო მენეჯმენტი წარმოადგენს პროფესიული საქმიანობის ერთ-ერთ სახეს,

რომელიც მიმართულია ორგანიზაციულ-სამეურნეო სისტემის მართვისკენ და იღებს

გადაწყვეტილებებს განუსაზღვრელობისა და მრავალფეროვანი არჩევანის პირობებში

კომერციული საქმიანობის ფინანსური სტრატეგიისა და ტაქტიკის რეალიზაციის მიზნით,

მართავს ფულად ნაკადებსა და პოულობს ოპტიმალურ ფინანსურ გადაწყვეტილებას.

212

საბანკო მენეჯმენტის არსი მდგომარეობს ბანკის ეკონომიკური პოლიტიკის

შემუშავებასა და რეალიზაციაში, მართავს მის კაპიტალს, აქტივებს, პასივებს, ლიკვიდობას,

შემოსავლიანობას, საბანკო რისკებს, მიმართულია ბანკის ფუნქციების შესრულებისკენ და

დასახული მიზნების რეალიზაციისკენ.

ფინანსური მენეჯმენტის საშუალებით კომერციული ბანკის ხელმძღვანელობა წყვეტს

შემდეგ საკითხებს:

1. საბანკო საქმიანობის განხორციელებისთვის აუცილებელი საკუთარი და მოზიდული

ფულადი რესურსების ფორმირებას;

2. მოგების მიღების მიზნით ფულადი სახსრების რაციონალურ განთავსებას;

3. შემოსავლების მაქსიმიზაციასა და საბანკო საქმიანობასთან დაკავშირებულ

დანახარჯების მინიმიზაციას;

4. კომერციული ბანკისთვის დადგენილი ფინანსური ნორმატივების შესრულებას;

5. საბანკო რისკების მინიმიზაციას;

6. ბანკის ლიკვიდობის უზრუნველყოფას;

7. და სხვა ამოცანებს – ბანკის ეკონომიკური შედეგების ოპტიმიზაციის მიზნით;

ფინანსური მენეჯმენტის, როგორც ბანკის კომერციული საქმიანობის მმართველი

ქვესისტემის, ძირითადი ინსტრუმენტებია: დაგეგმვა, მონიტორინგი, ეკონომიკური

ანალიზი, პროგნოზირება, აღრიცხვა და კონტროლი;

ფინანსური მენეჯმენტი კომერციულ ბანკში ხშირად განიხილება “ბანკი _ კლიენტი”-ს

პოზიციიდან. ამ შემთხვევაში ბანკის მხრიდან კლიენტის ფინანსური მენეჯმენტი

განისაზღვრება როგორც:

1. კლიენტის საქმიანობის მახასიათებლების შესწავლა – ბაზარზე მისი სეგმენტი,

ურთიერთობა მომწოდებლებთან და მომხმარებლებთან;

2. ფულად საშუალებათა ბრუნვა, ანგარიშზე თავისუფალი ფულადი სახსრების ჯამური

ცვლილება, დებიტორული და კრედიტორული დავალიანებების მოცულობათა რყევები,

ფულადი სახსრების ინვესტირებისთვის გამოთავისუფლების შესაძლებლობა;

213

3. მენეჯმენტის ხარისხის შესწავლა, ამა თუ იმ საბანკო პროდუქტის გამოყენებისთვის

მზადყოფნის ხარისხის განსაზღვრა;

4. კლიენტის საჭიროებათა შეფასება, მათი სამეურნეო საქმიანობის კონკრეტული

პროექტის შესწავლა-დაფინანსების მიზნით ბანკის მონაწილეობის პოზიციიდან;

5. კლიენტის ფულადი ნაკადების ოპტიმიზაცია, როგორც ერთ-ერთი მეთოდი ბანკის

ლიკვიდობის დასაბალანსებლად;

ამ და სხვა ინსტრუმენტების საშუალებით ბანკის ხელმძღვანელობა, როგორც

მმართველი სუბიექტი, საბანკო საქმიანობის სფეროში შეიმუშავებს და რეალიზაციას

უკეთებს ეკონომიკურ პოლიტიკას, უზრუნველყოფს დაწესებული აუცილებელი

ეკონომიკური ნორმატივებისა და სხვა მოთხოვნილებათა შესრულებას, ატარებს სხვადასხვა

სახის ღონისძიებებს ბანკის კონკურენტუნარიანობის შენარჩუნებისა და ამაღლებისთვის.

ამასთან, საბანკო მენეჯმენტის საქმიანობის საგანს წარმოადგენს რაციონალური დაგეგმვის

მეთოდიკისა და სისტემის შექმნა და გამოყენება, ასევე ფინანსური ოპერაციების

განხორციელება.

იმისთვის, რომ ბანკმა შეინარჩუნოს კონკურენტუნარიანობა და განიმტკიცოს

პოზიციები, საჭიროა მენეჯმენტს შემუშავებული ჰქონდეს განვითარების გრძელვადიანი

გეგმა. სტრატეგიული განვითარების ჩარჩოებში განხილული უნდა იქნეს კაპიტალის ზრდის

საშუალებები, ახალი საბანკო პროდუქტებისა და ტექნოლოგიების დაუფლების გზები,

საკრედიტო, საპროცენტო, საინვესტიციო, საკადრო პოლიტიკა, მოსალოდნელი ფინანსური

შედეგები და სხვ.

მენეჯმენტის საშუალებით საკრედიტო ორგანიზაციის განვითარების სტრატეგიული

გეგმის განხორციელება შემდეგი სახის ამოცანების გადაწყვეტას ახდენს:

1. საბანკო მომსახურებაზე ბაზრის მოთხოვნილების სრულყოფილად და ხარისხიანად

დაკმაყოფილება;

2. ფულადი რესურსების მოზიდვა და რაციონალურად განთავსება;

3. ბანკის ლიკვიდური ბალანსის უზრუნველყოფა;

4. პროგრესული საბანკო ტექნოლოგიების დანერგვა;

5. ბანკის ორგანიზაციული სტრუქტურის სრულყოფა;

214

6. ბანკის კრედიტუნარიანობისა და სასურველი იმიჯის უზრუნველყოფა;

7. ბანკის ეკონომიკური უსაფრთხოების უზრუნველყოფა;

8. კადრების მომზადება და კვალიფიკაციის ამაღლება;

9. ბანკის თანამშრომელთა სოციალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება.

საბანკო მენეჯმენტი ხორციელდება საბანკო, სამოქალაქო, საგადასახადო, შრომით

კანონმდებლობაზე, სხვადასხვა ბრძანებებსა და ნორმატიულ აქტებზე დაყრდნობით.

ურთიერთდამოკიდებულება ბანკსა და მეანაბრეს, ბანკსა და კორესპოდენტს და სხვა

კონტრაგენტებს შორის რეგულირდება ხელშეკრულებებით, რომლებშიც განსაზღვრულია

მხარეთა უფლებები, ვალდებულებები და პასუხისმგებლობა.

კომერციული ბანკის მენეჯმენტის ქმედებათა სამართლებრივი საფუძვლები

წარმოდგენილია “კომერციული ბანკების საქმიანობის შესახებ” საქართველოს კანონის მესამე

თავის შესაბამის მუხლებში. ზედამხედველობა და რეგულირება საბანკო მენეჯმენტის

განუყოფელი ელემენტებია. ამ მიმართულებით განხორციელებული საქმიანობით დგინდება

ბანკის საქმიანობის საზღვრები და წესები, ხორციელდება ბანკისა და მათი კლიენტების

ინტერესების დაცვა. ბანკების თვალსაზრისით ზედამხედველობას გააჩნია როგორც

პოზიტიური ისე ნეგატიური (აქტივობის დაქვეითება, შემოსავლიანობის კლება,

დამატებითი ორგანიზაციული ვალდებულებები, დამატებითი საოპერაციო ხარჯები და ა.შ.)

მხარეები. თუმცა, მხოლოდ იმ საბანკო მენეჯმენტს გააჩნია ბანკის სტაბილურობის, ეფექტია-

ნობისა და კარგი იმიჯის უზრუნველყოფის უნარი, რომელიც საბანკო ზედამხედველობის

მოთხოვნების და ნორმატივების ფარგლებში ხორციელდება.

სტრუქტურულად და ფუნქციონალურად გამართული საბანკო ზედამხედველობის

ძირითადი ამოცანაა: ერთის მხრივ, `ჯანსაღი” საბანკო სისტემის, როგორც ქვეყნის

ეკონომიკური ზრდის მხარდაჭერა და მისი სტაბილურობის განმტკიცების უზრუნველყოფა;

მეორე მხრივ კი, ბანკების კლიენტების კანონიერი ინტერესების დაცვა, უპირველეს ყოვლისა,

იმ მეანაბრეებისა, რომლებსაც თავიანთი სახსრები ბანკებში აქვთ დაბანდებული და იმ

ინვესტორებისა, რომლებსაც სახსრები ბანკის ვალებში აქვთ განთავსებული. ამგვარი დაცვის

აუცილებლობას განსაზღვრავს ის, რომ უამრავ მეანაბრეს არ შეუძლია ბანკის რისკის

შესაფასებლად საჭირო ინფორმაციის შეგროვება და გაანალიზება. არადა კონკრეტული ბაკის

მიმართ მეანაბრეთა ნდობის დაკარგვამ კი შესაძლებელია მთელი საბანკო სისტემის მიმართ

უნდობლობა გამოიწვიოს.

215

საბანკო მენეჯმენტის სტრუქტურა და ძირითადი ამოცანები. ბანკების მართვის

შედეგიანობას მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს საინფორმაციო-ანალიზური უზრუნველყოფის

დონე და ხარისხი. საინფორმაციო უზრუნველყოფის სისტემაში განსაკუთრებული ადგილი

უკავია ბუღალტრულ მონაცემებს და ფინანსურ ანგარიშგებებს. რასაკვირველია, ანალიზის

დროს შესაძლოა გამოყენებული იქნეს ოპერატიული ხასიათის ინფორმაციაც, თუმცა მათ

მხოლოდ დამხმარე ხასიათი გააჩნია. ნებისმიერ ფინანსურ გადაწყვეტილებას წინ უსწრებს

ფინანსური ანალიზი, რომელიც საშუალებას იძლევა განზოგადებული სახით

წარმოდგენილი იყოს ბანკის საქმიანობის შედეგები და მისი მმართველობის ეფექტიანობა.

საინფორმაციო-ანალიზური უზრუნველყოფა წარმოადგენს შიდა და გარე

ინფორმაციის სისტემას. გარე ინფორმაციის სისტემა ბანკის ხელმძღვანელობისთვის იმ

გარემოს ანალიზის საფუძველია, რომელშიც თავად მოქმედებენ. გარე ინფორმაციის

სფეროში წარმოდგენილია მონაცემები ბაზარზე არსებული სიტუაციის შესახებ

(კონკურენტებზე, კლიენტებზე და ა.შ.). გარე ინფორმაციის მოპოვება ძირითადად

შესაძლებელია მასობრივი საინფორმაციო საშუალებებიდან, სტატისტიკური მონაცემებიდან,

კლიენტებთან ურთიერთობისას, საბანკო სფეროში ინფორმაციის გაცვლის საშუალებით.

გარე ინფორმაციას განეკუთვნება პოლიტიკური ხასიათის ინფორმაცია. მათი

ძირითადი წყაროა: კანონები, დებულებები, დადგენილებები, გადაწყვეტილებები,

სხვადასხვა ნორმატიული და საკანონმდებლო აქტები, რომლებიც ეხება ისეთ საკითხებს,

როგორიცაა:

1. საკუთრებითი ურთიერთობების განვითარება (პრივატიზაცია, დემონოპოლიზაცია,

ნაციონალიზაცია და სხვ.);

2. საფინანსო-ეკონომიკური პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებების შემუშავება;

3. სავალუტო რეგულირება;

4. საბაჟო ბარიერებისა და შეღავათების განსაზღვრა.

გარე ინფორმაციის მეორე ნაწილის ფორმირება წარმოებს კომერციული ბანკების

ზედამხედველობითი ორგანოს მიერ.

გარე ინფორმაციის კიდევ ერთი მიმართულებაა როგორც სხვა ბანკებზე, ისე მთლიანად

საბანკო სისტემაზე ანალოგიური ინფორამციის მოპოვება, რადგანაც ამის გარეშე

შეუძლებელია კომერციული ბანკის საქმიანობის სიღრმისეული, ობიექტური ანალიზის

ჩატარება.

216

გარდა ამისა, გარე ინფორმაციის წყაროს წარმოადგენს ისეთი საფინანსო ინსტიტუტები,

რომლებიც კომერციული ბანკის ფუნქციონირებაზე უშუალო გავლენას ახდენენ. ასეთი სახის

ინფორმაციას მიეკუთვნება: ბანკის აქციათა კოტირების შესახებ მონაცემები როგორც

ადგილობრივ, ისე უცხოურ საფონდო ბირჟებზე, სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ბაზრის

მაჩვენებლები, ქვეყნიდან კაპიტალის გადინებისა და შემოდინების მასშტაბები.

ბანკი აუცილებლად უნდა ფლობდეს ინფორმაციას ქვეყნის საგარეო-ეკონომიკური

პოლიტიკის შესახებ, საგარეო ვაჭრობის რეგულირებისა და მხარდაჭერის სახელმწიფო

სისტემისა და ცენტრალიზებული სავალუტო ფონდების გამოყენების, ქვეყნის

საერთაშორისო რეზერვების მდგომარეობის და სხვა საკითხების შესახებ.

საკრედიტო დაწესებულების ფინანსური მდგომარეობა უშუალოდაა დამოკიდებული

თავისი კლიენტების, განსაკუთრებით მსესხებლების ფინანსურ მდგომარეობაზე, ამიტომაც

ისეთი სახის ფინანსური ანგარიშგებები და მონაცემები, რომლებიც ეხება ბანკის კლიენტების

კრედიტუნარიანობას, განეკუთვნება ინფორმაციის მნიშვნელოვან წყაროებს.

მნიშვნელოვან ინფორმაციას შეიცავს ეროვნული ბანკის მიერ გამოცემული

პუბლიკაციები, სტატიები, წლიური ანგარიშები.

დაბოლოს, ფინანსური ანალიზის ჩასატარებლად ინფორმაციის საკმაოდ

ხელმისაწვდომი წყაროა მრავალრიცხოვანი პუბლიკაციები სამეცნიერო გამოკვლევების

სახით; მოხსენებები საერთაშორისო კონფერენციებსა და სიმპოზიუმებზე; ქვეყნის

ეკონომიკური განვითარების საკითხებში ექსპერტთა რეკომენდაციები და სხვ.

შიდა ინფორმაცია ეხება უშუალოდ ბანკში არსებულ მდგომარეობას.

შიდა ინფორმაციის წყაროებს მიეკუთვნება:

1. სადამფუძვნებლო დოკუმენტები;

2. შიდა ნორმატიული დოკუმენტები (სამეთვალყურეო საბჭოს გადაწყვეტილებები,

ბრძანებულებები, განაწესი, ინსტრუქციებია, აღმასრულებელი ორგანოს დებულებები),

რეგლამენტირებული წესები და პროცედურები;

3. ბიზნეს-გეგმა;

4. ემისიის პროექტი, ანგარიშგება ფასიანი ქაღალდების ემისიის შესახებ;

5. საკრედიტო და სხვა სახის შეთანხმებები;

217

6. შიდა კონტროლისა და აუდიტის მასალები.

ბანკში ანალიზის ჩატარებისას აქ მოტანილი კლასიფიკაციიდან აუცილებელი

ინფორმაციის ყველაზე დიდი ნაწილი ეკონომიკური და ფინანსური ხასიათის

ინფორმაციაზე მოდის. კომერციული ბანკი თავისი საქმიანობის ფინანსურ ანგარიშგებას

პერიოდულად წარუდგენს საზედამხედველო ორგანოებს. ანგარიშგების პერიოდულობა

შეიძლება იყოს: ყოველდღიური, ყოველდეკადური, ყოველთვიური, ყოველკვარტალური,

ნახევარ წელიწადში ერთჯერ, ყოველწლიური.

კომერციული ბანკის წლიური ანგარიში მოიცავს: ბუღალტრულ ბალანსს; მოგება-

ზარალის ანგარიშგებას; სესხების შესაძლო დანაკარგების რეზერვის ანგარიშს, ანგარიშს

ბანკში არსებული შიდა კონტროლის შესახებ; განმარტებით ბარათს.

კომერციული ბანკის ფინანსურ ანგარიშგებებს შორის მთავარია საბუღალტრო

ბალანსი, რომელიც გამოიყენება მისი ფინანსური მდგომარეობის შესასწავლად. ბანკში

ბალანსის აგების ერთ-ერთ მთავარი პრინციპია აქტივების რანჟირება მათი ლიკვიდობის

კლების მიხედვით, ხოლო პასივებისა – მათი ვადიანობის მიხედვით.

როგორც აღვნიშნეთ, საბანკო ანგარიშგებების ძირითადი დანიშნულებაა ბანკის

საქმიანობის შესახებ სრული და ოპერატიული ინფორმაციის მიწოდება. ბანკის ანგარიშგება

უნდა იყოს ადვილად გასაგები არსებული და პოტენციური ინვესტორებისთვის,

კრედიტორებისთვის, რათა მათ შეუქმნას წარმოდგენა მოსალოდნელ შემოსავლებთან

დაკავშირებულ რისკებზე, ვადებსა და თანხაზე.

საბუღალტრო აღრიცხვა და ფინანსური ანგარიშგება ბანკის მენეჯმენტს საშუალებას

აძლევს ანალიზი წარმართოს შემდეგი მიმართულებით:

1. ბანკის გადახდისუნარიანობის შეფასება _ ბანკის უნარი დროულად დაფაროს

აღებული ვალდებულებები. ასეთი ინფორმაცია წარმოდგენილია სპეციალური ფინანსური

მაჩვენებლების სახით და ხასიათდება მიმდინარე ლიკვიდური აქტივებისა და მიმდინარე

ვალდებულებების თანაფარდობით (ლიკვიდობის კოეფიციენტი);

2. ფინანსური რისკის დახასიათების მიზნით ფულადი ნაკადებისა და კაპიტალის

სტრუქტურის შეფასება;

3. გაუთვალისწინებელ ვალდებულებათა შეფასება;

218

4. რენტაბელობის ანალიზი, რათა შეფასდეს ინვესტირებული კაპიტალის ეფექტიანობა.

ასეთი ანალიზის ჩასატარებლად საჭირო ინფორმაცია მიიღება როგორც მოგება-ზარალის

ანგარიშგებიდან, ისე აქტივებისა და ვალდებულებების შესახებ, რათა მოხდეს მომავალი

პერიოდის შემოსავლებისა და ხარჯების პროგნოზირება.

ანგარიშგება და ფინანსური კოეფიციენტების ინტერპრეტაცია, რა თქმა უნდა

აუცილებელია, მაგრამ ასეთი ანგარიშგებების მთავარი მიზანია მათ საფუძველზე მოხდეს

მომავალში ფინანსური მდგომარეობის პროგნოზირება.

პროგნოზი, პირველ რიგში, უნდა მოიცავდეს მომავალი ფინანსური შედეგების

შეფასებას, რათა განისაზღვროს:

1. რამდენად სტაბილურია მიღებული შემოსავლები და გაწეული დანახარჯები;

2. როგორია კაპიტალის ეფექტიანობა;

3. რამდენად ეფექტიანია მენეჯმენტი.

ეფექტიანი მენეჯმენტის უზრუნველყოფის პოზიციიდან შესაძლოა გამოვყოთ ის

ძირითადი მოთხოვნილებები, რომლებიც უნდა დააკმაყოფილოს ბუღალტრულმა აღრიცხვამ

და ფინანსურმა ანგარიშგებამ. აუცილებელია იგი შეიცავდეს ისეთ მონაცემებს, რომლებიც

საჭიროა:

1. საინვესტიციო პოლიტიკის სფეროში დასაბუთებული მმართველობითი

გადაწყვეტილებების მისაღებად;

2. მოგების სიდიდის დინამიკისა და პერსპექტივაში მოსალოდნელ ცვლილებათა

შესაფასებლად;

3. არსებული რესურსებისა და მათი გამოყენების ეფექტიანობის შესაფასებლად.

თანამედროვე ფინანსური და ეკონომიკური ანალიზი მიღებული მმართველობითი

გადაწყვეტილებებისა და ბანკის საქმიანობის ობიექტური შეფასების საფუძველს

წარმოადგენს. საბანკო საქმიანობის კომპლექსური შეფასება მეტად რთულია. იგი

ეკონომიკური და ფინანსური ანალიზის თანამედროვე მეთოდებს უნდა დაეფუძნოს.

ფინანსური ანალიზი მთავარ როლს ასრულებს კომერციული ბანკის საიმედოობის

ამაღლებასა და მართვის ხარისხის გაუმჯობესებაში. იგი, როგორც ცალკეული ბანკის ისე,

მთელი საბანკო სისტემის სიცოცხლისუნარიანობის განმსაზღვრელ ფაქტორს წარმოადგენს.

ფინანსური ანალიზი კომერციულ ბანკში არა მხოლოდ თავად ბანკის საქმიანობის

219

ეფექტიანობას, არამედ მისი მმართველობის ეფექტიანობასაც აფასებს.

ბანკის საქმიანობის შეფასება შესაძლოა განხორციელდეს ფინანსური შედეგების

სისტემური ანალიზის საფუძველზე. ანალიზი შესაძლოა იყოს რეტროსპექტული, მიმდინარე

(ოპერატიული) ან საპროგნოზო.

ფინანსური ანალიზი როგორც მმართველობითი საქმიანობის სახე წინ უსწრებს

ფინანსურ საკითხებთან დაკავშირებით გადაწყვეტილებების მიღებას, ხოლო შემდგომ

შემაჯამებელი ინფორმაციის საფუძველზე განაზოგადებს და აფასებს გადაწყვეტილების

შედეგებს.

კომერციული ბანკი თავის საქმიანობის კომპლექსური ანალიზის საფუძველზე

მიისწრაფვის აქტიურ და პასიურ ოპერაციათა სტრუქტურის ოპტიმიზაციისკენ მოგების

მაქსიმიზაციის მიზნით. არსებულ საშუალებათა შეფასება ბანკს შესაძლებლობას აძლევს

უზრუნველყოს ამ საშუალებათა ბალანსი საბაზრო მოთხოვნილებებთან, შეიმუშავოს

განვითარებისა და ბაზარზე ბანკის მოქმედებათა დასაბუთებული პროგრამა, შექმნას

გადაწყვეტილებათა მიღების ადეკვატური საფუძველი. ანალიზი უნდა ჩატარდეს ბანკის

საქმიანობის შიდა და საგარეო პირობების გამოკვლევის თვალსაზრისით.

როგორც აღვნიშნეთ, საგარეო პირობები, რომელშიც ფუნქციონირებს ბანკი

განისაზღვრება როგორც სახელმწიფოს ეკონომიკური პოლიტიკით, ისე ეროვნული ბანკის

მაკონტროლებელი ფუნქციით. შიდა პირობების ანალიზი დაფუძნებულია ბანკის საფინანსო-

ეკონომიკურ მდგომარეობაზე, ბაზარზე მის ქცევაზე, ტექნიკური აღჭურვილობის დონეზე,

ასევე ბანკის ორგანიზაციული სტრუქტურის ანალიზზე.

ბანკში ანალიზური საქმიანობის ერთ-ერთ ყველაზე რთულ მიმართულებას

წარმოადგენს საბანკო ოპერაციათა ანალიზი და მათი ეფექტიანობის შეფასება.

ბანკის საქმიანობის შესაფასებლად გამოიყენება სრული და თემატური ანალიზი.

თემატური ანალიზისას განიხილება საკითხთა მცირე წრე, რომლებიც შეეხება საბანკო

საქმიანობის მხოლოდ ერთ რომელიმე მიმართულებას. მაგალითად, თემატური ანალიზისას

განიხილავენ ბანკის მომგებიანობას ან კრედიტის სტრუქტურას.

გამოკვლევის ხასიათისა და მიზნების მიხედვით განასხვავებენ წინასწარ, ოპერატიულ,

შემაჯამებელ და პერსპექტიულ ანალიზს.

ობიექტისადმი დამოკიდებულების მიხედვით გამოკვლევა მოიცავს ფუნქციონალურ,

სტრუქტურულ, ოპერაციულ-ღირებულებით და სამეურნეო-ეკონომიკურ ანალიზს.

220

ბანკების საქმიანობის შესაფასებლად გამოიყენება სხვა მეთოდებიც, კერძოდ, საბანკო

რეიტინგების სისტემა, რაც საზოგადოებრივი აზრის ფორმირების მძლავრ საშუალებას

წარმოადგენს და ხშირად მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ბანკის ფინანსურ მდგომარეობაზე.

ფინანსური ანალიზის სწორი ორგანიზაცია გამორიცხავს სხვადასხვა სამსახურებისა და

შემსრულებლების მიერ სამუშაოთა დუბლირებას (თუ ეს სპეციალურად არაა

გათვალისწინებული მართვის მაკონტროლირებელი ფუნქციით).

221

საკრედიტო რისკების მართვა. თანამდროვე საბანკო ბაზარი წარმოუდგენელია

რისკის გარეშე. ნებისმიერი საბანკო ოპერაციის განხორციელებას მუდმივად თან

ახლავს რისკი. საბანკო საქმიანობისთვის მნიშვნელოვანია არა რისკისგან მთლიანად

თავის არიდება, არამედ მისი წინასწარ განჭვრეტა და მინიმალურ დონემდე დაყვანა.

რისკის ქვეშ ჩვეულებრივ იგულისხმება ალბათობა ან უფრო ხშირად საფრთხე იმისა,

ბანკმა განიცადოს რესურსების დანაკარგები, სრულად არ მიიღოს შემოსავალი ან

წარმოიქმნას დამატებითი ხარჯები გარკვეული ფინანსური ოპერაციების

წარმოებისას.

ბანკი წარმატებულია, როცა მის მიერ მიღებული რისკები გონივრულია,

კონტროლირებადია და იმყოფება მისი ფინანსური შესაძლებლობების და

კომპეტენციების ფარგლებში. ბანკები ცდილობენ მიიღონ მაქსიმალური მოგება.

მაგრამ ეს მცდელობა შეზღუდულია დანაკარგების წარმოქმნის შესაძლებლობით.

საბანკო საქმიანობის რისკი გულისხმობს, რომ ფაქტიური მოგება დაგეგმილზე,

მოსალოდნელზე ნაკლები აღმოჩნდება.

საბანკო რისკი არის ბანკის საქმიანობის სიტუაციური დახასიათება, რომელიც

ასახავს მისი საქმიანობის შედეგის გაურკვევლობას და ახასიათებს რეალობის

უარყოფითი გადახრის შესაძლებლობას მოსალოდნელისგან.

რაოდენობრივად რისკის ოდენობა შეიძლება გამოსახებოდეს აბსოლუტურ და

შეფარდებითი მაჩვენებლებით. აბსოლუტური მაჩვენებლით - ის წარმოადგენს

შესაძლებელი დანაკარგების ოდენობას კონკრეტული ოპერაციის ჩატარებისას.

მაგრამ ამ დაკანარგების შეფასება დიდი სიზუსტით ყოველთვის არ არის

შესაძლებელი. მაგრამ თუ მოსალოდნელი დანაკარგების ოდენობას შევაფარდებთ

ბანკის საქმიანობის რომელიმე კონკრეტულ მაჩვენენებელთან, მაგალითად, ამ

ოპერაციიდან მიღებულ შემოსავლებთან ან გაწეულ დანახარჯებთან, მივიღებთ

რისკის შეფარდებით სიდიდეს.

რისკის აღწერა აბსოლუტური და შეფარდებითი სიდიდეებით საკმაოდ ხშირად

გამოიყენება კომერციული ბანკების მიერ. ამავე დროს, აბსოლუტური მონაცემები

გამოიყენება როცა საუბარია ერთ კონკრეტულ გარიგებაზე, ხოლო როცა საქმე გვაქვს

ბანკის ოპერაციების რისკიანობის დადგენასთან, და მათი ნორმების შემუშავებსთან

222

გამოიყენება ფარდობითი მაჩვენებელი. ასეთნაირად, რისკი წარმოადგენს ალბათურ

სიდიდეს, რომელიც შეგვიძლია გარკვეული სიზუსტით შევაფასოთ დანაკარგების

ანალიზით.

რისკის დონე მატულობს თუ:

პრობლებები ჩნდება მოულოდნელად და მოლოდინის საწინააღმდეგოდ;

ახალი დასმული ამოცანები არ შეესაბამება ადრინდელ გამოცდილებას;

ხელმძღვანელობას არ ძალუძს სასწრაფოდ მიიღოს საჭირო ზომები, რამაც

შეიძლება მიიყვანოს ფინანსურ ზარალამდე;

ბანკის საქმიანობის არსებული შინაგანაწესი ან კანონმდებლობის

არასრულფასოვნება ხელს უშლის ამ კონკრეტული სიტუაციისთვის ოპტიმალური

ზომების მიღებას.

საბანკო ოპერაციები ძალზედ მრავალგვარია და თითოეულ მათგანს გააჩნია

განსაკუთრებული თვისებები და შესაბამისად გაკვეული რისკის დონეც ან

დანაკარგების ფიქსირებული ალბათობა. ოპერაციების მრავალფეროვნებას ემატება

კლიენტების ფართო სპექტრი და ბაზრის ცვალებადი პირობები, რაც მნიშვნელოვნად

ართულებს რისკის გარკვეული კრიტერიუმების შემუშავებას.

საბანკო პრაქტიკაში რისკის შეფასებისას მხედველობაში იღებენ კლიენტების

კრედიტუნარიანობის დაკარგვის ალბათობას, მათი ფინანსური მდგომარეობის

მკვეთრ გაუარესებას, დეპოზიტებში ჩადებული სახსრების გარკვეული ნაწილის

ამოღების ხერხებს, ვალუტის და ფასიანი ქაღალდების კურსთა ცვალებადობას და

გარკვეული ფულად-საკრედიტო შეზღუდვების შემოღების შესაძლებლობას. უნდა

გავითვალისწინოთ, რომ რიკსის ყველა ფაქტორის გათვალისწინება შეუძლებელია,

ამიტომ შეფასების შედეგი გამოდის მიახლოებითი. მაგრამ ეს ფაქტი არ ამცირებს

რისკის მართვის სწორი სტრატეგიის შემუშავების მნიშვნელობას.

რისკის სტრატეგიის შემუშავება გადის რამდენიმე საკვანძო ეტაპს,

რომელთაგანაც გამოყოფენ:

1. იმ ფაქტორთა ზეგავლენა, რომლებიც ზრდიან ან ამცირებენ კონკრეტული

სახის რისკს, გარკვეული საბანაკო ოპერაციის შესრულებისას.

