1

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

İSLAM TARİHİ VE SANATLARI (İSLAM TARİHİ)

ANABİLİM DALI

FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN HAYATI VE TARİHÇLİĞİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN HAZIRLAYAN

Doç. Dr. Nesimi YAZICI Yasin YILMAZ

ANKARA-1994

2

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ............................................................................................................................. 5

KISALTMALAR .................................................................................................................. 6

GİRİŞ ............................................................................................................................... 7

I. OSMANLILARA KADAR İSLAM TARİHÇİLİĞİ VE TARİH YAZICILIĞI ..................................... 9

A. Müslümanlarda Tarih Yazıcılığının Başlaması ............................................................... 11

B. Megazi ve Siyer Türünün Ortaya Çıkması ...................................................................... 12

C. İlk Dönem İslam Tarihçilerinin Değerlendirilmesi ......................................................... 13

1. İlk Megazi ve Siyer Yazarları ........................................................................................ 14

2. Medine Tarih Okulu ve Metodu .................................................................................. 15

3. Irak Tarih Okulu ve Metodu ......................................................................................... 16

4. Müslümanlar Arasında Dünya Tarihçilerinin Ortaya Çıkışı .......................................... 16

II. OSMANLILARDA TARİHÇİLİK ....................................................................................... 17

A. Selimnâmeler .................................................................................................................. 19

1. Bu Döneme Ait Bazı Selimnâmeler .............................................................................. 20

2. Selimnâmelerin Genel Değerlendirilmesi .................................................................... 20

3. Selimnâmelerin Tarihî Değerleri .................................................................................. 21

4. Selimnâmelerin Zayıf Yönleri ....................................................................................... 21

B. Süleymannâmeler .......................................................................................................... 21

C. Resmi Tarih Yazcılığı Vakanüvislik .................................................................................. 22

1. Bazı Vakanüvisler ve Eserleri ....................................................................................... 23

2. Ahmed Cevdet Paşa’nın Eserleri .................................................................................. 24

3. 19. Yüzyıl Tarih Tarihçiliği ............................................................................................ 24

BİRİNCİ BÖLÜM

FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN HAYATI

I. AHMED HİLMİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE OSMANLI DEVLETİNİN GENEL DURUMU ......... 26

A. Ahmed Hilmi’nin Yaşadığı Dönemde Osmanlı ............................................................... 26

B. Ahmed Hilmi’nin Yaşadığı Dönemde Osmanlı Devletinin Eğitim, Siyasî, Ekonomik ve

Askerî Durumu .................................................................................................................... 26

1. İlmî ve Fikrî Hayat ile Eğitim ve Öğretim...................................................................... 27

2. Siyasi ve Ekonomik Durum .......................................................................................... 29

3. Askerî Durum ............................................................................................................... 31

II. FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN HAYATI ................................................................................... 32

A. Ahmed Hilmi’nin Yetiştiği Ortam ................................................................................... 33

3

B. Ahmed Hilmi’nin Hayatı ve Ailesi ................................................................................... 34

1. Doğumu, Ailesi ve İlköğrenimi ..................................................................................... 34

2. Almış Olduğu Eğitim-Öğrenim Seviyesi ....................................................................... 35

3. Ahmed Hilmi’nin Daha Sonraki Hayatı ........................................................................ 36

C. Ahmed Hilmi’nin Gazeteciliği ......................................................................................... 39

1. Çaylak Adlı Gazeteyi Çıkarması .................................................................................... 39

2. İttihad-ı İslam Gazetesini Çıkarması ............................................................................ 39

3. Hikmet Gazetesini Çıkarması ....................................................................................... 40

4. Ahmed Hilmi’nin Çıkardığı Diğer Dergiler .................................................................... 42

5. Ahmed Hilmi’nin Makale Yazdığı Diğer Gazete ve Dergiler ......................................... 43

D. Ahmed Hilmi’nin Siyasi Faaliyetleri ve Memuriyeti ...................................................... 44

1. Terakki-i Osmaniye Cemiyetine Girmesi:..................................................................... 44

2. Ahmed Hilmi’nin Memuriyeti: ..................................................................................... 44

E. Ahmed Hilmi’nin Eserleri ve Değerlendirilmesi: ............................................................ 45

1.Ahmed Hilmi’nin Yazdığı Büyük Eserleri: ...................................................................... 45

2. Ahmed Hilmi’nin Diğer Eserleri: .................................................................................. 49

3. Ahmed Hilmi’nin Hikmet Gazetesinde Yayınlanan Tefrikaları: .................................... 50

İKİNCİ BÖLÜM

FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN TARİHÇİLİĞİ

I. TARİH-İ İSLAM ADLI ESERİNİN TANITILMASI ...................................................................... 52

A.Tarih-i İslam’ın Yazılış Sebebi .......................................................................................... 53

B. Tarih-i İslam’ın Muhtevası .............................................................................................. 56

C. Tarih-i İslam’da Üzerinde Durduğu Önemli Konular ve Olaylar .................................... 57

1. Din, Felsefe ve Fen ....................................................................................................... 57

2. Felsefe ve Sosyoloji ...................................................................................................... 58

3. Din ve Dinlerin Tasnifi .................................................................................................. 58

4. Dinlerin Mukayesesi .................................................................................................... 62

II. İSLAM TARİHİ ESERİNDE HZ. PEYGAMBER’İN (SAV) HAYATININ DÖNEMLERİ VE BAZI

MESELELER .............................................................................................................................. 63

A. Hz. Peygamber’in (sav) Hayatının Ele Alındığı Dönemler ............................................. 65

1.Hz. Peygamber’in (sav) Doğumundan Peygamberliğine Kadar Olan Dönem: .............. 65

2. Hz. Muhammed’in (sav) Peygamberliği ....................................................................... 65

3. Peygamberliğin Başlangıcından Hicrete Kadar Olan Dönem ....................................... 66

4. Hicretten Vefatına Kadar Olan Dönem (Medine Dönemi) .......................................... 67

4

B. Hz. Peygamber’in (sav) Yaşadığı Dönemde ve Vefatından Sonra Ortaya Çıkan Bazı

Olaylar ................................................................................................................................. 67

1. Ahmed Hilmi’ye Göre İslamî Hükümet Şekli ve Temel Özellikleri ............................... 67

2. Hilafetle İlgili Görüşleri ................................................................................................ 68

C. Türkler ve İslam ...................................................................................................... 70

D. Vahhabîler ve Bazı Teşebbüsleri ............................................................................. 72

E. Müslümanların Gerilemesinin Sebepleri .................................................................. 74

1. Ahmed Hilmi’ye Göre Zühd ve Ruhbanlık Meselesi .................................................... 74

2. Ahmed Hilmi’ye Göre Gerilemenin Sebepleri ............................................................. 75

III. FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN TARİH ANLAYIŞI .................................................................... 76

A. Ahmed Hilmi’nin Tarih Anlayışı ....................................................................................... 76

1. Ahmed Hilmi’nin Genel Tarih Anlayışı ......................................................................... 76

2. Ahmed Hilmi’nin İslam Tarihi Anlayışı ......................................................................... 77

3. Klasik Dönem İslam Tarihçilerine Bakışı ...................................................................... 79

B. Ahmed Hilmi’nin Bilimsel Tarihçiliğe Bakışı ..................................................................... 80

1. Bilimsel Tarihçilik Anlayışı ............................................................................................ 80

2. İbn Haldun’la Ortak Olan Yönleri ................................................................................. 83

SONUÇ ..................................................................................................................................... 86

BİBLİYOGRAFYA ...................................................................................................................... 89

5

ÖNSÖZ İlmî araştırma, sabır metanet ve zaman isteyen bir çalışmadır. Bu yolda

yürümek isteyen kimse, bunlara kendini alıştırmalıdır. Ömür boyu sürecek olan bir

araştırma ve incelemeye kendini şartlandırmalıdır. Ben bu durumları hocalarımın

çalışmalarında gördüğüm için 1986 yılında fakülteden mezun olduğumda ilmî

araştırmayı asla düşünmüyordum. Fakat Suudi Arabistan’ın Ümmü’l-Kurâ

Üniversitesi’nde dil eğitim görürken bu fikrim değişti. Çünkü orada kendini

“Selefîyeci” kabul eden temel de İbn Teymiyye ve Muhammed ibn Abdulvehhab’ın

fikirlerine bağlı “Vehhabî” denilen kişiler, on-on beş hadis ezberlemekle kendilerini

âlim zannediyorlar. Bu kasır fikirleriyle ahkâm kesmeye kalkışıyorlar. Bunlarla

yaptığım mücadele sonucunda ilmî araştırma yapmaya karar verdim. Türkiye’ye

döndüğümde Vehhabîlik hakkında araştırma yapmak istiyordum. Ancak daha önce bu

konuda çalışma yapıldığı için vazgeçtim.

