VSHTRIM MBI FINANCAT PUBLIKE 1. Kuptimi i Financave Publike Financat publike kan t bjn me pagesat. Fjala financa, n njfar mnyre sh e lidhur me disa aspekte t shfrytzimit t parave, me raportet monetare dhe me transaksionet n para. Fjala publike, sipas rregullit do t thot shtetrore. N t vrtet, financat publike edhe definohen si aktivitete t shtetit lidhur me mbledhjen e t hyrave publike me qllim t mbulimit t t dalave publike. Financat publike nuk kan pr qllim t prfshijn t gjitha aspektet financiare t funksionimit t sektorit publik, por vetm ato aktivitete t shtetit q kan t bjn me mbledhjen e t hyrave publike dhe me mbulimin e t dalave publike. Ktu nuk prfshihet aktiviteti i Banks Qndrore. Buxheti n financat publike sht instrumenti kryesor i financimit publik. T hyrat publike dhe t dalat publike duhet t jen t barabarta q t mund t kryhet me sukses procesi i financimit publik dhe sigurimi i oferts t t mirave publike. Nuk mjafton vetm q t sigurohet nj shum e caktuar e t hyrave publike, por ato duhet t jen t mjaftueshme pr mbulimin e t dalave publike. Prandaj, financimi buxhetor krkon detyrimisht vendosjen e baraspeshs midis t hyrave publike dhe t dalave publike. N grupin e disiplinave financiare, prvec financave publike hyjn edhe: a) financat monetare b) financat ndrkombtare c) institucionet financiare dhe tregjet financiare d) financat afariste T gjitha kto disiplina jan t lidhura ngusht njra me tjetrn dhe praktikisht nuk mund t flitet pr funksionim t suksesshm t vetm nj segmenti t strukturs financiare pa funksionim t suksesshm t t gjitha segmenteve t tjera.

1

FUNKSIONET THEMELORE T FINANCAVE PUBLIKE Tre funksionet themelore t financave publike jan: a) alokimi b) shprndarja c) stabiliteti a) Funksioni i alokimit- nnkupton alokimin optimal t burimeve, brenda shtetit apo shoqris, n pjesn q shrben pr plotsimin e nevojave publike, prkatsisht financimin e oferts s t mirave publike dhe n pjesn tjetr q shrben pr sigurimin e oferts s t mirave private. N kuadr t ktij funksioni merren edhe vendime lidhur me alokimin e burimeve pr qllime t veanta brenda sektorit publik. b) Funksioni i shprndarjes- nnkupton ri-shprndarjen e t ardhurs kombtare midis individve dhe familjeve si dhe rishprndarjen ndr-sektoriale dhe ndr-regjinale. Shprndarja e t ardhurs e realizuar n tregun e faktorve, sado q t jet ekonomikisht e arsyeshme dhe efiente, megjithat zakonisht nuk i prmbush kriteret sociale dhe politike. Prandaj, duhet q raportet e krijuara gjat shprndarjes s t ardhurs t vendosen n suaza t pranueshme shoqrore, madje edhe me masa t politiks fiskale. c) Funksioni i stabilitetit- nnkupton ndrhyerjen e shtetit me masat e politiks ekonomike n rastet kur ekonomia ndodhet n disekuilibr. Ktu nnkuptohen edhe masat e t hyrave publike dhe t dalave publike pr vendosjen e ekuilibrit, prkatsisht realizimin e stabilitetit t mimeve, realizimin e punznies s plot t burimeve materiale dhe njerzore, realizimin e nj saldoje t knaqshme n bilancin e pagesave, realizimin e rritjes ekonomike dhe realizimin e ndryshimeve strukturale n ekonomi. T gjitha kto zakonisht jan qllimet e politiks ekonomike. sht shum me rndsi t theksohet se kto tre (3) funksione t financave publike duhet patjetr t realizohen njkohsisht, n po t njjtin proces buxhetor. Nuk mund njri funksion t ndahet nga tjetri. Pra, masat e politiks fiskale duhen t jen mir t koordinuara, t jen t zgjedhura me koh dhe me kujdes. Ky sht parakusht i domosdoshm n mnyr q politika fiskale dhe ekonomike n trsi t jet efiente.

2

KU QNDRON DALLIMI MIDIS T MIRAVE PRIVATE DHE T MIRAVE PUBLIKE? 1. T mirat private- karakterizohen n radh t par me rivalitet (konkurrenc n konsum), q do t thot se dobia q prfitohet nga konsumi i nj t mire private kufizohet n nj individ dhe askush tjetr nuk mund t jet pjesmarrs n prfitimin e ksaj dobie. Pr shembull.: Coca-coln q e konsumon nj individ nuk mund ta ket tjetri apo nj pal pantallona nuk mund ti ket dikush tjetr prve atij q ka br paraprakisht pagesn n mnyr q ti ket n pronsi ato. Karakteristik tjetr qnsore e t mirave private sht mundsia e prjashtimit, q do t thot se nga konsumi i t mirave private prjashtohen t gjith ata t cilt nuk jan t gatshm dhe n gjendje t paguajn mimin e atyre t mirave. Mundsia e prjashtimit bn q tregu, nga njra an, t zbuloj preferencat e konsumatorve pr produkte t caktuara dhe nga ana tjetr, ti detyroj prodhuesit t prodhojn at q konsumatort e dshirojn. 2. T mirat publike- Karakteristik e t mirave publike sht konsumi i prbashkt, d.m.th se dokush e konsumon t njjtn sasi t t mirs. Prandaj, konsumi i t mirave plotsisht publike sht konsum jo-rival, q domethn se konsumi i nj t mire publike nga ana e nj individi nuk e zvoglon konsumin e po t njjts s mir nga ana e individit tjetr. Karakteristik tjetr sht se konsumi i ktyre t mirave sht i paprjashtueshm, d.m.th. sht e pamundur q dikush t prjashtohet nga konsumi i tyre. Nse oferta e t mirave publike do t organizohej prmes tregut, praktikisht do t ishte e pamundur ti ndalohej dikujt shfrytzimi i ktyre t mirave.