2. გამოვლენილი ფაქტორების ანალიზი, რისკზე ზეგავლენის ხარისხის

თვალსაზრისით.

3. რისკის კონკრეტული სახის შეფასება.

223

4. რისკის ოპტიმალური დონის დადგენა.

5. ცალკეულ ოპერაციათა ანალიზი რისკის დასაშვებ დონესთან შესაბამისობის

თვალსაზრისით.

6. რისკის შესამცირებელი ღონისძიებების შემუშავება.

როცა საუბარია რისკზე ზეგავლეის მქონე ფაქტორებზე, მხედველობაში

მიიღება არა ყველა ფაქტორი, არამედ მათი სტანდარტული ნაკრები, რომელიც

დროდადრო იცვლება.

საბანკო რისკების მართვის ეფექტიანობა დამოკიდებულია არა მარტო მათ

ზუსტ ფორმულირებაზე, არამედ მათ დაყოფაზე განსაზღვრულ ჯგუფებად და

სახეობებად გარკვეული პრინციპების შესაბამისად. საბანკო რისკების მეცნიერულად

დამტკიცებული ასეთი კლასიფიკაცია საშუალებას იძლევა განვსაზღვროთ

თითოეული რისკის ადგილი ერთიან სისტემაში. იგი საშუალებას გვაძლევს

გამოვიყენოთ შესაბამისი მეთოდები და საშუალებები ამ რისკების სამართავად,

სადაც ყოველ რისკს შეესაბამება მისი ოპტიმიზაციის საშუალებების

ინდივიდუალური სისტემა.

საბანკო სფეროსთვის დამახასიათებელია შემდეგი სახის რისკები: საკრედიტო

რისკის, კონტრაგენტი ქვეყნის რისკი და სავალუტო რისკი, საბაზრო რიკსი, რისკი,

რომელიც დაკავშირებულია საპროცენტო განაკვეთის ცვლილებასთან და

რეპუტაციასთან დაკავშირებული რისკი.

წარმოშობის სფეროს მიხედვით რისკები შეიძლება დაიყოს შინაგან და გარეგან

რისკებად, რადგან ბანკის საქმიანობა იქმნება, როგორც გარეგანი მაკროგარემოს,

ისევე ბანკის შიდა მიკროგარემოს ზეგავლენით. ასეთნაირად შეგვიძლია

დავაჯგუფოთ გარეგანი რისკები მათი ტერიტორიული გავრცელების არეალით და

შინაგანი რისკები ჯგუფდება საბანკო ოპერაციების ხასიათის, ბანკის კლიენტების და

კომერციული ბანკების სახეობების მიხედვით.

224

მოგების გამოყენების რისკი

ფასიანი ქაღალდების

გამოშვების რისკი

დეპოზიტების

ფორმირების რისკი

მოზიდული კრედიტის წინასწარ

გამოთხოვების რისკი

აკრედიტივების

რისკები

საკრედიტო რისკი


ფლობის რისკი

საქმიანობის ახალი

სახეების რისკი

გაცემული გარანტიების

და თავდებობის რისკები

შესანახად აღებული



კლიენტების

ტიპები

დარგობრივი

რისკი

მცირე კლიენტების

რისკი

საშუალო

კლიენტების რისკი

მსხვილი

კლიენტების რისკი

ბალანსგარეშე

ოპერაციები

კომერციული

ბანკის ტიპი

სპეციალი

ზირებულ

ი ბანკების


უნივერს

ალური

ბანკების


საბალანსო


აქტიური


პასიური


საბანკო

ოპერაციის

ხასიათი

დაუბალასებელობის

ლიკვიდობის რისკი

საპროცენტო

რისკი

ბანკის კლიენტთა

შემადგენლობა

საბანკო რისკები

ნახაზი 1. საბანკო რისკების ძირითადი სახეები

225

წარმოდგენილი კლასიფიკაცია ასახავს ყველაზე მნიშვნელოვან საბანკო

რისკებს თუმცა მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს, რომ ყოველი კლასიფიკაცია

არის პირობითი და შესაბამისად ყველა რისკი არის მჭიდროდ დაკავშირებული

ერთმანეთთან და ხშირად ერთმანეთის განმაპირობებელიც კი.

რისკის ეფექტიანი მართვა ზრდის კომერიცული ბანკის შანსს წარმატებას

მიაღწიოს გრძელვადიან პერიოდში. რისკების მართვასთან დაკავშირებულ საქმიანობას

რისკის მართვის პოლიტიკას უწოდებენ. მის ქვეშ იგულისხმება ღონისძიებათა კომპლექსი,

რომელიც მიზნად ისახავს არასწორი გადაწყვეტილების მიღების ალბათობის შემცირებას.

რისკის გამოვლენა შეიძლება განხორციელდეს სხვადასხვა ხერხით:

ობიექტურ ფაქტორთა ანალიზი ( ოპერაციათა კვლევის ალბათური ანალიზი);

სუბიექტურ ფაქტორთა ანალიზი (ბაზრის ტენდენციების ინტუიციური

შეფასება).

რისკთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებების მიღებაში დიდ როლს თამაშობს

პიროვნების მიერ ინფრომაციის ფლობა, გამოცდილება, კვალიფიკაცია და შესაბამისი უნარ–

ჩვევები. რისკზე წასვლის მზადყოფნა ასევე ხშირად დამოკიდებულია მსგავს ვითარებაში

მიღებული გადაწყვეტილებების შედეგებზე.

საბანკო რისკების მართვის ძირითად პრინციპებს მიეკუთვნება:

სისტემურობა. გულისხმობს იმის აუცილებლობას, რომ მთლიანი საბანკო

რისკის განხილვისას მისი შემადგენელი ყველა ელემენტი განხილოთ ერთიან

სისტემაში.

გახსნილობა. საბანკო რისკები წარმოადგენენ ღია სისტემას, რადგან მათზე

გამუდმებით მრავალი ფაქტორი ზემოქმედებს, ამიტომ არ შეიძლება მათი სისტემის

განხილვა, როგორც ცაკლე მდგომი, “ავტონომიური” სისტემის.

აგებულების იერარქიულობა. სისტემის ელემენტებს უნდა გააჩნდეთ მკაცრი

თანმიმდევრული წყობა.

226

სტრუქტურიზაცია. საბანკო რისკების სისტემას უნდა გააჩნდეს ზუსტად

განსაზღვრული სტრუქტურა, რომლის ორგანიზების მთავარი კრიტერიუმია მის

ელემენტებს შორის მყარი ურთიერთდამოკიდებულების ერთიანობა.

რეგლამენტატურობა. სისტემაში მიმდინარე ყველა პროცესი უნდა იყოს

მკაცრად რეგლამენტირებული.

პრიორიტეტულობა. გულისხმობს საკრედიტო რისკის მართვისას

პრიორიტეტების კარგად გააზრებას და გათვიცნობიერებას.

შეთანხმებულობა. სისტემის ყველა ელემენტის ფუნქციონირება

შეთანხმებული უნდა იყოს მათი ურთიერთქმედების დონეზე და ორგანიზაციის

სტრატეგიის დონეზე.

ინფორმირებულობა. საბანკო რისკების მართვის პროცესს უნდა ახლდეს

ობიექტური, უტყუარი და აქტუალური ინფორმაციის გამუდმებითი არსებობა.

უწყვეტობა.

ციკლურობა.

ზემოთ ჩამოთვლილი პრინციპებიდან პირველი 5 გამომდინარეობს საბანკო

რისკებისადმი სისტემური მიდგომის აუცილებლობიდან და დანარჩენ 6 პრინციპთან

ერთად ქმნის ბანკისთვის რისკის მართვის საფუძველს.

დაკრედიტების პროცესს მუდმივად თან ახლავს რისკი. და შედეგად, თუნდაც

ყველაზე კარგად დაგეგმილ საკრედიტო პოლიტიკას მოსდევს გარკვეული

დანაკარგები. ამიტომ აუცილებელია საკრედიტო რისკების წარმოქმნის

შესაძლებლობის გავითვალისწინება და საკრედიტო ოპერაციების ნეგატიური

ეფექტისმინიმუმადე დაყვანა.

იმ მიზეზით, რომ ბანკი გეგმავს რესურსების განაწილებას კრედიტებიდან

შემოსულობების გათვალისწინებით, მსესხებლების მიერ თავისი ვალდებულებების

შეუსრულებლობას მოსდევს ბანკისთვის არა მხოლოდ პირდაპირი ზარალის

მიყენება, არამედ იმ დამატებითი მოგების შემცირებაც, რომელიც ამ სახსრების

გამოყენებით უნდა მიეღო. ამიტომ საკრედიტო მენეჯერების საზრუნავია არა

მხოლოდ უიმედო ვალები, არამედ ვადაგადასული გადასახდელების პოტენციური

დანაკარგებიც.

სესხის დაუბრუნებლობის რისკის დონე დამოკიდებული რამდენიმე

ფაქტორზე:

227

ბანკის სარედიტო საქმიანობის კონცენტრაცია რომელიმე ერთ სფეროში,

ეკონომიკაში ცვლილებების მიმართ მგრძნობელობა;

გირაოს სახით რთულად რეალიზებადი ფასეულობათა მიღება, ან ისეთი

ფასეულობათა მიღება, რომელიც სწრაფად კარგავს ფასს;

ბანკის საკრედიტო და პორტფელურ პოლიტიკაში ხშირი ცვლილებების

შეტანა;

ბანკის საქმიანობის კონცენტრაცია ახალ, არატრადიციულ ან არასაკმაროსად

შესწავლილ დარგებში;

ახალი და შედარებით ახალი კლიენტების შეფარდებითი წილის ზრდა ბანკის

საერთო კლიენტებში;

დროის მოკლე პერიოდის განმავლობაში ბევრი ახალი მომსახურების

შემოღება.

ბანკის მიერ ეკონომიკური სუბიექტების წარმატებული დაკრედიტება

დამოკიდებულია საკრედიტო რისკის გასაგები და მოქნილი მართვის სისტემის

შემუშავებასა და ამოქმედებაზე, რომელიც უნდა მოიცავდეს:

დაკრედიტების პროცედურის რეგლამენტირებას და გადაწყვეტილების

მიღების უფლებამოსილების გადანაწილებას (კრედიტის ავტორიზაცია);

საკრედიტო განაცხადის უტყუარ შეფასებას და მსესხებლის

კრედიტუნარიანობის ანალიზს, საჭიროების შემთხვევაში მისი ფინანსური

მდგომარეობის შეცვლის შესაძლებლობების გარკვევას;

კრედიტებზე ლიმიტების დაწესებას დარგის, რეგიონის ან ბიზნესის ტიპის

მიხედვით, მიუღებელი რისკის დონის დადგენას;

გაცემული კრედიტების დაჯგუფებას რისკიანობის დონის მიხედვით და

საკმარისი რეზერვის ფორმირება სესხებზე შესაძლებელი დანაკარგების

ასანაზღაურებლად, მისი დროული კორექტირებით;

საკრედიტო პორტფელის ოპტიმიზაციის მოდელის შემუშავებას საკრედიტო

რისკის, კლიენტთა შემადგენლობის და სესხების სტრუქტურის გათვალისწინებით;

პრობლემური კრედიტების ადრეულ გამოვლენას;

ბანკის ერთიანი საკრედიტო პოლიტიკის შემუშავებას და მის კორექტირებას

საკრედიტო პორტფელის ხასისხის ანალიზის შესაბამისად.

228

საკრედიტო რისკის მართვა ხორციელდება საკრედიტო განაყოფილების დონეზე და

ასევე საკრედიტო კომიტეტის მეშვეობით, რომელიც მთელ საკრედიტო პროცესს უწევს

დახმარებასა და კოორდინირებას. საკრედიტო კომიტეტი შედგება ბანკის გამოცდილი

მუშაკებისგან და იქმნება დამოუკიდებელი მოსაზრების მიღების მიზნით. მცირე ბანკებში

და ზოგიერთი ბანკის ფილიალში კრედიტის გაცემის მიზანშეწონილობის შეფასება

საკრედიტო განაყოფილების თანამშრომლებს ევალება. მაგრამ სასესხო და საკრედიტო

ანალიზის ფუნქციების გამიჯნვა ხელს უწყობს საკრედიტო განაცხადის უფრო დეტალურ და

ობიექტურ განხილვას და გადაწყვეტილების ნაკლები რისკით მიღებას.

კრედიტის გაცემის შესახებ ყოველი გადაწყვეტილება ყველა შემთხვევაში უნდა

ეფუძნებოდეს მის შესაბამისობას ბანკში დაწესებულ მოსალოდნელ მომგებიანობისა და

უიმედო ვალის რისკის კოეფიციენტების ურთიერთდამოკიდებულებას.

ობიექტურობის შენარჩუნების მიზნით გადაწყვეტილება კრედიტის გაცემის შესახებ არ

უნდა მიიღებოდეს ერთი ადამიანის ან ერთი ორგანის მიერ. აუცილებელია გამოიყენონ

შეთანხმების პროცედურა, რათა კრედიტის გაცემის შესახებ გადაწყვეტილება მიიღებოდეს

”ერთობლივად” კომპეტენტური თანამშრომლების მიერ ისე, რომ პროცესში მონაწილე ყველა

პირს ეკისრებოდეს პასუხისმგებლობა შედეგებზე.

ასევე მყარად უნდა იყოს განსაზღვრული კრედიტის სტრუქტურა და შესაბამისმა

ორგანომ უნდა დააკონკრეტოს ყოველი გასაცემი კრედიტის სტუქტურა, რათა მოხდეს მისი

დროული დაფარვა.

სტრუქტურირება ხორციელდება შემდეგი პარამერტებით:

კრედიტის მოცულობა უნდა იყოს ეკონომიკურად გამათლებული და

დასაბუთებული აუცილებლობის თვალსაზრისით;

კრედიტის დაფარვის გრაფიკი უნდა იყოს რეალური და გამომდინარეობდეს

მსესხებლის უნარიდან გადაიხადოს პროცენტი და ძირითადი თანხა;

უზრუნველყოფა უნდა შეფასდეს მისი ღირებულებით და ლიკვიდობის

დონით;

კრედიტის მონიტორინგი უნდა იყოს ადკვატური. მან უნდა გამოააშკარავოს

ყველა საფრთხე, რომელიც ეხება მსესხებლის კონტროლს;

კრედიტზე საპროცენტო განაკვეთი უნდა გამომდინარეობდეს კრედიტზე

შესაძლო დანაკარგებიდან და ბანკის რენტაბელობის დონედან გამომდინარე.

229

საკრედიტო ორგანიზაციები ძირითადად მხარს უჭერენ მსესხებლის

კრედიტუნაირანობის შეფასების მეთოდს, რითაც თითქმის მთლიანად იცილებენ

ყოველგვარ დანაკარგებს კრედიტის დაუბრუნებლობასთან დაკავშირებით.

საკრედიტო რისკის მართვის სისტემისთვის ფუძემდებლურია კარგად

ჩამოყალიბებული საკრედიტო პოლიტიკა, რომელსაც თან ახლავს დაკრედიტების

ფორმალური სტანდარტები და კონკრეტული ინსტრუქციები, რომლებსაც

საკრედიტო ორგანიზაციის მართვის ყველა დონის თანამშრომლები ქმნიან.

კრედიტის გაცემის მომენტში ჩატარებული მსესხებლის ანალიზი არ არის

საკმარისი კრედიტის დაფარვის ბოლომდე უზრუნველსაყოფად. როცა საქმე გვაქვს

მსხილ მსესხებლემთან მათი ფინანასური მგომარეობა შეიძლება კარდინალურად

შეიცვალოს დროის მოკლე მონაკვეთში. ამ მიზეზით კრედიტებს უნდა ჩაუტარდეთ

მონიტორისნგი.

კრედიტის მონიტორინგის უმთავრესი ელემენტია უტყუარი ინფრომაციის

შეგროვება და რეგულარული ანალიზი. ინფორმაცია როგორც წესი, არის

უმსხვილესი მსესხებლების ფინანსური მგომარეობის ანალიზის ნაწილი, მათ მიერ

დავალიანების მომსახურების მონაცემები. ყოველი მომდევნო შემოწმებისას

დგინდება საკრედიტო რისკის აბსოლუტური მაჩვენებელი და რისკი

უზრუნველყოფის გათვალისწინებით. ეს ინფორმაცია ედრება დანაკარგების

შემთხვევაში რეზერვების შესამქნელ მონაცემებს და საჭიროების შემთხვევაში ხდება

მათი კორექტირება. მსესხებელის წარუმატებლობის გამაფრთხილებელი ნიშნები

შეიძლება იყოს:

დაკრედიტების ლიმიტების გამუდმებითი აწევა;

დაფარვის გრაფიკის დარღვევა;

ფინანსური კოეფიციენტების შეცვლის არახელსაყრელი ტენდენციები;

ჩრდილოვანი ბრუნვის ზრდა;

გადასახადების გადაუხდელობა;

ინფრომაციის არათავისდროულად მიწოდება და ანგარიშების დაგვიანებით

მოწოდება აუდიტორული შემოწმებებისთვის.

საოპერაციო რისკის მართვა. საოპერაციო რისკი დაკავშირებულია ბანკის შიდა

საქმიანობასთან. რისკ-ანალიტიკოსს ევალება თვალი ადევნოს, გაანალიზოს და

განსჭვრიტოს რისკის დონე ბანკის მუშაობის შიდა მონაცემების საფუძველზე. პირველი

230

რიგის ამოცანაა ბანკში ზარალის აღმოსაფხვრელი ღონისძიებების ორგანიზება. ეს ხდება

ინფორმაციის ქვედა დონეებიდან ზედა დონეებისკენ მოძრაობის ხარჯზე. საოპერაციო

რისკის საკითხებით დაკავებულები არიან ბანკის ქვედანაყაფების თანამშრომლები. ვინაიდან

მხოლოდ საკმარისი ინფორმაციის ქონის შემთვევაში შეუძლია მენეჯერს საოპერაციო

რისკის კონტროლი.

შესაბამისად, ბანკში უნდა არსებობდეს რისკის მართვის კულტურა, როგორც ბანკის

მმართველობის, ისე რიგითი თანამშრომლების დონეზეც.

პირველ რიგში, რისკის კულტურას განაპირობებს ბანკში რისკის მართვის

ორგანიზაციული სტრუქტურა, რომლიც მოიცავს ამოცანების, ვალდებულებების და

პასუხისმგებლობის დანაწილებას, და ასევე:

უპირიბო და სრულ მხარდაჭერას უმაღლესი მენეჯმენტისგან;

პერსონალის პროფესიონალიზმი (უნარი გამოავლინონ საოპერაციო რისკი);

ქვედანაყოფების თანამშრომლების პასუხისმგებლობა რისკის გამოვლენაზე;

თანამშრომლების მიერ ინფრომაციის ფლობა რისკის დონესა და მისი

შემცირების ღონისძიებეის შესახებ;

გამუდმებით რისკის მონიტორინგის განხორციელება;

მონიტორინგის გამართული სისტემა და ანგარიშების ხშირი ჩაბარება.

მაშასადამე, იმისთვის რომ ეფექტიანად ვმართოთ საოპერაციო რიკსი საჭიროა:

1. ინფორმაციის გავრცელების სისტემის შემუშავება;

2. რისკის შესახებ დაინტერესებულ მხარეების ინფორმირება შესაბამისი

არხებითა და ტექნოლოგიებით;

3. რისკის ერთიანი კონცეფციის შემუშავება და საერთო ტერმინოლოგიის

გამოყენება;

4. თანამშრომლებისთვის, რომლებიც დაკავებულნი არიან საოპერაციო რისკის

მართვით, შემეცნებითი პროგრამების შემუშავება;

5. რისკის საკითხებში ექსპერტების (რისკის კოორდინატორებს) სწავლების

ორგანიზება და შერჩევა;

6. ბანკის ორგანიზაციულ სპეციფიკასთან რისკ-მენეჯმენტის მეთოდების

შეთანხმება.

231

ყველა ზემოთხსენებულ პრინციპის დაცვა უზრუნველყოფს საოპერაციო რისკის

მნიშვნელოვნად შემცირებას. ერთადერთი პრობლემა, რომელიც შეიძლება

აღმოცენდეს არის თანამშრომლების შიში თავისი მოქმედების შედეგით გამოწვეული

დანარგების შესახებ ინფრომაციის დროულად მიწოდების შესახებ. მაგრამ თუ

თანამშრომლები ირწმუნებენ, რომ ინფორმაციის დროულად მიწოდების

შემთხვევაში ისინი არ დაისჯებიან ეს პრობლემაც დაძლეული იქნება და

ინფორმაციის გაცვლის არხები ეფექტიანად იმუშავებს.

ლიკვიდობის რისკის მართვა. ლიკვიდობა და გადახდისუნარიანობა

წარმოადგენენ ბანკების ფინანსური შესაძლებლობის მთავარ ფაქტორებს.

ლიკვიდობის საკმარისი დონე აუცილებელია ბანკის მიმდინარე ვალდებულებების

შესასრულებლად და შემდგომი განვითარების უზრუნველსაყოფად. გარდა ამისა,

ბანკში კრიზისული სიტუაციის წარმოაქმნისას, სწორედ ლიკვიდობა განსაზღვრავს

ამ პრობლმების გადასაჭრელად რესურსების საჭირო რაოდენობას. ამ შემთხვევაში

ლიკვიდობა გვევლინება გაუთვალისწინებელი საოპერაციო დანაკარგების დაფარვის

რეზერვად მოკლევადიან პერიოდში.

ლიკვიდობის საჭირო დონე უზრუნველყოფილია:

ლიკვიდური აქტივების ფულად რესურსებად გადაქცევით;

სხვა ფინანსური ინსტიუტუტებისგან აღებული მოკლევადიანი სესხების

მოცულობის გაზრდით ან მოკლევადილანი სადეპოზიტო ვალდებულებების

გადიდებით;

არალიკვიდური აქტივების მოცულობის შემცირებით;

ვადიანი ვალდებულებების მოცულობის გაზრდით;

კაპიტალის მოცულობის გაზრდით აქციების განმეორებითი ემისიების

საშუალებით.

ლიკვიდობის მართვის სტრატეგია პასუხს გვაძლევს ლიკვიდობა/რენტაბელობის

დილემისთვის. თუ ტარდება კონსერვატული პოლოტიკა, მაშინ ბანკი ყოველთვის რჩება

ლიკვიდური შემოსავლიანობის გარკვეული დონის დათმობის ხარჯზე. რადგან ლიკვიდურ

აქტივებს მოაქვთ უფრო დაბალი შემოსავალი, ვიდრე ნაკლებად ლიკვიდურს, ბანკები,

რომელთა უდიდეს ნაწილს ლიკვიდური აქტივებითაა წარმოადგენილი ნაკლებად

რენტაბელურები არიან.

232

აგრესიული პოლიტიკის გატარებას კი, რომელიც მიზნად ისახავს ბანკის

შემოსავლიანობის გაზრდას, ჩვეულებრივ თან ახლავს ბალანსის ლიკვიდობის შემცირება. ამ

შემთხვევაში მკვეთრად იზრდება ლიკვიდობის რისკის, ანუ იზრდება ორგანიზაციის მიერ

ლიკვიდობის დაკარგვის საფრთხე. ამიტომ ბანკის წინაშე დგება საკითხი მოახდინოს თავისი

შემოსავლიანობის მაქსიმიზაცია, უკვე ამ შეზღუდვის არსებობით, რადგან ბანკის

მმართველობას არ შეუძლია დარწმუნებით თქვას როდის და რა მასშტაბით აღმოცენდება

ლიკვიდობის პრობლემა. ხოლო მისი აღმოცენების შემთხვევაში შეგვიძლია მხოლოდ

ზომები მივიღოთ ადრე შემქმნილი რეზერვების ან აქტივების და პასივების

განსაკუთრებული სტრუქტურის საშუალებით.

ლიკვიდობის რისკი იმაში მდგომარეობს, რომ სახსრების ნაკლებობიბას საჭიროა

განხორციელდეს ფინანსური აქტივების სწრაფი კონვერსია ფულად სახსრებში ან

შევიძიონოთ დამატებითი სახსრები ბანკისთვის არახელსაყრელ დროს, რამაც შეიძლება

გამოიწვიოს მოგების და კაპიტალის საბაზრო ღირებულების შემცირება.

ლიკვიდობის დონის შესაბამისობა დადგენილ ნორმებთან არის ლიკვიდურობის

რისკის აუცილებელი ნაწილი, მაგრამ ამას ემატება ლიკვიდობის ნორმებზე მოქმედი

ფაქტორთა ანალიზი. ასეთ ფაქტორებს შეგვიძლია მივაკუთვნოთ:

ლიკვიდობის ადრეული და მიმდინარე პერიოდის დონეები;

მაღალლიკვიდური აქტივების არსებობა;

დაფინასების მეთოდების სტაბილურობა (სტრქუტურითა და მოცულობით).

დეპოზიტების დონეზე მოქმედი სეზონური, ციკლური და სხვა ფაქტორთა

აუცილებელი აღრიცხვა;

სესხების აღების დონე, მოცულობა და სიხშირე;

მომავალში დაფინანსების საჭიროების შეფასება;

სესხის აღებს შესაძლებლობა (მათ შორის სარეზერვო, საკრედიტო ხაზები და

ბანკის რეპუტაციის გამოყენება);

აქტივების მიმდინარე ხარისხი და მისი პროგნოზირება;

უნარი უზრუნველყოს შემოვასლების მიღება მიმდინარე და მომავალ

პერიოდში;

კაპიტალის მდგომარეობა მიმდინარე და მომავალ პერიოდში;

ბაზრის მდგომარეობის და საერთო-ეკონომიკური პროგნოზები.

233

მიუხედავად იმისა, რომ ლიკვიდობის რისკის აღმოცენება დროდადრო

გარდაუვალია და მის გარეშე საბანკო საქმიანობა ვერც განხორციელდება.

თითოეულმა ბანკა უნდა იპოვოს ოქროს შუალედი ლიკვიდობასა და

რენტაბელობას, რისკიანობასა და შემოსავლიანობას შორის, რა უზრუნველყოფს მის

წარმატებულ საქმიანობას.

ამდენად, რისკი არის ყველა ფინანსური ორგანიზაციის საქმიანობის

განუყოფელი ნაწილი. რადგან წინასწარ გარანტირებული შემოსავალი ნულოვანი

რისკის დონეზე არ არსებობს. საბანკო რისკი არის ბანკის საქმიანობის სიტუაციური

დახასიათება, რომელიც ასახავს მისი შედეგის გაურკვევლობას და ახასიათებს

მოსალოდნელისგან რეალობის უარყოფითად გადახრის შესაძლებლობას.

საბანკო რისკების განხილვისას აუცილებლად უნდა გვახსოდეს რომ ბანკი

საქმიანობის განხორციელებისას რეალურ ცხოვრებაში არასოდეს არ აწყდება რაიმე

ტიპის რისკს წმინდა სახით. ამიტომ პრაქტიკაში რისკების მართვა გაცილებით უფრო

რთულია, ვიდრე შეიძლება თეორიული მსჯელობისას მოგვეჩვენოს.

რისკის მართვის პროცესი საკმაოდ დინამიურია და მისი ეფექტურობა

დიდწილად დამოკიდებულია ბაზარზე ვითარების, კომერციული ბანკის ფინანსური

მდგომარეობის ან მთლიანად ქვეყნის ეკონომიკური მდგომარეობის ცვლილებაზე

რეაქციის სისწრაფეზე. განსაკუთრებულ როლს რისკთან დაკავშირებული ამოცანების

შესრულებაში თამაშობს ინტუიცია, რომელიც წარმოადგენს პრობლემის სწორი

გააზრების და სწრაფად სწორი გადაწყვეტილების მიღების უნარს.

რისკის მართვის პროცესში აუცილებელია გავითვალისწინოთ შემდეგი წესები:

არ შეიძლება იმაზე მეტი რისკის გაწევა, რომლის საშუალებასაც საკუთარი

კაპიტალი იძლევა;

ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს რისკის მოსალოდნელი შედეგები;

არ შეიძლება “დიდის რისკის ქვეშ დაყენება პატარის მოსაგებად”;

რისკთან დაკავშირებული დადებითი გადაწყვეტილება მიიღება მხოლოდ

ეჭვების არარსებობისას;

234

ყოველთვის არსებობს სარიკსო ამოცანების რამდენიმე გადაწყვეტა1.

რისკის მართვისადმი სისტემური მიდგომა საშუალებას გვაძლევს უფრო

ეფექტიანად გამოვიყენოთ რესურსები, გადავანაწილოთ პასუხისმგებლობა,

გავაუმჯობესოთ მუშაობის შედეგები.

იმისთვის რომ ბანკმა წარმატებას მოიაღწიოს რისკების მართვის საქმეში, მითი

თანამშრომლები, პირველ რიგში, გარკვეულები უნდა იყვნენ რისკის არსში და მის

რაობაში, მის გამომწვევ მიზეზებში. შემდეგი ნაბიჯი უნდა იყოს ბანკისთვის

მისაღები კლასიფიკაციის შემუშავება. რისკების კლასიფიკაცია საკმაოდ პირობითი

ცნებაა, რადგან შეგვიძლია დავახარისხოთ ისინი სხვადასხვა ნიშნის მიხედვით. ეს

ნათლად ასხულია ამ საკურსო პროექტში.

თითოეულმა ბანკმა უნდა შეიმუშავოს ის კლასიფიკაცია რისკებისა, რომელიც

დაეხმარება მას შემდგომში რისკების მართვის ოპტიმიზაციის საქმეში. ბანკის

პოზოცია ამ შემთხვევაში საკმაოდ რთულია, რადგან მან უნდა გაითვალისწინოს

რისკების კომპლექსების ზეგავლენა მის საქმიანობაზე და ასევე დაადგინოს

ერთობილივი რისკი. რისკები წარმოადგენენ ღია სისტემას და ამიტომ ერთი რისკის

შეცვლას მოყვება ბევრი სხვა რისკის შეცვლა. ამ მიზეზით ბანკმა თვალი უნდა

ადევნოს ბაზარზე მიმდინარე ცვლილებებს და მოახდინოს რისკების აღქმის და

მართვის გამუდმებითი სრულყოფა.

რისკების მართვისთვის ბანკს შეუძლია გამოიყენოს სხვადასხვა მეთოდი,

კერძოდ როგორიცაა მათემათიკური მოდელები, ჰეჯირება, ფუნდამენტური და

ტექნიკური ანალიზი, გრაფიკული მოდელების შექმნა ანალიზისა და

პროგნოზირებისთვის.