Sonra bazı arkadaşların da işaretiyle Filibeli Ahmed Hilmi’nin tarihçiliğini

incelemeyi karalaştırdık. Bu yolda araştırmalara başladım. Yoğun bir araştırma ve

inceleme sonunda belli bir merhaleye gelindi. Yalnız şunu da ifade etmek gerekir ki,

Filibeli asrımızın başında vefat etmesine rağmen, onun hayatını tam olarak

bilemiyoruz. Kaynakların azlığı, mevcut olanların aynı bilgileri tekrar etmesi işimizi

güçleştirmiştir. Yine de bunlar arasında Filibelinin yayınlanmış eserlerini, gazetelerini

ve dergilerini inceleyerek bir sonuca varmaya çalıştık. Gazeteleri ve dergileri için

İstanbul’daki kütüphaneleri taradık ve büyük kısmını da bulduk. Fakat bazı

kütüphanelerde bakımsız kaldığı için ele alınamayacak şekle gelmiş durumdadır.

Bulduğumuz gazete ve dergilerden birer adet fotokopi yaptırmak istedik ama

“Hikmet” dergisi dışında buna muvaffak olamadık.

Çalışmamızda Ahmed Hilmi’nin en önemli eseri olan “Tarih-i İslam” bizim için

en büyük kaynak oldu. Çünkü yazar, tarihçiliğinin bütün yönlerini bu eserde

göstermiştir. Bu eserde ortaya koyduğu, tarihçilik fikrinden ziyade bunun bir

uygulamasıdır. Eserinde tarihî olayları ortaya koyup anlatırken tarihçilik anlayışını

yansıtmıştır. Bundan dolayı tarihçiliğini belirlerken, bundan azami ölçüde istifade

ettik. Diğer yandan yazarın bugün mevcut olan ve ulaşabildiğimiz eserlerini

inceleyerek onlar hakkında da bilgi vermeye çalıştık. Bununla ilgili bazı yazarların

görüşlerini araştırmamıza aldık.

Bu çalışmaların sonucunda istediğim şekilde bir tez ortaya koyduğumu iddia edemem. Birçok eksiklerimin olduğunu kabul ediyorum. Fakat mevcut imkânlar içerisinde en iyisini yapmaya çalıştım. Ayrıca bu çalışmam sırasında benim için yardımlarını esirgemeyen bütün hocalarıma ve özellikle de danışmanım Doç. Dr. Nesimi YAZICI Bey Hocam’a sonsuz teşekkürü bir borç bilirim.

Yasin YILMAZ Ankara-1994

6

KISALTMALAR

AÜİFD. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

AEK. : Atıf Efendi Kütüphanesi

BDK. : Beyazıd Devlet Kütüphanesi

İBK. : İstanbul Belediye Kütüphanesi

HTUK. : Hakkı Tarık Us Kütüphanesi

İ.A. : İslam Ansiklopedisi

İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi

İ.Ü.E.F.D. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi

MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı

MK. : Millet Kütüphanesi

TGK. : Tercüman Gazetesi Kütüphanesi

TTK. : Türk Tarih Kurumu

Diğerleri

Agd. : Adı geçen dergi

Age. : Adı geçen eser

Agm. : Adı geçen makale

Bkz. : Bakınız

C. : Cilt

Çev. : Çeviren

Ktp. : Kütüphane

s. : Sayfa

S. : Sayı

Sad. : Sadeleştiren

Yay. : Yayınları

7

GİRİŞ

XIX. yüzyıl ile XX. yüzyılın başlarında tarihçiler, tarih metodolojisine büyük

önem vermeye başladılar. Bunun sonucunda yeni anlayışlarla çok sayıda eserler

ortaya koydular. Tarih araştırmalarının çok ileri seviyeye ulaşmasından dolayı

asrımıza, bir kısım tarihçiler tarafından “Tarih asrı” denmektedir.1 Günümüzde temel

bilimlerin bir parçası olan tarihin, ilim dünyasında temel kuralları, araştırma yolları,

felsefesi ve hedefleri tespit edilmiştir. Tarih, çağımızın sosyal, ekonomik ve fikrî

değişimlerinden etkilenerek alanını iyice genişletmiştir.

İngilizlerin “history”, Fransızların “histoire” dediği ve dilimizde de kullanılan

“tarih” kelimesi müşterek Sami “v-r-h” köküne dayanmaktadır. Buna göre tarihin

manası, gerçekte “ay” kelimesinin tarifi demek olur ki, bu mana bir taraftan “bir

olayın, tarihî vakanın vadesinin tayin ve tespiti” diğer taraftan da bunun ortaya çıkış

anını, zaman devresini ve kronolojisini ifade etmek üzere gelişmiştir.2 Lügat manası

bu şekilde belirlenen tarih kelimesinin ıstılahî olarak farklı tariflerini görüyoruz.

Çünkü tarihçiler elde ettikleri verilere veya dayandıkları yardımcı ilimlere göre

tanımını ayrı ayrı yapmaktadırlar.

Tarih, insanların geçmişini inceleyen ve sosyal muhtevalı faaliyetlerinin bir

tablosunu sunan bir disiplin3 kabul edilmekle beraber, sosyal bilimlerin azası olmak

itibariyle insanlığın fiil ve fikirlerinin yayılmasını takip eden bilgi olduğunu 4

söyleyenler de vardır.

Tarih geçmişten ziyade zaman içinde kendi tutumumuzu yansıtır diyen Carr,

bunu biraz daha genişleterek “içinde yaşadığımız toplum hakkında ne düşündüğümüz

sorusunun cevabının bir parçasını oluşturduğunu”5 kabul ediyor. Diğer yandan G.

Monad; “beşer faaliyet ve tasavvurlarının taakkup, inkişaf ve bağlılık nispeti

bakımından tecellilerin hey’et-i mecmuası”6 olduğunu söylemektedir.

Bunları toparlayacak olursak, geniş anlamı ile tarih, “geçmişte meydana gelen

olayların ve yapılan işlerin tümünü ifade eder. Bu yönüyle tarih, insanlığın hal

tercümesi,7 düşünce ve medeniyetinin genel panoramasıdır.” Ayrıca tarih, insan

1 Abdulaziz Dûrî, Bahsun fî Neş’eti İlmu’t-Tarih İnde’l-Arab, Dâru’l-Maşrık, Beyrut 1983, s. 7. 2 H. A. R. Gibb, “^Tarih”, İA, C. XI, s. 277. 3 E. Halkın Leon, Tarih Tenkidinin Unsurları, Çev. Bahaeddin Yediyıldız, Ankara 1989, s. 4. 4 Zeki Velidi Togan, Tarihte Usûl, İstanbul 1969, s. 2. 5 E. H. Carr, Tarih Nedir? Çev. Misket Gizem Güntürk, İstanbul 1980, s. 13. 6 Z. V. Togan, age, s. 7. 7 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, Yayına Hazırlayan Ziya Nûr, İstanbul 1982, s. 7.

8

topluluklarının veya milletlerin, geçmişte maddi ve manevi yönden kaydettikleri

gelişmeleri, birbirleriyle olan ilişkilerini, uygarlıklarını iç ve dış meselelerini içine alır.8

Tarihin konusu üzerinde de çeşitli görüşler vardır. Tarihin konusunun insan ve

mekân olduğunu söyleyenlerin yanında, insanın fikirleri ve insanlar tarafından

meydana getirilen sosyal olayların genel ve özel amilleri olduğunu kabul edenler de

vardır. Bu durumda tarihin konusu, “insanların ilk ortaya çıkışından itibaren nasıl

yaşadıklarını, ne yaptıklarını ne düşündüklerini bildiren bilgiler topluluğu9 ve bu

sırada geçirdiği safhalar, maddî ve ruhî olgunlaşmalardır.10

Tarihin faydası şüphesiz inkâr edilemez. Çünkü tarihin, insanların kültür

seviyelerinin yükselmesine, ahlakî şuuru uyandırıp manevi değerlerin gelişmesinde,

başından geçen olayları ve halleri toptan müşahede ederek, hayat için yol bulmada

faydası vardır. Tarih; kültür, sosyal ve ahlakî oluşuma katkıda bulunur. Mevcut

durumların anlaşılması ve gelecekteki temayül ve gelişmelerin tahmin edilmesine

etki ederek de fayda sağlar. İnsana doğru değerlendirme yapmayı öğreten tarih, onu

Macit Gökberk’in işaret ettiği gibi, “çağ dışı olmaktan kurtarır, gününü yaşayan

geleceğe doğru uzanan değerleri içinde yapıcı rol oynamasına yol açabilir.”11

Tarihin faydaları hakkında Hasan b. Abdullah Ali eş-Şeyh ise şöyle diyor:

“Tarih, yeni kuşakları geçmişi ile tanıştıran bir okuldur. Bu okulda kendilerine faydalı

şeyleri öğrenirler. Eskilerine zararlı olduğuna inandıkları şeylerden kaçınırlar. Tarih,

bir milletin geçmişini geleceğine bağlayan bir köprüdür. Ona ne kadar önem verilirse

gelecek nesiller o kadar iyi yetişir. Hayat zaten akıp göden bir tarihtir. Bugün yakın bir

gelecekte geçmişe karışacak ve tarih olacaktır. Onu değiştirmek mümkün

olmayacaktır. İnsan gününü geçmişin tecrübeleri üzerine kurar. İnsan geçmişin şanını,

şerefini öğrenerek kendini geleceğe hazırlar. Geçmişin hatalarını da görerek kendisine

çeki-düzen verir. Bir millette sosyal gevşeme ve çözülme varsa, bunun ilk sebebini

geçmişi ile olan ilgisini kesmesinde aramak gerekir.”12

Fransızların “critique”, İngilizlerin “Critic” ve Arapların “nakd” dediği tenkit

ise; tarihte doğruyu yanlıştan ayırmaya tahsis edilmiş bir metottur. Tarih tenkidinin,

tarihçilik açısından önemi büyüktür. Bilimsel tarihçiliğin özünü tenkit oluşturur.

