1

FIELDWORK Form 3: isem: ____________________________

Il-Belt Valletta: (noti & ritratti: Tony Pace) Dawn in-noti ġew miktuba għall-użu ta’ dawk l-għalliema u l-istudenti li jitħajru jagħmlu “fieldwork” il-Belt Valletta. Ipprintja dawn in-noti, ħudhom miegħek u aħdimhom fuq is-sit storiku. Lura d-dar jew l-iskola, tista’ tqabbel ir-riżultati tiegħek mat-tweġibiet u r-risposti li ssib fuq il-website http://schoolnet.gov.mt/history/Form3

-------------------------------------------------------------------------------- Ibda minn Putirjal. (Aqra) Il-Belt Valletta bdiet tinbena wara l-Assedju l-Kbir ta’ l-1565. Il-Kavallieri riedu jiddefendu l-portijiet. Il-Port il-Kbir kien il-muftieħ li bih wieħed seta’ jidħol fil-Gżejjer Maltin. 1. IKTEB: (a) Id-data meta bdiet tinbena l-Belt Valletta: ___________________ (b) Isem il-perit li iddisinja s-swar tal-Belt: _____________________ (c) Isem il-Granmastru li għalih issemmiet il-Belt: _________________ 2. Il-perit li għamel il-pjanti tas-swar tal-Belt Valletta:

Ikteb sentenza dwar il-persuna li qed tara fl-istampa: _______________________________________

_______________________________________

_______________________________________

_______________________________________

3. Ħares sew lejn is-swar tal-Belt Valletta. Ikteb sentenza dwar dawn

is-swar.

Għaliex taħseb li s-swar tal-Belt Valletta huma b’saħħithom ħafna? ___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

___________________________

2

4. Permezz ta’ muniti bħal din, kienu jitħallsu l-ħaddiema li ħadmu fuq il-bini tal-Belt Valletta. F’Malta, wara l-Assedju ma kienx hawn ħaddiema biżżejjed biex ilaħħqu mal-bini tal-Belt. Allura l-Kavallieri ġabu bosta ħaddiema minn Sqallija.

(a) X’kienet tissejjaħ dil-munita? ___________________________ (b) X’kien hemm miktub fuqha? __________________________________________________________

Il-Bieb Ewlieni biex minnu tidħol fil-Belt Valletta mhux minn dejjem kien kif inhu llum.

Bieb il-Belt kif kien fi żmien il-Kavallieri. Innota kif kollox kien maħsub biex f’każ ta’ assedju: ♦ il-bieb jingħalaq ♦ il-Kavallieri u l-Maltin

jingħalqu wara s-swar ♦ hekk jiddefendu ruħhom

mill-għadu

5. (a) X’semmewh dal-bieb il-Kavallieri? ______________________

(b) X’jismu l-bieb prinċipali li hemm illum? ______________________ (c) Kemm kellha bibien il-Belt għall-bidu? ______________________

6. Għaddi l-bieb prinċipali u ħares ’l isfel lejn it-triq prinċipali:

(a) X'jisimha t-Triq Priċipali tal-Belt Valletta? _______________________ (b) X'semmewha għall-ewwel il-Kavallieri? ______________________ (c) X'kien jisimha fi Żmien l-Ingliżi? ______________________

3

Il-Belt Valletta mhux minn dejjem kienet il-Belt Kapitali ta’ Malta. 7. Agħti l-ismijiet tal-bliet kapitali (Ċentri kummerċjali) ta' Malta

• qabel l-1530: _________________________________ • bejn l-1530 u l-1566 _________________________________ • wara l-1566 _________________________________

8. Ngħaddu minn ħdejn it-TEATRU RJAL li ġie mwaqqa’ bil-bombi fit-Tieni

Gwerra Dinjija – (ara ritratt fuq ix-xellug). Infittxu funtana li tfakkarna meta twassal l-ilma sal-Belt (ritratt fuq il-lemin). (a) Liema granmastru wassal l-ilma sal-Belt? ________________________ (b) Kif wassal l-ilma l-Belt? _____________________________________ (c) X’hemm miktub fuq il-funtana li qed tara? _______________________

9. Fit-telgħa li tagħti għal quddiem Kastilja nsibu żewġ knejjes faċċata ta’

xulxin. Bil-għajnuna ta’ l-għalliem/a ikteb l-ismijiet ta’ dawn iż-żewġ knejjes kif ukoll sentenza qasira fuq kull knisja:

4

(a) Il-Knisja fuq ix-xellug tal-karta hija: ____________________________ Sentenza: __________________________________________________ (b) Il-knisja fuq il-lemin tal-karta hija: _____________________________ sentenza: __________________________________________________ Dawn iż-żewġ knejjes għadhom kif ġew RESTAWRATI. Iddiskuti l-punti li ġejjin ma’ l-għalliem/a: ♦ Il-ħsara li ssir mix-xita (acid rain) u l-elementi ♦ Ħsara mill-ħamiem ♦ Konservazzjoni - xi tfisser? Kif tista’ ssir? ♦ Restawr - x’inhu? Min jagħmlu? Fejn qiegħed iċ-Ċentru għar-Restawr? 10. Mal-ġenb tal-Knisja tal-Vitorja għandek issib il-monument ta’ ex- Prim Ministru ta’ Malta. Ikteb: (a) l-isem tal-Prim Ministru ___________________________________ (b) id-dati tat-twelid u l-mewt tiegħu: ___________________________ 11. Kompli tiela’ fuq il-bankina u għandek issib DAR L-ANNONA. (a) Ikkopja t-tabella li hemm ma’ dan il-bini li llum jintuża mill-posta ta’ Malta. DAR L-ANNONA: Immexxija mill- __________________________ __________________________________________________________ (b) Fejn kien hemm Universita` tal-qamħ oħra? ___________________ 12. (Kompli tiela’ fuq l-istess bankina) Bil-għajnuna ta’ l-għalliema fittex il-CAVALIER li ssib fl-istess pjazza: (a) Għal liema qaddis huwa msemmi? ___________________________ (b) X’użu qed isir minnu llum? ________________________________ 13. (Nimxu lejn il-berġa ta’ Kastilja: din hija stampa tal-berġa)

Il-Kavallieri kienu ġejjin minn pajjiżi differenti. Kienu wkoll jitħaddtu b’lingwi differenti. Kull lingwa kellha palazz għaliha. (a) X’jissejjaħ palazz għal xi lingwa ta’ l-Ordni? _____________________________________ (b) Il-faċċata ta’ Kastilja, xi stil hija mibnija fuqu llum? ____________________________ (c) Ta’ min hu l-bust li qed tara? ___________

(d) Il-lum, kif inhu użat dan il-bini? _____________________________ (e) X’laqgħat importanti isiru fih? ______________________________

5

14. Int u sejjer lejn il-Barrakka ta’ Fuq tara l-monument ta' ex-Prim Ministru ieħor li kellha Malta wara t-Tieni Gwerra. (a) Ikteb l-isem tal-Prim Ministru ______________________________ (b) Id-dati tat-twelid u l-mewt tiegħu ___________________________ (immorru l-Barrakka ta’ Fuq; minbarra l-post fejn wieħed jista’ jistrieħ għall-arja, innota l-plakek u l-monumenti li hemm; fittex ir-replica tal-Gavroches, monument maħdum minn Antonio Sciortino – l-oriġinal qiegħed il-Mużew ta’ l-Arti; fittex il-monument lil Sir Gerald Strickland li kien anke Prim Ministru ta’ Malta. Ittawwal lejn il-baħar): 15. (a) Kemm bnew Barrakki l-Kavallieri? _______________________

(b) Semmihom: _____________________________________ (c) Liema port importanti tara jekk tittawwal ’l isfel mill-Barrakka?

_____________________________________________________

16. Ħares MIX-XELLUG GĦAL-LEMIN u imla dawn fil-kaxxi pprovduti: Silos għall-qamħ, Senglea, Forti Sant' Anġlu+Birgu, Kalkara, Bighi, Bormla, il-Forti Ricasoli, Breakwater

1. 2.

3. 4.

5. 6.

7. 8.

(Oħroġ mill-Barrakka, inżel l-ewwel triq fuq il-lemin tiegeħek; għandek tasal u tgħaddi minn fuq il-Victoria Gate) 17. Dan kien it-tielet (3) bieb li nfetaħ fil-Belt Valletta. Ikteb l-ismijiet ta’ kif żviluppa dan il-bieb tal-Belt:

(a) __________________________________________ (b) __________________________________________ (a) __________________________________________

(Imxi lejn il-Barrakka t’isfel. Ibqa’ għaddej minn maġenb il-Barrakka; inżel in-naħa tal-baħar; imxi fuq il-bankina n-naħa tal-baħar; ibqa’ sejjer lejn il-Forti Sant Jiermu billi tgħaddi minn maġenb Dar il-Mediterran)

6

18. Aqra: Il-Kavallieri kienu jinteressaw ruħhom fil-mediċina. Sa miill-bidu nett ta’ l-eżistenza tagħhom f’ Ġerusalemm taw importanza lil din ix-xjenza. Kif waslu Malta , L’Isle Adam, li kien l-ewwel Granmastru f’Malta, bena sptar il-Birgu. Meta nbniet il-Belt Valletta ma setax jonqos li l-isptar prinċipali jinbena fil-Belt il-Ġdida. L-isptar kbir u sabiħ li nbena bejn il-Forti Sant Jiermu u l-Barrakka t’Isfel beda jissejjaħ is-SACRA INFERMERIA.