მაგრამ არ უდნა დაგვავიწყდეს, რომ ზემოაღნიშნული მეთოდები მხოლოდ

ხერხებია იმისთვის, რომ ბანკმა მიაღწიოს თავის მთავარ მიზანს - მოახდინოს

მოგების მაქსიმიზაცია.

ლიკვიდობის რისკის მართვა. თანამედროვე საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნები

ბანკების ლიკვიდობის უზრუნველყოფის შემდეგ მეთოდებს იყენებენ2:

საბანკო სესხების კონვერსია, როდესაც წარმოებს კრედიტზე

1 Joel Bessis, Risk Management in Banking, John Wiley & Sons Ltd, 2010

2 Банковское дело. Под ред. Белоглазова Г.Н., Кроливецкой Л.П., Питер., 2004. стр. 76.

235

გადასახდელების მიღება, რომლის დაფარვის ვადა უახლოს პერიოდში დგება, ან

ნაღდად გაცემით ანაზღაურების მოთხოვნის უფლებით;

აქტივების განაწილება პასივების ყველა ანგარიშის ცხრილების შედგენის

გზით. ლიკვიდობის განსაზღვრული კოეფიციენტის შესანარჩუნებლად პასივების

მიზანმიმართული განთავსების მიზნით;

ღონისძიებები პასივების გასადიდებლად;

მიმოქცევაში დეპოზიტური სერთიფიკატების და ობლიგაციების გამოშვება;

სესხები, მიღებული ცენტრალური ბანკებიდან ან ფულადი ბაზრებიდან.

ბანკების ლიკვიდობის პრობლემები მაშინ წარმოიქმნება, როდესაც საბანკო

სესხების გაცემა წარმოებს უფრო ხანგრძლივი ვადით, ვიდრე სახსრების

მობილიზება. როგორც წესი, ლიკვიდობის ამაღლების აუცილებლობა იწვევს

ბანკების მომგებიანობის (რენტაბელობის) შემცირებას.

ბანკების ლიკვიდობის აუცილებელი დონის შენარჩუნების მთავარი პირობაა

ბანკებში ლიკვიდური აქტივების საკმარისი ოდენობით არსებობა. კომერციულ

ბანკებს აუცილებელია გააჩნდეს ლიკვიდობის ამორტიზატორი, რომ მზად იყოს

დეპოზიტების მოულოდნელი ამოღების ან კრედიტზე მოულოდნელი

მოთხოვნისთვის. ბანკებმა წინასწარ უნდა დაგეგმონ და გაითვალისწინონ

დეპოზიტების მოსალოდნელი ამოღება, ან მოსალოდნელი სესხების გაცემა. სწორედ

ამ ცვალებადობის დაუგეგმავი ან მოულოდნელი ცვლილებები ჰქმნიან

ლიკვიდობის რისკს. თუ მოსალოდნელი ცვლილებები არასასურველი, მაგრამ

უმნიშვნელოა, ბანკს შეუძლია თავისი მოთხოვნები ლიკვიდობაზე დააკმაყოფილოს

არსებითი ზარალის გარეშე. მაგრამ, როცა ცვლილებები სერიოზულია, მაშინ ბანკს

ლიკვიდობის კრიზისი შეიძლება განუვითარდეს.

ლიკვიდობის ყოველდღიური მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად ბანკები

უნდა ფლობდნენ აქტივების გარკვეულ ნაწილს ნაღდი ფულის სახით, ან მასთან

გათანაბრებული სახსრების სახით. ასეთი აქტივები, ბუნებრივია, ამცირებს ბანკების

მოგებას, რამდენადაც ისინი ნაკლებშემოსავლიანი და დაბალრენტაბელურნი არიან.

შესაბამისად, კომერციული ბანკები ცდილობენ ასეთი აქტივები მინიმალური

ოდენობით იქონიონ და ძირითადად აკმაყოფილებდნენ საოპერაციო მოთხოვნებს.

საფინანსო მომსახურების სფეროში მზარდი კონკურენცია ბანკებს არამომგებიანი

და დაბალშემოსავლიანი აქტივების მოცულობის მინიმიზაციისკენ უბიძგებს.

236

ბანკის ლიკვიდური აქტივებისთვის აუცილებელია მოწესრიგებული და

მაღალორგანიზებული ბაზრების არსებობა, სადაც ეს აქტივები შეიძლება გაიყიდოს.

იმის გამო, რომ ასეთ აქტივებს დაბალი რისკი ახასიათებთ, მათ საბაზრო ფასსა და

ნომინალურ ფასს შორის სხვაობა მცირეა. სწორედ ამიტომ მისი მყიდველი არ

მოითხოვს დამატებით დათმობას, რაც იმას ნიშნავს, რომ გამყიდველი _ კაპიტალის

დანაკარგებს აქტივების ფასის დაცემის გამო არ განიცდის.

საბანკო ლიკვიდობის მართვა ფაქტობრივად ფულადი სახსრების შექმნის

პროცესია იმისთვის, რომ ბანკს საშუალება ჰქონდეს ნებისმიერ დროს გაანაღდოს

აღებული ვალდებულებები მისაღები ფასებით. ლიკვიდობას ორი ძირითადი

ფუნქცია გააჩნია: დააკმაყოფილოს კრედიტზე მოთხოვნები; 2. მეანაბრეთა

სურვილით მოხსნას დეპოზიტები.

კომერციული ბანკის ლიკვიდობის მართვის პრობლემები ძირითადად

შეიძლება გამოწვეული იყოს ორი გარემოებით: მოთხოვნა ლიკვიდურ სახსრებზე

არასოდეს ემთხვევა მის მიწოდებას და ბანკი სისტემატურად განიცდის ლიკვიდური

სახსრების დეფიციტს, ან სიჭარბეს. არსებობს დილემა ბანკის ლიკვიდობასა და

მომგებიანობას შორის. ბუნებრივია ბანკის მიერ ჭარბი ლიკვიდური სახსრების

შენარჩუნება ნიშნავს უარის თქმას იმ მოგებაზე, რომელსაც ბანკი მათ შემოსავლიან

აქტივებში განთავსებით მიიღებდა.

ლიკვიდობის მართებული პოლიტიკის შემუშავებისას დიდი მნიშვნელობა

ენიჭება ადგილობრივი და საერთაშორისო ეკონომიკისა და ფინანსური ბაზრების

ტენდენციების მონიტორინგს. ეფექტიანი ფინანსური მართვის შემთხვევაში

შესაძლებელია ამ ტენდენციათა ნეგატიური ზეგავლენის თავიდან აცილება და მათი

პოზიტიური მიმართულებით გამოყენება.

არსებობს რამდენიმე მეთოდი, რომელსაც კომერციული ბანკების მენეჯერები

იყენებენ ლიკვიდობის მართვისას. ეს მეთოდები ემყარება ბანკის აქტივებისა და

პასივების მართვას და აქტივ-პასივების მართვას ერთდროულად. ამ მეთოდს აქვს

თავისი როგორც დადებითი, ისე უარყოფითი მახასიათებლები. თუ რომელს იყენებს

მენეჯმენტი ლიკვიდობის მართვისას, დამოკიდებულია ბანკის სიდიდეზე,

ოპერაციების სპექტრსა და იმ ეკონომიკურ გარემოზე, რომელშიც იგი

ფუნქციონირებს.

237

ერთ-ერთი ასეთი მეთოდია ლიკვიდობის მართვა აქტივების მართვის ხარჯზე,

როდესაც ლიკვიდურ სახსრებზე მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება ხდება

სხვადასხვა სახის აქტივების რეალიზაციის შედეგად.

ზოგჯერ ამ მეთოდს აქტივების ტრანსფორმაციის მეთოდსაც უწოდებენ,

რადგანაც ფაქტობრივად ლიკვიდური სახსრების შემოდინება ხდება არა ფულადი

აქტივების ნაღდ ფულად გადაქცევის ხარჯზე. ლიკვიდური აქტივები უნდა

აკმაყოფილებს შემდეგ მოთხოვნებს: უნდა არსებობდეს ბაზარი, რომელზედაც

შესაძლებელი იქნება მათი სწარფად გადაქცევა ფულად; მათ უნდა ჰქონდეთ

სტაბილური ფასები ისე, რომ ბაზარზე შესაძლებელი იყოს მათი რეალიზაცია

მნიშვნელოვანი დანაკარგების გარეშე; უნდა იყოს მიმოქცევაში, ე.ი. გამყიდველს

უნდა შეეძლოს მინიმალური რისკით აინაზღაუროს ის პირვანდელი ღირებულება,

რომელიც გადაიხადა მასში.

ტრანფორმაციის მეთოდის გამოყენების დროს მენეჯმენტის ამოცანაა შექმნას

პირველადი და მეორადი რეზერვები საკმარისი ლიკვიდობის უზრუნველსაყოფად.

პირველადი რეზერვები შედგება აბსოლუტურად ლიკვიდური აქტივებისგან. ხოლო

მეორად რეზერვებს მიეკუთვნება სახელმწიფო სახაზინო ვალდებულებები, საბანკო

აქცეპტები და თამასუქები, პირველი კლასის ემიტენტების მიერ გამოშვებული

ფასიანი ქაღალდები.

ლიკვიდობის მართვის ტრანსფორმაციის მეთოდს ძირითადად მცირე ბანკები

იყენებენ, რადგანაც აღიარებულია, რომ იგი ლიკვიდობის მართვის შედარებით

დაბალრისკიანი მეთოდია. ამ მეთოდს გააჩნია უარყოფითი მხარეც, რაც იმაში

გამოიხატება, რომ მისი გამოყენება ნეგატიურად მოქმედებს ბანკის შემოსავლების

ხარისხზე. შემოსავლიანი აქტივების რეალიზაცია ნიშანვს იმას, რომ ბანკი კარგავს

იმ შემოსავლებს, რომელსაც იგი მიიღებდა ამ აქტივების არგაყიდვის შემთხვევაში.

ამავე დროს გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ აქტივების რეალიზაცია

დაკავშირებულია გარკვეულ ხარჯებთან, რადგანაც ბანკმა საკომისიო თანხა უნდა

გადაუხადოს იმ საბროკერო და საშუამავლო ფირმებს, რომელთა მეშვეობითაც

წარმოებს აქტივების გაყიდვა.

ზოგიერთი კომერციული ბანკი ლიკვიდობის მართვას ახორციელებს პასივების

მართვის ხარჯზე, რაც იმას ნიშნავს, რომ ლიკვიდობაში შექმნილი პროლემების

გადასაჭრელად ბანკი იღებს ახალ სესხებს. ამ მეთოდს ძირითადად მსხვილი ბანკები

238

იყენებენ, რადგანაც, როგორც წესი, მათ უფრო მიუწვდებათ ხელი ბაზარზე

არსებულ თავისუფალ რესურსებზე. ეს გამოწვეულია მათი რეპუტაციით საბანკო

სექტორში და ფინანსურ ბაზრებზე. სახსრების შეძენა კონკურენტუნარიან ფასებში

საშუალებას აძლევს ბანკებს დააკამყოფილოს კლიენტთა გაზრდილი მოთხოვნა

ლიკვიდურ სახსრებზე. თუმცა, ვალდებულებების არასწორმა მართვამ შეიძლება

ძალიან მძიმე შედეგები მოუტანოს ბანკს იმდენად, რამდენადაც პასივების მართვა

არ არის ურისკო საქმიანობა.

რისკის ფაქტორის განსაზღვრისას უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ყოველთვის

შეიძლება ვერ მოხერხდეს რესურსების შეძენა მისაღებ ფასებში. ამასთან, თუ ბაზარი

კარგავს ბანკისადმი ნდობას, მაშინ საფრთხე შეექმნება უკვე შეძენილ რესურსებსაც.

გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ რესურსების წყაროთა კონცენტრაცია

ზრდის ლიკვიდობის რისკს.

პასივების მართვაზე ზედმეტად დაყრდნობამ შეიძლება გამოიწვიოს ის, რომ

ბანკი შეეცდება მინიმუმამდე დაიყვანოს მოკლევადიანი ფასიანი ქაღალდების

მარაგი, რის შედეგადაც შემცირდება აქტივების ლიკვიდობის სტანდარტები და

მოხდება მოკლევადიანი პასივების დიდი კონცენტრაცია, რომლის ხარჯზეც

განხორციელდება ინვესტირება შედარებით გრძელვადიან აქტივებში. ამან კი

რესურსების შემცირების პერიოდში შეიძლება შემოსავლების შემცირება და

არალიკვიდური მდგომარეობა გამოიწვიოს.

იმის გამო, რომ ბანკის ლიკვიდობის მართვა პასივების მართვის ხარჯზე

მეტისმეტად მაღალრისკიანი მეთოდია, ხოლო აქტივების მართვა დაკავშირებულია

გარკვეულ დანაკარგებთან, ბანკები ხშირად ირჩევენ კომპრომისულ ვარიანტს,

რომელიც ეფუძნება აქტივებისა და პასივების ერთდროულად მართვას. აღნიშნულ

მეთოდს ხშირად ფონდების კონვერსიის მეთოდსაც უწოდებენ. მისი არსი იმაში

მდგომარეობს, რომ განსხვავებული წყაროებიდან მოზიდული სახსრების

განთავსება ხდება სხვადასხვა სახის აქტივებში.

კონვერსიის მეთოდის გამოყენებისას საჭიროა ყველა ტიპის მოზიდული

სახსრების დიფერენციაცია მათი წყაროების გათვალისწინებით და ბანკის

სამეთვალყურეო საბჭოს მიერ განსაზღვრული პოლიტიკის შესაბამისად მათი

სხვადასხვა სახის აქტივებში განთავსება.

239

იმის მიუხედავად, თუ რა მეთოდი, ან მეთოდების კომბინაცია გამოიყენება

ბანკის ლიკვიდობის მართვისას, მენეჯერმა უნდა შეიმუშავოს ლიკვიდობის

პოლიტიკა და შექმნას ისეთი სისტემა, რომელიც უზრუნველყოფს ლიკვიდურ

სახსრებზე არსებული მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების რეგულარულ

მონიტორინგს. პოლიტიკით განსაზღვრული უნდა იყოს ლიკვიდობის მინიმალური

და მაქსიმალური საზღვრები, სახსრების ღირებულების დადგენის მექანიზმი,

აქტივების და პასივების კონცენტრაციის ლიმიტები და გაუთვალისწინებელ

სიტუაციებში მოქმედების ეფექტიანი გეგმა. აგრეთვე ბანკის მენეჯერს

ჩამოყალიბებული უნდა ჰქონდეს საპროცენტო განაკვეთების რისკის მართვის

პოლიტიკა, რომელშიც განხილული იქნება ბანკის მიზნები მის აქტივებთან და

პასივებთან, გარე საბალანსო საქმიანობასთან, ლიკვიდობასა და სხვა ფაქტორებთან

მიმართებაში. პოლიტიკამ უნდა დაადგინოს თუ ვინ აგებს პასუხს საპროცენტო

განაკვეთის რისკის მართვაზე და აღწეროს ბანკის სხვადასხვა საფეხურებს შორის

აუცილებელი კოორდინაციის მექანიზმი.

როგორც წესი, საპროცენტო განაკვეთის რისკი განისაზღვრება, როგორც ბანკის

მგრძნობელობა საპროცენტო განაკვეთის ცვლილებებისადმი, რაც გულისხმობს იმის

დადგენას, თუ როგორ შეიცვლება ბანკის წმინდა მოგება საპროცენტო განაკვეთების

შეცვლის შემთხვევაში.

ბუნებრივია, საპროცენტო განაკვეთების მერყეობისას შეიცვლება პროცენტების

მომტანი აქტივებიდან მიღებული შემოსავლები და საპროცენტო ხასიათის

ვალდებულებებზე გაწეული ხარჯები. შესაბამისად, შეიცვლება ბანკის წმინდა

საპროცენტო მოგება. საერთაშორისო პრაქტიკაში მიღებულია საპროცენტო

განაკვეთის ცვლილებებით გამოწვეული რისკის შეფასების რამდენიმე მეთოდი.

ერთ-ერთი ასეთი მეთოდია, გეპის (GAP) ანალიზი ვადების მიხედვით.

აღნიშნული მეთოდის არსი შემდეგში მდგომარეობს: დროის კონკრეტული

პერიოდისთვის საპროცენტო განაკვეთისადმი მგრძნობიარე აქტივებს უნდა

გამოაკლდეს საპროცენტო განაკვეთისადმი მგრძნობიარე ვალდებულებები. რის

შედეგადაც მივიღებთ აქტივებისა და პასივების თანაფარდობას ვადების მიხედვით,

ანუ – გეპს. გეპი შეიძლება იყოს დადებითი ან უარყოფითი სიდიდე და იგი

წარმოადგენს ბანკის საპროცენტო შემოსავალზე საპროცენტო განაკვეთების

ცვლილებების გავლენის სიდიდის დადგენის ძირითად საშუალებას.

240

ნეგატიური გეპი, ანუ საპროცენტო განაკვეთებისადმი ვალდებულებების

მგრძნობელობა მიუთითებს, რომ დროის მოცემულ პერიოდში ფასების მიხედვით

გადასაანგარიშებელი ვალდებულებების მოცულობა აღემატება ფასების მიხედვით

გადასაანგარიშებელი აქტივების მოცულობას.

საპროცენტო განაკვეთის ზრდის შემთხვევაში იგი ნეგატიურ გავლენას

მოახდენს ბანკის საპროცენტო შემოსავალზე, რადგანაც ხარჯები საპროცენტო

ხასიათის ვალდებულებებზე უფრო მეტად გაიზრდება, ვიდრე აქტივებიდან

მიღებული საპროცენტო შემოსავალი. ამასთან, საპროცენტო განაკვეთის

შემცირებისას, ნეგატიური გეპის შემთხვევაში გაიზრდება ბანკის მოგება, რადგანაც

საჭირო იქნება უფრო მეტი მოცულობის ვალდებულებების უფრო დაბალ ფასში

გადაანგარიშება.

მიუხედავად ზემოთ აღნიშნულისა, გეპის ანალიზი ვადების მიხედვით არ

წარმოადგენს რისკის სრული მოცულობის დადგენის საკმარის და ერთადერთ

საშუალებას. საპროცენტო განაკვეთის რისკის შეფასების ერთ-ერთი მძლავრი

ინსტრუმენტია სიმულაციური ანალიზი (მოდელირება), რომელიც საშუალებას

იძლევა ბანკის რისკი შეფასდეს სიტუაციის სხვადასხვა სცენარის მიხედვით

განვითარების შემთხვევაში.

აღნიშნული მეთოდის ეფექტიანობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად

სწორად არის გაკეთებული დაშვებები და არჩეული მოდელი, რომლის

საფუძველზეც შესრულებულია გათვლები.

ბანკის ლიკვიდობის შეფასების ერთ-ერთი აუცილებელი ელემენტია

ლიკვიდურ სახსრებზე არსებული მოთხოვნის დადგენა. რისთვისაც უნდა

გაანალიზდეს, თუ რა გავლენა ექნება ბანკის მთლიან ლიკვიდობაზე დაბალი

ხარისხის აქტივებს, სესხების დაფინანსებაზე აღებულ ვალდებულებებს, ბანკის

კლიენტთა ანგარიშებზე სახსრების ნებისმიერ მოძრაობას.

ლიკვიდურ სახსრებზე არსებული მოთხოვნილებების გამოსათვლელად

გამოიყენება განსხვავებული მეთოდები. ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული

მეთოდია ბანკის ფულადი სახსრების პროგნოზირებული ბრუნვის უწყისის

მომზადება, რომელშიც სხვადასხვა მუხლების მიხედვით იქნება მოცემული

მოსალოდნელი ფულადი სახსრების როგორც შემოსავალი, ისე გასავალი. ასეთი

სახის უწყისის მომზადება საშუალებას იძლევა განისაზღვროს თუ რა მოცულობის

241

ლიკვიდური სახსრები დასჭირდება ბანკს მომავალში აღებული რომელიმე

კონკრეტული თარიღისთვის.

სხვადასხვა ქვეყნების საზედამხედველო ორგანოებს დაწესებული აქვთ ბანკის

ლიკვიდობის განსხვავებული კოეფიციენტები, ანუ ლიკვიდობის ინდიკატორები.

საქართველოს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტის 1998 წლის 3 დეკემბრის #118

ბრძანებით დამტკიცებული “კომერციული ბანკების ზედამხედველობისა და

რეგულირების წესის” თანახმად, საქართველოში მოქმედი კომერციული ბანკები

ვალდებული არიან დაიცვან ლიკვიდობის შემდეგი ნორმატიული ლიმიტები:

ლიკვიდობის აქტივების თანაფარდობა მთლიან ვალდებულებებთან არ

უნდა იყოს 30%-ზე ნაკლები;

საშუალო თვიური ლიკვიდური აქტივების თანაფარდობა საშუალო თვიურ

მთლიან ვალდებულებებთან ასევე არ უნდა იყოს 30%-ზე ნაკლები;

მიმდინარე აქტივების შეფარდება მიმდინარე ვალდებულებებთან ტოლი

უნდა იყოს 100%10%-სა.

ლიკვიდური აქტივების თანაფარდობა მთლიან აქტივებთან მიმართებაში

გვიჩვენებს, თუ რამდენად ძლიერია ბანკის ლიკვიდობის პოზიცია მოსალოდნელი

ვალდებულებების გასტუმრების უზრუნველსაყოფად.

მიმდინარე აქტივები წარმოადგენს სალაროში, საკორესპოდენტო ანგარიშებზე,

ეროვნულ ბანკში განთავსებული მინიმალური რეზერვების ანგარიშზე რიცხული

ფულადი სახსრებისა და ერთ თვემდე დაფარვის ვადით აქტივების, სადეპოზიტო

ანგარიშებზე რიცხული ფულადი სახსრების, სახაზინო ვალდებულებების, სხვა

სავალო ფასიანი ქაღალდების, ბანკის სასარგებლოდ სხვა გადასახდელების

თანხობრივ ჯამს, გარდა იმ სესხების, სავალო ფასიანი ქაღალდებისა და სხვა

მოთხოვნებისა, რომელთა დაფარვის ვადა თუნდაც ერთ თვეს გრძელდება.

მიმდინარე ვალდებულებებში შედის ერთ თვემდე ვადაში შესრულებული ყველა

ვალდებულებების თანხობრივი ჯამი.

რაც შეეხება ბანკის მოთხოვნამდე და ვადიანი დეპოზიტების მთლიან

აქტივებთან თანაფარდობის კოეფიციენტებს, მათთვის არ არის დაწესებული რაიმე

განსაზღვული ნორმატივები, შემმოწმებელი დამოუკიდებლად ადგენს, არის თუ არა

ბანკის შემოსავლიანი აქტივების შედგენილობა ბანკის ვალდებულებების

მოცულობის ადეკვატური.

242

ამდენად, ბანკის ლიკვიდობის ზუსტი შეფასებისას განსაკუთრებული

ყურადღება ეთმობა საბანკო მენეჯმენტის კომპეტენტურობასა და ბანკში

დანერგილი საინფორმაციო და კონტროლის სისტემების ადეკვატურობას.

ბანკის მოგებიანობის დონის შეფასებისას მხედველობაში უნდა მივიღოთ არა

მხოლოდ შემოსავლების, ხარჯების და მოგების რაოდენობრივი მაჩვენებლები,

არამედ მოგების წყაროების სტაბილურობა, აგრეთვე, ბანკის რისკებისგან დაცვის

ხარისხი. უკანასკნელი განისაზღვრება საკმარისი რეზერვების არსებობით ზარალის

დასაფარავად აქტიური ოპერაციების მიხედვით, საკუთარი კაპიტალის

ადეკვატურობით, აქტივების პორტფელის ხარისხით.

თემა 8. საერთაშორისო ფინანსური სისტემა და ფულად–საკრედიტო პოლიტიკა

მსოფლიო საფინანსო სისტემის ევოლუცია.

ევროპული სავალუტო სისტემა.

მცურავი და მართვადი სავალუტო კურსის სისტემა.

ცენტრალური ბანკის ოფიციალური რეზერვები.

ინტერვენცია სავალუტო ბაზარზე.

საგადამხდელო ბალანსი, მისი სტრუქტურა.

ფულად–საკრედიტო პოლიტიკა და საერთაშორისო პრობლემები.

მსოფლიო საფინანსო სისტემის ევოლუცია. სავალუტო სისტემა წარმოადგენს

ვალუტის ურთიერთ-გაცვლის წესებისა და ნორმების, საგადასახდელო საშუალების

სახით გამოყენების, აგრეთვე ვალუტის გამოყენებასთან დაკავშირებულ ფულად-

საკრედიტო ურთიერთობათა ერთობლიობას, რომელიც ჩამოყალიბებულია

სამეურნეო ცხოვრების ინტერნაციონალიზაციისა და მსოფლიო ბაზრის

განვითარების საფუძველზე და რომელიც განმტკიცებულია სახელშეკრულებო და

სახელმწიფო-სამართლებრივი ნორმებით. ერთმანეთისაგან განასხვავებენ მსოფლიო,

საერთაშორისო, რეგიონულ და ეროვნულ სავალუტო სისტემებს.

მსოფლიო სავალუტო სისტემა დაფუძნებულია მთელ რიგ ძირითად კომპონენტებზე,

როგორიცაა: საერთაშორისო საგადასახდელო საშუალებების ნაკრები, ვალუტის გაცვლისა და

კონვერტირების რეჟიმი და პირობები, საერთაშორისო ანგარიშსწორების ფორმათა

243

უნიფიკაცია, მექანიზმი და რეგლამენტაცია, საბანკო დაწესებულებები და საფინანსო

ინსტიტუტები.

სავალუტო სისტემის საყრდენი ელემენტებია: ეროვნული ვალუტა, ეროვნული

ვალუტის კონვერტირებადობის პირობები; ეროვნული ვალუტის კურსის რეჟიმი, სავალუტო

შეზღუდვები, სავალუტო კონტროლი, საერთაშორისო საკრედიტო საშუალებათა

გამოყენების რეგლამენტაცია, ეროვნული სავალუტო ბაზრის და ოქროს ბაზრის რეჟიმი,

სავალუტო ურთიერთობათა წარმმართველი და მარეგულირებელი ეროვნული ორგანოები.

გამოყენებისა და რეჟიმის სფეროების პოზიციებიდან განასხვავებენ: ეროვნულ და

სარეზერვო ვალუტებს, კონვერტირებად (თავისუფლად კონვერტირებად და ნაწილობრივ

კონვერტირებად) და არაკონვერტირებად (ჩაკეტილ) ვალუტებს.

ეროვნული ვალუტა წარმოადგენს დამოუკიდებელ სახელმწიფოს ფულად ერთეულს,

რომელიც გამოიყენება ამ ქვეყნის სხვა სახელმწიფოებთან საერთაშორისო ეკონომიკური,

საკრედიტო და საანგარიშსწორებო ურთიერთობათა უზრუნველსაყოფად.

სარეზერვო ვალუტა წარმოადგენს მსოფლიოში ეკონომიკურად და პოლიტიკურად

ყველაზე ძლიერ სახელმწიფოს ეროვნულ ვალუტას, რომელიც გამოიყენება სხვა დანარჩენი

სახელმწიფოების სავალუტო პარიტეტისა და სავალუტო კურსის განსაზღვრას საფუძვლად

და ასრულებს საერთაშორისო მასშტაბით საგადასახდელო და სარეზერვო საშუალების

ფუნქციებს.

იმისთვის, რომ ამა თუ იმ ქვეყნის ეროვნულმა ვალუტამ მიიღოს საერთაშორისო

სარეზერვო ვალუტის უფლებამოსილება, აუცილებელია ამ ქვეყანას მსოფლიო საქონლურ

წარმოებაში, საქონლის (მომსახურებისა) და კაპიტალის ექსპორტში, მონეტარული ოქროს

რეზერვებში, საბანკო დაწესებულებათა და საფინანსო-საბირჟო ქსელით წამყვანი ადგილი

ეკავოს.

კონვერტირებად ვალუტად მიჩნეული ამა თუ იმ ქვეყნის ვალუტა, რომელიც იცვლება

ნებისმიერი ქვეყნის ეროვნულ ვალუტაზე და ასრულებს საერთაშორისო საგადასახდელო

საშუალებების ფუნქციას იურიდიული და ფიზიკური პირებისათვის ყოველგვარი სახის

ოპერაციათა შესრულებისას.

თავისუფლად კონვერტირებადია ის ვალუტა, რომელიც შეუზღუდავად იცვლება

ნებისმიერი ქვეყნის ვალუტაზე და ნებისმიერ მფლობელს შეუძლია მისი ყველა ქვეყანაში

გატანა ყოველგვარი სახის საერთაშორისო და რეგიონული ოპერაციების საწარმოებლად.

244

ნაწილობრივ კონვერტირებადი ვალუტის სტატუსი გააჩნია იმ ქვეყნის ვალუტას,

რომელსაც საერთაშორისო ოპერაციების გარკვეული ნაწილის წარმოებისათვის

შენარჩუნებული აქვს სავალუტო შეზღუდვები.

არაკონვერტირებადი ვალუტა, რომელიც ჩაკეტილია ერთი ქვეყნის ტერიტორიაზე და

საერთაშორისო სავალუტო ოპერაციებზე შეზღუდვები გააჩნია.

ეროვნული ვალუტის პარიტეტი ნიშნავს უცხოური ვალუტის მიმართ მისი

წონასწორობის საკანონმდებლო წესით განსაზღვრას. მას შემდეგ რაც გაუქმდა ოქროს

პარიტეტის სისტემა, ეროვნული ვალუტის პარიტეტი ოფიციალური გაცვლითი კურსის

გაგებას ესადაგება, რომელიც უპირატესად, საერთაშორისო სავალუტო ფონდის წევრ-

ქვეყნების დიდ უმრავლესობაში საბაზრო მოთხოვნა-მიწოდების საფუძველზე

განისაზღვრება..

სავალუტო კურსის რეგულირებისათვის მსოფლიო პრაქტიკაში გამოყენებულია:

ფიქსირებული სავალუტო კურსი და მცურავი კურსი.

ფიქსირებული სავალუტო კურსი ისეთი კურსია, რომელიც გარკვეული პერიოდის

მანძილზე უცვლელია და სავალდებულოა მისი გამოყენება საერთაშორისო

ანგარიშსწორებაში. მცურავი სავალუტო კურსი იცვლება საბაზრო კონიუქტურის

შესაბამისად.

მსოფლიო სავალუტო ბაზრის განვითარება ხასიათდება ინტერნაციონალური

კავშირის გაღრმავებით, შემოთავაზებული მომსახურების სპექტრის გაფართოებით, 24

საათის განმავლობაში ოპერაციების განხორციელების შეუფერხებლობით, სპეკულაციური

გარიგებებისა და საარბიტრაჟო ოპერაციების მზარდი მასშტაბებით.