Çünkü akla, mantığa ve bilimsel metotlara uygun tarih yazmak ancak tenkitle olabilir.

Tarih tenkidi, tarihî malzemeyi, çeşitli rivayet ve nakil merhalelerinden

geçerken, zaruretle kabul ettiği değişiklik, yanlış okula, ilave ve sahtekârlık

eserlerinden temizlemektir. Ayrıca olayları tespit etmek için, lazım olan malzemenin

kıymetini mümkün olduğu kadar mükemmel ve etraflı bir şekilde tayin etmektir.

8 Sabri Hizmetli, İslam Tarihçiliği Üzerine, Ankara 1991, s. 8. 9Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 7. 10 Sabri Hizmetli, age, s. 8. 11S. Mübahat Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usul, İstanbul 1991, s. 4. 12 Komisyon, “Tarih Notları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1992, C. I, s. 17.

9

Tarih tenkidinde, tarihçi mutlak olarak tarafsız olması gerekmektedir. Çünkü

tarihçi tarafsız olmazsa, tarih tenkidinin hiçbir anlamı kalmaz. Fakat insanın bazı

tercihlerinin olması ve bunlara karşı hissiz kalmamasından dolayı Fenelon, iyi bir

tarihçinin “hiçbir döneme ve hiçbir ülkeye ait olmamasını”13 istiyor.

Tarihin ibret olmasını ve tarihî olaylar arkasındaki gizli hakikatleri ise “Tarih

Felsefesi” ile anlarız. Tenkidî tarihle uğraşan bir tarihçi için Tarih Felsefesi’nin büyük

bir önemi vardır.

Tarih Felsefesi, tarih ilmine, kendi konusunu incelemesi için bazı metotlar

öğrettiği gibi, tarihî olayların arkasındaki gizli hakikatleri de ortaya çıkarır. Diğer

yandan Tarih Felsefesi, tarih ilminin ve tarihçinin elde etme etkinliğini sorgulayan,

tarih ilminin dayandığı ilke ve yöntemleri tenkit eden ve giderek tarihî bilginin nitelik

hatta olabilirliğini çözümleyen tarihî bilgi eleştirmenidir.14

Tarihçilik Müslümanlar arasında erken devirde başlamıştır. Tarihçiliğin

Müslümanlar arasında erken başlamasının en büyük etkeni şüphesiz Kur’an’dır.

Kur’an’ın birtakım tarihî hadiselerden bahsetmesi, diğer yandan araştırmaya

öğrenmeye teşvik etmesi Müslümanları tarihçiliğe sevk etmiştir. Bundan dolayı biz de

Müslümanlardaki tarih ilminin gelişimi üzerinde biraz durmak istiyoruz.

I. OSMANLILARA KADAR İSLAM TARİHÇİLİĞİ VE TARİH YAZICILIĞI

Beşer tarihinde büyük inkılâplara sebep olan İslam ve Müslümanlar, birçok

ilim dalının konusu olmuştur. Her ilim dalı kendi metotları çerçevesinde İslam’ı ve

Müslümanları incelemeye almıştır. Bu araştırma ve incelemeler de hayli mesafe kat

etmiştir. Bu ilimlerden biride tarih, özellikle de İslam ve Müslümanları konu edinen

“İslam Tarihi”dir.

Tarih, İslam düşünce sisteminde sadece kültürel ve fikri bir mesele değil, aynı

zamanda didaktik ve eğitici bir ilim dalıdır. Tarihî olayların gelecek nesillere

aktarılması, yorumlanması ve değerlendirilmesinde tarih eğitimi önemli bir rol oynar.

Bu sebeple tarih ilminin yorumu, ümmetin eğitimi, birlik ve beraberliğinin

oluşmasının en önemli kaynağıdır.

Tarihin İslam düşüncesi açısından yorumu ve eğitimi, İslam toplumu için bir iş

değil, bilakis terki caiz olmayan acil bir ihtiyaçtır. Çünkü tarih ilminin tarihi, sadece

sosyal ve siyasi olayların aktarılması olarak değil de ibret almak ve doğacak olumsuz

sonuçlardan korunmak için mutlaka yorumlanması gerekmektedir. Tarihin hedefsiz

ve gayesiz bir kıssalar yığını olarak kabulü onu, ilmî bir disiplin olmaktan çıkarır.15

13E. Halkın Leon, age, s. 12. 14 Doğan Özlem, Tarih Felsefesi, İzmir 1981, s. 1. 15 M. Serhan Tayşi, “İslamî Tarih Düşüncesi ve İlk Dönem Tarih Yazıcılığı”, (Tarih ve Tarihçiliğimiz) İlim ve Sanat, İstanbul 1992, s. 13.

10

İslam Tarihi denince İslam’ın doğuşundan günümüze kadar yayıldığı ve

yerleştiği bütün bölgelerde yaşayan milletlerin ve devletlerin tarihini anlarız. Bu

tarifle ifade edildiği gibi, geride on dört asır gibi uzun bir zaman bırakarak Doğuda

Pasifik’ten Batıda Atlas Okyanusu’na kadar uzanan ülkeleri içine alan İslam Tarihi,

geçen yüzyıllar boyunca yaşayan Müslümanların sarsılmaz inanç ve hayatlarını

sağlam belgelerle anlatan bir dizi tarihi olaylar manzumesidir.

İslam Tarihi’nin merkezini Hz. Peygamber (sav) ve O’nun dönemi

oluşturmaktadır. Çünkü İslam Tarihi’ndeki bütün olaylar ve gelişmeler Hz.

Peygamber’in (sav) etrafında şekillenip gelişmiştir. Onu tam olarak araştırıp,

tanımadan ve ilkelerini tespit etmeden İslam Tarihi’ni noksansız tanımak mümkün

değildir.16 Bundan dolayı dünya tarihinde altın bir sayfa açan Hz. Peygamber’in (sav)

dönemi ile İslam’ın ilk dört asrının siyasi, sosyal, kültürel ve fikri açıdan geniş

kapsamlı ve dikkatli bir analizden geçirilmesi gerekiyor. Çünkü İslam medeniyetine

damgasını vurmuş genel özellikler, siyasi ve fikri akımlar bu dönemde ortaya çıkmış

ve netleşmiştir.17

İslam Tarihi ve tarihçilerine geçmeden önce orijinal ve ilginç bulduğumuz

Fuad Köprülü’nün, İslam Tarihi yazanlarla ilgili görüşlerini aktarmak istiyoruz:

“Memleketimizde şimdiye kadar İslam Tarihi’ne ait yayınlanan en son eserlerin, hatta

bunların en iyilerinin bu ihtiyacı karşılamayacağını söylersek, hayret edilmesin. Corci

Zeydan’ın Türkçeye tercüme edilen beş ciltlik Medeniyet-i İslamiyye Tarihi, sonra

Seyyid Emir Ali’nin iki ciltlik Tarih-i İslam’ı okuyanlara birçok dağınık ve düzensiz bilgi

verebilir. Fakat bazen hikâyeci bir tarih yahut bir methiye mahiyetinde olan bu

yüzlerce sayfalık eserlerden, İslam Medeniyeti’nin dünya kadrosu içindeki gerçek

yerini ve gelişmesini öğrenmek mümkün değildir. İslam Tarihi ve medeniyeti

hakkındaki doğuda ve batıdaki eserler, bugünkü Müslüman aydınların ihtiyacını

karşılayacak mahiyette değildir. Onları yazanlardan bazıları, tarihin tahkiki

mahiyetteki ilkel çalışmalarını yapabilmek için lazım gelen teknik hazırlıktan bile

mahrumdur. Bundan dolayı bu gibi yazarlardan bugünün değil, hatta dünün

ihtiyaçlarını karşılayabilecek terkibi eserler beklenemez.”18

Günümüzde İslam âleminde, kendi görüşünü yansıtan, kültürel ve sosyal

tarihlerini aydınlatan, din tarihi ile sosyal müesseselerini gün ışığına çıkaran

otoriteler, varlıklarını yeni yeni kabul ettirmeye başlamış bulunuyorlar. Bu sahada

farklı dillerde ve anlayışlarda eserler yazılmaya başlamıştır.19

16 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, Çev. Salih Tuğ, İstanbul 1991, C. I, s. 5. 17 Abdülaziz Dûrî, İlk Dönem İslam Tarihi-Bir Önsöz, Çev. Hayrettin Yücesoy, İstanbul 1991, s. 9. 18 W. Barnold, İslam Medeniyeti Tarihi, Tercüme ederek ilavelerle yayınlayan Fuad Köprülü, Ankara Tarihsiz, s. 15. 19 P. Hitti, Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, Çev. Salih Tuğ, İstanbul 1989, C. I, s. 12.