3

Midis t mirave private dhe t mirave plotsisht publike ekziston nj grup i tr i t mirave t ashtuquajtura t mira t prziera apo t kombinuara apo t mira jo-plotsisht publike. Kto t mira mund t klasifikohen n katr (4) grupe varsisht nga karakteristikat e tyre lidhur me rivalitetin dhe mundsin e prjashtimit. Prjashtimi KONSUMI I Mundur 1 3 I Pamundu r 2 4

Konkurrent Jo-konkurrent

E mira nj (1) pr t cilin konsumi sht konkurrent dhe prjashtimi sht i mundur, sht e mir plotsisht private. E mira katr (4), konsumi i s cils sht jo-konkurrent dhe prjashtimi sht i pamundur, sht e mir plotsisht publike. T mirat dy (2) dhe tre (3) jan t mira t prziera ngase i kan karakteristikat edhe t t mirave private edhe t t mirave publike. Vetm n rastin e t mirs nj (1), plotsimi i nevojave nprmjet t tregut sht i mundur dhe efikas, kurse n t gjitha rastet e tjera tregu sht jo-efikas. Konsumi i t mirave t prziera deri n njfar shkalle sht konkurrent, prkatsisht ai mund t individualizohet. Kso t mirash jan p.sh.: arsimi, mbrojtja shndetsore, autostradat, objektet rekreative, etj. N prodhimin dhe konsumin e ktyre t mirave mund t inkuadrohet tregu, respektivisht oferta e tyre mund t sigurohet nga sektori privat. Kshtu, personat t cilt nuk do t paguanin mimin do t prjashtoheshin nga konsumi. Financimi i t mirave t prziera n t shumtn e rasteve sht i kombinuar nga mjetet e buxhetit dhe mjeteve t tjera n form t kontributeve, donacioneve, etj. 4

N fund themi se e mira plotsisht publike sht ajo e mir q konsumohet nga t gjith antart e shoqris pasi q sht e prodhuar pr do antar t saj. Dobia q konsumatori e prfiton nga kjo e mir sht jo-konkurrente dhe e paprjashtueshme. Ajo prfitohet n mnyr kolektive dhe prjashtimi i ndonj antari nga ky konsum sht i kushtueshm. Oferta e ksaj t mire rezulton me eksternalitete pozitive pr t gjith antart e shoqris. 4. Metodat e hulumtimit n Financat publike Metodat ndahen n metoda normative dhe metoda positive. astja normative niset nga sugjerimet e caktuara teorike dhe nga vlersimet se si dika do t duhet t ishte. asja pozitive niset nga realiteti dhe nga ajo se si dika n t vrtet dhe sht.

EKONOMIKSI POZITIV DHE NORMATIV Ekonomiksi pozitiv sht asje shkencore e analizs q e vrteton shkakun dhe efektin e bashkveprimit midis variablave ekonomike. Teoria pozitive tenton t jet objektive duke mos br supozime se ka st mir e ka sht keq apo ka duhet t jet e prkryer. Ajo thjesht formulon hipotezat e llojit. asja normative bazohet n vlern e gjykimeve lidhur me at se ka sht e dshirueshme apo ka duhet br q t arrihet nj rezultat i dshiruar. Teoria normative fillon me prcaktimin e kritereve dhe prdoret pr t prshkruar politikat q m s miri i zbatojn kto kritere. Ekonomiksi normativ sht i dizejnuar pr t formuluar rekomandimet e llojit se far duhet t jet e prkryer. Pr shkak se bazohet n vlera t pabazuara, kjo ase, pr dallim nga asja pozitive, nuk sht objektive. Mund t vlersohen politika alternative dhe veprimet vetm nse bazohen n gjykime t vlefshme dhe t argumentuara. EKSTERNALITETET. Dukuri e vecant, ngusht e lidhur me t mirat publike dhe pr shkak t s cils paraqitet nevoja e ndrhyerjes s shtetit me instrumentet e financave publike, paraqesin t ashtuquajturat eksternalitete apo efekte t jashtme. Efektet e jashtme ndodhin kur konsumi privat apo prodhimtaria e ndonj subjekti ekonomik shkakton kosto apo prfitime q nuk kufizohen vetm n at subjekt, ndrsa nuk prfshihen as n cmimin e 5