მსოფლიო (საერთაშორისო) სავალუტო სისტემა და შემდგომში რეგიონული

სავალუტო სისტემები შეიქმნა როგორც ეკონომიკური ინტეგრაციის ინსტრუმენტები.

საერთაშორისო სავალუტო სისტემა თავისი ევოლუციური განვითარების ეტაპებზე

ღებულობს არსებობის კონკრეტულ ისტორიულ ფორმას, გამოდის სისტემა-სტადიების

სახით, რომლებიც თანმიმდევრულად ცვლიან ერთი მეორეს.

ყველა საერთაშორისო სავალუტო სისტემის მთავარი ამოცანაა-ხელი შეუწყოს

ვაჭრობის განვითარებას.

245

საერთაშორისო სავალუტო სისტემის პირველ ისტორიულ ფორმას წარმოადგენს

ოქროს სტანდარტი, მისი დამახასიათებელი თავისებურება იყო ოქროს ფუნქციონირება

მსოფლიო ფულის როლში. ოქროს სტანდარტი მასში მონაწილე ქვეყნებისაგან მოითხოვდა

საკუთარი ეროვნული ვალუტა ოქროსთან კონვერტირებადი გაეხადათ ფიქსირებული

კურსით. მაგალითად, აშშ დოლარის ღირებულებად შეიძლება დაეწესებინათ 1 გ ოქრო,

ხოლო გირვანქა სტერლინგის ღირებულებად –1.6 გ ოქრო. გასაცვლელი სავალუტო კურსი,

ოქროს შინაარსზე გაანგარიშებული, აწესებდა ოქროს პარიტეტს თითოეული

ვალუტისათვის, რომლებიც საგარეო სავალუტო ბაზარზე მიმოიქცეოდა. ჩვენს მიერ

მოყვანილი მაგალითის მიხედვით, გასაცვლელი კურსის პარიტეტი დოლარსა და გირვანქა

სტერლინგს შორის დაწესებული იყო 1 გირვანქა სტერლინგზე 1.6 დოლარი, რაც 1 დოლარზე

0.63 გირვანქა სტერლინგის ეკვივალენტურია.

პრაქტიკულად ოქროს სტანდარტი შეიქმნა მე-19 საუკუნის შუა ხანებში ყოველგვარი

საერთაშორისო შეთანხმების გარეშე. თუმცა, იურიდიულად ოქროს სტანდარტის სისტემა

გაფორმდა 1867 წელს პარიზის კონფერენციაზე მასში მონაწილე სახელმწიფოთა

შეთანხმებით.

ოქრო აღიარეს საერთაშორისო ვალდებულებათა გადახდის ერთადერთ კანონიერ

საშუალებად. ამ სისტემაში მთავარია ის, რომ ოქროს მონეტების მოჭრა და მისი მიმოქცევა

თავისუფალი იყო. ასევე თავისუფლად მიმოიქცეოდა ქაღალდის ფული და თავისუფლად

წარმოებდა მისი ოქროს მონეტებზე გადახურდავება. ოქრო ზოდების სახით თავისუფლად

მოძრაობდა ქვეყნებს შორის, ე.ი. ეს სისტემა, რომელიც აგებული იყო მარტივ წესებზე,

თეორიულად უზრუნველყოფდა სავალუტო კურსების ავტომატურ სტაბილურობას და

საერთაშორისო გადასახდელების შეწონასწორებას.

ოქროს სტანდარტის სისტემა აგებული იყო რამდენიმე მარტივ პრინციპზე, ყველა

ვალუტა განისაზღვრებოდა ოქროს წონით.

თითოეული ვალუტის ოქროთი კონვერტირება უზრუნველყოფილი იყო როგორც

ქვეყნის შიგნით, ისე საზღვარგარეთაც. ბანკნოტები საემისიო ინსტიტუტების მიერ

იცვლებოდა ოქროს მონეტებზე, ხოლო ოქროს ზოდები შეიძლება მონეტებად

გადაქცეულიყო. ასეთ პირობებში საემისიო ინსტიტუტებს, ე.ი. სახელმწიფოთა ცენტრალურ

ბანკებს უფლება არ ჰქონდათ გამოეშვათ ბანკნოტები ოქროს სათანადო მარაგის გარეშე;

246

ოქროს ზოდები თავისუფლად იცვლებოდა მონეტებზე. ოქრო წარმოადგენდა

თავისუფლად ექსპორტირებად და იმპორტირებად საქონელთა საქონელს და ასევე

თავისუფლად იყიდებოდა საერთაშორისო ბაზრებზე;

სავალუტო კონტროლის ორგანოები ატარებენ ვალუტის სტაბილურობისა და საგარეო

წონასწორობის უზრუნველმყოფ რეგულირების პოლიტიკას.

ყოველგვარი საგარეო დეფიციტი იწვევს საპროცენტო განაკვეთის ზრდას, რომლითაც

მიიღწევა ეკონომიკური აქტივობის შენელება (დეფლაციის ეფექტი) და კაპიტალის

იმპორტზე ხელის შეწყობა (საგადასახდელო ბალანსის წონასწორობის აღდგენა).

ოქროს სტანდარტის სისტემა ერთდროულად უზრუნველყოფდა ვალუტათა კურსის

და საგადასახდელო ბალანსის სტაბილურობას.

სავალუტო პარიტეტი განისაზღვრებოდა ოქროსთან შეფარდებით. თუ სავალუტო

ბაზარზე ადგილი ჰქონდა პარიტეტისაგან გადახვევას, მაშინ ეკონომიკური აგენტები

დაინტერესებულნი იყვნენ თავიანთი ანგარიშსწორებები მოეხდინათ ოქროთი და არა

ბანკნოტებზე.

ამრიგად, ოქროს სტანდარტი ფაქტობრივად ავტომატურად ახდენდა საგადასახდელო

ბალანსის წონასწორობას. საპროცენტო განაკვეთის გადიდება ან შემცირება, რომელიც

გამოწვეული იყო სავალუტო კონტროლის ორგანოების მიერ, აჩქარებდა ახალი

წონასწორობის მიღწევას დეფლაციური ეფექტისა და კაპიტალის მოძრაობის გავლენის

გზით.

ოქრო, საერთაშორისო ანგარიშსწორებისა და გადახდის საშუალება, მთელს მე-19

საუკუნის დასასრულსა და მე-20 საუკუნის დასაწყისში განიცდიდა გირვანქა სტერლინგის

მხრივ კონკურენციას.

მონოპოლისტურ კაპიტალიზმზე გადასვლით ოქროს სტანდარტი სულ უფრო

ქმედითი ხდებოდა, რადგან ცალკეულ ქვეყნებში ფულის მიმოქცევის გაფართოება

დაკავშირებული იყო ცენტრალურ ბანკებში ოქროს მარაგებზე. ეს ეწინააღმდეგებოდა, ერთი

მხრივ, ინფლაციურ პროცესებს, ხოლო, მეორე მხრივ, მატერიალური დოვლათის წარმოებას

და “ფულზე შიმშილს” ქმნიდა.

პირველმა მსოფლიო ომმა ოქროს სტანდარტის სისტემის დესტაბილიზაცია დააჩქარა.

სინამდვილემ მოითხოვა და ომის დასაფინანსებლად დასავლეთის ქვეყნებმა მიმართეს

247

თავიანთი ცენტრალური ბანკების სესხებს და შეწყვიტეს ეროვნული ვალუტების ოქროზე

გადაცვლა, დააწესეს იძულებითი კურსი. გამძაფრდა ინფლაციური პროცესი.

მდგომარეობიდან გამოსვლის მიზნით ექსპერტები რეკომენდაციას იძლეოდნენ

ოქრო-დევიზური სტანდარტის სისტემაზე გადასასვლელად. სახელმწიფოთა ცენტრალურ

ბანკებს მიეცათ საშუალება თავიანთ სარეზერვო სახსრებში ოქროს თანაბრად მიეღოთ

ვალუტები, ცენტრალური ბანკების ვალუტების ემისიის სახით. Oოქრო, კონვერტირებად

ვალუტებთან ერთად, რჩებოდა საერთაშორისო ოპერაციებში ანგარიშსწორების საშუალებად.

ამასთან, ოქრო ამოვარდა საშინაო ოპერაციებიდან. Bბანკნოტების ოქროზე გაცვლა

რეზიდენტებისათვის მოიხსნა. ამ ახალმა სისტემამ აღიარება ჰპოვა ევროპის სახელმწიფოთა

წარმომადგენლების გენუის კონფერენციაზე 1922 წელს.

მე-20 საუკუნის 30-იანი წლებიდან 70-იან წლამდე ოქრომ საერთაშორისო სავალუტო

სისტემაში დაკარგა მონოპოლიური როლი, როგორც მსოფლიო ფულმა. ოქროს

პარალელურად მსოფლიო ფულის სტატუსი მიიღო დოლარმა, თანაც ოქრო გახდა დოლარზე


ამ პერიოდისათვის დამახასიათებელი იყო არა მარტო ოქროს ადგილის შეცვლა,

არამედ მისი, როგორც, მსოფლიო ვალუტის არსებითი მოდიფიცირება. ჯერ ერთი,

პრაქტიკულად შეწყდა ოქროს საყოველთაო საგადასახდელო საშუალების როლში

გამოყენება; მეორე, არსებითი ტრანსფორმაცია განიცადა ოქრომ, როგორც საყოველთაო

საგადასახდელო საშუალება. ამასთან, განვითარებული ქვეყნები თავიანთი საგადასახდელო

ბალანსის დეფიციტის დასაფარავად აქტიურად იყენებენ ეროვნული რეზერვებიდან

კონვერტირებად ვალუტას და ნასესხობის სპეციალურ უფლებას.

ოქროს სტანდარტმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა წარმოების სტიქიური

რეგულირების, საგარეო-ეკონომიკური კავშირების, ფულის მიმოქცევის, საგადსახდელო

ბალანსისა და საერთაშორისო ანგარიშსწორების საქმეში.

მსოფლიო სავალუტო სისტემის შემდეგ ისტორიულ ფორმას დოლარის სტანდარტი

წარმოადგენდა.

ბრეტონ-ვუდსის შეთანხმება იყო საერთაშორისო სავალუტო ცხოვრების

უმნიშვნელოვანესი ეტაპი. პირველად მსოფლიო სავალუტო სისტემა დაფუძნებული იყო

სახელმწიფოთა შორის შეთანხმებაზე, რომელმაც დააფიქსირა ის წესები, რომლებიც

ყველასათვის სავალდებულო იყო.

248

ბრეტონ-ვუდსის შეთანხმებით შექმნილი მსოფლიო სავალუტო სისტემა ემყარებოდა

ოქრო-დევიზურ სტანდარტს, ე.ი. ზოგიერთი ვალუტა საერთაშორისო ანგარიშსწორების

ოპერაციებში გამოდიოდა, როგორც ოქროს ეკვივალენტი. ამიტომ ყველა ქვეყანას შეეძლო

ასეთი სახის ვალუტა შეენახა, როგორც სავალუტო რეზერვი და კურსის მიხედვით

ეწარმოებინა მისი კონვერტირება, რომელიც ფიქსირებული იყო საკუთარ ვალუტასთან

შეფარდებაში.

ბრეტონ-ვუდსის კონფერენცია აშშ-ის ინიციატივით მოწვეული იქნა 1944 წლის 1

ივლისს და გაგრძელდა 22 ივლისამდე. იმის გამო, რომ ეს კონფერენცია მიმდინარეობდა მე-2

მსოფლიო ომის პროცესში, მასში ლოგიკურად დომინირებდა აშშ და დიდი ბრიტანეთი.

ბრეტონ-ვუდსის კონფერენციაზე 1944 წლის 22 ივლისს ხელმოწერილმა შეთანხმებამ,

რომელიც ძალაში შევიდა 1945 წლის 27 დეკემბერს, საფუძველი ჩაუყარა იმ კომპლექსების

შექმნას, რომლითაც უნდა ეხელმძღვანელა მთელ გაერთიანებას საერთაშორისო

ეკონომიკური და სოციალური პროგრესის უზრუნველსაყოფად საერთაშორისო ვაჭრობის

მეშვეობით. Aამ შეთანხმებით შეიქმნა პრინციპულად ახალი სავალუტო სისტემა, რომელიც

დაფუძნებული იყო ხელშეკრულებაზე.

ბრეტონ-ვუდსის შეთანხმება აწესებდა საერთაშორისო სავალუტო სფეროში სამ

ძირითად პრინციპს; 1. სავალუტო ურთიერთობების სტაბილურობის უზრუნველყოფას; 2.

ვალუტათა კონვერტირების მიღწევას; რომელიც, თავის მხრივ, უზრუნველყოფდა

მიმდინარე ოპერაციათა ანგარიშსწორების თავისუფლებასა და მრავალმხრივობას და 3.

ოქრო-დევიზური სტანდარტის მეშვეობით მშვიდობის აღდგენა-განვითარებას.

განვიხილოთ, თითოეული მათგანი ცალ-ცალკე;

საერთაშორისო სავალუტო ფონდის წესდების პირველ მუხლში ჩაიწერა, რომ

საერთაშორისო სავალუტო ფონდის ერთ-ერთი მთავარი ამოცანაა:”ხელი შეუწყოს სავალუტო

გაცვლის სტაბილურობას და კონკურენციულ გაუფასურების მოსპობას”.

თითოეულ წევრ-ქვეყანას ევალებოდა დაეწესებინა საკუთარი ვალუტისათვის

ფიქსირებული პარიტეტი ოქროსთან მიმართებაში უშუალოდ ან სხვა ვალუტის მეშვეობით,

როგორც წესი, დოლარით – მისი 1945 წლის ღირებულების საფუძველზე, როცა 35 დოლარზე

იცვლებოდა 1 უნცია (31.1 გ) ოქრო.

ვალუტათა კონვერტირებადობა, გადასახდელთა თავისუფლება და მრავალმხრივობა.

ბრეტონ-ვუდსის სისტემა ითვალისწინებდა მრავალმხრივი მიმდინარე

249

გადასახდელების თავისუფლებას, აგრეთვე მიმდინარე ოპერაციებში გამოყენებული

ეროვნული ვალუტების თავისუფალ კონვერტირებას.

ბრეტონ-ვუდსის შეთანხმებით უარი ეთქვა ოქროს სტანდარტს და დაწესდა ოქრო-

დევიზური სტანდარტის რეჟიმი, რომელიც პრაქტიკულად თანდათან გარდაიქმნა

დოლარის სტანდარტად. ოქრო წარმოადგენდა ძირითადს, ხოლო დოლარი

უზრუნველყოფდა შუამავლობას ოქროსა და სხვა დანარჩენ ვალუტებს შორის. ოქრო და

დოლარი ერთად ასრულებდნენ სარეზერვო საშუალების ფუნქციასაც.

საერთაშორისო სავალუტო ფონდის წევრი-ქვეყნებისთვის საგარეო ვაჭრობის

მომსახურება შემოღებული იქნა ოქრო-დევიზური სტანდარტის საფუძველზე, რაც იმას

ნიშნავდა, რომ სავალუტო რეზერვები შედგებოდა, ერთი მხრივ, ოქროსგან, მეორე მხრივ, ე.წ.

წამყვანი ვალუტისაგან (წამყვან ვალუტად ითვლება ისეთი ვალუტა, როცა ამ ვალუტის მქონე

ქვეყნის ცენტრალური ბანკი სხვა ქვეყნების მოთხოვნით განუსაზღვრელად ცვლის მას

ოქროზე.

სისტემის სააღრიცხვო საფუძველი – ოქრო, ბრეტონ-ვუდსის შეთანხმებით,

წარმოადგენდა აგრეთვე რეზერვებისა და ანგარიშსწორების შექმნის საშუალებას. თითოეულ

ქვეყანას შესაძლებლობა აქვს შეინახოს ოქრო თავის ოფიციალურ რეზერვად და გამოიყენოს

ის საზღვარგარეთ ანგარიშწორებათა მოსახდენად.

ბრეტონ-ვუდსის სავალუტო სისტემა ჩამოყალიბდა როგორც დოლარის სტანდარტი.

რა თავისებურებებით ხასიათდებოდა იგი?

1. მიუხედავად იმისა, რომ ოქრო ბრეტონ-ვუდსის სისტემაშიც ასრულებდა მსოფლიო

ფულის ფუნქციას, მაინც დოლარი წარმოადგენდა სავალუტო ეტალონს. Mმონეტური ოქროს

ფასი დოლარებში ფიქსირდებოდა და რჩებოდა ამ ეტალონთან უცვლელი. ვალუტების

ოქროს პარიტეტის დადგენა ხდებოდა დოლართან მისი წინასწარ შეფარდების საფუძველზე.

2. კერძო პირებს არც ერთი ეროვნული ვალუტა არ შეეძლოთ გაეცვალათ მონეტურ

ოქროზე, მაშინ, როდესაც დოლარზე გაცვლა წარმოებდა სავალუტო კურსის შესაბამისად.

ბრეტონ-ვუდსის სავალუტო სისტემა მეოთხედი საუკუნის მანძილზე ვითარდებოდა

და აღმავლობით მიჰყავდა მთავარი წევრი-ქვეყნების ეკონომიკა. მაგრამ იგი მე-20 საუკუნის

60-იანი წლებიდან შეირყა და დაიწყო მისი კოსმეტიკური შელამაზება-შეკეთება, რამაც

სათანადო შედეგები ვერ გამოიღო, პირიქით, 1971 წელს იგი დაინგრა.

დოლარის მიმზიდველობის გაუარესების მიზეზი იყო აშშ-ის საგადასახდელო

ბალანსის ევოლუცია, რომელიც გამოიწვია მისმა დეფიციტმა. ასევე დეგრადირებული იქნა

250

ვაჭრობა ჯერ ევროპის ქვეყნების და შემდეგ იაპონიის საწარმოო სიმძლავრეების აღდგენისა

და კონკურენტუნარიანობის გადიდების მიზეზით. თანაც, მიმდინარე გადასახდელების

ბალანსი გაჟღენთილი იქნა ისეთი ხარჯებით, როგორიც იყო ვიეტნამის ომი.

ყოველივე ამის გამო, 1960-1970 წლების პერიოდში, აშშ-ის საგადასახდელო ბალანსის

დეფიციტმა წელიწადში 3.5 მილიარდ დოლარს მიაღწია, რამაც გამოიწვია საზღვარგარეთის

ცენტრალურ და კომერციულ ბანკებში დოლარის დაგროვება. ასეთმა სიტუაციამ

უარყოფითად იმოქმედა აშშ-ის ოქროს რეზერვების მდგომარეობაზე. 1970 წელს ოქროს

რეზერვები მხოლოდ 11 მილიარდ დოლარს შეადგენდა, მაშინ, როდესაც დოლარის ავუარები

საზღვარგარეთ ძალიან გაიბერა (მან 20 მილიარდ დოლარს მიაღწია ოფიციალურ

ორგანიზაციებში და 30 მილიარდ დოლარს კომერციულ ბანკებში). იმისათვის, რომ აშშ-ს

გამოესყიდა სავალო ვალდებულებები დოლარებში მთელ მსოფლიოში, მას არ გააჩნდა

საკმარისი რაოდენობის ოქრო.

მდგომარეობის გამოსასწორებლად და ლიკვიდობის განსამტკიცებლად შეიქმნა ახალი

სარეზერვო ინსტრუმენტები. 1969 წელს დაწესებული ნასესხობის სპეციალური უფლებები

აშშ-ს უფლებას აძლევდა საგადასახდელო ბალანსის სიძნელეებისას სსფ-სგან ესესხა ფული

ყოველგვარი დამატებითი პირობების გარეშე.

გასული საუკუნის 60-იანი წლებიდან ერთმანეთის მიყოლებით დაიწყო სავალუტო

კრიზისები. 1967 წლის ნოემბერში გირვანქა სტერლინგმა განიცადა დევალვაცია, 1968 წლის

გაზაფხულზე დაიწყო ფრანკის კრიზისი. მდგომარეობა მნიშვნელოვნად გამწვავდა 1971

წელს, როცა კრიზისის ახალმა ტალღამ გადაუარა ამერიკულ დოლარს. 1974 წელს

ოფიციალურად გამოცხადდა Bბრეტონ-ვუდსის საერთაშორისო სავალუტო კრახი. 1974 წლის

დასაწყისიდან ყველა წამყვანი ვალუტა-დოლარი, გირვანქა სტერლინგი, მარკა, იენა, ფრანკი

ერთმანეთის მიმართ თავისუფლად ცურავდა.

როდესაც სავალუტო ბაზარზე წარმოებს მცურავი კურსის ჩამოყალიბება, რომელიც

მიწოდება-მოთხოვნის საფუძველზე მიმდინარეობს, იგი ხშირი მერყეობით ხასიათდება.

მე-20 საუკუნის 70-80 იან წლებში შექმნილმა წინააღმდეგობებმა თავისი დაღი დაასვა

დოლარის სტანდარტს, რის გამოც დღის წესრიგში დადგა ბრეტონ-ვუდსის სისტემის

გარდაქმნა.

1976 წლის იანვარში ქ. კინგსტონში (იამაიკა) საერთაშორისო სავალუტო ფონდის

დროებითი კომიტეტის შეთანხმებით რატიფიცირებული იქნა ბრეტონ-ვუდსის შეთანხმების

მეორე შესწორება, რომელიც ძალაში შევიდა 1978 წლის 1 აპრილს.

251

ბრეტონ-ვუდსის სავალუტო სისტემის რეფორმამ ეკონომიკურ ლიტერატურაში

მიიღო ახალი, იამაიკის სავალუტო სისტემის სახელწოდება. არსებითად იგი წარმოადგენს

ბრეტონ-ვუდსის სისტემის განვითარებას.

იამაიკის სავალუტო სისტემის პირველ მთავარ ელემენტს წარმოადგენადა ოქროს

გამოდევნა საერთაშორისო ანგარიშსწორებიდან და მსოფლიო ფულად ეროვნული

ვალუტების წამოწევა.

იამაიკის სავალუტო სისტემის მეორე უმნიშვნელოვანეს ელემენტს წარმოადგენდა-

საერთაშორისო სავალუტო ფონდის წევრი-ქვეყნების მიერ სავალუტო კურსის რეჟიმის

შერჩევა და მცურავი სავალუტო კურსის დაკანონება, რომლებიც შემოღებული იქნა 1973

წლიდან განვითარებული ქვეყნების მიერ. ფიქსირებულ კურსთან შედარებით მცურავ კურსს

თავის მოძრაობაში იურიდიული საზღვარი არ გააჩინია და მისი ჩამოყალიბება ხდება

თავისუფლად საბაზრო მიწოდება–მოთხოვნით.

ბრეტონ-ვუდსის სავალუტო სისტემა შეცვალა ვალუტის მცურავმა გაცვლითმა

კურსმა, რომელიც სისტემატურად იცვლებოდა მიწოდება-მოთხოვნის შესაბამისად. დაიწყო

სავალუტო კურსის მოწესრიგების კომპლექსური ღონისძიებების განხორციელება.

იამაიკის სავალუტო სისტემის უმნიშვნელოვანეს სტრუქტურულ ელემენტს

წარმოადგენდა საერთაშორისო სავალუტო ფონდი (სსფ). მას აქვს დაკისრებული სავალუტო

რეჟიმისთვის თვალყურის დევნება.

იმ ცენტრალურ პრობლემებს შორის, რომელთა გადაწყვეტა ახალი სავალუტო

სისტემის ფარგლებში პირველი რიგის ამოცანას წარმოადგენდა საერთაშორისო ლიკვიდობის

არაეფექტიანი სტრუქტურა იყო. პრობლემის არსი იმაში მდგომარეობდა, რომ მთავარი

ლიკვიდური საშუალებები-ოქრო, აშშ დოლარი და მათთან ბოლოს შემოერთებული

კოლექტიური საერთაშორისო ვალუტა ნასესხობის სპეციალური უფლებები (SDR), არ

აღმოჩნდნენ იმ დონეზე, რომ საერთაშორისო საგადასახდელო ბრუნვის მომსახურება

ეფექტიანად ეწარმოებინათ, მათზე ბრეტონ-ვუდსის სავალუტო სისტემით მიცემული

ამოცანებიდან გამომდინარე.

საერთაშორისო ლიკვიდობის სტრუქტურაში იამაიკის შეთანხმებით არსებითი

კორექტივიების შეტანამ გამოიწვია ცვლილებები როგორც რაოდენობრივ, ისე ხარისხობრივ

პარამეტრებში.

ოქროს მიმართ მიღებული იქნა მისი საბოლოო დემონეტიზაციის შესახებ

252

გადაწყვეტილება, ე.ი. იგი საბოლოოდ გამოდევნილი იქნება საერთაშორისო

ანგარიშსწორების სფეროდან. სხვანაირად, დღის წესრიგში დადგა საკითხი - ოქროს, როგორც

ფულად ლითონს შეეცვალოს პოზიცია, მისი სასაქონლო ბარათზე გატანით.

ამერიკული დოლარის მიმართ მიღებული იქნა გადაწყვეტილება, რომ მას

თანდათანობით დაეთმო მთავარი ვალუტის პოზიცია.

გათვალისწინებული იქნა პერსპექტივაში კოლექტიური საერთაშორისო ვალუტის

თანდათანობით გადაქცევა მთავარ საანგარიშსწორებო, საგადასახდელო და საერეზერვო

საშუალებად.

იამაიკის კონფერენციაზე მიღებული იქნა გადაწყვეტილება დოლარის, როგორც

მსოფლიოს მთავარი ვალუტის თანდათანობით შეცვლის თაობაზე, რისთვისაც საჭირო იყო

სპეციალური ფონდის შექმნა, მაგრამ ეს მეტად რთული აღმოჩნდა უბრალო ჭეშმარიტების

გამო, რომ 1982 წელს დოლარის ოფიციალურმა სარეზერვო მოცულობამ გადააჭარბა 182

მილიარდს, ხოლო კერძო კაპიტალის სახით საერთაშორისო ბაზრებზე მიმოიქცეოდა 1.5

ტრილიონი დოლარი.

თანამედროვე იამაიკის სავალუტო სისტემის დროს მოქმედი სავალუტო კურსის

მექანიზმი წარმოადგენს მრავალი სავალუტო კურსის სისტემას, რომელიც აგებულია

“მცურავი” კურსის სტიქიურ-საბაზრო სისტემაზე. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის

წესდებით წევრ-ქვეყნებს უფლება მიეცათ საკუთარი შეხედულებისამებრ აირჩიონ

სავალუტო კურსის ესა თუ ის რეჟიმი. იამაიკის სავალუტო კურსის სისტემის

დამახასიათებელი თავისებურებებია:

1. “მცურავი” სავალუტო კურსის, როგორც სისტემის დაკანონებული ელემენტის

არსებობა.

2. ეროვნული (ნაციონალური) ვალუტების მიბმა ანგარიშსწორების სხვადასხვა

კოლექტიურ ერთეულთან, როგორიცაა: ევრო და ა.შ.

ევროპული სავალუტო სისტემა. ევროპის სავალუტო კავშირი ამოქმედდა 1979

წლიდან. მის ძირითად მიზანს ევროგაერთიანების წევრ სახელმწიფოთა ვალუტებს

შორის მერყეობის შემცირება და ინფლაციის დონის დარეგულირება წარმოადგენდა.

აღნიშნული პერიოდიდან შემოღებულ იქნა ახალი ეროვნული ვალუტა ეკიუ.

ევროპის სავალუტო სისტემამ თავისი ფუნქციები ამოწურა მას შემდეგ, რაც 1999

253

წელს ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოები გადავიდნენ ახალ საერთო ფულად

ერთეულზე – ევროზე.

ევროპის ცენტრალური ბანკი 1999 წლის 1 იანვრიდან, მას შემდეგ, რაც ამოქმედდა

ერთიანი ევროპული ვალუტა - ევრო, პასუხისმგებელია ევროპის ფულადი

პოლიტიკის გატარებაზე. ევროპის ცენტრალური ბანკის მმართველი ორგანოები

(მმართველი საბჭო და აღმასრულებელი საბჭო) განაგებენ ევროპის ცენტრალური

ბანკების სისტემას. მათი ამოცანაა მიმოქცევაში არსებული ფულადი მასის მართვა,

სავალუტო ოპერაციების, წევრ სახელმწიფოთა ოფიციალური საგარეო რეზერვების

მართვა და გადასახდელების სისტემის შეუფერხებელი ფუნქციონირების

ხელშეწყობა. ევროპის ცენტრალური ბანკის წინამორბედი იყო ევროპის სავალუტო

ინსტიტუტი.

მცურავი და მართვადი სავალუტო კურსის სისტემა. არსებობს სავალუტო

კურსის განსაზღვრის სამი მოდელი:

1) თავისუფლად მცურავი კურსები;

2) ფიქსირებული კურსები;

3) მმართვადი კურსები.

თავისუფლად მცურავი კურსების სისტემაში სახელმწიფო ვალუტის კურსს

მოთხოვნა-მიწოდების საფუძველზე თავისუფლად მერყეობის საშუალებას აძლევს. ამ

შემთხვევაში სახეზე გვაქვს მოქნილი სავალუტო კურსი, ან, მცურავი სავალუტო კურსი.

ბაზრის მონაწილეები თავისუფლად ახორციელებენ გარიგებებს უცხოურ ვალუტაში, ხოლო

ბაზარზე კი გამორიცხულია რაიმე სამთავრობო აქტიურობა (გამონაკლისს წარმოადგენს

მმართვადი მცურავი კურსი).

ფიქსირებული კურსების სისტემაში სახელმწიფო მკვეთრად აფიქსირებს ეროვნული

ვალუტის გაცვლით კურსს განსაზღვრულ დონეზე, რითაც ვალდებულებას იღებს მისი

სტაბილიზაციის შენარჩუნებაზე. ფიქსირებული კურსები ძალზედ ხელსაყრელია

ბიზნესისათვის, ვიანიდან იგი იძლევა ეკონომიკური საქმიანობის პროგნოზირების

საშუალებას. ბაზრის მონაწილეები თავისუფლად ახორციელებენ სავალუტო ოპერაციებს,

ხოლო მთავრობა მხოლოდ ასტაბილიზირებს კურსის მკვეთრ ცვლილებას განსაზღვრულ

ფარგლებში.

მმართვადი კურსების სისტემაში ბაზრის მონაწილეთა აქტივობა შეზღუდულია,

254

ხოლო მონოპოლისტად სავალუტო ოპერაციებზე გვევლინება მთავრობა.