11

İslam Tarihi ile ilgili verdiğimiz genel bilgilerden sonra kısaca Müslümanlarda

tarih yazıcılığının başlaması, ilk tarihçiler ve bunların değerlendirilmesi üzerinde

duracağız.

A. Müslümanlarda Tarih Yazıcılığının Başlaması

İslam öncesi Araplar arasında yazının geç başlamasıyla, diğer milletlere

nispetle yazılı tarihçilik de geç başlamıştır. Bu dönemde yani İslam öncesi Araplarda

tarihçilik daha çok şifahi olarak ağızdan ağza aktarılmış ve devam etmiştir. Bu şifahi

türlerden şiir, ilm-i ensap (soy sop ilmi) ve tercüme-i hâl, Hicaz bölgesinde bir panayır

yeri olan Taif yakınlarında Ukaz vadisinde miladî 540 yılından itibaren bu ilimler

arasında yarışmalar sözlü olarak başlamış ve o dönemin tarihi için kaynak

olmuştur. 20 Hatta bazı araştırmacılar Mekke’de tarihle ilgili bir bakanlığın

bulunduğunu da söylemektedirler. Buna bağlı olarak Hz. Ömer’in tarihçilik

konusunda uzman olduğunu bildirmektedirler.21

İslam’ın gelmesiyle yeni bir şekle bürünen Arap toplumu, İslam’ın da teşvikiyle

tarihçiliğe yazılı olarak da önem vermeye başladı. İslam’ın temel kaynağı olan Kur’an,

geçmiş milletlerden haber verirken tarihçilik açısından bazı prensipleri de

beraberinde getirmiştir. Bundan dolayı Kur’an, İslam’ın doğuşu için en parlak ve eşsiz

bir kaynaktır. Hatta Hz. Peygamber (sav) ve O’nun asrına ait işaretlerle doludur.22

Müslümanlar arasında tarih yazıcılığı çok erken devirde başlamıştır. Hatta bazı

araştırmacılar bunu Hz. Peygamber (sav) dönemine kadar götürmektedir. Mesela,

bunlardan birisi olan Mustafa el-Azâmî, tarih alanında; “kendisinin bizzat tespit ve

telif ettiği eseri olan elliye yakın sahabe varlığından” haber vermektedir.23 Fakat bu

görüşü kuvvetlendirecek başka deliller elimizde olmadığı için bunun doğruluk

derecesini bilemiyoruz. Ayrıca Kur’an, insanların tarihe olan meraklarını artırdığı için,

tarihçiliğe teşvik etmiştir.

Tarih yazıcılığı Hz. Peygamber’in (sav) hayatında değil de, vefatından kısa bir

süre sonra başlamıştır. Hadisler, ilk dönem İslam tarihinin temel kaynağıdır. Özellikle

Hz. Peygamber’in (sav) hayatı ve İslam toplumunun sosyal, idarî, kültürel ve

ekonomik yönleriyle ilgili hadisler İslam Tarihi için bir malzemedir.24

Müslümanlarda tarih yazıcılığı erken dönemde başladı derken bunun genelde

Emeviler dönemi olduğunu görüyoruz.25 Erken dediğimiz bu dönemde başlayan

20 Ahmet Uğur, İslam Tarihi Ders Notları, Ankara 1983, s. 20. 21 Bkz; Muhammed Hamidullah, Siretü İbn İshak’ın Başında Yazdığı el-Meb’as ve’l-Megazi, Çev. Sezai Özel, İstanbul 1988, Önsöz. 22Komisyon, “Tarih Notları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. I, s. 21. 23 M. Serhan Tayşi, agm, s. 33. 24Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, Ankara 1981, s. 33. 25 Şemseddin Günaltay, İslam’da Tarih ve Tarihçiler, İstanbul 1991, s. 17; Bahriye Üçok, İslam Tarihi, Emeviler, Abbasiler, Ankara 1983, s. 174.

12

tarihçilik, daha ziyade biyografiler ve Hz. Peygamber’in (sav) müşriklere karşı yaptığı

mücadelenin bir anlatımı tarzında olmuştur. Bu sahada ilk metinler eksiksiz olarak

korunmadıysa da sonraki dönemde birçok müellif önemli belgeler toplayabilmiştir.26

İlk Müslüman tarihçiler, tarih ilminin gelişmesine kendilerinden önceki toplumların

bilmediği iki esas noktada katkıda bulunmuşlardır:

a.Yaşadıkları asrın tarihini tespit ettiler.

b. İslam’dan önce hukukî konularda tatbik ettikleri şahitlikleri tarihi olaylarda

da kullandılar.

B. Megazi ve Siyer Türünün Ortaya Çıkması

İslam Tarihi’nde Hz. Peygamber’in (sav) hayatıyla ilgili ilk çalışmalar Megazi ve

Siyer diye adlandırılmıştır. Bunlar lügat manası ayrı olsa da fonksiyon itibariyle aynı

görevi yapmaktadırlar. Sözlük anlamı “Hz. Peygamber’in (sav) gazveleri ve harpleri”

olan megaziler gerçekte Peygamberlik döneminin hepsini ele almaktadır.27 Hatta

megaziler Hz. Peygamber’in (sav) hayatının peygamberlikten önceki dönemini de ele

alarak vefatına kadar bütün safhalarını anlatırlar.

Siyer kelimesi ise, “siret” kelimesinin çoğulu olup, lügatte “insanın gidişatı,

tuttuğu yol, hal ve tavrı, insanın amellerinin bütün safhaları” manalarına gelir.

Istılahta; “Hz. Muhammed’in (sav) doğumundan ölümüne kadar olan hayatı, yaşayışı,

ahlakı, adet ve davranışlarının bütünü”28 olarak tarif edilir. Ayrıca “fıkıh ilminin İslam

milletleri arasında, beyne’l-milel hukuk, ebedi hukuk dalına verilen isim”29 diye de

adlandırılmıştır. Siyerin konusu; hayatı bütün safhalarıyla incelenecek olan Hz.

Muhammed’in (sav) kendisidir. Gayesi ise; başkalarının tecrübelerinden istifade

etmek ve hayatlarından ders almaktır.

Hadisçilikle iç içe gelişen megazi ve siyerin ilk yazarları da hadisçilerdir.30 İlmî

faaliyetler ilerleyince hadisler kitaplara geçirilmeye başlanmış ve Hz. Peygamber’in

(sav) hayatı ve gazveleri ile ilgili olan kısımlar, megazi ve siyer bölümlerine ayrılmıştır.

Daha sonra megazi ve siyer ilmi, hadis ilminden ayrı bir ilim olarak ortaya çıktı.31 İlk

yazarları hadisçiler olan megazi ve siyer, diğer bütün ilim dallarına malzeme temin

etmesi bakımından da büyük ehemmiyet arz eder. Hz. Peygamber’in (sav) hayatının

bütün yönleri, özellikleri bilinmedikçe “Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Kelam” gibi temel İslamî

ilimlerin gerçek mahiyetleri asla anlaşılamaz. Bu nedenle siyer, Peygamberimizin

26 Chikh Bovamrane, “İslam Tarihçiliği ve Tarihçilerine Bir Bakış”, Çev. Nesimi Yazıcı, AÜİFD, C. XXX, s. 265. 27 Abdülaziz Dûrî, Bahsun fî Neş’eti İlmi’t-Tarih İnde’l-Arab, s. 19. 28 M. Zeki Canan, İslam Tarihi, İstanbul 1972, s. 121; Mustafa Fayda, “Siyer Dersi Üzerine Bazı Düşünceler”, Din Öğretimi ve Din Hizmetleri Semineri, Ankara 1991, s. 255. 29 M. Serhan Tayşi, agm, s. 14. 30 Sabri Hizmetli, age, s. 50. 31Komisyon, “Abbasiler”, İslam Tarihi Ansiklopedisi, İstanbul Tarihsiz, C. I, s. 26.

13

(sav) içtimaî, dinî yaşayış ve düşünceleri, olaylar karşısındaki tavrı, verdiği hükümleri

ve tercihlerinin iyi bilinmesi İslam’ın gerçek manada anlaşılmasına imkân vermiştir.

C. İlk Dönem İslam Tarihçilerinin Değerlendirilmesi

Emeviler döneminde megazi ve siyer türüyle başlayan tarihçilik, daha o

zamanlarda kutsî bir mahiyete sahip olan peygamberlik dönemine ait olaylar ve

menkıbeler mukaddes hatıralar korunup rivayet edilerek mazbut kalmıştır. Kur’an

ayetlerinin tefsiri ve hadislerin açıklanması, bunların iniş ve söyleniş sebeplerinin

bilinmesini gerektirdiğinden, peygamberlik dönemi hakkında rivayet edilen menkıbe

ve olayların çok erken bir zamanda toplanıp kayıt altına alınması mecburiyeti

doğmuş, bu şekilde ilk kez Peygamberimizin (sav) hayatından bahseden siyer ve

megazi kitapları meydana gelmiştir.