prodhuesit e as n cmimin e konsumatorit. Me fjal t tjera, eksternalitetet apo efektet e jashtme jan kosto apo prfitime t transaksioneve t tregut q nuk reflektohen n cmime. Eksternalitetet mund t jen pozitive dhe negative. Nse prfitimi shoqror nga efektet e jashtme sht m i madh se prfitimi privat, ather paraqiten efektet e jashtme pozitive ose ekonomi eksternale. Kur kostoja shoqrore sht m e madhe se ajo private, paraqesin efektet e jashtme negative apo dis-ekonomit eksternale. Nse nuk internalizohen efektet e jashtme pozitive dhe negative, mund t prishet alokimi efient i burimeve. Eksternaliteti sht rezultati i nj aktiviteti q shkakton prfitime dytsore (efekte t dshirueshme) ose dme (shpenzime, ndotje) tek t tjert, pa kompensim prkats ose pages prej atyre q e shkaktojn kt efekt t jashtm. Eksternalitetet gjithashtu njihen edhe si efekte ansore ose efektet e kaprcimit t kufirit (derdhjes).Prkufizim plotsues: Kosto ose prfitime t cilat lindin nga prodhimi ose konsumi, t cilat bihen mbi individ ose grupe q nuk jan t prfshir direkt n prodhimin ose konsumin n fjal dhe q nuk kompensohen. Pr shembull, nj eksternalitet prfitues sht imunizimi i nj individi ndaj smundjeve infektive i cili mund t bllokoj transmetimin e smundjes tek indvidt e tjer, t cilt nuk prfshihen direkt dhe q nuk paguajn asgj pr kt mbrojtje. WikipediaEditorial,

T HYRAT PUBLIKE 1. KUPTIMI DHE KARAKTERISTIKAT E T HYRAVE PUBLIKE Shteti, q t mund t funksionoj duhet t disponoj mjete financiare. Qeveris, pr kryerjen e funksioneve t caktuara nga administrate e saj, i nevojiten ndrmjet t tjerave edhe: (i) mbledhja e burimeve nga ekonomia, n mnyr t mjaftueshme dhe t prshtatshme; (ii) shprndarja dhe prdorimi i ktyre burimeve me prgjegjsi, eficenc dhe efektivitet. Pra, mjetet financiare t cilat shteti i mbledh nga qytetart dhe ekonomia e tij, e q shrbejn pr mbulimin e t dalave publike, paraqesin t hyrat publike. Arsyeja e ekzistencs s t hyrave publike sht ekzistenca e vet shtetit, organeve publike dhe funksioneve t tyre. Faktikisht, kryerja e funksioneve t shtetit sht e kushtzuar nga t hyrat publike. Kshtu, mund t themi se furnizimi i shtetit me burimet e nevojshme pr t kryer projektet e veta t shpenzimeve sht padyshim funksioni i par dhe i vetm i t hyrave publike. Shteti, nj pjes t t hyrave publike e siguron n form t t hyrave vetjake., gjithashtu shteti mbledh edhe t hyra t tjera nga qytetart dhe bizneset. Shteti bashkkohor, i realizon t hyrat e veta duke u mbshtetur kryesosht n sovranitetin e vet fiskal dhe duke u imponuar personave fizik dhe juridik pagesa t detyrueshme, sic jan: tatime, taksat dhe pagesat e tjera publike. Nj prej karakteristikave t t hyrave publike sht se ato jan mjete financiare q shteti i realizon dhe i prdor. Kshtu bhet ndarja n mes t t hyrave publike dhe t hyrave,.

6

Karakteristik tjetr sht se t hyrat publike prdoren pr financimin e t dalave publike, si dhe prdoren pr realizimin e qllimeve t caktuara t politiks ekonomike dhe sociale. Karakteristik tjetr sht realizimi i tyre n mnyr kontinuele, nprmjet nj procesi t pagimit sistematik t pagesave publike. Kontinuiteti i realizimit t t hyrave publike sht i domosdoshm pr shkak t karakterit t funksioneve publike, t cilat duhet t kryhen rregullisht dhe me efikasitet. Dhe si karakteristik e fundit sht se ato nuk formohen sipas kritereve t tregut. Madhsia e tyre varet nga madhsia e shpenzimeve t shtetit si dhe nga qllimet q shteti synon tI arrij. T hyrat publike jan t hyra t shtetit q mund t mblidhen n form t: - tatimeve - kontributeve - doganave - taksave - kompensimeve - borxhit (debit)publik T hyrat publike zakonisht identifikohen me tatimet.

2. KLASIFIKIMI I T HYRAVE PUBLIKE T hyrat publike jan t ndryshme dhe t shumta. Prandaj, kriteret e klasifikimit t tyre mund t jen t llojeve t ndryshme. T hyrat publike klasifikohen n: - T hyrat e zakonshme dhe t hyra t jashtzakonshme - T hyra fillestare dhe t hyra derivate - T hyra t niveleve t larta dhe t hyrat e niveleve t ulta t pushtetit - T hyrat e destinuara dhe t hyrat e prgjithshme - T hyrat fiskale dhe t hyrat jo-fiskale. a) T hyrat e zakonshme dhe t hyrat e jashtzakonshme. Ky klasifikim bhet n varsi nga fakti se t hyrat a prtrihen periodikisht apo kan nj karakter t rastit dhe t jashtzakonshm. T hyrat e zakonshme jan t hyra q mblidhen vazhdimisht pr cdo vit dhe nga burime, q nga pikpamja ekonomike, prtrihen rregullisht sic jan p.sh.: t ardhurat. N strukturn e t hyrave publike t shtetit, kto t hyra prbjn prqindjen m t madhe dhe shfrytzohen pr mbulimin e t dalave t rregullta t shtetit. b) T hyrat fillestare dhe t hyrat derivate. T hyrat fillestare rrjedhin drejtprdrejt nga administrimi i burimeve vetjake t shtetit. Shteti kto t hyra i realizon nga veprimtaria e tij ekonomike dhe shfrytzimi i pasuris shtetrore. Nga aspekti juridik, t hyrat fillestare jan t hyra t s drejts private. T hyrat derivate nxirren n mnyr t detyrueshme nga pasuria dhe nga veprimtaria