საერთაშორისო სავალუტო ფონდის წევრი-ქვეყნებიდან მხოლოდ 26-ის სავალუტო

კურსია თავისუფლად მცურავი, ხოლო დანარჩენ 129 ქვეყანაში ეროვნული ვალუტის

კურსები ან მკაცრად მიჯაჭვულია სხვა ვალუტების კურსებზე, ან ცურავს შემოსაზღვრულ

ფარგლებში.

თანამედროვე მსოფლიოში ორი განსხვავებული აზრი არსებობს “მცურავი”

სავალუტო კურსის მექანიზმის თაობაზე ვალუტათა თავისუფალ “ცურვას” თავისი

დამცველები და ეკონომიკური თეორიებიც კი გააჩნია.

ვალუტის “ცურვის” თეორიტიკოსებმა წამოაყენეს თავიანთი კონცეფციის დაცვის

ხუთი ძირითადი არგუმენტი.

1. ყოველგვარი სახის ბაზარი ოპტიმალურად განსაზღვრავს ღირებულებას. იმის ცდა,

რომ საერთაშორისო შეთანხმებების დონეზე განისაზღვროს ვალუტათა კურსი, თავის მხრივ,

უტოპიურ გარსშია მოქცეული და დიდად არის დაცილებული სინამდვილეს,

ობიექტურობას;

2. “მცურავი” სავალუტო კურსი ამარტივებს საგადასახდელო ბალანსის ავტომატურ

რეგულირებას. სინამდვილეში სავალუტო ბაზარზე ვალუტის ღირებულებაზე ხანგრძლივი

ზეწოლა იწვევს საგადსახდელო ბალანსის წონასწორობის დარღვევას, მაშინ, როდესაც

თავისუფალი კურსი ხელს უწყობს საგარეო გადასახდელთა წონასწორობის დამყარებას.

3. “მცურავი” სავალუტო კურსი ყველა ქვეყანას დიდ თავისუფლებას აძლევს

საკუთარი ეროვნული ეკონომიკური პოლიტიკის არჩევაში. აქ გამორიცხული არ არის

უარყოფითი პროცესების განვითარებაც, მაგრამ მთავრობა თუ გამოიყენებს მონეტარიზმის

პოლიტიკას, ყველაფერი თავის ადგილზე დადგება;

4. “მცურავი” სავალუტო კურსი ხელს უწყობს სპეკულაციის თავიდან აცილებას;

5. “მცურავი” სავალუტო კურსის მომხრეები ამტკიცებენ, რომ ეს მექანიზი ქმნის

საგარეო ვაჭრობის განვითარების ოპტიმალურ პირობებს იმდენად, რამდენადაც იგი

ამცირებს საგარეო ვაჭრობაზე პოლიტიკური ფაქტორების დაწოლას.

“მცურავი” სავალუტო კურსის მექანიზმის მოწინააღმდეგეები კი ასაბუთებენ, რომ ამ

მექანიზმის უარყოფითი მოვლენები სახეზეა, თუნდაც მაკროეკონომიკური თვალსაზრისით.

ისინი ამტკიცებენ, რომ:

255

1. ბაზარს გააჩნია იმის რეალური შესაძლებლობანი, რომ უზრუნველყოს ისეთი

სავალუტო კურსის დადგენა, რომელიც ქვეყნის ეკონომიკურ და ფინანსურ სიტუაციასთან

პრინციპულად დაკავშირებული და ადეკვატური იქნება. ამ დებულების სისწორეს

ადასტურებს დოლარის ღირებულების ევოლუცია 1975-2005 წლებში;

2. ბაზარს არ შეუძლია სავალუტო კურსის მოკლევადიანი რეგულირება, პირიქით, იგი

ხელს უწყობს მათ ხშირ ცვალებადობას და მერყეობას;

3. მოქნილი სავალუტო კურსი ვერ უზრუნველყოფს საგადსახდელო ბალანსის

ავტომატურ გამოთანაბრებას;

4. “მცურავი” სავალუტო კურსი ვერ დაიცავს ეროვნულ ეკონომიკას საგარეო

მოვლენების უარყოფითი შედეგებისაგან;

5. “მცურავი” სავალუტო კურსის შედეგია ის, რომ გასული საუკუნის 80-იანი

წლებიდან დღემდე პერმანენტულად იზრდება საპროცენტო განაკვეთების დონე;

6. “მცურავი” სავალუტო კურსის დანერგვით გამწვავდა არასტაბილურობის ყველა

ფაქტორი, რის გამოც ფასები ნედლეულსა და მასალებზე არასტაბილურია, იზრდება “მესამე

სამყაროს” საგარეო ვალები.

წამყვანი სახელწიფოების მთავრობები და საფინანსო ორგანოები დარწმუნდნენ რა

,,მცურავი“ სავალუტო კურსის პრობლემებთა მასშტაბებში, გადაწყვიტეს ერთიანი

ძალით მართონ ვალუტათა კურსი. შვიდი სახელმწიფოს მეთაურებისა და

მთავრობის მიერ 1986 წლის ტოკიოსა და 1987 წლის ვენეციის შეხვედრებზე

გადაწყდა, რომ მათ გაატარონ ურთიერთდაკავშირებული ეკონომიკური პოლიტიკა

მსოფლიო ეკონომიკის წონასწორობის აღდგენის მიზნით, რისთვისაც ეკონომიკურ

სიტუაციებსა და პერსპექტივებზე უნდა გაძლიერდეს მრავალმხრივი

მეთვალყურეობა, გამოყენებული უნდა იქნეს ობიექტური მაჩვენებელი ქვეყნების

ეკონომიკური ზრდის, ბიუჯეტის დეფიციტის, საგადასახდელო ბალანსის,

სავალუტო კურსის, ინფლაციის სრულყოფილი შესწავლა-ანალიზის მიზნით, რათა

შემდგომში ერთობლივად განხორციელდეს ეფექტიანი მაკორექტირებელი

ღონისძიებები.

ამდენად, თანამედროვე ეპოქაში საერთაშორისო სავალუტო ურთიერთობანი გახდა

ეროვნული მთავრობებისა და სახელმწიფოთაშორის ინსტიტუტების შეგნებული,

მიზანმიმართული რეგულირების ობიექტი. მიმდინარეობს მონეტური ოქროს

256

განსახელმწიფოებრიობა. ცენტრალური ბანკები აქტიურად მონაწილეობენ ეროვნულ

ვალუტათა კურსის შენარჩუნების ინტერნაციონალურ ღონისძიებებში.

საქართველოში მოქმედებს მართვადი მცურავი გაცვლითი კურსის რეჟიმი, რადგანაც

მცურავი გაცვლითი კურსი ხელს უწყობს გრძელვადიან ეკონომიკურ ზრდას უფრო მეტად

ვიდრე ეს ფიქსირებული კურსის პირობებში იქნებოდა შესაძლებელი. აქედან გამომდინარე

ეროვნული ბანკის ამოცანას არ წარმოადგენს ლარის კურსის ფიქსაცია, შესაბამისად არ ხდება

ბანკის ჩარევა სავალუტო ბაზრის პროცესში, გარდა გამონაკლისი შემთხვევებისა, როდესაც

ადგილი აქვს კურსის მკვეთრ ცვლილებას.

საქართველოს ეროვნული ვალუტა ლარი, რომელიც მიმოქცევაში 1995 წლიდან გავიდა,

აშშ დოლარზე 1997 წლამდე იყო მიბმული – ამის მიზეზი გახლდათ ქვეყანაში მოქმედი

ფიქსირებული გაცვლითი კურსის რეჟიმი. გაცვლითი კურსის მსგავსი პოლიტიკის

პირობებში ქვეყნის ვალუტა მიბმულია რომელიმე სხვა ქვეყნის ვალუტასთან ან ვალუტების

კალათასთან. იმ პერიოდისთვის ფიქსირებული კურსის რეჟიმი სასურველ ალტერნატივას

წარმოადგენდა, ვინაიდან ქვეყანაში არსებული მაღალი ინფლაციის პირობებში, რაც ქვეყნის

შიგნით მიმდინარე მოვლენებით იყო გამოწვეული, ისედაც შესუსტებული იყო ეროვნული

ვალუტისადმი დნობა და გაცვლითი კურსის მიბმა უზრუნველყოფდა კურსის

სტაბილურობის შენარჩუნებას (აშშ დოლარის გაცვლითი კურსის შესაბამისად) და ნდობის

აღდგენას.

1997 წლიდან საქართველოში ამოქმედდა მართვადი მცურავი გაცვლითი კურსის

რეჟიმი, რომლის პირობებში გაცვლითი კურსის განსაზღვრა ხდება საბაზრო ძალების

მიხედვით - მოთხოვნა-მიწოდების ურთიერთქმედებით. აღნიშნულ გადაწყვეტილებას

საფუძვლად ედო როგორც თეორიული მოსაზრებები, ასევე სხვა ქვეყნების გამოცდილება,

რომელმაც აჩვენა რომ ჩვენი ქვეყნის მსგავსი წყობისთვის მცურავ გაცვლითი კურსის რეჟიმს

უფრო მეტი უპირატესობანი გააჩნია ვიდრე ფიქსირებულ რეჟიმს.

ქვეყნისთვის ფიქსირებული კურსის რეჟიმი ან საერთო ვალუტის შემოღება

ოპტიმალური გამოსავალია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ის იძლევა მაქსიმალური

ეკონომიკური ეფექტურობის მიღწევის საშუალებას. იმისათვის რომ ეს პირობა რეალურად

განხორციელდეს, საჭიროა, რომ მონაწილე ქვეყნებს შორის არსებობდეს კაპიტალისა და

შრომის რესურსების მობილურობა, რისკის გაზიარების პრინციპი და ერთნაირი ბიზნეს

ციკლები. საქართველოსა და აშშ-ს შემთხვევაში კი ეს წინაპირობები არ არის და შესაბამისად

არის საფუძველი იმისა, რომ ფიქსირებული კურსის რეჟიმი გახდეს ეკონომიკური

განვითარების შემაფერხებელი ერთ-ერთი მიზეზი.

აშშ საქართველოს ერთ-ერთი მსხვილ სავაჭრო პარტნიორია, თუმცა ჩვენი ქვეყნის

257

ექსპორტ-იმპორტის ურთიერთობები ვრცელდება ბევრს სხვა ქვეყანაზე, რომლებსაც

გააჩნიათ სხვადასხვა ვალუტები და გაცვლითი კურსის რეჟიმები. შესაბამისად, ლარის

კურსის დოლარზე მიბმა გამოიწვევს მის ფიქსირებას ერთი ვალუტის მიმართ და დარჩება

ცვალებადი სხვა ვალუტების მიმართ. აქედან გამომდინარე ლარის კურსის დაფიქსირება

პრაქტიკულად შეუძლებელია. 1990-იანი წლების ბოლოს აზიის კრიზისმა აჩვენა, რომ

დოლარის კურსის გამყარებამ გამოიწვია მასზე მიბმული ვალუტების გამყარებაც სხვა

ვალუტების მიმართ, რომლებიც არ იყვნენ დამოკიდებული დოლარზე. წამყვანი ვალუტის

გამყარების შედეგად შემცირდა მასზე მიბმული ქვეყნების კონკურენტუნარიანობა სხვა

ქვეყნებთან მიმართებაში და გამოიწვია ექსპორტის ვარდნა და იმპორტის მატება, რაც იწვევს

სავაჭრო ბალანსის გაუარესებას. მსგავსმა პრობლემამ იჩინა თავი როგორც ბალტიისპირეთის,

ასევე ლათინოამერიკის ზოგიერთ ქვეყნებშიც. ფიქსირებული გაცვლითი კურსის არსებობის

პირობებში, მსგავსი რისკის წინაშე დადგება საქართველოც, როცა რეალური გაცვლითი

კურსის გამყარება არ იქნება მხარდაჭერილი ქვეყანაში მიმდინარე ფაქტორებით.

აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ ფიქსირებული გაცვლითი კურსის პირობებში ფერხდება

ეფექტური და დამოუკიდებელი მონეტარული პოლიტიკის გატარების შესაძლებლობა.

მაგალითად, რეცესიული ეკონომიკის პირობებში, როდესაც საჭიროა ეკონომიკის წახალისება

და ექსპანსიური მონეტარული პოლიტიკის გატარება, როგორც ეს საქართველოში მოხდა

2008-2009 წლებში, დოლარზე მიბმული კურსის არსებობა შეზღუდავდა ეროვნული ბანკისა

თუ მთავრობის ღონისძიებების არეალს და შეამცირებდა მონეტარული პოლიტიკის

მნიშვნელობას, რადგან პრაქტიკულად შეუძლებელია ერთდროულად ორ აგრეგატზე -

ფულის მიწოდებასა და გაცვლით კურსზე ზემოქმედება. გარდა ამისა, როცა საქართველო და

აშშ იმყოფება ბიზნეს ციკლის სხვადასხვა ეტაპზე, მათი ეკონომიკებისთვის მიზანშეწონილია

სხვადასხვა სახის მონეტარული პოლიტიკის გატარება. მაგალითად, თუ ამერიკაში არის

რეცესია და ტარდება ექსპანსიური მონეტარული პოლიტიკა, იგი ავნებს საქართველოს

ეკონომიკას, როცა ის გაფართოების სტადიაზეა.

გარდა ზემოთ აღნიშნული ნაკლოვანებებისა, ფიქსირებული კურსის რეჟიმი ხელს

უწყობს გარე (ეგზოგენური) ინფლაციის იმპორტირებას ქვეყანაში და კიდევ უფრო ამწვავებს

ეგზოგენური ფაქტორებით გამოწვეულ კრიზისებს, მაშინ როდესაც მცურავი გაცვლითი

კურსის რეჟიმი გარე შოკების შემწოვი ერთ-ერთი საშუალებაა და ავტომატური

მასტაბილიზირებელის როლს თამაშობს. მაგალითად, 2010 წელს დაფიქსირებული ფასების

მატება, რაც ძირითადად გარე მიწოდების ფაქტორებით იყო გამოწვეული, კიდევ უფრო

გამწვავდებოდა ფიქსირებული კურსის პირობებში. ეგზოგენური ფასების მატება იწვევს

ქვეყნის იმპორტის შემცირებას, რაც ეროვნულ ვალუტას ამყარებს და ნაწილობრივ

258

ანეიტრალებს იმპორტირებულ ინფლაციას.

ზემოთ განხილული ფაქტორებიდან გამომდინარე, ფიქსირებული გაცვლითი კურსის

რეჟიმი შეიძლება გახდეს ეკონომიკის ზრდის შემაფერხებელი ერთ-ერთი ფაქტორი და,

შესაბამისად, არასასურველია საქართველოს ეკონომიკის განვითარებისათვის.

ცენტრალური ბანკის ოფიციალური რეზერვები. ოფიციალური საერთაშორისო

რეზერვები არის ქვეყნის ცენტრალურ ბანკის უცხოური ვალუტისა და ოქროს

რეზერვი, რომელსაც იგი იყენებს მაშინ, როდესაც აწარმოებს ტრანსაქციებს სხვა

ქვეყნის ცენტრალურ ბანკებთან, ან როდესაც იგი ვალუტის გასაყიდად ან შესაძენად

ერთვება უცხოური ვალუტის ბაზარზე ოპერციებში. ამ ოპერაციების საბოლოო

ეფექტი არის ის, რომ დააბალანსოს სხვა პუნქტების ჯამური სხვაობა.

საქართველოს ეროვნული ბანკი ფლობს, ინახავს და მართავს ოფიციალურ

საერთაშორისო რეზერვებს, რომლებიც შედგება შემდეგი აქტივებისაგან:

მონეტარული ოქრო;

უცხოური ვალუტა მონეტებისა და ბანკნოტების სახით;

სხვა ქვეყანაში საბანკო ანგარიშებზე რიცხული უცხოური ვალუტის ნაშთები;

საერთაშორისო სავალუტო ფონდის ნასესხობის სპეციალური უფლებები (SDR) და

სარეზერვო პოზიცია სავალუტო ფონდში;

უცხოური ვალუტით დენომინირებული და ასანაზღაურებელი თამასუქები

და სადეპოზიტო სერტიფიკატები;

უცხო ქვეყნების, ცენტრალური ბანკების, საერთაშორისო საფინანსო

ორგანიზაციებისა და კერძო კომპანიების მიერ გამოშვებული სავალო

ვალდებულებები;

უცხოური ვალუტით გამოხატული და ასანაზღაურებელი, წარმოებული ფინანსური

ინსტრუმენტები და შეთანხმებები ფასიანი ქაღალდების შეძენის შესახებ, მათი

შემდგომი გასხვისების პირობით (უკურეპო ოპერაციები);

ნებისმიერი სხვა საყოველთაოდ აღიარებული საერთაშორისო სარეზერვო

საშუალებები.

259

ეროვნული ბანკი უფლებამოსილია, ოფიციალური საერთაშორისო რეზერვების

მართვის ამოცანების შესასრულებლად ისესხოს უცხოური ვალუტა საკუთარი სახელით,

ერთ წლამდე ვადით, საერთაშორისო რეზერვებში შემავალი აქტივების უზრუნველყოფით,

ან დადოს შეთანხმებები ფასიანი ქაღალდების გასხვისების /გასესხების შესახებ, მათი

შემდგომი გამოსყიდვის პირობით (რეპოოპერაციები).

სესხის სპეციალური უფლებები – არის საერთაშორისო სარეზერვო აქტივების

ნაწილი, რომლებიც შექმნილია საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მიერ და

განაწილებულია წევრ-ქვეყნებს შორის ოფიციალური რეზერვების სტატუსით. წევრ-

ქვეყნებს, რომლებიც იღებენ სესხის სპეციალურ უფლებებს, არ უჩნდებათ რეალური

ვალდებულება მათთვის გამოყოფილი ნასესხობის სპეციალური უფლებების

დაბრუნებასთან დაკავშირებით. სესხის სპეციალური უფლებები შეიძლება იყოს

მხოლოდ წევრი ქვეყნების და საერთაშორისო ფინანსური დაწესებულებების იმ

შეზღუდული რაოდენობის აქტივები, რომელთაც აქვთ უფლებამოსილება

ფლობდნენ სესხის სპეციალურ უფლებებს. სესხის სპეციალური უფლებების

ავუარები წარმოადგენს სხვა წევრი ქვეყნებისაგან უცხოური ვალუტის ან სხვა

სარეზერვო აქტივების მიღების უპირობო უფლებას.

მთლიანი საერთაშორისო რეზერვები (სარეზერვო აქტივები) -

მაღალლიკვიდური უცხოური აქტივებია, რომლებასაც ფლობს ეროვნული ბანკი და

რომელიც გამოიყენება საგადამხდელო ბალანსის დეფიციტის დასაფინანსებლად ან

სხვა მიზნით საჭიროების მიხედვით.

ეროვნული ბანკის ერთ-ერთი ფუნქცია საერთაშორისო სავალუტო რეზერვების

მართვაა, რომელიც მისი ბალანსის ყველაზე მსხვილ აქტივს წარმოადგენს.

საერთაშორისო სარეზერვო აქტივების დასაშვები შემადგენლობა განისაზღვრება

ორგანული კანონით.

საერთაშორისო სარეზერვო აქტივების გაანგარიშება წარმოებს საერთაშორისო

სავალუტო ფონდის მიერ დადგენილი მეთოდოლოგიით. საერთაშორისო

რეზერვების მართვის ძირითად პრინციპებსა და სტრატეგიებს ამტკიცებს ეროვნული

ბანკის საბჭო. ძირითადი პრინციპებია, პირველ რიგში, უსაფრთხოება, შემდეგ

ლიკვიდურობა და ბოლოს შემოსავლიანობა. შესაბამისად საერთაშორისო რეზერვები

განთავსებულია მხოლოდ მაღალი რეიტინგის მქონე სახელმწიფო და

მულტინაციონალურ ფასიან ქაღალდებსა და ბანკების დეპოზიტებზე.

260

ინტერვენცია სავალუტო ბაზარზე. ქვეყნებს შორის ეკონომიკური

ურთიერთდამოკიდებულების ზრდა ნიშნავს, რომ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა

ნებისმიერ ცალკე აღებულ ქვეყანაში შეუძლებელია განხორციელდეს საერთაშორისო

ასპექტების გათვალისწინების გარეშე. საერთაშორისო ფინანსური ოპერაციები და მსოფლიო

ფინანსური სისტემის სტრუქტურა მნიშვნელოვან ზემოქმედებას ახდენს ფულად-

საკრედიტო პოლიტიკაზე.

სავალუტო ბაზარი ექვემდებარება სახელმწიფოებრივ რეგულირებას. ცენტრალური

ბანკები გაცვლით კურსზე ზემოქმედების მიზნით რეგულარულად ახორციელებენ

ოპერაციებს, რომელთაც სავალუტო ინტერვენციები ეწოდება. თანამედროვე პირობებში

სავალუტო კურსის ფორმირების სისტემას უწოდებენ მცურავი კურსის მართვად რეჟიმს,

რომლის ჩარჩოებშიც კურსი მუდმივად მერყეობს, მაგრამ ცენტრალური ბანკი ცდილობს

ზეგავლენა მოახდინოს ეროვნული ვალუტის გაცვლით კურსზე უცხოური ვალუტის ყიდვა-

გაყიდვის გზით.

იმის გასარკვევად, სავალუტო ბაზარზე ცენტრალური ბანკის მიერ

განხორციელებული ინტერვენციები რა ზემოქმედებას ახდენს გაცვლით კურსზე,

აუცილებელია თავდაპირველად გავარკვიოთ, თუ როგორ ზემოქმედებს ფულად ბაზარზე

ცენტრალური ბანკის მიერ უცხოურ ვალუტაში ნომინირებული (სავალუტო რეზერვები)

საკუთარი აქტივების ნაწილის სავალუტო ბაზარზე გაყიდვა.

დავუშვათ, რომ ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ (ფსს-მ) გადაწყვიტა თავისი 10

მლრდ დოლარის უცხოური აქტივების გაყიდვა ნაღდ ფულზე. ნაღდი დოლარების ამგვარ

გაყიდვას ორმაგი შედეგი მოაქვს. იგი ამცირებს ფსს-ს კუთვნილ სავალუტო რეზერვს 10

მლრდ დოლარით და 10 მლრდ დოლარით ამცირებს ნაღდი ფულის რაოდენობას

მიმოქცევაში რადგანაც შეძენა ნაღდ ანგარიშზე ამცირებს ნაღდი ფულის მოცულობას

მოსახლეობის ხელში.

რადგანაც ფულადი ბაზა შედგება მიმოქცევაში არსებული ნაღდი ფულისა და

სავალდებულო რეზერვებისაგან, ნაღდი ფულის მოცულობის ამგვარი შემცირება ნიშნავს,

რომ ფულადი ბაზა 10 მლრდ დოლარით შემცირდება.

იმ შემთხვევაში, როცა ფსს-ს მიერ გაყიდულ უცხოურ აქტივებს მყიდველები ნაღდი

ფულის ნაცვლად ჩეკებით ასწორებენ, რომლებიც ანგარიშების სანაცვლოდაა გამოწერილი

ამერიკის ბანკებში, ფსს-ს ბანკების ანგარიშზე სახსრების თანხა შემცირდება 10 მლრდ

261

დოლარით. შედეგად ამისა რეზერვების მოცულობა მცირდება 10 მლრდ დოლარით.

ამ შემთხვევაში ფსს-ს მიერ უცხოური აქტივების გაყიდვისა და მის მიერ დოლარებში

ნომინირებული დეპოზიტების შეძენის შედეგს წარმოადგენს რეზერვების შემცირება 10

მლრდ დოლარით, რაც საბოლოოდ იწვევს ფულადი ბაზის შემცირებას 10 მლრდ დოლარით,

რადგანაც რეზერვები წარმოადგენს მის ერთ-ერთ შემადგენელ კომპონენტს.

ცხადია, რომ ფულად ბაზარზე ცენტრალური ბანკის მიერ უცხოური აქტივების

გაყიდვა ნაღდი ანგარიშსწორებით ისეთივე ზემოქმედებას ახდენს, როგორსაც

ანგარიშსწორება ჩეკებით. ამიტომაც, როცა ცენტრალური ბანკი ეროვნულ ვალუტას

ყიდულობს, სულ ერთია, იგი შეძენილია ნაღდი ფულით თუ საბანკო დეპოზიტებით. აქედან

შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ცენტრალური ბანკის მიერ სავალუტო ბაზარზე ეროვნული

ვალუტის შეძენა და უცხოური აქტივების შესაბამისი გაყიდვა ამცირებს სავალუტო

რეზერვების და ფულადი ბაზის მოცულობას.

ამ დასკვნამდე სხვა გზითაც შეიძლება მივიდეთ. ცენტრალური ბანკის მიერ

სავალუტო რეზერვების გაყიდვის ოპერაციები არაფრით არ განსხვავდება ღია ბაზარზე

სახელმწიფო ობლიგაციების გაყიდვისაგან. ფულის მიწოდების მოდელის თანახმად

სახელმწიფო ობლიგაციების გაყიდვის ოპერაციებს ღია ბაზარზე მივყავართ მიმოქცევაში

ფულადი მასის შემცირებასთან იმავე სიდიდით. აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ

ცენტრალური ბანკის მიერ ეროვნული ვალუტის გაყიდვა და, შესაბამისად, უცხოური

აქტივების შეძენა სავალუტო ბაზარზე ზრდის სავალუტო რეზერვებისა და ფულადი ბაზის

მოცულობას იმავე სიდიდით.

ინტერვენცია, რომლის დროსაც ცენტრალური ბანკი ატარებს ვალუტის ყიდვისა და

გაყიდვის ოპერაციებს ფულად ბაზარზე ზემოქმედების მიზნით, იწოდება

არასტერილიზებულ სავალუტო ინტერვენციად. მაგრამ რა მოხდება, თუ ცენტრალურ ბანაკს

არ სურს ფულადი ბაზის შეცვლა უცხოური ვალუტის ყიდვა-გაყიდვისას. ერთ-ერთი გზა,

რითაც შესაძლებელია სავალუტო ინტერვენციების ფულად ბაზარზე ზემოქმედების

კომპენსირება, არის შემხვედრი ოპერაციების განხორციელება სახელმწიფო ობლიგაციათა

ბაზარზე. მაგალითად, 10 მლრდ დოლარის ნაღდი ანგარიშსწორებით ყიდვის შემთხვევაში,

ე.ი. სავალუტო რეზერვების გაყიდვისას 10 მლრდ დოლარის ღირებულებით, ფსს-ს

ერთდროულად შეუძლია იყიდოს სახელმწიფო ობლიგაციები ღია ბაზარზე (რაც გაზრდის

ფულად ბაზას 10 მლრდ დოლარით). საბოლოოდ სავალუტო ინტერვენცია და

კომპენსირებადი ოპერაციები ღია ბაზარზე იწვევს ფულადი ბაზის უცვლელად დატოვებას.

262

ღია ბაზარზე კომპენსირებად ოპერაციებთან შეხამებული და ამის შედეგად უცვლელი

ფულადი ბაზის სავალუტო ინტერვენცია იწოდება სტერილიზებულ სავალუტო

ინტერვენციად.

ამდენად, არსებობს სავალუტო ინტერვენციების ორი ტიპი: სტერილიზებული და

არასტერილიზებული, განვიხილოთ მათი ზემოქმედება სავალუტო კურსზე.

არასტერილიზებული ინტერვენცია. თუ ცენტრალურ ბანკს სურს ეროვნული

ვალუტის ღირებულების შემცირება, მან სავალუტო ბაზარზე უნდა გაყიდოს ეროვნული

ვალუტა და სამაგიეროდ იყიდოს უცხოური აქტივები. ასეთი ქცევა სამართლიანი იქნება

არასტერილიზებული ინტერვენციის შემთხვევისათვის.

არასტერილიზებული ინტერვენცია, რომლის დროსაც ფსს იძენს უცხოურ აქტივებს

სავალუტო ბაზარზე დოლარით, ძლიერ ჰგავს სახელმწიფო ობლიგაციათა ყიდვას ღია

ბაზარზე, რომლის შედეგადაც ფულადი ბაზა იზრდება. შესაბამისად, დოლარის გაყიდვა

ზრდის ფულის მიწოდებას. ფულის მიწოდების ზრდა იწვევს ფასების დონის ამაღლებას

გრძელვადიან პერიოდში და, შესაბამისად, განაპირობებს მომავალში მოსალოდნელი

გაცვლითი კურსის დაწევას. დოლარის კურსის ზრდის მოსალოდნელი ტემპების დაცემა

განაპირობებს დაბანდებათა მოსალოდნელი შემოსავლიანობის ზრდას უცხოურ აქტივებში,

ამასთან, ფულის მიწოდების ზრდას მივყავართ დოლარში განთავსებული დეპოზიტების

საპროცენტო განაკვეთების დაცემასთან. დოლარიანი დეპოზიტების მოსალოდნელი

შემოსავლიანობის დაცემა და უცხოური აქტივების მოსალოდნელი შემოსავლიანობის ზრდა

ნიშნავს, რომ უცხოური აქტივების შემოსავლიანობა ადრინდელი წონასწორული გაცვლითი

კურსის პირობებში დოლარში ნომინირებული დეპოზიტების შემოსავლიანობაზე მაღალი

აღმოჩნდება. შესაბამისად, ადამიანები ეცდებიან გაყიდონ თავიანთი დაბანდებები,

რომლებიც დოლარებშია ნომინირებული, გაცვლითი კურსი კი დაეცემა. მართლაც,

მოკლევადიან პერიოდში ვალუტის კურსი უფრო ძლიერ ეცემა, ვიდრე გრძელვადიან

პერიოდში. აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ არასტერილიზებულ ინტერვენციას,

რომლის დროსაც ეროვნული ვალუტით იძენენ უცხოურ აქტივებს, მივყავართ სავალუტო

რეზერვების და ფულის მიწოდების მოცულობის ზრდასთან, ასევე ეროვნული ვალუტის

შესუსტებასთან.

არასტერილიზებული ინტერვენცია, რომელიც მდგომარეობს უცხოური ვალუტის

გაყიდვის გზით ეროვნული ვალუტის შესყიდვაში, საწინააღმდეგო შედეგამდე მიგვიყვანს.

ეროვნული ვალუტის ყიდვა და უცხოური აქტივების გაყიდვა (მცირდება სავალუტო

რეზერვები) ანალოგიურია ღია ბაზარზე სახელმწიფო ობლიგაციათა გაყიდვისა ფულადი

263

ბაზრის და ფულის მიწოდების შემცირების მიზნით. ფულის მიწოდების შემცირება ზრდის

დოლარში ნომინირებული დეპოზიტების საპროცენტო განაკვეთს გრძელვადიან პერიოდში

ადგილი აქვს ფულის მოცულობის შემცირებას, ე.ი. იზრდება დოლარის კურსის ზრდის

მოსალოდნელი ტემპი და მცირდება დაბანდებათა მოსალოდნელი შემოსავლიანობა უცხოურ

აქტივებში. დოლარში ნომინირებული დეპოზიტების მოსალოდნელი შემოსავლიანობის

ზრდა უცხოურთან შედარებით ნიშნავს, რომ ადამიანები ეცდებიან გაზარდონ სახსრების

მოცულობა დოლარიან ანაბრებზე და გაცვლითი კურსი გაიზრდება.