İlk halifelerin idarî, askerî, siyasî ve ibadet hayatlarının incelenmesi gerekmiş,

bu suretle özellikle İslamî dönemde yapılan fetihler sonucunda İranlıların ve

İbranîlerin destanları ve efsaneleri Arapçaya çevrilmiş ve bunlara az çok tarihi bir

nitelik verilmiştir. Sayılan bu sebeplerden dolayı ilk önce siyer ve megazi türünde

başlayan tarihî fikir hareketlerine bir de tabakât çalışmaları eklenmiştir. Tabakât

konusundaki çalışmalar özellikle Hz. Peygamber’in (sav) hadislerinin senetlerini

inceleme mecburiyetiyle başlamıştır.32 Daha sonra çeşitli sahalarda tarih kitapları

yazılmaya başlanmıştır. İlk dönemden itibaren yazılan tarih kitaplarını türü itibariyle

şöyle belirleyebiliriz:

a. Siyer ve Megazi: Bunlar h. 2/m. 8. yüzyılda Medine’de ortaya çıkmaya

başlamıştır İbn İshak’ın es-Sîre’si gibi.

b. Tabakât: Bunlar müfessirlere, muhaddislere, fakihlere, âlimlere, ediplere,

doktorlara ve kelamcılara yani müellif meslek erbabının hal tercümelerine ait

eserlerdir. İbn Sa’d’ın Tabakâtu’l-Kübra, İbn Kuteybe’nin Kitabu’l-Maarif ve İbn

Asâkîr’in Tarih-i Dımeşk’i gibi.

c. Teracim: Yine bu eserler de tabakât kitapları gibi çeşitli meslek erbabını ilim

âlemine tanıtan kitaplardır.

d. Fütûhât: İslam’ın yayılmasından sonra fethedilen yeni topraklarla ilgili

eserler yazılmaya başlandı. Çünkü memleketlerin harple mi yoksa barışla mı

alındığının bildiren kitaplara fütûhât kitapları denmiştir.

e. Dünya Tarihi İle İlgili Kitaplar: Abbasiler döneminde yazılmaya başlanır.

Taberî, İbn Kuteybe ve ed-Dineverî gibi.

İlk dönem İslam tarihçileri ile ilgili araştırma yapanlar, ortaya çıkan eserler

hakkında gördükleri eksikleri şöyle sıralamışlardır:

32 M. Şemseddin Günaltay, age, s. 20.

14

a. Eserlerini daha çok savaşlara, azil ve tayinlere ayırarak, milletlerin asıl

varlığını teşkil eden sosyal ve ekonomik kurumlardan ya kısaca bahsetmişler ya da hiç

üzerinde durmamışlardır.

b. Tarihlerin bir kısmı emir ve sipariş üzerine yazılmış, olayların yorumu ve

aktarılması siparişi yapan şahsın ve yönetimin durumuna göre değişmiştir.

c. Bazı kitaplarda olaylar olduğu gibi nakledilmiş, araştırma, inceleme ve

tenkit yoluna gidilmemiştir.

d. Dil ve ifadeleri serttir.33

Şimdi ilk dönem İslam tarihi ve tarihçilerini türüne ve çıkış yerine göre

değerlendirmeye çalışacağız.

1. İlk Megazi ve Siyer Yazarları

Kâtip Çelebi’nin Kezfü’z-Zünûn adlı eserinde geçen ifadelere göre megazi ve

siyere dair ilk eser Urve b. Zübeyr tarafından yazılmıştır. H. I. yüzyıl sonlarına doğru

(H. 93/M. 711) vefat eden bu zatı, H. II. yüzyıl başlarında (ö. H. 114/M. 732) Veheb b.

Münebbih izlemiştir. Bunlardan sonra Muhammed b. İshak ile Muhammed b. Müslim

ez-Zührî ve H. 191/M. 806 yılında ölen Yahya b. Said b. Eban el-Emevî birer siyer ve

megazi kitapları yazmışlardır.34

Siyer sahasında bugün elimize kadar ulaşan en eski ve en sağlam eser, uzun

zaman kaybolduğu sanılan ve Fas’ta Kayravan Üniversitesi kütüphanesinde,

Muhammed Hamidullah’ın bularak yayınladığı Siretü İbn İshak’tır.35

Başka bir araştırıcıya göre ise, Müslümanlarda tarihçilik, Eban b. Osman ile

başlamıştır.36 İlk dönemde yazılıp da eserleri bugün elimizde mevcut olmayan

tarihçiler şunlardır:

a. Urve b. Zübeyr (ö. 93/712): Megazi çalışmalarının kurucusu ve ilk megazi

yazarı kabul edilmektedir.

b. Eban b. Osman b. Affan (ö. 114/732): Rivayetleri daha çok hadis

kitaplarında geçtiği için, bunun çalışmaları hadis ile megazi arasında bir merhaleyi

temsil etmektedir.

c. Veheb b. Münebbih (ö. 114/732): Daha çok kıssa ve İsrailî haberler

üzerinde durmuştur.

d. Şurahbil b Sa’d (ö. 123/740): Medine’deki sosyal değişiklikleri ele almıştır.

33 Ahmet Uğur, age, s. 35. 34 M. Ş. Günaltay, age, s. 20. 35 M. Serhan Tayşi, agm, s. 45. 36 Abdülaziz Dûrî, Bahsun fî Neş’eti İlmi’t-Tarih İnde’l-Arab, s. 18.

15

e. Muhammed ez-Zührî (ö. 123/741): Megazi çalışmalarının gelişmesi ve

genişlemesini sağlamıştır.37

2. Medine Tarih Okulu ve Metodu

Hz. Peygamber’in (sav) hicretiyle büyük önem kazanan Medine, ilmî

gelişmelerin odaklaştığı bir okul olmuştur. Bu okulda herkes kendine göre bazı bilgiler

elde etmiştir. Bundan dolayı tarihçilikte de Medine bir merkez olmuştur. Tarihçilikte

ilk olarak temayüz eden hadisçilerin, çeşitli düşüncelerinin etkilerinin görüldüğü yer

olan Medine, İslam’da ortaya çıkan ilk şehirdir. Burada daha ziyade sade ve saf

olarak, nasslara bağlı kalındığından, milli fikirler yansıtılmadan eserler yazılmıştır.

Medine’de eğitim ve araştırmalar bir hocanın etrafında oluşan halkalar ile

başlamıştır. Talebelerin gayreti bu halkalarda ortaya çıkmıştır. Medine okulunda

tarihçilik alanında yapılan çalışmalar, Hz. Muhammed’in (sav) peygamberliğinden

başlayarak vefatına kadar olan hadiseler ile Raşid halifeler dönemindeki olaylar ele

alınmıştır. Bu eserlerde olaylar sade, anlaşılır, hikâyemsi menkıbe tarzında anlatılmış,

ara sıra da şiir kullanılmıştır. Medine’deki tarihî çalışmaların ilk temsilcileri de Urve b.

Zübeyir ile talebesi Muhammed ez-Zührî olmuştur. Daha sonra merkezini söz konusu

kişilerin oluşturduğu bu okulda, tarihçilik çalışmaları genişlemiş ve yeni yeni eserler

ortaya çıkmaya başlamıştır. Eserler öncekilere nazaran biraz daha derli toplu

olmuştur. Medine tarih okulunda yetişen tarihçilerden bazıları:

a. Musa b. Ukbe (ö. 141/758): Zübeyr b. Avvam oğullarının azatlısı idi ve

Mekke'de doğup Medine'de yaşamış ve sonra Şam'a göçmüştü. İlk ciddi boyutlu Sîre

yazarı, Buharı, Taberî, Beyhakî gibi kişiler sika ve güvenli bir kimse olduğunu kabul

etmişlerdir. Onun rivayetlerinde İbn İshak ve Vakidî'nin rivayetlerinde olduğu gibi

zayıf yanlarının olmadığı kabul edilir.

b. Muhammad ibn İshak (ö. 151/768): Medine tarih okulunun Siyer ve

Megazi konusunda en önemli şahsiyetidir.38 Çünkü kitabı bize kadar ulaşan ilk

müelliftir. İbn İshak, seleflerinden aldığı rivayetleri ilmî ve düzenli bir şekilde kitap

haline getirdi. Onun “es-Sîre” adlı eseri siyer ve megazi konusunda bildiğimiz en eski

kitaptır.39

c. Muhammed İbn Ömer el-Vakidî (ö. 208/833): İslam’ın Hıristiyan dünyasına

karşı kazandığı ilk zaferleri vakur, fakat ateşli bir dille tasvir etmiştir. Eseri zamanımıza

kadar ulaşan birinci dönem tarihçilerinden ve Medine tarih okulunun en tanınmış

simalarından birisidir.40

37 Abdülaziz Dûrî, Bahsun fî Neş’eti İlmi’t-Tarih İnde’l-Arab, s. 21. 38 M. Şemseddin Günaltay, age, s. 20. 39 Ali Yakup Cenkçiler, “Abbasiler Döneminde Kültürel Faaliyetler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1992, C. III, s. 426. 40 M. Ş. Günaltay, age, s. 26.