7

ekonomike e personave fizik dhe juridik. Shteti, kto t hyra i mbledh n baz t sovranitetit t vet fiskal prej t ardhurave t personave fizik dhe juridik n form t tatimeve, taksave dhe dhnieve t tjera t ngjashme. Nga aspekti juridik, t hyrat derivate jan t hyra t s drejts pulike. c) T hyrat e niveleve t larta dhe t hyrat e niveleve t ulta t pushtetit. T hyrat publike t cilat realizohen n nj shtet shprndahen n mes t niveleve t ndryshme t pushtetit sipas funksioneve q i kryejn ato. Kshtu dallojm t hyrat e niveleve t larta dhe niveleve t ulta t pushtetit. d) T hyrat e destinuara dhe t hyrat e prgjithshme. Varsisht nga ajo se a sh m par i caktuar qllimi i shpenzimit t tyre, t hyrat publike ndahen n t hyrat e destinuara dhe t hyrat e prgjithshme. T hyrat e destinuara paraqesin ato t hyra te t cilat saktsisht sht i caktuar qllimi i shpenzimit. P.sh.: t hyrat pr ruajtjen dhe mirmbajtjen e monumenteve t kulturs. T hyrat e prgjithshme jan ato t hyra t cilat shfrytzohen pr mbulimin e t gjitha t dalave publike. Pjesa m e madhe e t hyrave publike jan t hyra t prgjithshme. Si shembull tipik jan t hyrat buxhetore, t cilat shfrytzohen pr financimin e t dalave t ndryshme.

e) T hyrat fiskale dhe t hyrat jofiskale. Vecoria ekonomike e t hyrave fiskale konsiston n mosnnshtrimin e tyre ligjit t krkess dhe oferts. T hyrat fiskale, shteti i realizon jasht mekanizmit t tregut, me prvetsim t detyrueshm t fuqis blerse t personave fizik dhe juridik, t cilt i nnshtrohen sovranitetit t tij fiskal. Pra, t hyrat fiskale, n esenc, jan dhnie e detyrueshme, t cilat shteti n baz t sovranitetit t vet fiskal i mbledh nga t ardhurat e personave fizik dhe juridik. T hyrat fiskale jan tatimet, kontributet e detyrueshme, t hyrat parafiskale dhe taksat. T hyrat jofiskale jan t hyra q nuk bazohen n sovranitetin fiskal t shtetit. T hyrat jofiskale nuk paraqiten elementi i detyrimit dhe kto jan t hyra q rrjedhin nga veprimtarit ekonomike t shtetit. N t hyra jofiskale mund t numrojm edhe nga t hyrat nga shtija e prons shtetrore ose t hyrat nga privatizimi, edhe grantet e brendshme dhe t jashtme, si n form t mjeteve monetare, ashtu edhe n mallra dhe shrbime. Ktu prfshihen dhurata dhe grante t shteteve dhe qeverive t tjera.

8

KUPTIMI I T DALAVE PUBLIKE Me t dalat publike kuptojm t gjitha shpenzimet e shtetit n kuptim t gjr me qllim t kryerjes s funksioneve t tij t caktuara me ligj dhe kushtetut. Konkretisht, me t dalat publike kuptojm t gjitha shpenzimet q i bn shteti dhe subjektet e tjera juridike-publike pr financimin e oferts s t mirave publike, si dhe pr realizimin e qllimeve t tjera t politiks ekonomike dhe sociale. T dalat publike jan t lidhura ngusht me t hyrat publike. T dalat publike paraqesin shpenzimet e mjeteve financiare t mbledhura nga ekonomia dhe individt n form t t hyrave publike. Me fjal t tjera, t hyrat publike arktohen sepse n shoqri ekziston nevoja pr shpenzime, respektivisht pr t dalat publike. Shteti duhet t siguroj t mirat publike, si p.sh.: mbrojtjen kombtare, sigurimin social, mbrojtjen e mjedisit, arsimimin, mbrojtjen shndetsore, etj. financimi i t cilave bhet nprmjet t t dalave publike. KLASIFIKIMI I T DALAVE PUBLIKE T dalat publike mund t klasifikohen n m shum mnyra. Nj prej mnyrave m t vjetra t klasifikimit sht klasifikimi n t dalat e rregullta dhe n t dalat e jashtzakonshme. Ktu si kriter sht marr koha e paraqitjes s tyre. Rndsia e ktij klasifikimi vecanrisht ka t bj me teorin e mbulimit t t dalave. Si t dala t rregullta numrohen t dalat q paraqiten rregullisht n intervale t caktuara kohore, zakonisht brenda nj viti. Kto jan t dala q mund t parashikohen dhe q