არასტერილიზებულ ინტერვენციას, რომლის დროსაც ეროვნულ ვალუტას

ყიდულობენ უცხოური აქტივების გაყიდვის ხარჯზე, მივყავართ სავალუტო რეზერვების

შემცირებასთან, ფულის მიწოდების დაცემასთან და ეროვნულ ვალუტის გაძლიერებასთან.

სტერილიზებული ინტენვენცია. სტერილიზებული ინტერვენციის განხორციე-

ლებით ფულადი ბაზა და ფულის მიწოდება უცვლელი რჩება. სავალუტო კურსის

ფორმირების მოდელში ნაჩვენებია, რომ სტერილიზებული ინტერვენცია არ ახდენს

ზემოქმედებას სავალუტო კურსზე. ჩვენს მოდელში დეპოზიტები უცხოურ და ეროვნულ

ვალუტაში აბსოლუტურ სუბსტიტუტებს (ურთიერთშემცვლელ კეთილდღეობებს)

წარმოადგენს. ამრიგად, სავალუტო ბაზარზე წონასწორობა მიიღწევა უცხოურ და ეროვნულ

ვალუტაში ნომინირებული დეპოზიტების მოსალოდნელი შემოსავლიანობის წონასწორობის

პირობებში. სტერილიზებული ინტერვენცია ფულის მიწოდებას უცვლლად ტოვებს, ამიტომ

არ შეუძლია ზემოქმედების მოხდენა უშუალოდ საპროცენტო განაკვეთზე ან გაცვლითი

კურსის მოსალოდნელ მნიშვნელობაზე.

თავიდან უცნაურად შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ცენტრალური ბანკის მიერ

სტერილიზებულად შეძენილი ან გაყიდული უცხოური ვალუტა არ შეცვლის გაცვლით

კურსს. ცენტრალური ბანკის მიერ ეროვნული ვალუტის სტერილიზებულ შეძენას არ

შეუძლია მიგვიყვანოს სავალუტო კურსის ზრდამდე, რადგანაც ქვეყნის შიგნით ფულის

მიწოდების და საპროცენტო განაკვეთების უცვლელობის პირობებში გაცვლითი კურსის

ნებისმიერი ზრდა იმის მაჩვენებელი იქნება, რომ დეპოზიტთა მოსალოდნელი

შემოსავლიანობა უცხოურ ვალუტაში უფრო მაღალი იქნება, ვიდრე ეროვნულ ვალუტაში

ნომინირებული დეპოზიტების მოსალოდნელი შემოსავლიანობა. ჩვენ ვგულისხმობთ, რომ

დეპოზიტთა ორივე ტიპი აბსოლუტურ სუბსტიტუტებს წარმოადგენს (თანაბარ ხარისხში

არიან საჭირო). ეს ნიშნავს, რომ არავინ მოისურვებს ფულის ისეთ დეპოზიტებზე დადებას,

რომლებიც ნომინირებულია ეროვნულ ვალუტაში. ამრიგად, როცა ორივე სახის

დეპოზიტების მოსალოდნელი შემოსავლიანობა ერთნაირია, გაცვლითი კურსი ისევ თავის

264

თავდაპირველ მნიშვნელობამდე დაეცემა.

საგადამხდელო ბალანსი, მისი სტრუქტურა. ნებისმიერი ქვეყნის სამთავრობო

ორგანოების სწორი და ოპტიმალური ფულადი, სავალუტო, საკრედიტო და

საგადასახდელო პოლიტიკის ჩამოსაყალიბებლად საჭიროა ისინი კარგად

ერკვეოდნენ საერთაშორისო დონეზე მაკროეკონომიკური მაჩვენებლების

ურთიერთქმედების მექანიზმში. ისინი ვალდებულნი არიან თვალყური ადევნონ

სავალუტო ბაზრების ფუნქციონირებასა და საერთაშორისო ეკონომიკურ

ურთიერთობებში მიმდინარე ცვლილებებს, რათა დროულად იქნეს გამოვლენილი

ქვეყნისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის პრობლემები. სწორედ ამ საქმეში

სამთავრობო ორგანოებს მნიშვნელოვან დახმარებას უწევს საგადასახდელო ბალანსი,

რომელიც გვიჩვენებს რა დადებით და უარყოფით მოვლენებთან გვაქვს საქმე და

როგორ გამოვასწოროთ მათი არასასურველი შედეგები. საგადასახდელო ბალანსის

ანგარიშები უნიკალურია იმ მხრივ, რომ მასში აისახება ამა თუ იმ ქვეყანასა და

დანარჩენ მსოფლიოს შორის მიმდინარე რეალური და ფინანსური ნაკადები.

ქვეყნის საგადასახდელო ბალანსი წარმოადგენს ნებისმიერი ქვეყნისა და დანარჩენი

მსოფლიოს რეზიდენტებს შორის დადებულ ყველა ეკონომიკურ გარიგებათა სისტემატურ

ჩანაწერებს დროის გარკვეული პერიოდისათვის. უფრო გაშლილად, ქვეყნის საგადასახდელო

ბალანსი წარმოადგენს დროის განსაზღვრულ პერიოდში ნებისმიერი ქვეყნის მოქალაქეების,

ფირმების, სახელმწიფო დაწესებულებებისა და უწყებების მიერ სხვა ქვეყნების ანალოგიურ

წარმომადგენლებთან დადებულ გარიგებათა კრებსით ბალანსს. იგი იძლევა ქვეყნის

სავაჭრო, სავალუტო-საფინანსო და სხვა სახის უცხოეთის ქვეყნებთან ურთიერთობების

დახასიათებას და ასახავს ყველა ოპერაციათა მიხედვით სავალუტო სახსრების შემოსავალ-

გასავალს შორის თანაფარდობას.

ნებისმიერი ქვეყნის რეზიდენტი ის სამეურნეო ერთეულია, რომლის ეკონომიკური

ინტერესების სფერო დაკავშირებულია ამ ქვეყნის ეკონომიკურ ტერიტორიასთან.

საყურადღებოა ისიც, რომ რეზიდენტი შეიძლება იყოს ამ ქვეყნის ეროვნება, ან არა,

ოპერაციების განხორციელებისას შეიძლება იმყოფებოდეს ამ ქვეყნის ეკონომიკურ

ტერიტორიაზე, ან არა.

ეკონომიკური გარიგება წარმოადგენს ნებისმიერი ღირებულების გაცვლას, ე.ი. აქტს,

რომლითაც გაიცემა ეკონომიკურ საქონელზე საკუთრების უფლება, გაიღება ეკონომიკური

მომსახურება, ე.ი. აქტივებზე საკუთრების უფლება მოცემული ქვეყნის რეზიდენტიდან

265

გადადის მეორე ქვეყნის რეზიდენტის ხელში.

ნებისმიერ გარიგებას ორი მხარე გააჩნია. მოცემული ქვეყნის თვალსაზრისით

გარიგება ასე განისაზღვრება:

კრედიტი - ღირებულებათა გადინება, რომელსაც მისდევს კომპენსირებული

ღირებულებების შემოსვლა, ან შესაბამისი გადასახდელი მოცემული ქვეყნისათვის.

დებეტი - იმ ღირებულებათა მოდინება, რომელიც უნდა გადაიხადონ მოცემული

ქვეყნის რეზიდენტებმა.

როგორც წესი, საგადასახდელო ბალანსის შედგენა ემყარება ეროვნულ ანგარიშთა

სისტემის აგების პრინციპებს - ანგარიშზე ორმაგი ბუღალტრული ჩაწერის სისტემას, ე.ი.

თითოეული ოპერაციის გატარება ხდება ორი ურთიერთშემვსები აბსოლუტურად

ერთმნიშვნელოვანი ჩანაწერების საფუძველზე. ერთი ჩანაწერი ხორციელდება როგორც

კრედიტი, ხოლო მეორე - როგორც დებეტი.

ეკონომიკური საქმიანობათა პროცესი წარმოშობს ეკონომიკურ ოპერაციებს, რომელიც

ითვალისწინებს ე.წ. რეალურ და ფინანსურ ოპერაციებს. რეალურ ოპერაციებში ჩაითვლება

რეზიდენტებსა და არარეზიდენტებს შორის საქონლის მატერიალურ-ნივთობრივი ფორმით

გადაადგილება, ხოლო ფინანსური ოპერაციები მოიცავს საქონლისთვის შესაბამის

ანაზღაურებას.

როგორც წესი, ეკონომიკური ოპერაციები ღირებულებით მაჩვენებლებში გამოიხატება

და იყოფა სამ ჯგუფად:

1. საქონელთან და მომსახურებასთან დაკავშირებული ოპერაციები;

2. განაწილებითი ოპერაციები;

3. ფინანსური ოპერაციები.

განაწილებითი ოპერაციები კავშირშია ტრანსფერტის ცნებასთან. იგი გულისხმობს

ერთი ეკონომიკური ერთეულიდან მეორე ეკონომიკური ერთეულის მისამართით

მატერიალური და ფინანსური ნაკადების მოძრაობას შესაბამისი ანაზღაურების მიზნით,

შემხვედრი ნაკადების მოძრაობის გარეშე.

ტრანსფერტები ორი სახისაა: მიმდინარე და კაპიტალური.

მიმდინარე ტრანსფერტები მოიცავს იმ გაცემებს, რომლებიც დაკავშირებულია

266

ეკონომიკური ერთეულების მიმდინარე მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებასთან.

კაპიტალური ტრანსფერტები მოიცავს ერთდროული ხასიათის შემოსავლებს,

რომლითაც წარმოებს ძირითადი და საბრუნავი საშუალებების შესყიდვა. კაპიტალურ

ტრანსფერტებში შედის აგრეთვე სუბსიდიები კაპიტალურ დაბანდებებზე, კაპიტალზე

გადასახადები და სხვ.

კაპიტალური ტრანსფერტები ზემოქმედებას არ ახდენენ არც ერთი ქვეყნის

დანაზოგის მოცულობაზე, მაშინ, როცა მიმდინარე ტრანსფერტები ზრდიან დახმარების

მიმღები ქვეყნის ეკონომიკის ეროვნული დანაზოგის მოცულობას და ამცირებენ ეროვნული

დანაზოგის სიდიდეს დონორი ქვეყნის ეკონომიკაში.

ოპერაციათა ხასიათის მიხედვით საგადასახდელო ბალანსი შედგება ორი ძირითადი

განაყოფისაგან:

1. საგადასახდელო ბალანსი მიმდინარე ოპერაციებით - ა) სავაჭრო ბალანსი და ბ)

მომსახურების ბალანსი, და არაკომერციული ოპერაციები, შემოსავალები და

გადასახდელები ინვესტიციებიდან;

2. კაპიტალისა და კრედიტების მოძრაობის ბალანსი.

მიმდინარე ოპერაციების ბალანსი შედგება: სავაჭრო ბალანსის, მომსახურებისა და

არაკომერციული ოპერაციების ბალანსისგან.

კაპიტალის მოძრაობის ბალანსი წარმოადგენს დროის გარკვეულ პერიოდში

სახელმწიფო და კერძო კაპიტალის ექსპორტ-იმპორტს შორის, აგრეთვე მიღებულ და

გაცემულ საბანკო თუ კომერციულ სესხებს შორის თანაფარდობას.

საგადასახდელო ბალანსი შეიძლება იყოს აქტიური და პასიური. ბალანსი მაშინ არის

აქტიური, როდესაც ესა თუ ის ქვეყანა დროის განსაზღვრულ პერიოდში მეტ შემოსავლებს

იღებს, ე.ი. მეტი ღირებულების საქონლისა და მომსახურების ექსპორტს ეწევა, ვიდრე

შემოაქვს. მაშასადამე, ქვეყანას უცხოეთის ქვეყნები მეტს უხდიან, ვიდრე ის მათ უხდის.

საგადასახდელო ბალანსი პასიურია, როცა ქვეყანა დროის განსაზღვრულ პერიოდში

უცხოეთის ქვეყნებს მეტს უხდის, ვიდრე ისინი მას უხდიან, ე.ი. მეტი ღირებულების

საქონელი და მომსახურების იმპორტს ეწევა, ვიდრე მას საექსპორტოდ გააქვს.

ქვეყნის საგადასახდელო ბალანსს ერთი ქვეყნის მიმართ შეიძლება აქტიური სალდო

ჰქონდეს, ხოლო მეორის მიმართ - პასიური სალდო, ასევე ზოგიერთი მუხლი შეიძლება

267

პასიური ჰქონდეს, ხოლო ზოგიერთი - აქტიური. მთლიანობაში მთავარია - შემოსავლებისა

და გასავლების (ხარჯების) ურთიერთშეფარდებით საგადასახდელო ბალანსს აქტიური თუ

პასიური სალდო ექნება.

რეზიდენტებსა და არარეზიდენტებს შორის განხორციელებულ მატერიალურ

ფასეულობებთან დაკავშირებული ყველა ოპერაცია აისახება მიმდინარე ოპერაციების

ბალანსში. მასში შედის: საქონელი, მომსახურება, შემოსავლები, ტრანსფერტები.

„საქონლის“ ქვეშ იგულისხმება ყველა ის მატერიალური ფასეულობა, რომლის

მფლობელობა იცვლება რეზიდენტსა და არარეზიდენტს შორის ურთიერთობის პროცესში.

საქონლის მესაკუთრე ითვლება შეცვლილად, თუ საქონლის გამყიდველი-ექსპორტიორი მას

არ ასახავს, როგორც თავის ქონებას, აფიქსირებს მის გაყიდვას, რეალიზაციას და შესაბამის

ჩანაწერს აკეთებს ფინანსურ ანგარიშებში. ექსპორტიორის საპირისპირო აღრიცხვას

აწარმოებს მყიდველი-იმპორტიორი.

მომსახურებაში შედის:

„გადაზიდვები“, რომლებიც მოიცავს სატვირთო და სამგზავრო გადაზიდვებს ყველა

სახის ტრანსპორტით და რომლებიც განხორციელებულია რეზიდენტების მიერ

არარეზიდენტებისთვის და, პირიქით, აგრეთვე გადასაზიდი მოწყობილობების გაქირავება

ეკიპაჟთან ერთად („ჩარტერული მომსახურება“).

„შემოსავლები“ მოიცავს იმ ნაკადებს რეზიდენტებსა და არარეზიდენტებს შორის,

ერთის მხრივ, მუშაკ-რეზიდენტებზე (სასაზღვრო, სეზონური და სხვა მოკლე ვადით

მომუშავეებზე გაცემულ კომპენსაციას, მეორეს მხრივ, შემოსულობებს კაპიტალურ

დაბანდებათა შემოსავლებიდან და გადასახდელებს საგარეო-ფინანსური აქტივებისა და

პასივების მიხედვით.

„შემოსავლები ინვესტიციებიდან“ მოიცავს შემოსავლებს, რომელსაც რეზიდენტი

იღებს, როგორც საზღვარგარეთის ქვეყნის ფინანსური აქტივების მფლობელი.

ინვესტიციებიდან შემოსავალი მიიღება დივიდენდებისა და სარგებლის სახით.

ტრანსფერტები წარმოადგენს განსაზღვრულ დაბალანსებულ პოზიციებს, რომელთა

დანიშნულებაა გააწონასწოროს ცალმხრივი ოპერაციები და რომლებსაც ახორციელებს ერთი

ეკონომიკური ერთეული მეორე ეკონომიკური ერთეულის მიმართ ფულადი გადასახდელის,

მომსახურების გაწევის სახით, ან საქონელზე, მატერიალურ, არამატერიალურ, ან ფინანსურ

აქტივებზე საკუთრების გადაცემის სახით, სანაცვლოდ ადეკვატური კომპენსაციის გარეშე

268

იმავე სახით, ე.ი. საქონლის, მომსახურების, ან ფულადი სახით.

„კაპიტალის მოძრაობის ბალანსი“ თავს უყრის ყველა იმ ოპერაციას, რომლებიც

დაკავშირებულია მოცემული ქვეყნის მიერ უცხოური ფინანსური აქტივებისა და პასივების

მფლობელობის ცვლილებასთან.

მოცემული ქვეყნის ეკონომიკის უცხოური ფინანსური აქტივები მოიცავს მონეტარულ

ოქროს, ნასესხობის სპეციალურ უფლებას საერთაშორისო სავალუტო ფონდში და

მოთხოვნებს არარეზიდენტებისადმი, ხოლო პასივები - დავალიანებებს არარეზიდენტების

მიმართ.

კაპიტალის მოძრაობის ბალანსი ორი განყოფილებისაგან შედგება: კაპიტალი

სარეზერვო აქტივების გარდა და სარეზერვო აქტივები.

„პირდაპირი ინვესტიციები“ გულისხმობს იმ სახსრების ერთობლიობას, რომელსაც

ერთი ქვეყნის რეზიდენტი - ეკონომიკური ერთეული (პირდაპირი ინვესტორი) ათავსებს

მეორე ქვეყნის რეზიდენტ-ეკონომიკურ ერთეულში (პირდაპირი ინვესტორების საწარმო-

ობიექტში) ხანგრძლივი დროით მის ოპერაციებში მონაწილეობის წილის შეძენის მიზნით.

„პორტფელის ინვესტიციები“ მოიცავს საგარეო მოთხოვნებისა და ვალდებულებების

კომპლექსს, რეალიზებულს საკუთარი და ნასესხები კაპიტალის ფასიან ქაღალდებში,

პირდაპირი ინვესტიციებისა და რეზერვების შემადგენლობაში ანალოგიური

ინსტრუმენტების გარდა.

ამრიგად, საგადასახდელო ბალანსში აისახება ქვეყნის საერთო საფინანსო-

ეკონომიკური მდგომარეობა, საგარეო-ეკონომიკური ურთიერთობათა სტრუქტურა, ქვეყნის

შიდა ეკონომიკური დისპროპორციები, კონკურენტუნარიანობა და სხვ. მასზე დიდ გავლენას

ახდენს ისეთი ფაქტორები, როგორიცაა: ქვეყნის ეკონომიკური და პოლიტიკური

განვითარების დონე, საზღვარგარეთის ქვეყნების ხარჯების ზრდა, სამხედრო ხარჯების

დონე, საგარეო ვაჭრობისა და კაპიტალის მოძრაობის განვითარება, საერთაშორისო

სავალუტო-საკრედიტო ურთიერთობათა განვითარების ხარისხი და ინფლაციის ტემპები.

ფულად–საკრედიტო პოლიტიკა და საერთაშორისო პრობლემები. ეკონომიკის

გლობალიზაციის პროცესმა განუსაზღვრელად გააფართოვა კორპორაციული

საქმიანობის სივრცე. თუ აქამდე საუბარი იყო ბიზნესის ფუნქციონირების შესახებ

ეროვნული ეკონომიკის ჩარჩოებში, დღეს მდგომარეობა რადიკალურად შეიცვალა,

269

ბიზნესის დიდი ნაწილის საქმიანი ინტერესები გასცდა ეროვნულ საზღვრებს და

ჩაერთო საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობების ფერხულში.

ფინანსების საერთაშორისო მართვის სპეციფიკა მდგომარეობს იმაში, რომ დღეს საქმე

გვაქვს არა მხოლოდ ეროვნულ ვალუტასთან, არამედ ვალუტათა მთელ ნაკრებთან.

ფუნქციონირებს და ვითარდება საერთაშორისო სავალუტო ბაზრები, ურომლისოდაც შეუ-

ძლებელია კომპანიათა საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობების მართვის სრულყოფა.

ფინანსური გადაწყვეტილებები საერთაშორისო არენაზე ფაქტობრივად წარმოადგენს

საშინაო ფინანსური პოლიტიკის გაგრძელებას, რომელიც მოიცავს გადაწყვეტილებებს

საბრუნავი კაპიტალის, საინვესტიციო სახსრების განაწილების, მოკლევადიანი და

გრძელვადიანი დაფინანსების, კაპიტალის სტრუქტურისა და ღირებულების და

დივიდენდების შესახებ გადაწყვეტილებებს1.

საერთაშორისო დონეზე ფინანსური გადაწყვეტილებები არსებითად იდენტურია

ქვეყნის შიგნით მიღებული ფინანსური გადაწყვეტილებების, მაგრამ მნიშვნელოვნად

განსხვავებულია მათი რაოდენობრივი პარამეტრები. იდენტურია კომპანიების

სტრატეგიული მიზნები, რისკებთან ბრძოლის მეთოდები და მენეჯმენტის ფუნქციონიერბის

საკითხები.

საერთაშორისო სავალუტო და საკრედიტო და, საერთოდ, საერთაშორისო ფინანსებში

მონაწილეთა მიზანიც ანალოგიურია, თუმცა აქ მოგების გაგება განსხვავებულია. იგი

განისაზღვრება მრავალ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ რისკთან შეთანაწყობით2.

თანამედროვე ბიზნესის საერთაშორისო არენაზე გასვლა რთული პრობლემაა

ქვეყნებისათვის, მით უმეტეს, საერთაშორისო ფინანსურ ურთიერთობებში მონაწილეობა და

ამ ურთიერთობების შინაგანი, იმანენტური თავისებურებების ათვისება. მაგრამ საჭირო და

საშური საქმეა.

თემა 9. ფინანსური სტრუქტურის ეკონომიკური ანალიზი

საფინანსო სექტორის ძირითადი მახასიათებლები.

ფინანსური სისტემის რეგულირება.

სახელმწიფო უსაფრთხოების ბადე.

ფინანსური კრიზისის მიზეზები.

ფინანსური განვითარება და ეკონომიკური ზრდა.

1 Ченг Ф.Ли, Джозеф И. Финнерти, Финансы корпорации: теория, методы и практика, М., 2000, стр. 638.

2 r. kakulia, ლ. ბახტაძე saerTaSoriso savaluto, საფინანსო da sakredito urTierTobebi, Tb., 2007. gv.11.

270

ფინანსური სისტემის რეგულირება. ნებისმიერი საქმიანობა შემოიფარგლება

გარკვეული წესებისა და ინსტრუქციების დაცვის აუცილებლობით. არსებობს წესები,

რომლებსაც გააჩნია კანონის სტატუსი და ემსახურება ფინანსური სისტემის

ფუნქციონირების გარკვეული ასპექტების შეზღუდვას, ისე როგორც ეს ხდება

ეკონომიკური საქმიანობის ნებისმიერ სფეროში. მათ შორის უმთავრესად მიიჩნევა

კანონები, რომლებიც ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს იცავს ნებისმიერი სახის

თაღლითობისგან და უზრუნველყოფს ხელშეკრულებით განსაზღვრული

ვალდებულებების დაცვას. აღნიშნული კანონები არა მხოლოდ განსხვავდება

ქვეყნების მიხედვით, არამედ ისინი ხასიათდება დროის განმავლობაში

ცვლილებებით.

ფინანსური ინფრასტრუქტურა მოიცავს საბუღალტრო აღრიცხვის და

სასამართლო წარმოების პროცედურებს, საანგარიშსწორებო-კლირინგულ

ორგანიზაციებს, რომლებიც ხელს უწყობენ ფინანსური ინსტრუმენტებით ვაჭრობას,

მარეგულირებულ ორგანოებს, რომლებიც აკვირდებიან ფინანსური სისტემის

მონაწილეების ურთიერთობებს.

ფინანსური სისტემის რეგულირება ხორციელდება როგორც სახელმწიფო, ისე

კერძო სტრუქტურების მიერ. ასეთი წესი მიღებულია, როგორც აშშ-ში, ასევე

მსოფლიოს სხვა დანარჩენ ქვეყნებში. ზოგჯერ კერძო სექტორში იგი წარმოდგენილია

პროფესიონალური, ვიწრო სპეციალიზაციის ასოციაციების სახით, როგორიცაა

მაგალითად ფინანსური აღრიცხვის სტანდარტების საბჭო (FASB – Financial Accounting

Standard Board) აშშ-ში, საფონდო ბირჟები, სავაჭრო ასოციაციები და სხვ.

როგორც ეკონომიკის ნებისმიერ სხვა სფეროში, ფინანსების სფეროშიც

სახელმწიფოს შეუძლია ითამაშოს მნიშვნელოვანი პოზიტიური როლი და ხელი

შეუწყოს ქვეყანაში ეკონომიკური ეფექტიანობის ამაღლებას. თუმცა, წარმატებული

სახელმწიფო პოლიტიკა უმეტეს წილად დამოკიდებულია სახელმწიფოს მიერ

ფინანსურ საკითხებში ჩარევის აუცილებლობის ხარისხის განსაზღვრაზე და

ზღვარზე, რომლის გადალახვაც მისთვის არასასურველია.

ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობის წესებს ჩვეულებრივ აყალიბებენ

ორგანიზებული ბირჟები, რის შემდეგაც მტკიცდება შესაბამისი კანონით. ეს წესები

განკუთვნილია სავაჭრო პროცედურების სტანდარტიზაციისთვის სავაჭრო

271

ოპერაციების ჩატარებაზე გაწეული დანახარჯების მინიმუმამდე დაყვანის მიზნით.

იდეაში, აუცილებელია, რომ ამგვარი წესები მაქსიმალურად იქნეს დახვეწილი და

მოახდინოს მცირე დანახარჯებით ვაჭრობის სტიმულირება. Mმაგრამ, პრაქტიკაში ის

ატარებს საკმაოდ თავისუფალ ხასიათს.

იმისათვის, რომ შესაძლებელი იყოს ფინანსური ინფორმაციის ეფექტიანი

გამოყენება, ის წარმოდგენილი უნდა იყოს გარკვეული სტანდარტული ფორმით.

ფინანსური ანგარიშგების შემსწავლელ დისციპლინას უწოდებენ ბუღალტრულ

აღრიცხვას. ბუღალტრული აღრიცხვის სისტემები წარმოადგენს ფინანსური სისტემის

ინფრასტრუქტურის ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილს. არ არის გასაკვირი, რომ

ბუღალტრული აღრიცხვის ადრეული სისტემები ვითარდებოდა ფინანსური

კონტრაქტების დადების პროცედურების ევოლუციის პარალელურად.

ვინაიდან სახელმწიფო არის კანონების შემმუშავებელი ორგანო, რომელიც

ზედამხედველობას უწევს მის შესრულებას, ამიტომ ის მთლიანად პასუხს აგებს

ფინანსური სისტემის რეგულირებაზე.

ცენტრალური ბანკები – საფინანსო შუამავლებია, რომელთა ძირითად ფუნქციას

წარმოადგენს დახმარება სახელმწიფო ეკონომიკური პოლიტიკის ამოცანების

რეალიზაციაში საფინანსო ბაზრის გარკვეულ პარამეტრებზე, მაგალითად, ბრუნვაში

ფულის რაოდენობაზე ზემოქმედებით. ზოგიერთ ქვეყანაში ცენტრალური ბანკების

საქმიანობა იმყოფება სახელმწიფო აღმასრულებელი ორგანოების უშუალო

კონტროლის ქვეშ, სხვა ქვეყნებში კი, ის გარკვეულწილად დამოუკიდებელია.

სპეციალიზებული შუამავლები- იგი მოიცავს ისეთ კომპანიებს, რომლებიც

წარმოიქმნება ეკონომიკური საქმიანობის სპეციფიკური სახეობების

სტიმულირებისთვის. ამ კომპანიების საქმიანობა ამსუბუქებს დაფინანსების პროცესს,

ან წარმოადგენს სასესხო ინსტრუმენტებს სხვადასხვა კონკრეტული კლიენტების

ჯგუფებისთვის. მაგალითის სახით შეიძლება დასახელდეს სახელმწიფო

სააგენტოები, რომლებიც უზრუნველყოფენ ფერმერებს, სტუდენტებს, მცირე

საწარმოებს, ახალი სახლების მყიდველებსა და ა.შ. სესხებით, ან სასესხო

გარანტიებით.

რეგიონული და მსოფლიო ორგანიზაციები - დღეისათვის არსებობს

რამოდენიმე საერთაშორისო ორგანიზაცია, რომელთა კომპეტენციაში შედის

სხვადასხვა ქვეყნეის სამთავრობო ფინანსური პოლიტიკის კოორდინაცია. მათ შორის

272

უმნიშვნელოვანესს წარმოადგენს საერთაშორისო ანგარიშსწორეების ბანკი (BIS –

Bank for International Settlements) განთავსებული ბაზელში (შვეიცარია). მისი ამოცანა

მდგომარეობს საბანკო წესების მაქსიმალური ერთგვაროვნების უზრუნველყოფაში.

გარდა ამისა, საერთაშორისო საფინანსო ბაზრებზე ფუნქციონირებს ორი

საერთაშორისო ორგანიზაცია, რომელთა მიზანია სავაჭრო და საფინანსო საქმიანობის

სტიმულირება. ესაა საერთაშორისო სავალუტო ფონდი (სსფ)(IMF – International

Monetary Fund) და რეკონსტრუქციისა და განვითარების საერთაშორისო ბანკი, ანუ

მსოფლიო ბანკი (International Bank for Reconstruction and Development, World Bank). სსფ-

ი ყურადღებას აქცევს წევრ ქვეყნებში ეკონომიკური და ფინანსური პირობების

ცვლილებას და საგადამხდელო ბალანსის გაუმჯობესების მიზნით უზრუნველყოფს

ტექნიკურ დახმარებას, შეიმუშავებს საერთაშორისო ვაჭრობის და ფინანსური

ოპერაციების წარმართვის წესებს, კონსულტაციას უწევს საერთაშორისო

ურთიერთობის პრობლემატიკაზე, ცალკეულ წევრ ქვეყნებს უზრუნველყოფს

აუცილებელი სახსრებით და ა.შ. მსოფლიო ბანკი აფინანსებს სხვადასხვა

საინვესტიციო პროექტებს განვითარებად ქვეყნებში. უმთავრესად ის ახდენს

კაპიტალის მობილიზებას განვითარებულ ქვეყნებში საკუთარი ობლიგაციების

გაყიდვის გზით და ამის შემდეგ გასცემს სესხებს, იმ პროექტების

განსახორციელებლად, რომლებიც პასუხობს მთელ რიგ კრიტერიუმებს და

მიმართულია რომელიმე ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებაზე.