Il-bini ta’ l-isptar beda f’Novembru ta’ l-1573 minn Del Monte. Inbena qrib il-baħar biex feruti u morda jkunu jistgħu jittellgħu minn fuq xi bastiment bla xkiel. Il-Maltin laqqmu ’l dan l-isptar bħala l- FURMARIJA. Kien hemm livell għoli ta’ iġjene. L-ikel kien jiġi servut fi platti tal-fidda. Meta kien jaqa’ l-għaks fuq il-pajjiż, l-ewwel kienu jieklu l-morda. Hekk ġara darba fi żmien il-Granmastru De Paule.

Wieġeb: (fittex fuq l-irħam imwaħħal mal-ħitan tas-Sacra Infermeria).

(a) Liema Granmastru waqqaf skola ta’ l-Anatomija u l-Kirurġija hawnhekk? ________________________________________________

(b) Ikteb id-data meta twaqqfet din l-iskola: ______________________

(c) Illum dan il-bini x’jissejjaħ? ________________________________

19. (Imxi lejn il-Forti Sant Jiermu; il-Forti Sant Jiermu nbena mill-Kavallieri wara l-attakk ta’ Dragut fuq il-Gżejjer Maltin fl-1551)

Wieġeb:

(a) X’kien l-iskop prinċipali li għalih inbena l-Forti Sant Jiermu?

____________________________________________________________

(b) X’inhuma l-ġebel kbar tondi li tara bejn il-Forti Sant Jiermu u t-triq li tgħaddi minn maġenbu?

______________________________

7

20. Wieġeb wara li tħares lejn din il-mappa tal-Belt Valletta:

(a) X’numru għandu l-Forti Sant Jiermu fuq din il-mappa? __________________________ (b) X’forma għandhom it-toroq tal-Belt Valletta? __________________________

21. Kompli miexi fuq il-bankina tat-triq li ddur mal-Belt Valletta. Din it-triq hija

magħrufa bħala “ring road”t. Wara li tgħaddi l-Berġa tal-Baviera tasal taħt il-Katidral Anglikan ta’ San Pawl (ara ritratt). Itla’ t-taraġ li hemm maġenb il-kampnar biex tiġi fi Pjazza Aragona. Int u tiela’ t-taraġ. Ħares lejn il-Port li hemm warajk. (a) X’jismu l-port li qed tara quddiemek? ________________________________________________ (b) X’jismu l-forti tond li qed tara fil-ponta fid-daħla tal-Port? ________________________________________________

(c) X’jismu l-Forti li hemm iktar ’il ġewwa mibni fuq gżira? __________________________________________________________ 22. (X’ħin tasal fi Pjazza Aragona, ħares madwarek, imbagħad ipprova imla dan li ġej):

Ritratt A Ritratt B Ritratt C (a) Lil min hu iddedikat il-monument li qed tara fil-pjazza? _____________________________________________________ (b) X’jisimha l-Knisja li qed tara u li tidher f’ritratt A? ____________________________________________________

8

(c) Liema stil arkitettoniku intuża għall-faċċata ta’ dil-knisja? Agħżel minn dawn li ġejjin: Barokk, Rinaxximentali, Neo-Klassiku, Neo-Gotiku. (d) X’kien hemm minn flok din il-knisja fi żmien il-Kavallieri? ____________________________________________________ (e) X’reliġjon kienu jemmnu fiha l-maġġoranza tas-suldati u l-uffiċċjali Ngliżi li kienu jkunu xogħol f’Malta? _____________________________ (f) X’berġa oħra bnew il-Kavallieri f’din il-pjazza (tidher f’ritratt B) ? _____________________________________________________ (g) X’baqgħalha speċjali din il-berġa meta taqbbilha mal-bereġ l-oħra li wieħed għadu jista’ jara fil-Belt? ________________________________ 23. (Imxi fi Triq il-Punent mal-ġenb tal-Katidral Anglikan ta’ San Pawl). Maġenb il-Katidral, fuq ix-xellug tiegħek, fi Triq il-Punent, għandek tara plakka mal-ħajt tad-dar fejn kien joqgħod Dun Mikiel Xerri. Ikkopja l-kitba li hemm mat-tabella: ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 24. (Imxi iktar fi Triq il-Punent) Innota l-kantuniera ta’ Triq it-Teatru ma’ Triq il-Punent kif hija mżejna bi statwi. Innota iktar statwi mal-kantunieri tal-Belt. Dan kien wieħed mir-regolamenti li trid tobdi biex tkun tista’ tibni dar fil-Belt Valletta. Semmi żewġ regolamenti oħra li ħarġet il-kummissjoni għall-bini tad-djar fil-Belt: (Ikteb iż-żewġ regolamenti): (a) ______________________________________________________ (b) ______________________________________________________ 25. (Ibqa’ nieżel minn Triq il-Punent; għandek tasal fi Pjazza Mattia Preti, fejn hemm il-