9

rregullisht paraqiten n buxhetin e shtetit dhe t subjekteve t tjera juridike-politike. T dala t rregullta jan t dalat pr mbrojtjen, sigurin, arsimin, gjyqsin, etj. T dalat e jashtzakonshme jan t dalat q nuk mund t parashikohen dhe nuk mund t planifikohen dhe q paraqiten n situata t jashtzakonshme, p.sh.: pr shkak t fatkeqsive elementare, lufts, etj. T dalat e jashtzakonshme nuk korrenspondojn me funksionet e rregullta t shtetit. Nse si kriter merret qllimi i shpenzimit, ather t dalat i klasifikojm n t dala personale dhe materiale. T dalat personale jan t dedikuara pr pagimin e rrogave t puntorve t administrats shtetrore. T dalat materiale jan t dala t kryera nga subjektet politike-juridike gjat furnizimit me t mira dhe shrbime, t karakterit civil ose ushtarak, e t cilat jan t domosdoshme pr kryerjen e funksioneve publike dhe plotsimin e nevojave publike. Nj prej klasifikimeve m t rndsishme t t dalave publike, ku si kriter merret rndsia e t dalave pr ekonomin kombtare, sht ndarja n t dala productive dhe transfere. Kjo ndarje rredh nga teoricieni Pigou, i cili t dalat i ka ndar n t dala reale dhe transfere. Kohve t fundit, ky klasifikim dallon tre kategori t t dalave:

-

reale investuese transfere

T dalat reale dhe investuese prbjn grupin e t dalave productive. T dalat reale jan shpenzime q kryhen pr blerjen e t mirave productive dhe shrbimeve dhe pr pagimin e rrogave t npunsve dhe puntorve t administrats shtetrore. Kto jan t dala tradicionale pr armatn, arsimin, administratn shtetrore, etj. Mund t dallojm t dalat productive direkte dhe indirekte. T dalat productive direkte jan ato q kryhen pr ndrtimin e telekomunikacionit. Kurse t dalat productive indirekte jan t dalat pr administratn, mbrojtjen, sigurin, gjyqsin, etj. T dalat investuese, t njohura edhe si t dala kapitale, jan poashtu t dala productive sepse ndikojn n rritjen e t ardhurs kombtare dhe kshtu n mnyr indirekte edhe n rritjen e t hyrave buxhetore. P.Sh.: shpenzimet q kryhen pr ndrtimin e infrastrukturs energjetike, pr hulumtime gjeologjike dhe pr qllime t ngjashme. N kuadr t t dalave productive, reale dhe investuese, duhet tI dallojm t dalat konsumuese apo shpenzuese, sic jan t dalat pr pagimin e kamatave t borxheve t jashtme, pr financimin e lufts, me t cila t dala jo vetm q e ardhura kombtare nuk rritet, por ajo zvoglohet. Transferet jan t dala q nuk ndikojn n mnyr t drejtprdrejt n rritjen e t ardhurs kombtare, edhepse kan shum efekte positive, prvec t tjerave edhe n planin ekonomik. Me an t ktyre t dalave kryhet rishprndarja e t ardhurs, respektivisht kryhet mbartja, transferi i nj pjese t mjeteve financiare, q i kemi n disponim, nga nj subject n subjektin tjetr dhe n kt mnyr ktyre t dytve u rritet fuqia ekonomike

10

dhe konsumi. Kshtu, rishprndarja e ktill mund t ket efekte positive reversibile n rritjen e prodhimtaris. Mir, nse transferet jan t pamatura, ato mund t ndikojn n mnyr destimulative n vullnetin pr pun. Gjithashtu, mund t ndikojn negativisht mbi kursin dhe investimet, pr shkak t rritjes s ngarkess tatimore, q ndodh kur transferet absorbojn pjesn m t madhe t t dalave t prgjithshme buxhetore. Transferet kan nj rol shum t rndsishm n buxhetin e shtetit modern. Pjesmarrja e tyre n t dalat buxhetore shpesh sh m e lart se 30%. Prandaj, transferet, sidomos ato q jan t lidhura me t drejtat sociale, jan object i rishikimeve t vazhdueshme, me tendenc t zvoglimit. Kryesisht dallojm tre kategori t transfereve: a) kamatat mbi borxhin public b) subvencionet ekonomike c) transferet pr qllime sociale

PARIMET E T DALAVE PUBLIKE + T dalat publike sht konstatuar se kan tendenc t rritjes dhe si pasoj kemi rritjen e ngarkess fiskale dhe rritjen e pjess s JDP t dedikuar pr financim public. Pr kt arsye, shkenca mbi financat publike ka prcaktuar disa rregulla universale, respektivisht parime pr shpenzimin racional t mjeteve fnnanciare publike dhe pr sigurimin e oferts efikase t t mirave publike dhe shrbimeve. Njri prej parimeve themelore t t dalave publike sht parimi i sendrtimit t interesit t prgjithshm (public). Esenca e ktij parimi qndron n krkesn q t dalat publike t shrbejn pr plotsimin e qllimeve dhe nevojave me interest prgjithshm (public), e jo pr plotsimin e nevojave dhe interesave personale apo t ndonj grupi. Parimi i interesit t prgjithshm duhet t shrbej edhe si pik orientuese n politikn e t dalave t cdo qeverie. Parimi i maturis (arsyeshmris) nnkupton se t dalat publike n raport me madhsin e tyre duhet t jen t matura, t arsyeshme. T dalat publike duhet patjetr t ken mbules me t hyra publike. Nse t dalat publike nuk mund t mbulohen me t hyrat n disponim, n nj nivel t dhn t JDP, ather kto do t ken efekt negative mbi stabilitetin ekonomik dhe financiar, mbi zhvillimin ekonomik dhe mbi rritjen e JDP. Parimi i proporcionalitetit nnkupton sistemin e t dalave publike sipas destinimit me qllim t plotsimit proporcional t nevojave me t mria t caktuara publike. M konkretisht, nuk mund t arrihen efekte optimale n prodhimin e t mirave publike nse mjetet n disponim ndahen n at mnyr q nga njra an t sigurohet sasi e madhe e mjeteve pr qllime t caktuara, pr shembull pr nevojat e administrats shtetrore, e nga ana tjetr t kemi mjete t pamjaftueshme pr qllime t tjera t rndsishme, p.sh.:

11

pr arsim. Sipas ktij parimi duhet t sigurohet aso structure e t dalave publike q do t mundsonte rendrtimin optimal t interesit public dhe shfrytzimin racional t mjeteve. Parimi i kursimit sht nj prej parimeve m t rndsishme n teorin klasike, por q ka nj rndsi t vecant pr kushtet e sotme, kur konsumi public fiton dimensione t mdha dhe kur ngarkesa fiskale gati e arrin maksimumin e saj. Ky parim, n ekonomin financiare ka nj rndsi specifike. Kursimi, faktikisht, nuk nnkupton zvoglimin e t dalave pr qllime t caktuara apo mosfinancimin e trsishm t tyre. Kursimi n financimin public nnkupton prmbushjen e qllimeve t prcaktuara me an t oferts prkatse t t mirave publike me shpenzime m t vogla t mjeteve publike. Sipas ksaj, financimi m i vogl apo mosfinancimi nuk jan kritere q prfaqsojn parimin e kursimit, por shpenzimi racional i t dalave publike me qllim t sigurimit efikas t oferts s duhur t t mirave publike. Politika e t dalave publike, para se gjithash, duhet t siguroj q t dalat publike t jen decidivisht n funksion t sendrtimit t interesit t prgjithshm dhe t siguroj zbatimin e parimit t maturis dhe kursimit aq sa kjo sht e mundur.

TAKSAT Taksa sht nj kontribut I krkuar pr tu paguar nga do person, I cili drejtprdrejt prfiton nj shrbim pubik. Taksat jan form fiskale e t hyrave publike q shteti I arkton nga personat fizik ose juridik, si cmim pr shrbimet e veta q ua ofron. Taksat, jan kundrshrbim pr shrbimet q shteti I bn paguesit t takss. Ndrsa te tatimet bhet fjal pr njrbim public t karakterit t prgjithshm, ku dominon interesi public dhe nga I cili prfitojn t gjith. Te tatimet nuk ekziston kundrshrbim direkt. Kyd he sht dallimi esencial n mes t tatimeve dhe taksave. Ndrsa, e prbashkt pr tatimet dhe taksat sht se jan dhnie n para t karakterit t detyrueshm. Me mjetet e arktuara me an t taksave nuk mbulohen t dalat e prgjithshme t shtetit, por vetm shpenzimet e shkaktuara gjat puns s organeve publike me rastin e ofrimit t shrbimeve konkrete pals s interesuar. Sistemi I taksave do t duhej t funksiononte sipas disa parimeve. N teorin e financave publike, kto parime jan: - universaliteti I tarifs s takss: krkohet q tarifa t prcaktohet n mnyr t prgjithshme, e jo pr secilin rast n mnyr t vecant; - impersonaliteti I tarifs s takss: krkohet q pr shrbimin e njjt, tarifa t jet e njjt pr secilin individ, pa marr parasysh fuqin e tij ekonomike;

12

-

thjeshtsia e tarifs s takss: krkohet q tarifa e takss t mos jet e ndrlikuar, por ajo t prbhet nga nj taks unike, e jot jet e ndar n m shum pagesa t imta.

Arktimi I takss bhet n dy metoda: 1) metods direkte t arktimit dhe 2) metods indirekte t arktimit. Sipas Metods direkte, taksa paguhet n para t gatshme n llogari t organit public, shrbimi I t cilit krkohet. Sipas metods indirekte, pagimi I takss mund t bhet me pulla takes ose me shfrytzimin e formularve t taksuar. Metoda indirekte e pagimit t takss sht metod m e thjesht, m efikase, m e lir dhe m e prshtatshme, prandaj dhe n sistemet moderne fiskale ka zbatim m t madh. Taksat mund t klasifikohen sipas kritereve t ndryshme: + 1. Nse si kriter merret destinimi I t hyrave t arktuara, ather dallojm taksat fiskale dhe taksat e npunsit. Taksat fiskale paraqesin t hyra t buxhetit, ndrsa taksat e npunsit, trsisht ose pjesrisht, u takojn npunsve t organit public si shprblim pr punn e kryer gjat ofrimit t shrbimeve. 2. Nse si kriter merren organet q I kryejn shrbimet e krkuara, ather dallojm taksat administrative dhe taksat gjyqsore. Taksat administrative I arktojn organet shtetrore dhe institucionet, pr krkesat pr t cilat sht parapar pagimi I takss. Ktu hyjn edhe taksat konsullore, t cilat I arktojn konsullatat, taksat doganore, taksat kadastrale, taksat e regjistrimit, etj. 3. Nse si kriter merret niveli I pushtetit, ather dallojm taksat qndrore dhe taksat locale. Taksat qendrore I zbaton dhe I mbledh pushteti qendror, kurse taksat locale I zbaton dhe I mbledh sit hyra vetanake pushteti subqendror. 4. Nse si kriter merret destinimi I taksave, ather dallojm taksat e prgjithshme ose t padestinuara dhe taksat qllimore ose t destinuara. Mjetet nga taksat e padestinuara shfrytzohen pr nevoja t prgjithshme, kurse mjetet nga taksat e destinuara shfrytzohen pr qllime paraprakisht t prcaktuara, sic jan pr shembull, taksat pr arsim, taksat gjyqsore).