16

d. Muhammed İbn Sa’d (ö. 230/844): Medine tarih okulunun tabakât

alanında ilk eser veren tarihçisidir. Tabakâtu’l-Kübra adlı eseri günümüze kadar

ulaşmıştır.

3. Irak Tarih Okulu ve Metodu

Medine’de İslamî ilimlerde daha çok İslam’ın temel görüşleri ele alınarak

eserler ortaya çıkmıştı. Fakat İslam Tarihi’nin ilk döneminde ilim merkezlerinin Basra

ve Kûfe’nin olduğu bu bölgede, değişik dilde çok farklı etnik gruba mensup insanların

bulunmasından dolayı yeni ve farklı fikirler İslam’a girmiştir. İslam’a giren milletler,

daha önceki dinlerine ait olan bazı fikirlerini İslam’a sokmalarıyla bazen İslamî

olmayan fikirler ortaya çıkmıştır.

Tarihçilik alanında da bu okulda Arap asabiyetinin izlerini görüyoruz. Çünkü

ensâb üzerinde yoğunlaşarak yapılan çalışmalar hep bu doğrultuda olmuştur. Bu

okulda birinci derecede rivayet edilen haberler, kabile meclislerinde konuşulan

bilgilerdi. Irak tarih okulunda “senede” fazla önem verilmeyerek, rivayetlerde şiir ve

şifahî olanlar ağırlıktaydı. Sanki İslam öncesi geleneğin devam ettirilmesi gibiydi.

Fakat bu faaliyetleri yazan ilk habercilerin eserleri bize kadar ulaşmadı. Bu okulda

yetişen bazı kişileri şöyle sıralayabiliriz:

a. Avane b. Hakem (ö. 147/764): Siretü Muaviye ve Benî Ümeyye ile Kitabu’t-

Tarih adlı eserleri yazmıştır.

b. Ebu Mihnef (ö.157/774)

c. Seyf b. Ömer (ö.180/796)

d. Nasr b. Muzahim (ö.212/827)

e. Medâinî (ö.225/839): Tarihî habercilik araştırmaları bununla zirveye

çıkmıştır.

4. Müslümanlar Arasında Dünya Tarihçilerinin Ortaya Çıkışı:

H. III. asırda tarih araştırmaları büyük tarihçiler çıkaracak seviyeye ulaştı.

Haberciler, dilciler ve nesepçiler eserlerinde tarihe biraz daha ciddi yer vermeye

başladılar. Bu çalışmalarda İslam’ın tarih fikri tamamen ortaya çıktı. Tarihî rivayetler

toplanarak Medine ve Irak okulları ile dinî ve kabilevî akımlarla sınırlı kalmayan

tarihçiler ortaya çıkmıştır. Bunlar ensâb, ahbar ve diğer kaynaklardan da faydalanarak

düzenli bir şekilde bütün ümmeti içine alan eserler ortaya koydular. Hatta yaratılıştan

kendi zamanlarına kadar dünya tarihini de ele aldılar. Bunlar arasında bazıları kutsal

kitaplardan da istifade etmişlerdir. Bu tarihçilerden bazıları:

a. İbn Kuteybe (ö. 276/889): Yaratılıştan Abbasi hükümdarı Mutasım’a kadar

olan olayları ele alan bir dünya tarihçisidir. Kitabu’l-Maarif adlı eseri yazmıştır.

17

b. Ahmed b. Yahya b. Cabir b. Davud el-Belazûrî (ö. 278/892): İslam’ın doğuş

ve yayılış dönemi ile ilgili önemli eserler veren Belazûrî, çeşitli şehirlerde gezerek

Fütûhu’l-Buldan’ı yazmıştır. Rivayetlerinde tenkidi kullanmış, ayrıca Ensâbu’l-Eşraf’da

da İslam tarihinde ümmetin fikir ve tecrübelerinin tek noktada toplanmasına

çalışmıştır.

c. Yakûbî (ö. 283/897): Yakubi, Halife Mansur zamanında kölelikten serbest

bırakılmış olan Vadih'in torunudur. 260/873 yılına kadar Ermenistan ve Horasan'da

yaşamıştır. İran'da Tahirî Hanedanı emri altında hizmet eder ve onlar için çalışırdı, bu

sırada Hindistan, Mısır ve Mağribi gezer. Tahirîler Horasan'ı ele geçirerek kendi

topraklarına katan Seferiler tarafından devrilince, Mısıra yerleşir ve 889-890

yıllarında Tolunoğulları, sarayında Kitabu’l-Buldan adlı ilk coğrafya kitabını yazmıştır.

Yakubi'nin 283/897 yılı içinde öldüğü söylenir.

d. Ebu Hanife Ahmed b. Davud ed-Dineverî (ö. 282/895): Dünya tarihçisi olan

Dineverî el-Ahbaru’t-Tıval adlı eseri yazmıştır. Yazar bu eseri genel bir tarih kitabı

olup üç bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde Peygamberler Tarihi’ni ele

alır, İkince bölümde İskender ve Sasanîlerin tarihinden bahseder, kitabın en önemli

olan Üçüncü bölümde ise, Hz. Osman’dan başlayarak, Hz. Ali ile Muaviye arasındaki

olaylar, Hz. Hüseyin’in şahadeti, Muhtar es-Sakafî’nin isyanı ve Abbasilerin kuruluşu

anlatır.

e. Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberî (ö. 310/ 923): Eseri Tarihu’r-Rüsul

ve’l-Mülûk’tur. İslam’da tarihçiliğin oluşum döneminde, Müslümanların tarih

yazıcılığında ulaştığı zirveyi temsil eder. Eseri yaratılıştan başlayarak, eski krallıklar ve

peygamberleri de ele alıp 302/915 yılına kadar olan İslam Tarihi’ndeki olayları

inceler.41

II. OSMANLILARDA TARİHÇİLİK

Bu bölümde konumuzla doğrudan alakalı ve daha çok ilgilendiren Osmanlı

dönemi üzerinde duracağız. Çünkü üzerinde çalıştığımız kişi, Osmanlının son

döneminde yaşamış ve zamanın fikir hayatına damgasını vurmuş bir şahsiyettir.

Bundan dolayı Osmanlılarda tarihçilik konusunu kısaca inceleyeceğiz.

İslam Tarihi’nin büyük bir bölümünü teşkil eden Osmanlılar, kuruluşundan

yıkılışına kadar, her yönde İslam’ın yücelmesi için çalışmışlardır. Fakat günümüzde

Türkiye gibi bir kısım İslam ülkelerinde bulunan üniversitelerin İslam Tarihi

bölümlerinde, İslam Tarihi’nin sadece Abbasilere kadar olan kısmı okutulmaktadır.

Dolayısıyla bundan sonraki bin yıllık uzun süreç pek dikkate alınmadığı görülmektedir.

Hâlbuki Abbasilerden sonra bin yıllık İslamî kültüre damgasını vuran Türklerin tarihi

bilinmeden İslam Tarihi tamamlanmış olmaz. İslam’ı Orta doğudan atmak için gelen

41İlk Dönem İslam tarihçileri için daha geniş bilgi için bkz; Abdülaziz Dûrî, Bahsun fî Neş’eti İlmi’t-Tarih İnde’l-Arab.

18

Haçlıları, önce Anadolu üzerinde durduran Türklerdir. İlâ-yı Kelimetullah için devamlı

cihat eden Türklerdi. Bütün Müslümanları kendi bünyesine alarak İttihad-ı İslam’ı

tesis eden Türklerdi. İslam Tarihi’nde altın sayfalar yazan bir milleti, İslam Tarihi’ne

almamak büyük talihsizliktir. Bu da olsa olsa ya kıskançlıktan ya da Avrupalıların

olumsuz propagandalarına şartsız katılmaktan kaynaklanmaktadır.

İslam Tarihi’ndeki ilmî gelişmeler, Osmanlı döneminde de durmamıştır. Hatta

bir müddet sonra hız kazanmıştır. Bu ilimlerden birisi de İslam Tarihi’dir. Tarihçilik,

Osmanlılarda erken dönemde başlayan bir ilimdir. Kuruluşundan yüz yıl sonra

Germiyanlı Ahmedî’nin, Germiyan hükümdarı Süleyman Şah adına İskendernâme adlı

bir esen yazdığını görüyoruz. Bunun sonuna da Dâsitân ve Tevarih-i Mülûk-ı Âl-i

Osman adıyla kısa manzum bir Osmanlı tarihi eklemiş ve ilavesini Yıldırım Bayezıd’in

en büyük şehzadesi Emir Süleyman’a takdim etmiştir. İlk Osmanlı vekayinâmesi kabul

edilen bu eser, kendisinden sonraki bazı tarihçilere kaynak olmuştur.42 Osmanlının

kuruluş döneminde II. Murad devrinin özel bir önemi vardır ve bu devir adeta bir

millileşme, kültür, telif ve tercüme faaliyetlerinin arttığı bir dönemdir. Nitekim

Yazıcıoğlu Ali, İbn Bibî el-Evamiru’l-Alaiyye adlı Farsça Selçuklu tarihini bu dönemde

Türkçeye çevirmişler ve bazı ilaveler yapmışlardır.