bandli). Fi Pjazza MATTIA PRETI: dan hu l-post magħruf bħala l-Mandraġġ. Il-kelma Mandraġġ ġejja mill-kelma Taljana Manderaggio. Ipprova imla l-vojt u irrispondi l-mistoqsijiet li ġejjin: (a) Il-Mandraġġ kellu jkun post fejn jiddaħħlu x- ___________________ f’każ ta’ assedju.

9

(b) Hawnhekk il-Kavallieri bdew jaqtgħu l-ġebel u għalhekk għamlu barriera kbira. Għalfejn bdew jaqtgħu l-ġebel? __________________________________________________________ (c) Għaliex kellhom jieqfu mill-qtugħ tal-ġebel? __________________________________________________________ (d) X’sar mill-barriera meta waqaf il-qtugħ tal-ġebel? __________________________________________________________ (e) Il-bini tal-Mandraġġ twaqqa’, u l-ħofra kbira (barriera) mħaffra fi żmien il-Kavallieri ġiet mimlija bit-terrapien: fis-17, fit-18, fid-19 jew fl-20 Seklu? _________________________________________________ (f) Illum, x’tara minflok il-Mandraġġ ta’ Żmien il-Kavallieri? __________________________________________________________ (g) Għaliex taħseb li din il-pjazza ġiet imsemmija għal Mattia Preti? __________________________________________________________ (h) Fittex Triq San Patrizju. Naħa mit-triq għad baqa’ djar qodma ħafna. Ikteb l-ismijiet ta’ xi toroq li kienu jdawru l-Mandraġġ: ____________________________________________________________________________________________________________________ 26. (Erġa’ lura minn Triq il-Punent. Imxi sal-kantuniera mżejna bl-istatwi. Aqbad Triq it-Teatru. Fuq ix-xellug issib il-Knisja iddedikata lill-Madonna Tal-Karmnu. Din il-Knisja telgħet minflok oħra iżgħar li kellha l-pjanti ta’ Ġlormu Cassar. Il-Belt Valletta għandha tliet parroċċi). Semmihom: (a) ___________________ (b) _______________ (c) ______________ 27. Kompli tiela’ minn Triq it-Teatru. Fuq ix-xellug tiegħek innota l-bieb prinċipali tat-Teatru Manoel. It-Teatru nbena fi Żmien il-Granmastru Manoel De Vilhena. De Vilhena

kien maħbub immens mill-Maltin għax għamel bosta opri ta’ ġid għall-poplu Malti. Liema minn dawn li ġejjin huma opri li għamel Manoel de Vilhena? Ikteb l-ittri t-tajba fil-line ipprovdut: (a) Bena t-Teatru Manoel fil-Belt (b) Bena l-Fortizza Manoel fuq Manoel Island (c) bena l-Cottonera Lines (d) bena l-Forti Sant Jiermu (e) sebbaħ il-Furjana (f)

irrestawra jew bena mill-ġdid bosta bini fl-Imdina (g) waqqaf fondazzjonijiet għall-ġid tal-poplu Malti _________________________________________________________

10

28. (Imxi lejn Pjazza San Ġorġ, jew kif inhu magħruf aħjar Misraħ il-Palazz. Dur dawra ma’ Pjazza San Ġorġ; innota l-plakek ta’ l-irħam imwaħħlin mal-ħajt tal-Palazz u l-monument lill-Vittmi tas-Sette Giugno li hemm fil-pjazza; il-bini li qed tara fl-istampa ma nbeniex mill-Kavallieri. Fi Żmien il-Ħakma Ngliża kien magħruf bħala l-Main Guard, bis-suldati Ngliżi dejjem għassa)

Irrispondi dal-mistoqsijiet bil-għajnuna tal-lapidi li hemm imwaħħlin mal-ħajt tal-Palazz: (a) Il-poplu Malti ingħata l-G_____________ C_________ għall-qlubija li wera fit-Tieni Gwerra Dinjija. Iċ-ċerimonja uffiċċjali saret proprju f’din il-pjazza.