13

Tatimet 1. Definicionet tatimore sipas autorve: -Eberg per tatimin thote: me qellim te plotesimit te te dalave publike tatimi ne parim eshte dhenie ne para shtetit ose organeve te tjera juridike-publike. -Montesquieu lidhur me tatimet ka thene: tatimi eshte ajo pjese e pasurise te cilen do qytetar ia jep shtetit ne menyre qe pjesen tjeter ta kete te sigurt. -Gaston zhez: tatimi eshte dhenie ne para te cilat shteti I mbledh prej individeve ne baze te sovranitetit te vet pa kundersherbim te drejtperdrejt me qellim te mbulimit te nevojave publike. -De viti de Marco thote: tatimi eshte mim te cilin qytetari ia paguan shtetit per te kompensuar pjesen e vet te mimit kushtues te sherbimeve publike te cilat do ti shpenzoje. -Laufenburger ka thene: pagimi I tatimit paraqitet si kryrje e detyres nacionale e cila bazohet ne ate se do individ ne kufijt e mjeteve te veta te merr pjese ne te dalat e bashkesis shoqerore. -Holmes per tatimin thote: se jane qmimi qe duhet paguar per funksionimin e nje shoqerie te civilizuar dhe demokratike. -Adolph Wagner ka thene: tatimet jane dhenie e detyrueshme e njesive ekonomike te cilat me nje pjese sherbejn per mbulimin e nevojave te perbashketa shoqerore, kurse me pjesen tjeter per shperndarjen tjeterfare te te ardhurave kombetare.

14

Karakteristikat e Tatimit Karakteristik esenciale e tatimit sht detyrimi.- Personat fizik dhe juridik nuk e paguajn me dshir tatimin, por kjo bazohet n sovranitetin tatimor t shtetit dhe n forcn ligjore. Tatimpaguesit jan t detyruar q ta paguajn tatimin, nse nuk e bjn me dshir, ather arktimi bhet me detyrim. Tatimet paraqesin dhnie pa kundrshrbim t drejtprdrejt.- Edhepse tatimpaguesit e paguajn tatimin, shteti nuk u ofron kundrshrbim t drejtprdrejt. Kjo vecori e tatimit sht e rndsishme, sepse edhe tek taksat kemi deri n njfar mase detyrim dhe mu ky sht elementi baz q I dallon tatimet prej taksave: te taksat e kemi shrbimin dhe kompensimin n para pr at shrbim, kurse te tatimi kemi dhnie n para pa kurrfar kundrshrbimi t caktuar. Tatimet I dedikohen t dalave me interes t prgjithshm., gjegjsisht financimit t t mirave publike. N mes t dalave t dedikuara pr realizimin e dobis s prgjithshme dhe tatimeve ekziston nj lidhje e ngusht: tatimet jan mjet I shprndarjes s dobis s prgjithshme n individ. Me mjetet e mbledhura nprmjet tatimit, shteti financon sigurimin e t mirave publike, shfrytzuesit e fundit t t cilave t mira jan vet tatimpaguesit. Tatimet jan dhnie n para. Tatimet n ekonomit bashkkohore t tregut prcaktohen n njsi monetare dhe mblidhen n para. Tatimet sipas definicionit, jan dhnie e detyrueshme n para, shtetit, pa kundrshrbim t drejtprdrejt, me qllim t mbledhjes s mjeteve pr mbulimin e t dalave publike. 4. Qllimet me te rendesishme makroekonomike jane: - qendrushmeria e mimeve, - punezenia e plote, - bilanci I ekuilibruar i pagesave. 5. Klasifikimi I tatimeve: - tatimet e drejteperdrejta dhe te terthorta, - tatimet reale dhe personale, - tatimet analitike dhe sintetike, - tatimet e pergjithshme dhe me destinim te caktuar, - tatimet sipas vleres dhe specifike. - tatimet burimore dhe joburimore, - tatimet e rregullta dhe te jashtezakonshme, - tatimet kadastrale dhe tarifore, - tatimet qendrore dhe locale, - klasifikimi I tatimeve te OECD-se.

15

BORXHI PUBLIK Shteti bashkkohor, prve tatimeve, taksave, kontributeve, si burim pr financimin e funksioneve t tij, shfrytzon edhe borxhin publik. Rndsia e borxhit publik, prve si burim i t hyrave publike, qndron n shfrytzimin e tij si instrument i politiks ekonomike. Me marrveshjen e Maastricht-it rndsia e borxhit publik sht prcaktuar si nj nga kriteret pr integrim n UE. Sipas ktij kriteri sht prcaktuar se defiiti buxhetor nuk guxon t jet m i lart se 3% e GDP, kurse borxhi publik se 60%. sht kshtu sepse, zakonisht n vendet e zhvilluara t Perndimit, prqindja mesatare e rritjes sillet aty rreth 3%, kurse huat afatgjate dhe kredit zgjasin deri n 20 vjet. Borxhi publik mund t definohet si shuma e mjeteve monetare t huazuara, t cilat shteti ua ka borxh kreditorve t tij n nj moment t caktuar. Borxhi publik korrenspondon me defiitet buxhetore, prandaj dhe definohet si kumulativ i defiiteve buxhetore t kaluara. D.m.th. nse do vit kemi deficit, ather do t kemi edhe rritje t borxhit publik. Nse kemi sufiit buxhetor, shteti mund ta zvogloj borxhin nse sufiiti shfrytzohet pr pagimin e nj pjese t borxhit para skadimit t tij. N kt mnyr shteti e redukton krkesn e vet pr kredi dhe ndikon n zvoglimin e normave t interesit. Duhet theksuar se defiiti buxhetor dallon nga borxhi publik. Defiiti buxhetor sht process (rrjedh), kurse borxhi publik sht gjendje. Do t thot se defiiti formohet dhe matet me ndryshimet gjat nj periudhe t caktuar kohe, kurse madhsia e borxhit publik prcaktohet n nj dit t caktuar, prkatsisht n nj moment.