სახელმწიფოთაშორისი სავალუტო ურთიერთობათა რეგულირების საჭიროება,

რომელიც წარმოდგენილია სავალუტო, საკრედიტო და ფინანსური პოლიტიკის

კოორდინაციის ფორმით, განპირობებულია რიგი მიზეზებით, როგორიცაა:

სუვერენულ სახელმწიფოთა ნაციონალური ეკონომიკის

ურთიერთდამოკიდებულების გაძლიერება; საბაზრო და სახელმწიფო რეგულირებას

შორის თანაფარდობაში საბაზრო რეგულირების სასარგებლოდ მომხდარი

ცვლილებები (რაც განპირობებულია სამეურნეო ურთიერთობათა

ლიბერალიზაციით); მსოფლიო არენაზე ძალთა განლაგებაში მომხდარი

ცვლილებები, კერძოდ, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ აშშ-ის ერთპიროვნული

ლიდერობის შეცვლა სამთა (აშშ, დასავლეთ ევროპა, იაპონია) ბატონობით. Aმას

ემატება უდიდესი მასშტაბის არასტაბილური მსოფლიო სავალუტი, საკრედიტო და

273

ფინანსური ბაზრები, რომლებიც მცოცავი სავალუტო კურსების და საპროცენტო

განაკვეთების მკვეთრი რყევების, საბირჟო კრიზისებისა თუ პერიოდული სანავთობო

შოკების გავლენის ქვეშ იმყოფებიან.

აღსანიშნავია, რომ ბანკების მიერ მოგების მიღების შესაძლებლობის

შეზღუდვა მიიღწევა ორი ტიპის რეგულირებით: 1. სარეზერვო მოთხოვნის

დაწესებით, რომლის მიხედვითაც ბანკები ვალდებულნი არიან დეპოზიტების

განსაზღვრული ნაწილი რეზერვების სახით განათავსონ ცენტრალური ბანკის

ანგარიშებზე (მაგალითად, ფსს-ის ანგარიშებზე), და 2. შეზღუდვების დაწესება

დეპოზიტებზე გადასახდელი პროცენტის სიდიდეზე.

იმის ასახსნელად, თუ რატომ ახდენს სარეზერვო მოთხოვნები ფინანსური

ინოვაციების სტიმულირებას, საკმარსია აღვნიშნოთ, რომ ეს წესი თავისი არსით

გულისხმობს განსაზღვრული გადასახდელის დაწესებას დეპოზიტებზე, რადგანაც

ცენტრალური ბანკი არ იხდის პროცენტს რეზერვებში განთავსებულ თანხაზე.

რეზერვების ალტერნატიული დანახარჯები უდრის საპროცენტო შემოსავალს,

რომელიც ბანკს შეეძლო მიეღო, დარეზერვებული თანხის სესხად გაცემის

შემთხვევაში. ე.ი. სარეზერვო მოთხოვნის ვალდებულებების შესრულების გამო ბანკს

დეპოზიტის ყოველ დოლარზე აქვს დანახარჯები, რომლებიც უდრის სესხად

გაცემული სასხრების საპროცენტო განაკვეთს, გამრავლებულს დეპოზიტის იმ

ნაწილზე, რომლის რეზერვების სახით განთავსებაც არის საჭირო.

გადასახადებისათვის თავის არიდების ტრადიცია ყოველთვის და ყველგან

ძლიერია, გამონაკლისს არც ბანკები წარმოადგენენ. როგორც გადასახადების

გადამხდელები გადასახადების გადახდის შემცირების მიზნით ეძებენ თავის

დაძვრენის საშუალებებს, ბანკებიც მოგების გაზრდის მიზნით იგივეს აკეთებენ და

ქმნიან მორიგ ფინანსურ ინოვაციას, რომელიც, სარეზერვო მოთხოვნიდან

გამომდინარე მათ დეპოზიტზე გადასახადების გადახდისაგან თავის არიდების

საშუალებას მისცემს.

განვიხილოთ შეზღუდვები დეპოზიტებზე გადასახდელი პროცენტის

სიდიდეზე. 1980 წლამდე აშშ-ში კანონმდებლობა ბანკებს შტატების უმრავლესობაში

უკრძალავდა საჩეკო დეპოზიტებზე პროცენტის გაცემას, ფედერალურმა სარეზერვო

274

სისტემამ ინსტრუქცია „Q~-თი დაადგინა ვადიან დეპოზიტებზე გასაცემი პროცენტის

მაქსიმალური ზღვრული ოდენობა. ამ სადეპოზიტო განაკვეთების ჭერის დაძლევის

სურვილმა განაპირობა კიდევ ერთი ფინანსური სიახლის შემოღება.

თუ საბაზრო საპროცენტო განაკვეთი აღემატებოდა ინსტრუქცია „Q~-თი

დადგენილ მაქსიმალურ განაკვეთებს, მეანაბრეებს ბანკებიდან გამოჰქონდათ

თავიანთი სახსრები და მათ უფრო მაღალი შემოსავლიანობის მქონე ფასიან

ქაღალდებში აბანდებდნენ. საბანკო სისტემიდან დეპოზიტების მოხსნა ზღუდავდა

ბანკების მიერ სესხად სახსრების გაცემის რაოდენობას (ამ პროცესს

დეზინტერმედიაცია ეწოდება)1, იგი არის საფინანსო დაწესებულებებიდან ფულადი

რესურსების გადაქაჩვა სასესხო კაპიტალის არაორგანიზებულ ბაზარზე, რაც

ამცირებდა საბანკო მოგებას. ბანკები ცდილობდნენ სადეპოზიტო განაკვეთების

ჭერის გადალახვას, რადგან ის მათ მეტი სახსრების მოზიდვის, შესაბამისად კი,

დიდი ოდენობით სესხების გაცემის და უფრო მაღალი მოგების მიღების საშუალებას

მისცემდა.

სახელმწიფო უსაფრთხოების ბადე. სახელმწიფო უსაფრთხოება უპირველესად

ეკონომიკური უსაფრთხოების, ქვეყნის მდგრადი და უსაფრთხო განვითარების

უზრუნველყოფას გულისხმობს. ეკონომიკური უსაფრთხოების სფეროში

სახელმწიფოთა საქმიანობის საგანია: ქვეყნის მდგრადი და უსაფრთხო განვითარების

ხელშემშლელი და ხელშემწყობი ფაქტორების განსაზღვრა, მათი მონიტორინგი და

მართვა; ეკონომიკური პოლიტიკისა და ინსტიტუციური გარდაქმნების

განხორციელება ეკონომიკური უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად.

ეკონომიკური უსაფრთხოება შედგება შემდეგი ძირითადი კომპონენტებისაგან:

ადამიანის უსაფრთხოება; მაკროეკონომიკური უსაფრთხოება; მეზოეკონომიკური

უსაფრთხოება; მიკროეკონომიკური უსაფრთხოება; მეგაეკონომიკური

უსაფრთხოება.

ადამიანის ეკონომიკური უსარფთხოების ძირითადი ელემენტებია: ადამიანის

განვითარების პოტენციალის დონე და ცხოვრების ხარისხი; ადამიანის შრომითი,

1 dezintermediacia-saprocento ganakveTis zrdis periodSi klientebis mier bankebidan depozitebis moxsna fuladi

bazris instrumentebSi ganTavsebis mizniT.

275

სასურსათო, ეკოლოგიური, საგანმანათლებლო, ინფორმაციული, ფიზიკური,

ფსიქოლოგიური უსაფრთხოება.

მაკროეკონომიკური უსაფრთხოება მოიცავს რეალური და ვირტუალური

ეკონომიკის მდგრადი და უსაფრთხო განვითარების პირობებისა და ღონისძიებების

განსაზღვრას. კერძოდ, ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური ჩამორჩენილობის,

ეკონომიკური ზრდის ხელშემშლელი ფაქტორების და წინააღმდეგობების,

დაძაბულობის, დისპროპორციების წყაროების დადგენას. კრიზისის შემქმნელი,

დეზინტეგრაციული ტენდენციები ქვეყნის ეკონომიკური უსაფრთხოების შინაგანი

და გარეგანი მუქარების მრავალფეროვან სპექტრს აყალიბებს. ეკონომიკური

უსაფრთხოების პრევენციულმა მაკროეკონომიკურმა პოლიტიკამ ამ მუქარების

ნეიტრალიზება და დაძლევა უნდა უზრუნველყოს.

მეზოეკონომიკური უსაფრთხოების დამკივდრება რეგიონების სოციალურ-

ეკონომიკური განვითარების მდგრად ტრაექტორიაზე გადასვლას, რეგიონთაშორისი

ტექნოლოგიური და საწარმოო კომპლექსების ჩამოყალიბებას, ქვეყნის

ტერიტორიული და სივრცობრივი ორგანიზაციის და ურბანიზაციის პროცესების

ოპტიმიზაციას გულისხმობს.

მიკროეკონომიკური უსაფრთხოების ძირითადი ელემენტებია: განვითარებული

ბაზრების ფუნქციონირების უზრუნველყოფა; კონკურენტული და

თანამშრომლობითი ურთიერთობების რაციონალიზაცია; მსხვილი, საშუალო და

მცირე ბიზნესის თანაფარდობის ოპტიმიზაცია; საფინანსო-სამრეწველო ჯგუფების

განვითარება; საწარმოების უსაფრთხოების ღონისძიებების განხორციელება;

ქსელური, კრეატიული ფირმების, ბრენდ-კომპანიების გავრცელება; რესურსული

უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, სასურსათო, ენერგეტიკული, სანედლეულო,

ინფორმაციული, კომუნკიაციური, საშუამავლო-სავაჭრო უსაფრთხოების სისტემის

დამკვიდრებით.

გლობალიზაციის პირობებში განსაკუთრებით მაღლდება ქვეყნის

მეგაეკონომიკური უსაფრთხოების მნიშვნელობა, რომელიც გლობალიზაციის

უარყოფითი შედეგების მინიმიზაციას, ეკონომიკის რესურსული

დამოუკიდებლობის მიღწევას, ეკონომიკური ზრდისა და ტექნოლოგიური

276

კონკურენტუნარიანობის უზრუნველყოფას, ინტეგრაციულ გაერთიანებებში

ქვეყნების წარმატებულ თანამონაწილეობას გულისხმობს.

ეკონომიკური უსაფრთხოების კომპლექსური მართვა ემყარება მაჩვენებელთა

სისტემას, რომელიც, გარდა ზემოთ აღნიშნული ეკონომიკური უსაფრთხოების

სტრუქტურული ელემენტებისა, ერთდროულად ეკონომიკის ფუნცქიონალური

უსაფრთხოებისა და ეკონომიკური უსაფრთხოების ზღვრულ ინდიკატორებსაც

ითვალისწინებს.

ეკონომიკის ფუნქციონალური უსაფრთხოების ინდიკატორთა სისტემა მოიცავს:

ქვეყნის მდგრადი ეკონომიკური განვითარების შესაძლებლობების ინდიკატორებს;

სოციალური უსაფრთხოების ინდიკატორებს; ფინანსური უსაფრთხოების

ინდიკატორებს.

ეკონომიკური უსაფრთხოების უმნიშვნელვოანეს ინდიკატორებად გვევლინება:

ადამიანის პოტენციალის განვითარების ინდექსი; მოსახლეობის რაოდენობა და

დინამიკა; მშპ-ს მოცულობა; მშპ მოსახლეობის ერთ სულზე; ინვესტიციები

ადამიანურ კაპიტალში; ინვესტიციები ძირითად კპაიტალში; სიღარიბის დონე,

დეცილური კოეფიციენტი და ჯინის კოეფიციენტი; მინიმალური ხელფასი საარსებო

მინიმუმთან მიმართებაში; ხელფასის წილი მშპ-ში; უმუშევრობის დონე; ინფლაციის

ტემპი; ეკონომიკური ზრდის ტემპი; ეკონომიკური ზრდის კონკურენტუნარიანობა;

ტექნოლოგიური კონკურენტუნარიანობა; ტექნოლოგიური მიღწევების ინდექსი;

ინტერნეტიზაციის ინდექსი; ინფორმაციული სექტორის წილი მშპ-ში; სამრეწველო

ეფექტიანობის დონე; სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტი; საშინაო და საგარეო ვალის

წილი მშპ-ში; ექსპორტით იმპორტის გადაფარვის მაჩვენებელი და მისი დინამიკა;

საგადასახდელო ბალანსის სალდო; იმპორტის წილი შიდა მოხმარებაში; ეროვნული

ვალუტის გაცვლითი კურსის მდგრადობის ხარისხი; ჩრდილოვანი ეკონომიკის წილი

მშპ-ში; დამნაშავეობის დონე; თავისუფლების ინდექსი.

ზემოთ მითითებული ინდიკატორების საფუძველზე შესაძლებელია მდგრადი

და უსაფრთხო განვითარების ტრაექტორიაზე გადასვლის მართვა მოკლევადიან,

საშუალოვადიან და გრძელვადიან პერიოდში. ინდიკატორები რაოდენობრივად

გამოხატავენ ეკონომიკური უსაფრთხოების მუქარებს; ხასიათდებიან უნარით,

277

ამცნონ საზოგადოებას, ხელისუფლებასა და ბაზრის სუბიექტებს შესაძლო საფრთხის

შესახებ მეგა-, მაკრო- და მიკროეკონომიკური გარემოს შეცვლასთან დაკავშირებით.

ინდიკატორები მხოლოდ საფრთხის ხარისხის განსაკუთრებით გამწვავების

პირობებში გადაიქცევიან სერიოზულ მუქარად სოციალურ-ეკონომიკური

განვითარებისა და კეთილდღეობისათვის. ამიტომ საჭიროა განხორციელდეს

აუცილებელი პრევენციული ღონისძიებანი ამგვარი ვითარების პროფილაქტიკისა და

თავიდან აცილებისათვის.

ეკონომიკური უსაფრთხოების მართვისათვის განსაკუთრებით დიდი

მნიშვნელობა ენიჭება მისი პარამეტრების პესიმისტური და ოპტიმისტური

ზღვრული სიდიდეების განსაზღვრას.

პესიმისტური ზღვრული სიდიდე გულისხმობს იმ მინიმალურ ზღვარს, რომლის

გადაჭარბების შემთხვევაში ეკონომიკა მძიმე კრიზისულ ვითარებაში აღმოჩნდება,

მისი სრული ან ნაწილობრივი ნგრევა, დეგრადაცია და ფუნცქიონირების მოშლა

იწყება.

ოპტიმისტური ზღვრული სიდიდე გულისხმობს იმ ობიექტურ ზღვარს, რომლის

დროსაც, ან, გადაჭარბების შემთხვევაში, ეკონომიკა მდგრადი და უსაფრთხო

განვითარების ტრაექტორიაზე გადადის და ეკონომიკის დამანგრეველი, ღრმა და

ხანგრძლივი კრიზისული პროცესები გამოირიცხება თვითგანვითარების მძლავრი

უნარისა და მექანიზმების არსებობის შედეგად.

მინიმალური ზღვრული სიდიდეების სასიგნალო სისტემა საჭიროა იმისათვის,

რომ სახელმწიფომ, მეურნე სუბიექტებმა არ დაუშვან მასთან მიახლოება, შეუქცევადი

ნგრევითი პროცესების დაწყება.

გლობალიზაციის პირობებში მდგრადი და უსაფრთხო განვითარების

ტრაექტორიაზე გადასვლა განვითარებული ქვეყნების ჯგუფში გადასვლას

გულისხმობს. შესაბამისად, ქვეყნის ეკონომიკური პოლიტიკა, პირველ რიგში,

მდგრადი და უსაფრთხო განვითარების ოპტიმისტური ზღვრული სიდიდეების

რეალიზაციაზე უნდა იყოს ორენტირებული.

278

ზღვრული სიდიდეები საორიენტაციო ხასიათისაა, იმ რაოდენობრივ

ორიენტირებს გვიჩვენებენ, რომლებზედაც დაყრდნობით სახელმწიფომ თავისი

მიმდინარე და გრძელვადიანი პოლიტიკა უნდა განახორციელოს.

ქვეყნის ეკონომიკაში ერთ-ერთი ცენტრალური ადგილი უკავია საფინანსო და

ფულად-საკრედიტო სისტემას. ფულად-საკრედიტო სისტემის უსაფრთხოება

მთლიანობაში და ასევე მისი ელემენტების-ცენტრალური და კომერციული ბანკებისა,

განისაზღვრება მრავალი ფაქტორით, კერძოდ, საბანკო პროდუქტებსა და მომსახურე-

ბაზე ფასების ცვლილებით, საპროცენტო განაკვეთების დინამიკით, სავალუტო

კურსებით, ფასიან ქაღალდებზე ფასების ცვლილებით, ინფლაციის დონით.

ზემოთდასახელებულ ცვლადთა ერთობლიობა, თავის მხრივ, განისაზღვრება

მაკროეკონომიკური პარამეტრებით, ისეთებით, როგორიცაა: ბიუჯეტის დაბალანსე-

ბა, საგადასახადო პოლიტიკა, სახელმწიფოს საშინაო და საგარეო სესხები, საინვე-

სტიციო აქტივობა, ერთობლივი მოთხოვნის და ერთობლივი მიწოდების შესაბა-

მისობა და სხვა ფაქტორებით. საფინანსო სისტემის უსაფრთხოება განისაზღვრება,

მისი ელემენტების ფინანსური მდგრადობით და მართვადობის ხარისხით, მათი

სტრატეგიული მიზნებით და სხვ.

ღონისძიებათა სისტემა, რომელიც მიმართულია ფულად-საკრედიტო

სისტემის მდგრადობის განსამტკიცებლად, საშუალებას იძლევა არასასურველი

ეკონომიკური კონიუნქტურის პირობებში საფინანსო და ფულად-საკრედიტო სისტ-

ემის სტაბილური განვითარების პირობების შესაქმნელად. საბანკო სისტემის

სტაბილური განვითარება შეიძლება იქნეს უზრუნველყოფილი განსაზღვრული

პირობების არსებობისას მაკრო და მიკროდონეებზე. საბანკო სისტემის

სტაბილურობის პრობლემები მაკროეკონომიკის დონეზე მთავრობის და

ცენტრალური ბანკის ეკონომიკური პოლიტიკის, აგრეთვე კონკრეტული

კომერციული ბანკის ფინანსური მენეჯმენტის სიბრტყეში ძევს.

სტაბილურობის საბაზო პირობებს მაკრო-დონეზე საჭიროა მივაკუთვნოთ,

პირველ რიგში, ეკონომიკის სტაბილურობა. როდესაც საუბრობენ ეკონომიკის

სტაბილურობა. მაკროდონეზე საბანკო სისტემის სტაბილურობის სხვა საბაზო

პირობას წარმოადგენს განვიღატებული საბაზრო ინფრასტრუქტურის არსებობა.

279

ჩვეულებრივ, საბაზრო იფნრასტრუქტურად მოიაზრება მატერიალური,

ტექნოლოგიური, ორგანიზაციული, საინფორმაციო, ფინანსური და სამართლებრივი

ხასიათის სუბიექტების ერთობლიობა, რომლებიც უზრუნველყოფს საბაზრო

მექანიზმის შეუფერხებელ ფუნქციონირებს და კვლავწარმოების პროცესის

უწყვეტობას საქონლის და მომსახურების რეალიზაციის საფუძველზე, რაც ბაზარზე

მიიღწევა გადახდისუნარიანი მოთხოვნისა და მიწოდების წონასწორობით. საბანკო

სისტემასთან მიმართებაში შეიძლება გამოვყოთ საბაზრო ინფრატსრუქტურის

შემდეგი ელემენტები: კანონმდებლობა, ფინანსური ბაზრები და მათთვის

დამახასიათებელი ორგანიზაციული ინფრასტრუქტურა.

მაკროდონეზე საბანკო სისტემის სტაბილურობის აუცილებელ პირობას

წარმოადგენს კანონმდებლობის არსებობა, რომელიც მეურნეობრიობის საბაზრო

პირობების ადეკვატური იქნება. აუცილებელ საკანონმდებლო ბაზას, საიჭროა

მივაკუთვნოთ კანონები, რომლებიც საბანკო საქმიანობის რეგლამენტირებას ახდენს,

ე.ი. კანონები „ეროვნული ბანკის შესახებ~, „კომერციული ბანკების შესახებ~ და სხვ.

ფულად-საკრედიტო სისტემის ეფექტიანი ფუნქციონირების აუცილებელი

პირობაა განვითარებული ფინანსური ბაზრების არსებობა, სადაც ვლინდება

სხვადასხვა ფინანსურ აქტივებზე მოთხოვნა და მიწოდება. ფინანსურ ბაზრებზე

ყალიბდება რესურსები, რომლებიც ერთვება ეკონომიკურ ბრუნვაში, უპირველეს

ყოვლისა, მათი ძირითადი ოპერატორების – კომერციული და ცენტრალური ბანკების

– მიერ.

ფულის ბაზარი საშუალებას იძლევა განხორციელდეს სასესხო კაპიტალის

დაგროვება, მოძრაობა, განაწილება და გადანაწილება ეკონომიკის სფეროებს შორის.

იმავდროულად საკრედიტო ბაზარი თავისთავად წარმოადგენს სხვადასხვა, კერძოდ,

საკუთრივ ფულადი საშუალებებისა და სასესხო ვალდებულებების სინთეზს.

დეპოზიტების დაზღვევის სისტემის არსებობა ერთ-ერთი უმთავრესი

ელემენტია სახელმწიფო უსაფრთხოების ბადისა. ევრო დირექტივა 94/19/Eჩ

მოითხოვს, რომ წევრ ქვეყენებს ჰქონდეთ სავალდებულო დეპოზიტების დაზღვევის

სისტემა და დეტალურად აღწერს დეპოზიტების დაზღვევის სისტემის სპეციფიკას. ამ

დირექტივის თანახმად ყველა წევრმა სახელმწიფომ უნდა შემოიღოს და

280

ოფიციალურად აღიაროს მინიმუმ ერთი სავალდებულო დეპოზიტების დაზღვევის

სისტემა მისი ქვეყნის ტერიტორიაზე.

დეპოზიტების დაზღვევის სისტემის არსებობა ხელს უწყობს შემდეგი მიზნების

მიღწევას:

1) მცირე დეპოზიტარების დაცვა. დეპოზიტების დაზღვევის სისტემის

არსებობით განსაკუთრებით მცირე დეპოზიტები იქნებიან დაცულნი.

ფიზიკური პირების დეპოზიტორების დაახლოებით 97%-ის ანგარიშები არ

აღემატება 3600 ლარს. გამომდინარე აქედან, ბანკის გაკოტრების შემთხვევაში

თუ დაცული დეპოზიტების სიდიდე იქნება 3600 ლარზე მეტი, მცირე

დეპოზიტორების უდიდესი ნაწილი თითქმის 100%-ით იქმნებიან დაცულნი.

დეპოზიტების დაზღვევის სისტემის არსებობისას ბანკის გაკოტრების

შემთხვევაში დეპოზიტორებს მომენტალურად აუნაზღაურდებათ მათი

დანაზოგები დაზღვევული დეპოზიტების მოცულობის ფარგლებში.

2) საზოგადოებრივი ნდობის ამაღლება საბანკო სექტორისადმი. დეპოზიტების

დაზღვევის სისტემა ზრდის საზოგადოების ნდობას საფინანსო სექტორის

მიმართ და ამცირებს სისტემური რისკების განვითარების ალბათობას.

დანაზოგების გაზრდით, ბანკებს ექნებათ უფრო დიდი დაკრედიტების

რესურსი, რითაც ხელი შეეწყობა ეკონომიკურ ზრდას და განვითარებას.

3) თანაბარი კონკურენტული გარემო მცირე, საშუალო და დიდი კომერციული

ბანკებისათვის და გაზრდილი ეფექტიანობა. მცირე და საშუალო ბანკებს

ექნებათ უნარი კონკურენცია გაუწიონ მსხვილ ბანკებს. დეპოზიტები იზღვევა

პრინციპით ერთი დეპოზიტორი ერთ ბანკში. მაგალითად, თუ ერთ

დეპოზიტორს აქვს განთავსებული 5000 ლარი მხოლოდ ერთ ბანკში, ეს ბანკი

გაკოტრდა და დადგენილი დაზღვეული თანხის მაქსიმალური ოდენობა

უდრის 3000 ლარს. მაშინ დეპოზიტორი კარგავს 2000 ლარს (5000-3000). მაგრამ

თუ მას ექნება განთავსებული 3000 ლარი ერთ ბანკში, ხოლო 2000 სხვა ბანკში

მაშინ ორივე ბანკის გაკოტრების შემთხვევაშიც, მისი დანაზოგი იქნება 100%-

ით დაცული.

ყოველივე იმ დადებითის მიუხედავად, რომელი გააჩნია დეპოზიტების

დაზღვევის სისტემას მისთვის დამახასიათებელია მაღალი მორალური რისკის

პრობლემა. აღნიშნული გამოიხატება იმაში, რომ დეპოზიტორების მიერ არ ხდება

281

დიციპლინირება ბანკების ანუ ისინი არ ახდენენ საკუთარი დეპოზიტების გატანას

როდესაც ბანკის მიერ ზედმეტი რისკის არღბა ხდება. დეპოზიტორებს უბრალოდ არ

აქვთ მოტივაცია დააკვირდნენ ბანკების ქცევას ბაზარზე ვინაიდან მათ იციან, რომ

ბანკის გაკოტრების შემთხვევაში მათი დეპოზიტი სრულად არის დაცული.

გამომდინარე აქედან, თვითონ ბანკებს უჩნდებათ მოტივაცია, რომ ჩაებან უფრო

რისკიან საქმიანობაში.

ფინანსური კრიზისის მიზეზები. მცდარი არჩევანის და არაკეთილსინდისიერი

ქცევის რისკის ანალიზი გვეხმარება ფინანსური კრიზისის მიზეზების ახსნაში. იგი

ხასიათდება ფინანსური აქტივების ფასების ვარდნით და მრავალი ფინანსური (და

არა მარტო ფინანსური) კომპანიის გაკოტრებით, ფინანსური კრიზისის ფენომენი

მრავალი ქვეყნისთვის არის ცნობილი. აშშ-ში ფინანსურ კრიზისს ადგილი ჰქონდა

1819, 1837, 1873, 1884, 1893, 1907 წლებში და 1929-1933 წლებში..

ფინანსური კრიზისი წარმოიშობა ფინანსურ ბაზრებზე მცდარი არჩევანის და

არაკეთილსინდისიერი ქცევის რისკის გამწვავებისას, ბაზრებს კი სახსრების

კრედიტორებიდან მსესხებლებისკენ ეფექტიანად გადაადგილების უნარი არ

შესწევთ. ფინანსური ბაზრების ეფექტიანი ფუნქციონირების ამ უუნარობაზე

სწრაფად რეაგირებს მთლიანად ქვეყნის ეკონომიური აქტივობა.

მცდარი არჩევანის და არაკეთილსინდისიერი ქცევის რისკის პრობლემის და

ფინანსური კრიზისის გამოწვევას ხელს უწყობს შემდეგი ფაქტორები: საპროცენტო

განაკვეთის ზრდა, ფასების ვარდნა საფონდო ბაზრებზე, ფინანსურ აქტივებზე

ფასების საერთო დონის მოულოდნელი შემცირება, გაურკვევლობის ზრდა და

საბაკო პანიკა. დავახასიათოთ თითოეული ფაქტორის ზეგავლენა.

საპროცენტო განაკვეთის ზრდა. მაღალი რისკის შემცველი საინვესტიციო

პროექტების განმახორციელებელი პირები და კომპანიები მზად არიან გადაიხადონ

ყველაზე მაღალი პროცენტი კრედიტისათვის. თუ საბაზრო საპროცენტო განაკვეთი

არსებითად იზრდება კრედიტზე მოთხოვნის ზრდის ან ფულის მიწოდების

შემცირების გამო, მაშინ საეჭვოა, რომ საიმედო მსესხებლებმა მოითხოვონ კრედიტი,

მაშინ როცა მსესხებლები, რომლებიც მაღალი რისკიანობით ხასიათდებიან

კვლავინდებურად ცდილობენ სესხის მიღებას. შედეგად, მცდარი არჩევანის

პრობლემა მხოლოდ გაღრმავდება, და კრედიტორებს დაეკარგებათ კრედიტების

გაცემის სურვილი. დაკრედიტების მოცულობის მნიშვნელოვანი შემცირება

282

გამოიწვევს ინვესტიციების და მთლიანი ეკონომიკური აქტივობის მნიშვნელოვან

შემცირებას.

ფასების ვარდნა საფონდო ბაზრებზე. საფონდო ბაზრებზე ფასების მკვეთრმა

ვარდნამ შეიძლება გაამწვავოს მცდარი არჩევანის და არაკეთილსინდისიერი ქცევის

პრობლემა ფინანსურ ბაზრებზე და ასევე მოახდინოს ფინანსური კრიზისის

პროვოცირება. საფონდო ბაზარზე ფასების ვარდნა გულისხმობს კორპორაციის

საკუთარი კაპიტალის შემცირებას, რამდენადაც ის სწორედ აქციების საბაზრო

ღირებულებით ფასდება. აღნიშნული მიზეზით გამოწვეული საკუთარი კაპიტალის

შემცირება ასუსტებს კრედიტორის სურვილს გაასესხოს ფულადი რესურსები,

რამდენადაც კომპანიის კაპიტალის სიდიდე თამაშობს ისეთივე როლს, როგორსაც

უზრუნველყოფა. როდესაც უზრუნველყოფის ღირებულება ეცემა, ის ნაკლებად

იცავს კრედიტორს დანაკარგისგან. რამდენადაც მცდარი არჩევანის შედეგად

კრედიტორის დაცულობა მცირდება, ის ამცირებს დაკრედიტების მოცულობას, რაც

თავის მხრივ იწვევს ინვესტიციების დონის და მთლიანი გამოშვების დონის

შემცირებას.

გარდა ამისა, საფონდო ბაზარზე ფასების ვარდნის გამო საკუთარი კაპიტალის

სიდიდის შემცირება ამაღლებს კორპორაციების არაკეთილსინდისიერი ქცევის რისკს,

რადგან მსესხებელს უჩნდება სარისკო დაბანდებების განხორციელების სურვილი,

რამეთუ ის უფრო ნაკლებს დაკარგავს. არაკეთილსინდისიერი ქცევის რისკის ზრდა

ამცირებს საკრედიტო ოპერაციების მომზიდველობას, ეს კი კიდევ ერთი მიზეზია,

რითაც საფონდო ბაზარზე ფასების ვარდნა და მასთან დაკავშირებული საკუთარი

კაპიტალის ღირებულების შემცირება იწვევს დაკრედიტების მოცულობის

შემცირებას და საქმიანი აქტივობის ვარდნას.