(b) Fl-1964 il-Gżejjer Maltin ingħataw l- I_____________________ mill-Ingilterra. (c) Fl-1974 Malta saret R _____________________________ . (d) F’Marzu 1979 telqu l-aħħar suldati Ngliżi. Dan il-jum baqa’ magħruf bħala Jum _____________________________________ . 29. (Fir-ritratt tidher il-kantuniera tal-Palazz). Wieġeb:

(a) Liema Granmastru beda jibni dal-Palazz? ___________________________ (b) Min għamel il-pjanti tal-Palazz? _________________________________ (c) Liema istituzzjoni tagħmel il-laqgħat tagħha hawn? _____________________ (d) Semmi xi kmamar/swali importanti li

nistgħu naraw ġewwa l-Palazz: __________________________________________________________ (e) Min ikollu l-uffiċċju tiegħu f’dal-Palazz fi Żmien il-Kavallieri? __________________________________________________________ (f) Min kien ikollu l-uffiċċju tiegħu f’dal-Palazz fi Żmien il-Ħakma Ngliża? __________________________________________________________ (g) Min għandu l-uffiċċju tiegħu f’dal-Palazz illum? _________________ (Ibda miexi Triq ir-Repubblika lejn Putirjal; ieqaf fejn hemm l-imwejjed tal-kafe` taħt l-umbrelel; hawnhekk darba kien hawn ġnien mimli siġar tal-larinġ; illum insibu statwa tar-Reġina Victoria)

11

30. Fittex il-bini li qed tara fl-istampa.

(a) Kif inhu magħruf dal-bini? _______________________________ (b) Liema minn dawn li ġejjin nistgħu nsibu f’dal-bini? (kotba dwar Malta, ħanut tal-ħwejjeġ, manuskritti tal-kavallieri, kopji ta’ gazzetti antiki, ħanut fejn tikri DVDs)

31. (Imxi lejn il-bini tal-Qrati Maltin) Fittex dan il-monument fuq ix-xellug tiegħek, eżatt quddiem il-bini tal-Qrati Maltin

(a) Kif inhu magħruf dal-monument? ________________________________ (b) Min kien l-iskultur famuż li ħadmu? ________________________________ (c) X’inhu l-bini li hemm eżatt wara dal-monument? ________________________________ (d) Liema berġa tal-kavallieri kien hemm minflok il-Qorti? ___________________

Il-Konkatidral ta’ San Ġwann:

(Imxi iktar lejn Putirjal u idħol fil-pjazza ta’ quddiem il-Konkatidral ta’ San Ġwann. Innota l-kampnari tal-knisja, qishom xi parti minn fortizza. San Ġwann kienet il-knisja konventwali ta’ l-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann. Il-Kavallieri ma ħallewha nieqsa minn xejn u nefqu ħafna flus biex ikollhom knisja mill-aqwa, b’teżori ta’ l-arti mill-aqwa)

12

32. Wieġeb dawn il-mistoqsijiet fuq San Ġwann:

(a) Il-pjanta tal-knisja għamilha: ______________________________ (b) Min ħallas minn butu biex bena San Ġwann? _______________________________

(c) Min pitter is-saqaf tal-Knisja ta’ San Ġwann? ___________________ (d) Minn ġewwa S Ġwann imżejjen fuq stil B_______________________ (e) Iżżejjen hekk fi żmien il-Granmastru Nicholas C ________________ (e) Fl-Oratorju li l-Kavallieri bnew maġenb San Ġwann hemm pittura magħrufa ħafna: Min penġieha? ________________________________ (f) X’inhu s-suġġett ta’ dil-pittura? ______________________________ (Aqra) XI INFORMAZZJONI OĦRA FUQ SAN ĠWANN:

• Tliet opri f'San Ġwann huma: (a) artal (b) presbiterju (c) kor • L-istatwa tal-Magħmudija ta' Ġesu` minn S Ġwann ġiet skolpita

minn Ġużeppi Mazzuoli • L-ARAZZI (tapestries) inħadmu fi żmien il-Granmastru Perellos • Fil-kripta, hemm xi granmastri midfunin: Eż: La Valette u

Verdalle.

(Tony Pace)