II. Murad devrinde orijinal tarih kaynağı olarak, Tarihî Takvimler

(Vakâyinâmeler) yazılmıştır. Bu eserler önemli olayları gün gün ele alan belgelerdir ve

tarihçiler için çok kıymetlidir.43

Osmanlı tarihçiliği, tam anlamıyla temel olarak Fatih döneminde başlar. Bu

dönemde şehnameciliğin44 çekirdeği atılmış ve İstanbul’un fethinden sonra tarih

yazıcılığında bir canlanma görülür. Tursun Beyin Tarih-i Ebu’l-Feth’i doğrudan Fatih

dönemine ait ilk elden bir kaynaktır. Enverî, Düsturnâme’sini Fatih’in sadrazamı

Mahmut Paşa adına kaleme almıştır. Şükrullah ve Karamanî Mehmet Paşa da yine bu

dönemin tarihçileridir. Karamanî Tevarih-i Selâtîn-i Osmaniyye adlı Arapça bir

Osmanlı tarihi yazmıştır.

42Hüseyin Gazi Yurdaydın, İslam Tarihi Dersleri, Ankara 1982, s. 6; Abdülkadir Özcan, “Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı”, İlim ve Sanat (Tarih ve Tarihçiliğimiz), İstanbul 1992, s. 34; Batılı müellif Menage, Ahmedî’den sonra gelen ve elimize orijinal şekliyle geçen ilk kaynağın “Saray Takvimleri” olduğunu söylüyor. Bkz; V. L. Menage, “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı”, İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1978, s. 229. 43 Tevarih-i Âl-i Osman’lara kaynak olan Tarih-i Takvimler kısmen de olsa Osman Turan tarafından neşredilmiştir. 44 Şehnamecilik: Genellikle ilk defa olarak Fatih’in Şehdî isimli bir zatı Şehnameci olarak tayin ettiği kabul edilir. Ancak şehnameciliğin tam bir memuriyet haline gelmesi Kanuni’nin son devirlerinde olmuştur. Bu devirde Fethullah Arif ve Eflatun Şirvanî’nin Şehnameci olarak tayin edildikleri bilinmektedir. Fakat daha sonra ihdas edilen vakanüvislik mahiyetindeki Şehnameciliğin 977/1569 tarihinde bu makama Seyyid Lokman’ın getirilmesiyle başladığı söylenebilir. Bkz; H. G. Yurdaydın, İslam Tarihi Dersleri.

19

II. Bayezid dönemi ilk Osmanlı tarihinin yazıldığı bir devirdir. Nitekim

günümüze intikal eden birçok eser bu dönemde yazılmıştır. Bu dönemde Türkçe

olarak kaleme alınmış genel tarihler, “Tevarih-i Âl-i Osman” olarak adlandırılmışlardır.

Bunlar Osmanlı sülalesi tarihleri ya da sadece bir hükümdarın devrini veya önemli bir

olayı konu edinen eserleri ve biyografileri içine almaktadır.45 Popüler tarihçiliğimizin

önde gelen isimlerinden Âşık Paşazâde ünlü Tevarih-i Âl-i Osman isimli eserini halk

diliyle bu dönemde yazmıştır. Bunu kaynak olarak kullanan Neşrî’nin Kitab-ı

Cihannüma’sı tenkitçi ve yorumcu bir gözle yazılmış ilk eser hüviyetini taşır.

İdris-i Bitlisî Heşt Beheşt adlı Farsça, İbn Kemal ise Tevarih-i Âl-i Osman adlı

Türkçe Osmanlı tarihini II. Bayezid’in emriyle yazmışlardır.46 Osmanlı tarihçiliğine İran

ekolü ve Arap ekolü etkili olmuştur. İran ekolünde olaylar mübalağalı bir şekilde ele

alınarak bir sayfalık hadise, on sayfada anlatılır. Osmanlı tarihçiliğinde İdris-i Bitlisî’nin

tesiri çok uzun süreli olmuştur.

Yavuz Sultan Selim zamanında Mısır’ın Osmanlılara katılmasıyla Osmanlı

tarihçiliğine Arap ekolü etkili olmaya başlamıştır. Özellikle İbn Fahd’ın Kemal

Paşazâde üzerinde büyük tesirinden bahsedilmektedir. Keza İbn Haldun’un Osmanlı-

Türk tarihçilerinin üzerinde derin tesiri olmuştur. XVII. asra damgasını vuran Kâtip

Çelebi’nin de Arap ekolünün tesiri altında olduğu görülmektedir. O, muhtemelen bu

ekolün etkisinden dolayı Takvimü’t-Tevarih, Fezleketü’t-Tevarih, Süllemü’l-Vüsûl ve

Keşfü’z-Zünûn gibi eserlerini Arapça yazmıştır.47

A. Selimnâmeler:

Yavuz Sultan Selim döneminde tarih alanında devirle özdeşleşmiş, ayırıcı eser

türü olarak karşımıza Selimnâmeler çıkmaktadır. Bu eserler gerçekten gazavâtnâme

türünün en güzel örnekleridir. Bu eserlerde olaylar Yavuz Selim dönemi

başlangıcından hatta bu padişahın şehzadeliğinden itibaren, onun ölümüne kadar

getirilir. Yavuz Sultan Selim zamanında yazılmış Türkçe veya Farsça Selimnâmeler

olduğu gibi daha sonra kaleme alınmış olanlar da vardır.48

Selimnâmeler kabarık bir yekûn tutmalarına rağmen, bu eserler ve yazarları

hakkında yapılmış ciddi araştırmalar Ahmet Uğur’un yaptığı birkaç çalışma dışında

son derece az olduğundan onlar hakkındaki bilgilerimiz, yok denecek kadar azdır.49

45 H. G. Yurdaydın, Matrakçı Nasuh, Ankara 1963, s. 1. 46 Megane Osmanlı tarihçiliğinin dönüm noktası olarak İdris-i Bitlisî ve Kemal Paşazade’nin eserlerini göstermektedir. Bkz; V. L. Megane, Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı, s. 229. 47 Abdülkaadin Özcan, agm, s. 35. 48 Selimnâmeler: Umumiyetle Yavuz Sultan Selim’in (1512-1520) Trabzon’daki valiliği (1509) zamanından başlayarak, önce Gürcülerle, sonra da babası ve kardeşleri ile olan mücadelelerinden, nihayet tahta geçip Safevi ve Mumlûklularla giriştiği savaşlarından bahseden müstakil eserlere denilmiştir. Bkz; Şehabeddin Tekindağ, “Selim-nâmeler”, İÜEF. Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1970, S. 1. 49 H. G. Yurdaydın, Matrakçı Nasuh, s. 1.

20

1. Bu Döneme Ait Bazı Selimnâmeler

a. Şükrü Bitlisî-Selimnâme: Bu eser Yavuz’un şehzadeliğinden ölümüne kadar

olan devreyi içine alır.50

b. Üsküplü İshak b. İbrahim-Selimnâme; Yavuz Sultan Selim’in Irak ve İran

seferlerini anlatır.

c. Keşfî Mehmed- Selimnâme; Yavuz’un İran ve Mısır seferlerini anlatır.

d. Celal-zâde Mustafa-Selimnâme; Yavuz Selim dönemini anlatır.51

e. Hoca Sadeddin Efendi-Selimnâmesi; Yavuz Sultan Selim Han’ın menkıbelerini ihtiva eden kıymetli bir eser olup, günümüzde transkripsiyonu yapılarak muhtelif tarihlerde yayınlanmıştır.52

2. Selimnâmelerin Genel Değerlendirilmesi:

Yavuz Sultan Selim için yazılan her tarihî esere Selimnâme denilebilir. Çünkü: a. Bu eserler, Kemal Paşazâde’nin Sekizinci ve Dokuzuncu Defterleri ile İdrisi Bitlisî’nin Heşt Beheşt adlı çalışmaları gibi ya Selimnâmeler’e kaynak ya da Selimnâmeler’den aktarma olmuşlardır. Hoca Sadeddin Efendi’nin “Tacu’t-Tevarih”i ile Âli ve diğer bazı Osmanlı tarihçileri gibi. b. Bu eserler Yavuz Sultan Selim devri için yazılan tarihlerin birer özetidirler. İdrisi Bitlisî’nin ve Hoca Efendi’nin Selimnâmeler’i gibi. c. Selimnâmeler’in pek çoğu hatta büyük kısmı Yavuz Sultan Selim’in vefatından sonra Kanuni devrinde yazılmıştır. d. İlmi araştırma ve bunun bir parçası olan tarihçilik, Fatih Sultan Mehmet devrinde başlayıp bu dönemde zirveye çıkmıştır. Çünkü onun döneminde devletin malî gücü çok yüksek bir seviyeye ulaşmış, ülke en geniş sınırlarına kavuşmuştur. Bunun neticesi olarak da her taraftan ilim adamları İstanbul’da toplanmaya başlamıştır. Her ilim adamı hanedana iyi görünmek ve bir şeyler verme çabasına girişerek dönemin en yüksek devlet yetkilisinin faaliyetlerini anlatmak için Selimnâme gibi eserler ortaya çıkmıştır. e. Yavuz Sultan Selim’in çok kısa sürede büyük başarılarına rağmen, bazıları tarafından az da olsa hanedana yakışmayan, kan dökücü ve benzeri sıfatlarla anıldığı görülmüştür. Oğlu Kanuni tahta çıktığında babası ile ilgili daha olumlu bir kanaat yerleştirmek ve babasının prestijini düzeltmek ve onun propagandasını yapmak için, kendisini mecburiyet altında hissetmiş olabilir ve verdiği ulufelerden ve bahşişlerden faydalanmak için herkes, babası Yavuz Selim’in methi için bir şeyler yazmak yarışına girmiş olabilir.