ფასების საერთო დონის მოულოდნელ შემცირება. ფასების საერთო დონის

მოულოდნელი შემცირება ასევე ამცირებს ფირმების საკუთარი კაპიტალის

მოცულობას. რადგანაც სავალო გადახდები ხელშეკრულებით ფიქსირებულია

ნომინალურ გამოსახულებაში, ფასების საერთოO დონოს მოულოდნელი შემცირება

ზრდის ფირმების ვალდებულებებს რეალურ გამოსახულებაში (სავალო ტვირთის

ზრდა), მაგრამ არ ზრდის მისი აქტივების რეალურ ღირებულებას. ამ მიზეზით

საკუთარი კაპიტალი რეალურ გამოსახულებაში (სხაობა ფირმის აქტივებსა და

რეალურ გამოსახულებაში მის ვალდებულებებს შორის) მცირდება. შედეგად ფასების

283

საერთო დონის მკვეთრი ვარდნა გამოიწვევს რეალური საკუთარი კაპიტალის

მნიშვნელოვან შემცირებას და მცდარი არჩევანისა და არაკეთილსინდისიერი

ქმედების რისკის პრობლემების გამწვავებას, რასაც კრედიტორები აწყდებიან.

გამომდინარე აქედან, ფასების საერთო დონის მოულოდნელი შემცირება გამოიწვევს

დაკრედიტების მოცულობის შემცირებას და ეკონომიკური აქტივობის შემცირებას.

საბანკო პანიკა. ბანკების, როგორც საფინანსო შუამავლების როლი იმით არის

მნიშვნელოვანი, რომ ბანკები საქმიანობის განსახორციელებლად ახდენენ

ინფორმაციის სრულყოფილად დამუშავებას, რომელიც აადვილებს ეფექტიანი

ინვესტირების პროცესს. შესაბამისად, ფინანსური კრიზისი, რომლის დროსაც ბევრი

ბანკი წყვეტს თავის საქმიანობას (რასაც საბანკო პანიკას უწოდებენ), ამცირებს

საფინანსო საშუამავლო საქმიანობის მასშტაბებს, ეს კი ნიშნავს, რომ შემცირდება

ინვესტიციების დონე და დაეცემა ეკონომიკური აქტივობა. ფინანსური კრიზისის

დროს ბანკების რიცხვის Dშემცირება იწვევს მსესხებლებზე თანხების მიწოდების

შემცირებას, შედეგად კი იზრდება საპროცენტო განაკვეთი. რამდენადაც საპროცენტო

განაკვეთის ზრდა ასევე იწვევს ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე მცდარი არჩევანისა და

არაკეთილსინდისიერი ქცევის რისკის პრობლემის გამწვავებას, რაც კიდევ უფრო

აძლიერებს ეკონომიური აქტივობის დაცემას.

მსოფლიო ფინანსური კრიზისი 2007 წლის ზაფხულში აშშ–ში დაიწყო, რომელმაც

მთელი მსოფლიო მოიცვა. იგი რამდენიმე ფაქტორით იყო გამოწვეული, კერძოდ:

იპოთეკური სესხებისადმი კონტროლის შესუსტებით, სესხს აძლევდნენ დაბალი

შემოსავლების მქონე ან ცუდი საკრედიტო ისტორიის მქონე გადახდისუუნარო

კლიენტებს, რის გამოც წარმოიქმნა ბევრი უიმედო ვალი და ბანკებმა თანდათანობით

დაიწყეს გაკოტრება. მეორე ფაქტორად მიჩნეული იყო ის ფაქტი, რომ პრეზიდენტ

ბუშის ადმინისტრაცია და მათი საგარეო პოლიტიკა საკმაოდ დიდ და

არამწარმოებლურ დანახარჯებს ეწეოდა ავღანეთსა და ერაყში სამხედრო

ოპერაციების დაფინანსებით. იმის გავითვალისწინებთ, რომ ფინანსური

კორპორაციები ერთმანეთის ფასიან ქაღალდებს ფლობენ, შესაბამისად ერთ

რომელიმე ბაზარზე დაწყებული ფინანსური კრიზისი ჯაჭვური რეაქციით გადაეცემა

სხვა ქვეყნის ეკონომიკებს. ამდენად აშშ–ში დაწყებული ფინანსური კრიზისი

სწრაფად გავრცელდა იმ ქვეყნებში, რომლებიც მეტნაკლებად არიან მსოფლიო

ეკონომიკურ ურთიერთობებში ჩართულნი.

284

2007 წლის ზაფხულში მსოფლიოს წამყვანმა ფინანსურმა ინდექსებმა (Dow Jones,

NASDAQ, DAX, S&P500, NIKKEI და სხვა) იწყეს ნახტომისებური ვარდნა. აშშ და

მსოფლიო საფინანსო სისტემის ყველაზე მთავარი ინდიკატორი, დოუ ჯონსის

ინდექსი 2007 წლის ივლისში არსებული 14200 პუნქტიან 2008 წლის ნოემბერში 7500

პუნქტამდე დაეცა.

გრაფიკი 9.1

დოუ ჯონსის სამრეწველო ინდექსი

(2006– 2008, ნოემბერი)

2007 წლამდე აშშ–ში არსებული მშენებლობის მაღალი ტემპების, აშენებულ

ფართებზე არაადეკვატურად მაღალი ფასების, მშენებლობაში არსებული დიდი

მოცულობის ინვესტიციების და იპოთეკური დაკრედიტების არასათანადო

მეთოდების გამოყენების გამო, აშშ–ს უძრავი ქონების ბაზარი გაჯერდა და ფასებმა

მკვეთრი ვარდნა დაიწყო, რასაც მოჰყვა მნიშვნელოვანი დანაკარგები ინვესტორთა

მხრიდან. ვითარება გაართულა იმან, რომ საბანკო დაწესებულებები ხშირ

შემთხვევაში თანამონაწილეობის გარეშე დაბალი პროცენტით გასცემდნენ

285

კრედიტებს უძრავი ქონების შესაძენად, რის შედეგად დაიწყო მასიური

არგადახდები. სამშენებლო სექტორში არსებული კრიზისი ავტომატურად აისახა

ბევრ სხვა დარგზე და გამოიწვია საერთო რეცესია: უმუშევართა საერთო რაოდენობის

ზრდა, სამშენებლო მასალებზე მოთხოვნის შემცირება, საბანკი კრიზისი და სხვა.

პოთეკურ ბაზარზე დაწყებულ კრიზისს ნავთობის ფასების უპრეცედენტო ზრდაც

დაერთო თან, რომელმაც 2008 წლის ივლისის დასაწყისში ბარელზე 140 აშშ დოლარს

გადააჭარბა.

აღსანიშნავია ისიც, რომ ევროზონის კრიზისის წარმოშობის ერთ–ერთი

განმაპირობებელი მიზეზი იყო ფინანსური კრიზისი.ევროზონაში ფინანსური

კრიზისი განპირობებულ იქნა სხვადასხვა ფაქტორთა კომბინაციით, კერძოდ:

1) მსოფლიო ფინანსური კრიზისით;

2) 2002–2008 წლებში საკრედიტო პირობების შემსუბუქებით, რომელმაც

წაახალისა მაღალი რისკის შემცველი სესხების გაცემა;

3) 2008 წლიდან ნელი ეკონომიკური ზრდის ტემპებით;

4) სახელმწიფოს საბიუჯეტო შემოსავლებისა და დანახარჯების სფეროში

გატარებული ფისკალური პოლიტიკით;

5) სახელმწიფოების მიერ საბანკო ინდუსტრიისთვის მნიშვნელოვანი

დახმარების გაწევით.

ფინანსური განვითარება და ეკონომიკური ზრდა.გლობალიზაციის ერთ-ერთ

მახასითებელს წარმოადგენს მსოფლიო მეურნეობაში ტრანსეროვნული კომპანიების

და საერთაშორისო ორგანიზაციების რაოდენობის გარკვეული ზრდა.

გლობალიზაციის მრავალ სახეობას შორის ყველაზე სწრაფი ტემპით ვითარდება

ფინანსური გლობალიზაცია, რომლის ობიექტურ საფუძველს წარმოების და

ვაჭრობის გლობალიზაცია წარმოადგენს.

G გლობალიზაციის დადებითი შედეგებით სარგებლობა დამოკიდებულია

ცალკეული ინდივიდის, საზოგადოების, ქვეყნის განვითარების დონეზე.

გლობალიზაციის პროცესი შეუქცევადია, მაგრამ აუცილებლობას წარმოადგენს მისი

განვითარების ფორმებზე, მეთოდებსა და ტემპებზე ზემოქმედება.

Gგლობალიზაციის პოზიტიური შედეგებით სარგებლობა მოითხოვს ყველა

286

ეროვნული ეკონომიკის და მთლიანად მსოფლიო მეურნეობის მოდერნიზაციას,

რომლის საფუძველი უნდა გახდეს ეროვნულ იდეოლოგიაზე დაფუძნებული,

მსოფლიო მეურნეობის განვითარების ტენდენციების გათვალისწინებით

შემუშავებული, მოდერნიზებული, საერთაშორისო ორგანიზაციების ჩარჩოებში

ურთიერთშეთანხმებული ეკონომიკური პოლიტიკა, რათა აღნიშნული

ყოვლისმომცველი პროცესის დადებითი შედეგით ისარგებლოს მსოფლიოს

უკლებლივ ყველა ქვეყანამ.

საეთაშორისო ეკონომიკური ორგანიზაციები, რომლებშიც გადამწყვეტი ხმის

უფლება განვითარებულ ქვეყნებს ეკუთვნით, ვერ აკონტროლებენ საერთაშორისო

ფინანსურ ნაკადებს, რომლებიც კრიზისის წარმოშობის პირობებში განუხრელად

ანგრევენ მეტ-ნაკლებად სუსტი ფინანსური სისტემის მქონე ქვეყნების ეკონომიკებს,

რომლებსაც მანამდე ეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპები ახასიათებდათ.

საერთაშორისო ეკონომიკური ორგანიზაციების არსებულ მექანიზმს არ ძალუძს

კრიზისების აღმოფხვრა, რადგანაც ეს ინდივიდუალური ინვესტორების თუ

ტრანსეროვნული კომპანიების “ბრბოს ეფექტით” მოქმედების შედეგია, რომლებიც

გლობალიზაციის აქტიური მომხრეები და მამოძრავებელი ძალები არიან. სავალუტო

კრიზისების შემდეგ საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ გაწეულ დახმარებას,

შეიძლება ითქვას, მხოლოდ სიმბოლური ხასიათი გააჩნიათ, რომელიც უფრო მეტად

მიმართულია სოციალური დაძაბულობის თავიდან ასაცილებლად, ვიდრე კრიზისის

მიზეზის აღმოსაფხვრელად ან ეკონომიკაში სტრუქტურული ცვლილებების

ჩასატარებლად.

საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, საერთაშორისო ორგანიზაციაა, რომელიც

მიზნად ისახავს გლობალური ფინანსური სისტემის უზრუნველყოფას უცხოური

ვალუტის გაცვლის კურსების და საგადამხდელო ბალანსის მონიტორინგის

მეშვეობით. ის ასევე საჭიროებისამებრ სთავაზობს ტექნიკურ და ფინანსურ

დახმარებას განვითარებად ქვეყნებს.

სსფ-ში 184 ქვეყანაა გაწევრიანებული, მათ შორის საქართველოც (1993 წლიდან).

1997 წელს ფონდის რესურსებმა 28,8 მლრდ აშშ დოლარი შეადგინა. ფონდის

კაპიტალი მისი წევრი-ქვეყნების შენატანებისაგან ყალიბდება.

287

სსფ საკუთარი განსაზღვრებით არის “184 ქვეყნის ორგანიზაცია, რომლის მიზანია

გააღრმავოს გლობალური მონეტარული თანამშრომლობა, შეინარჩუნოს ფინანსური

სტაბილურობა, ხელი შეუწყოს სართაშორისო ვაჭრობას და დასაქმების დონის

ამაღლებას, უზრუნველყოს ეკონომიკური განვითარების მზარდი ტემპი და

შეამციროს სიღარიბის დონე.” ჩრდილოეთ კორეის, კუბის, ლიხტენშტეინის,

ანდორას, მონაკოს, ტუვალუს და ნაურუს გარდა, გაეროს ყველა დანარჩენი ქვეყანა ან

პირადად მონაწილეობს საერთაშორისო სავალუტო ფონდში ან წარმოდგენილი არის

სხვა წევრი ქვეყნის მიერ.

სსფ ზეგავლენას ახდენს პოსტსაბჭოური სივრცის ახალი დამოუკიდებელი

ქვეყნების ეკონომიკურ პროცესებზე ფინანსური სტაბილიზაციის და საგადასახდელო

ბალანსის გაწონასწორების პროგრამების რეალიზაციას. სსფ-იდან კრედიტის მიღება

შესაძლებელია იმ შემთხვევაში თუ დასაბუთებულია მისი აუცილებლობა

გარკვეული ეკონომიკური პოლიტიკის გასატარებლსად. სანამ ფინანსურ დახმარებას

გამოყოფს სსფ ითხოვს წარმოადგინონ ვრცელი ცნობები ქვეყნის ფინანსურ-

ეკონომიკური ვითარების, მისი ეკონომიკური პოლიტიკის შესახებ. შემდეგ ქვეყნის

ხელმძღვანელობას უთანხმებენ მემორანდუმს ეკონომიკური პოლიტიკის შესახებ.

ამის საფუძველზე სსფ, მას შემდეგ კი რეკონსტრუქციისა და განვითარების

სართაშორისო ბანკი, გამოყოფს კრედიტებს. კრედიტები გაიცემა ნაწილ–ნაწილ

(ტრანშების სახით), რომელთა მიღება შეიძლება იმ შემთხვევაში, თუ რეციპიენტი

ქვეყანა იცავს დათქმულ პირობებს.

სსფ-ის კრედიტების მიღების შემდეგ ქვეყანა იღებს ვალდებულებას გაატაროს

ისეთი ეკონომიკური პოლიტიკა, რომ შესძლოს სავალუტო რეზერვების დაგროვება

და კერძო კრედიტორების ვალის დაფარვა.

საერთაშორისო სავალუტო ფონდი მოწოდებულია ხელი შეუწყოს მსოფლიო

სავალუტო-საფინანსო სტაბილურობის დამყარებას. ის წევრი სახელმწიფოების

მხრიდან, მაკროეკონომიკური სტაბილურობის მიღწევისა და შენარჩუნების მიზნით,

მკაცრ საფინანსო დისციპლინასა და სტაბილური სავალუტო კურსის

უზრუნველყოფას მოითხოვს. ეს კი ამ უკანასკნელების მხრიდან ისეთი ფულად-

288

საკრედიტო პოლიტიკის გატარებით მიიღწევა, რომელიც ფასების დონის

სტაბილურობასა და საგადასახდელო ბალანსის წონასწორობას უზრუნველყოფს.

როგორც არაერთი ემპირიული გამოკვლევა ადასტურებს ფინანსურ სექტორს

უმნიშვნელოვანესი როლის თამაში აკისრია ეკონომიკური ზრდის დაჩქარების

საქმეში. მუდმივ ეკონომიკურ ზრდაზე მიზანდასახულობა მჭიდრო კავშირშია

დასაქმების მაღალი დონის მხარდაჭერის ამოცანასთან. რადგან უმუშევრობის

დაბალი დონის პირობებში ფირმები, უპირველეს ყოვლისა, შრომის ნაყოფიერებაის

ამაღლების მიზნით თანხებს აბანდებენ მოწყობილობებში ეკონომიური ზრდის

უზრუნველყოფის მიზნით. და პირიქით, თუ უმუშევრობის დონე მაღალია და

საწარმოები დატირთული არ არის, მაშინ მწარმოებლისთვის არახელსაყრელია

დამატებით ინვესტირება ქარხნებსა და მოწყობილობებში. ამასთან, სახელმწიფოს

პოლიტიკა შეიძლება იყოს სპეციალურად ორიენტირებული ეკონომიკური ზრდის

მხარდაჭერაზე ფირმების საინვესტიციო აქტივობის სტიმულირების, ან

მოსახლეობის დანაზოგების ფორმირების პროცესის გზით, რომელიც

უზრუნველყოფს წარმოებას საინვესტიციო სახსრების საშუალებით. როლანდ

რეიგანის ეკონომიკური პოლიტიკის ჩარჩოებში ეკონომიკური ზრდის

სტიმულირების ამოცანა პრიორიტეტულად გამოცხადდა, რაც მიიღწეოდა

საგადასახადო შეღავათების შემოღების გზით. აღნიშნული შეღავათები კომპანიებს

მოწყობილობა-ნაგებობებსა და ძირითად აქტივებში მეტი ინვესტიციების

განხორციელების, გადასახადის გადამხდელებს კი მეტი დანაზოგის შექმნის

საშუალებას აძლევდა.

289

საქართველოში, ისევე როგორც გარდამავალი ეკონომიკის მქონე სხვა ქვეყნებში

ფინანსური სექტორი თავისი განვითარების დონით მნიშვნელოვნად ჩამორჩება

განვითარებულ ქვეყნებს. ფინანსური სექტორის ეფექტურ ფუნქციონირებას

საქართველოში ჯერ კიდევ ხელს უშლის რამოდენიმე ფაქტორი. როგორც ზემოთ

ავღნიშნეთ არსებობს რამოდენიმე მეთოდი, რომლითაც შესაძლებელია

არასასურველი შერჩევის და მორალური რისკის პრობლემის გადაჭრა ფინანსური

სექტორის ფუნქციონირების ეფექტიანობის გაზრდის მიზნით. განვიხილოთ

ცალკეული მათგანი საქართველოს რეალობაში.

სამწუხაროდ ამ ეტაპზე საქართველოში პრაქტიკულად განუვითარებელია

კომპანიების შესახებ კერძო სექტორის მიერ ინფორმაციის წარმოება. ადგილობრივი

სარეიტინგო კომპანიები არ არსებობს, ხოლო საერთაშორისო სარეიტინგო

კომპანიების საქმიანობა საქართველოში კი შემოიფარგლება მხოლოდ სახელმწიფოს

და რამდენიმე კომერციული ბანკის საქმიანობის შეფასებით.

ფინანსური სექტორის მთავრობის მხრიდან რეგულირება ძალიან მნიშ-

ვნელოვანია, ვინაიდან ეს ზრდის ინვესტირებისთვის არსებულ ინფორმაციას.

საქართველოში ჯერ კიდევ არაადეკვატურია ბუღალტრული აღრიცხვის

სტანდარტები კომერციული დაწესებულებების უდიდეს ნაწილში, რაც

მნიშვნელოვნად ართულებს მსესხებლის ფინანსური მდგომარეობის ანალიზს.

საქართველოში გაკოტრების საქმეთა წარმოების შესახებ კანონმდებლობა

არასრულყოფილია, რაც იწვევს გაკოტრების პროცედურების ზედმეტად გაგ-

რძელებას. საქართველოში იმისათვის, რომ კრედიტორმა შეძლოს ფორმალური,

სასამართლოს გზით გირაოდ მიღებული ქონების ამოღება, ამას ხშირად ერთი და

მეტი წელი სჭირდება. სასამართლო გადაწყვეტილების მიღების შემთხვევაშიც კი

ხშირად გადაწყვეტილებების აღსრულებაც დროში ხანგრძლივდება. შედეგად,

დადებითი გადაწყვეტილების შემთხვევაშიც კი იმ დროისათვის როდესაც

კრედიტორი გირაოში მიღებულ ქონებას დაესაკუთრება მისი ღირებულება

საგრძნობლად მცირდება.

გამოყენებული ლიტერატურა:

I. ოფიციალური მასალები:

1. საქართველოს ეროვნული ბანკი, წლიური ანგარიში, 1998 წელი, თბ., 1999.

290




5. საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისია, პირველი წლიური

ანგარიში (1999 1 ოქტომბრიდან 2000 წლის 31 დეკემბრამდე), თბ., 2001.

6. საქართველოს საბანკო კანონმდებლობა. ნორმატიული აქტების კრებული. თბ.,

2009.

7. ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, მარეგულირებელი საკანონმდებლო-

ნორმატიული აქტები, თბილისი, 1999.

8. ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, საქართველოს საფონდო ბირჟის

მარეგულირებელი დოკუმენტების კრებული, თბილისი, 2000.

9. Mაინტაინინგ Fინანციალ შტაბილიტყ ინ ა გლობაე Eცონომყ, შყმპოსიუმ

შპონსორედ ბყ ტჰე FღBK, ჟაცკსონ Hოლე, ჭყომინგ, Fედერალ ღესერვე Bანკ ოფ

Kანსას ჩიტყ, Aუგუსტ, 1997.

II. მონოგრაფიები, სახელმძღვანელოები, სამეცნიერო სტატიები:

10. ასლამაზიშვილი ნ., სავალუტო კრიზისი თურქეთში და ცვლილებები

საქართველოს საგადამხდელო ბალანსში, ჟურნ. „ბანკი~, 2001, #2, გვ. 3-7.

11. ბახტაძე ლ., საქართველოს ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის ზოგიერთი

საკითხი, საბაზრო ეკონომიკის ფორმირების და ფუნქციონირების პრობლემები

საქართველოში, შრ. კრებული, ტ. II, თბ., სესესპსკი, 1998, გვ. 111-116.

12. ბახტაძე ლ., ეკონომიკური რეფორმის ფინანსური ასპექტები, ჟ. ეკონომიკა, 1998.

#4-6.

13. ბახტაძე ლ., ფულად-საკრედიტო ურთიერთობათა სრულყოფის საკითხები.

საბაზრო ეკონომიკის ფორმირების და ფუნქციონირების პრობლემები

საქართველოში, შრ. კრებული ტ. V, თბ., სემვსესპსკი, 2000, გვ.308-314.

14. ბახტაძე ლ., ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების პრობლემები

საქართველოში, ჟ. ბანკი, #1-2, 2003.გვ. 44-49.

15. ბახტაძე ლ., საბანკო სისტემის სტაბილურობის თეორიული ასპექტები, ჟ. ბანკი

291

#4, 2004. გვ. 60-67.

16. ბახტაძე ლ., ფინანსური ბაზარი, დამხმარე სახელმძღვანელო, თბ., შპს

„ფინანსები~, 2006, გვ. 279.

17. ლ. ბახტაძე, გარდამავალი ხანის ეკონომიკა. სალექციო კურსი, სოციალურ

მეცნიერებათა ცენტრი, ფონდი OშI-ძუგ, ბუდაპეშტის ღია საზოგადოების

უმაღლესი განათლების მხარდაჭერის პროგრამა (HEშP). თბ., 2006.

18. ლ. ბახტაძე, გარდამავალი ეკონომიკის თეორიისა და პრაქტიკის აქტუალური

პრობლემები. გამომცემლობა „თარბეგი“,თბ., 2009.

19. გოგოხია მ. საბანკო საქმე. თბ. 2006.

20. ზურაბიშვილი ვ., ბახტაძე ლ., საფინანსო და ფულად-საკრედიტო

ურთიერთობათა ტრანსფორმაციის ძირითადი შედეგები საბაზრო ეკონომიკის

ფორმირების პროცესში. საბაზრო ეკონომიკის ფორმირების და

ფუნქციონირების პრობლემები საქართველოში, შრ. კრებული, ტ. I, თბ.,

სესეპსკი. 1996.

21. კაკულია მ., სავალუტო სისტემის განვითარების პრობლემები საქართველოში,

თბ., შპს „ფინანები~, გვ. 262.

22. კაკულია მ., ვალუტის გაცვლითი კურსის რეჟიმი: ფიქსირებული, მართვადი

თუ მცურავი?, ჟურნ. „სოციალური ეკონომიკა~, 1999, #3.

23. კაკულია მ., ასლამაზიშვილი ნ., დოლარიზაცია საქართველოში: მასშტაბები,

ფაქტორები, დაძლევის გზები, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის პ.

გუგუშვილის სახელობის ეკონომიკის ინსტიტუტი, თბ., 2000.

24. კაკულია მ., შიდა სავალუტო ბაზრის სტრუქტურა საქართველოში, ჟურნ. „მაკრო

მიკრო ეკონომიკა~, 1999, #11-12, გვ. 23-25.

25. კაკულია რ., ფინანსების თეორია, მეოთხე შევსებული და გადამუშავებული

გამოცემა, თბ., გამომცემლობა „თერგი~, 2004.

26. კაკულია რ., ბახტაძე ლ., კანდელაკიშვილი ლ. საბანკო საქმე, თბილისი, 2010.

27. კაკულია რ., ბახტაძე ლ., კანდელაკიშვილი ლ. თანამედროვე ფული და ფულის

მიმოქცევა. სახელმძღვანელო,თბილისი, 2010.

28. რ. კაკულია, ლ. ბახტაძე, გ. თუთბერიძე, კორპორაციის ფინანსები.

სახელმძღვანელო, შპს „ვერჟე“,თბილისი, 2008.

292

29. რ. კაკულია, ლ. ბახტაძე, საერთაშორისო სავალუტო, საკრედიტო და საფინანსო

ურთიერთობები. სახელმძღვანელო, შპს „ვერჟე“,თბილისი, 2007.

30. კაკულია რ., ხელაია გ., ფულის მიმოქცევისა და კრედიტის ზოგადი თეორია,

თბ., 2003.

31. კაკულია რ., საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის თეორიისა და პრაქტიკის

პრობლემები, თბ., შპს „პდპ~ 2003.

32. მანაგაძე ი., ინფლაცია და ანტიინფლაციური პოლიტიკა საქართველოში,

თბილისი, 2004.

33. საბანკო საქმე ო. ლავრუშინის რედაქციით, თბილისი, 2000.

34. პაპავა ვ. საერთაშორისო სავალუტო ფონდი საქართველოში: მიღწევები და

შეცდმოები, თბილისი, 2000.

35. შონია ნ., გუგეშაშვილი თ., ავთაძე გ., ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, ქუთაისი,

2004.

36. ღუდუშაური ლ. კრედიტი და თანამედროვე საბანკო მექანიზმი, თსუ, 2002.

37. ჯიბუტი მ., საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, საგამომცემლო ფირმა

„სიახლე~, თბ., 2003.

38. Бланк И.А., Основы финансового менеджмента, том 1, Ника- центр, Эльга, Киев,

1999. ст. 590.

39. Боди З., Мертон Р. К., Финансы, перевод с английского, Из-ский дом «Вильямс»,

2004. ст. 584.

40. Брейли Р., Майерс С., Принципы корпоративных финансов, «Олимо-Бизнес»,

Москва, 2009.

41. Бригхем Ю., Финансовый менеджмент, Полный курс, 2-х томах, перевод с

английского, под редакцией В.В. Ковалева, , Санкт-Петербург, «Экономическая

школа», 1997.

42. Бригхэм Ю. Ф. Эрхардт М. С. Финансовый менеджмент, 10-е издание, Питер, 2005.

43. Бункина М.К., Семенов А.Н., Основы валютных отношений, М., изд. «Юрайт», 1998.

44. Герчикова И.Н. Международные Экономические Организации, Издательство

Консалтванкир, Москва, 2001.

293

45. Ковзанадзе И. СИСТЕМНЫЕ РИСКИ В МИРОВОЙ ЭКОНОМИКЕ:

НЕОБХОДИМЫ ИНСТИТУЦИОНАЛЬНЫЕ РЕШЕНИЯ. Журнал “ФИНАНСЫ”,

2012. № 3. Стр. 63-66.

46. Ковалев В.В., Введение в финансовый менеджмент, М., Финансы и статистика, 2002.

47. Колб Р. В., Родригес Р. Дж. Финансовые институты и рынки, Учебник, Перевод 2-го

американского издания, Дело и Сервис, М., 2003.

48. Ли Ч. Ф., Финнерти Дж. И., Финансы корпораций: теория, методы и практики,

Учебник для вузов, перевод с английского, ИНФРА – М., М. 2000.

49. Лизолет С., Валютные операции – Основы теории и практика, М., изд. «Дело», 1998.

174 стр.

50. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения, Под ред.

Красавиной Л.Н., М., изд. «Финансы и статистика», 1994.

51. Миллер Р. Л., Ван-Хуз Д. Д., Современные деньги и банковское дело: Перевод 3-го

англиского издания, Инфра-М., М., 2000.

52. Мишкин Ф., Экономчиеская теория денег, банковского дела и финансовых рынков,

Перевод с английского, М., АСПЕКТ ПРЕСС, 1999.

53. Фредерик С. Мишкин. Экономическая теория денег, банковского дела и

финансовых рынков. Москва. Санкт-Петербург. Киев. Седьмое издание. 2006.

54. Наговицин А.Г., Валютная политика, М., изд. «Экзамен», 2000.

55. Сало Д.Д., Ларрен Фелине Б., Макроэкономика, глобальный подход, пер. с англ. М.,

«Дело», 1996.

56. Пебро М., Международные экономические, валютные и финансовые отношения, М.,

изд. «Прогресс», 1990.

57. EExchange Rate Arrangments and Currency convertibety, Developments and Issnes,

Wash., D.C., IMF, 1999.

58. Kovzanadze I. Sistemic and Borderline Banking Crises. Lessons Learned for Future

Prevention. iUniverse, Inc. New York Bloomington, 2010.

59. Major Internatinal Financial Centres 2000, Central Banking. Annual Review, Central

Banking Publication, London, 2000.

III. ინტერნეტ მასალები:

294

60. http://www.aaii.org

61. http://www.commersant.ge/?id=5458 (ინტერვიუ პროფესორ ირაკლი

კოვზანაძესთან“ საბანკო სისტემის გაჯანსაღების მიზეზი დახმარება და სწორი

მენეჯმენტია“)

62. http://www.marketguide.com

63. http://dsbb.imf.org

64. http://web.worldbank.org

65. www.nyse.com

66. www.nasdaq.com

67. www.bloomberg.com

68. http://www.bondsonline.com

69. http://www.nbg.gov.ge

70. www.cepr.ge

71. www.economy-georgia.com

72. www.geoeconomic.com

73. www.geostat.ge

74. www.geplac.ge

75. www.mof.ge

76. http://www.nbg.gov.ge/index.php?m=178 (საბანკო ზედამხედველობის ძირითადი

პრინციპები. თბ., 2006.)

http://www.aaii.org/

http://www.commersant.ge/?id=5458

http://www.marketguide.com/

http://dsbb.imf.org/

http://web.worldbank.org/

http://www.nyse.com/

http://www.nasdaq.com/

http://www.bloomberg.com/

http://www.bondsonline.com/

http://www.cepr.ge/

http://www.economy-georgia.com/

http://www.geoeconomic.com/

http://www.geostat.ge/

http://www.geplac.ge/

http://www.mof.ge/

http://www.nbg.gov.ge/index.php?m=178

ფინანსური ინსტიტუტები და ბაზრები...

Documents