16

Madhsia e prgjithshme e borxhit publik, respektivisht bruto borxhi publik n nj moment t caktuar paraqet borxhin q shteti ia ka Banks Qendrore, agjensive shtetrore, fondeve sociale, investitorve privat dhe institucioneve t ndryshme financiare. Pjesa e borxhit t prgjithshm publik q paraqet borxhin t cilin shteti ia ka investitorve privat, paraqet neto borxhin publik. Ktu bhet fjal pr borxhin q shteti ia ka publikut, do t thot ndrmarrjeve, amviserive, qytetarve, bankave komerciale, kompanive t sigurimit, etj. Neto borxhi publik paraqet kredi pr shtetin n kuptim t vrtet t fjals. Ndrsa, pjesa e borxhit publik q paraqet borxhin q shteti ia ka Banks Qendrore sht borxh q shteti n mnyr indirekte ia ka borxh vetvetes, e jo kreditorve. Kur shteti e paguan kamatn mbi kt pjes t borxhit, realisht, ai i rrit t hyrat shtetrore, sepse kamata kthehet n trezor. N teori, neto-borxhi emrtohet si borxh real, kurse borxhi q shteti ia ka Banks Qendrore dhe agjencive shtetrore kualifikohet si: kreacion i kamufluar monetar. Pjesa e borxhit publik q shteti ia ka borxh firmave t vendit, qytetarve, bankave komericale dhe inst. t tjera financiare paraqet borxhin e brendshm. Shlyerja e borxhit t brendshm sjell deri te rishprndarja e fuqis blerse midis nj grupi t qytetarve, t cilt i paguajn tatimet dhe grupit tjetr t qytetarve t cilt n t kaluarn kan qn kreditor t shtetit.

LLOJET E BORXHIT PUBLIK Dallojm lloje t ndryshm t borxhit publik sipas kritereve t ndryshme: 1) sipas burimit, 2) sipas llojit t kreditorve, 3) sipas voluntarizmit, 4)sipas kohs s zgjatjes, 5) sipas afatit t pagimit, etj. 1) Sipas Burimit, sipas origjins territoriale t mjeteve, dallojm borxhin publik t brendshm dhe t jashtm. - Borxhin e Brendshm shteti e realizon n vend, n valutn kombtare, n tregun e brendshm kreditor, gjegjsisht te qytetart, ndrmarrjet, bankat komerciale dhe inst. t tjera financiare. Me kt lloj t borxhit mobilizohen mjetet e lira monetare, t cilat shteti i shfrytzon pr financimin e t mirave dhe shrbimeve publike. Realizimi i borxhit t brendshm sht i kushtzuar nga kursimi, d.m.th. nga sasia e mjeteve t lira q nuk jan t angazhuara n konsumin personal dhe n investime t sektorit privat. - Borxhi i Jashtm realizohet jasht vendit, te bankat dhe institucionet e tjera financiare, te personat fizik t huaj. Ky lloj i borxhit realizohet n rastet kur brenda vendit kemi munges t kursimit, akumulimit, kur tregu i kapitalit n vend sht i pazhvilluar. 2) Shteti mund t merr borxh te kreditor t ndryshm n vend dhe jasht vendit. 3) Sipas Voluntarizmit, pra sipas mnyrs se si shteti e siguron borxhin, dallojm borxhin publik vullnetar dhe at t detyrueshm. Pjesa m e madhe e borxhit

17

public sht borxh vullnetar, kontraktual, ku pronart e mjeteve t lira financiare vullnetarish i plasojn mjetet e tyre n obligacione shtetrore, si nj prej mnyrave m t sigurta t investimit. Borxhi i Detyrushm regjistrohet vetm n raste t jashtzakonshme kur shteti nuk ka tjetr zgjedhje pr sigurimin e mjeteve t nevojshme. 4) Sipas Kohs s zgjatjes dhe krijimit t borxhit dallojm borxhin fluturues dhe t konsoliduar. Borxhet Fluturuese zakonisht jan t imponuara, afatshkurtr dhe pa burime t sigurta t t hyrave dhe jan t pasigurta nga aspekti i kthimit t tyre. Kto borxhe zakonisht shfrytzohen pr mbulimin e deficitit t prkohshm buxhetor, q paraqitet pr shkak t dis-harmonizimit midis t hyrave buxhetore dhe t dalave buxhetore. Borxhe e Konsoliduara bazohen n kapacitetin real fiskal t shtetit dhe ekziston siguri e plot pr kthimin e tyre. Shumica e borxheve publike jan borxhe t konsoliduara. 5) Sipas afatit t pagimit dallojm kto lloje t borxhit: afatshkurtr, afatmesm dhe afatgjat. Afati i pagimit pr borxhin afatshkurtr sht deri n nj vit, pr at afatmesm sht pr 2-5 vjet dhe pr borxhin afatgjat sht mbi 5 vjet. Valdrin BRAJSHORI Student i diplomuar Fakulteti Ekonomik, Dega Ekonomiks- Prishtin 2010. e-mail: valdrin.brajshori@gmail.com

18