50 Şükrü Bitlisî’nin Selimnâmesi hakkında geniş bilgi için bkz; Ahmet Uğur, “Şükrü Bitlisî ve Selimnâmesi”, AÜİFD, Ankara 1981, C. XXV, s. 325-347. 51 Bu eser için bkz; Ahmet Uğur, “Celal-zâde Mustafa ve Selimnâmesi”, AÜİFD, Ankara 1983, C. XXVI, s. 107. 52Ahmet Uğur, “ Hoca Sadeddin Efendi’nin Selimnâmesi ” , İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, Ankara

1980. s. 225-241.

21

f. Sayfalarca yazılmış olan tarihleri okumak sıkıcı gelmeye başlamış olabilir. Onun için Bundan dolayı bir padişahın hükümdarlığının bütün dönemini veya bir kısmını anlatan kısa tarihçilik okuyucuyu usandırmamak için ele alınmış olabilir.

3. Selimnâmelerin Tarihî Değerleri:

Tarihçiliğimizin bir bölümünü içine alan bu eserlerin tarihi kıymetleri yüksektir. Bunları genel çerçevede şöyle özetleyebiliriz; a. Olayları özlü ve kısa olarak anlatırlar. b. Kısa ve özlü olduklarından, okunmaları kolay ve çekicidir. c. Bazıları, bilhassa yazarının sahip olduğu ferdî bilgiler ve şahıslar yönünden bazı konular için kıymetlidir. Mesela Sücûdi Osmanlı ordusunun kullandığı silahlar için çok kıymetli bir kaynaktır. Çünkü kendisi bu göreve bakmaktadır. Şükrî ise, Osmanlının Doğu bölgesi için bir atlas gibidir. d. Bu yazarlar, zamanında mevcut olup da bizlerin henüz bilemediği eserleri bize tanıtırlar. Mesela Nişancı ve Hoca Sadeddin Efendi, Kemal Paşazade’nin eserlerinden bize aktarmalar yaparlar ki, bu eser bugün elimizde mevcut değildir. e. Bu eserlerin verdikleri tarihî bilgilerin yanında, bize öğrettiği pek çok edebî, sosyal, ahlakî, dinî ve millî konular da vardır.

4. Selimnâmelerin Zayıf Yönleri:

a. Bazıları sırf moda ve devrinin geçer akçesi olduğu için kaleme almıştır. b. Bazıları hemen hemen hiçbir şey yapmamış, sadece kendisinden önce yazılan bir Selimnâmeyi nesre çevirmiş, bir sonrası ise bunu tekrar nazm haline sokmuş veya kısaltmıştır. c. Ya da bu Selimnâmeler bir diğerinin kopyasıdır. Başka bir tarihi alarak ismini değiştirip, Selimnâme diye takdim etmiş veya Selimnâmeyi Yavuz Sultan Selim devri için tarih yapmıştır. Netice olarak, dili planı ve muhtevaları ile basit olanları bir yana, bunların içinde tarihçilik yönünden çok kıymetli ve istenilen düzeyde olanları da mevcuttur.53

B. Süleymannâmeler:

Kanuni Sultan Süleyman zamanında Selimnâmelerin yerini Süleymannâmeler almıştır. Bunlar Kanuni Sultan Süleyman’ın gazalarını konu edinen eserlerdir. Ancak yarım asra yakın süren Kanuni devrinin tamamını ihtiva eden bir Süleymannâme’nin varlığı bilinmemektedir. En uzun Süleymannâme Celalzâde Mustafa Çelebi’nin Tabakâtu’l-Memalik ve Derecâtü’l-Mesalik adlı eseridir.54 Kanuni devrinde Süleymannâme ve tarih yazarlarından bazıları şunlardır: 1.Celalzâde Mustafa Çelebi, Tabakâtu’l-Memalik ve Derecâtü’l-Mesalik: Bu eser Kanuni’nin 927/1520 cülusundan, 965/1557 yılına kadar gelişen siyasi, sosyal ve kültürel olayları ele alır. 2. Bostan Çelebi, Süleymannâme: Bostan Çelebi eserini bir vakanüvis gibi yazmaya başlamış, fakat değişik zamanlarda tekrar ele almak suretiyle ona yeni

53Selimnâmelerin genel özellikleri için bkz; Ahmet Uğur, “Selimnâmeler”, AÜİFD, Ankara 1978, C. XXII, s. 367-379; Şehabeddin Tekindağ, “Selimnâmeler”, İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1970, S. I, s. 197-230. 54 Abdülkadir Özcan, agm, s. 35.

22

ilâveler yapmıştır. Mevcut nüshaların hiçbirinde telif tarihi yoktur. Ancak müellifin ifade tarzından Süleymannâme’nin ilk telifini 1524'te, ikinci telifini 1537'de, üçüncü telifini 1541'de, son telifini ise 1547'de yaptığı söylenebilir. Edebî ve resmî güzel bir üslûpla kaleme alınan Süleymannâme çağdaş tarih kaynaklarını tamamlar mahiyette olup Kanûnî devrinin 1520-1542 yılları arası olaylarının kronolojik tespitinde ihmal edilmemesi gereken bir eserdir. Bu eser Hammer’in kaynağı olduğu kabul edilir. 3. Matrakçı Nasuh, Süleymannâme: Matrakçı Nasuh bu kitabının üç ayrı nüshasında 1520-1537, 1542-1543 ve 1543-1551 yılları arasında vukua gelen olayları ele almıştır. 4. Bu Süleymannâmeler dışında özel alanlara, olaylara ya da seferlere tahsis edilmiş eserler de mevcuttur. Mesela; Tabib Ramazan’ın Tarih-i Feth-i Sikloş adlı eseri gibi. 5. Bu devirde aynı zamanda bir takım manzum Süleymannâmeler’de yazılmıştır. Mesela; Mahremî, Senaî ve Niğde kadısı Hâkim’in Süleymannâmeler’i gibi.55 Ayrıca Fatih döneminde ortaya çıkan şehnamecilik daha kalıcı olarak Kanuni Sultan Süleyman zamanında kurulmuştur.

C. Resmi Tarih Yazcılığı Vakanüvislik:

Osmanlı tarih yazıcılığında, büyük eserlerin kaleme alınması 16. yüzyıl sonlarına gerçekleşmiş olup, bu sıralarda genel tarihler ve dünya tarihleri yazılmaya başlanmıştır. Genel tarihlerin bazısı dünyanın yaratılışından, bir kısmı ise Osmanlı Devletinin kuruluşundan başlar. Matrakçı Nasuh, Lütfi Paşa, Muslihiddin Lârî, Nişancı Mehmed, Molla Çelebi, Hoca Sadeddin Efendi, Gelibolulu Âli ve Selanikî Mustafa bu yüzyılda önde gelen tarihçiler olmuştur. Bunlar arasında Mustafa Âlî, Künhü’l-Ahbar adlı eserini tenkitçi bir gözle kaleme almıştır ve Osmanlı tarihçiliğinde adeta bir ekol olmuştur. O, olayların sebep-sonuç bağları üzerinde durmuş ve hatta gerektiğinde hükümdarları bile tenkit etmekten çekinmemiştir. 56 Bu yönü ile Mustafa Âlî’yi Osmanlı tarihçiliğinde gerçek bir tenkitçilik ekolünün başlatıcısı sayabiliriz. 17. yüzyılda Şehnamecilik hayli ilerlemesine rağmen, IV. Murad’tan sonra yavaş yavaş kaybolmuş, bunun yerini özel tarihler almıştır. Bu dönemde şehnamecilik ekolünün temsilcileri Gânizâde, Nâdirî ve İbrahim Mülhimî gibi tarihçiler olmuştur. 18. yüzyılda Osmanlı tarih yazıcılığında yepyeni bir dönem başlamıştır. Çünkü bu asrın başlarında resmi devlet tarihçiliği olan vakanüvislik tesis edilmiştir. Osmanlı Devleti merkez teşkilatında görevli devlet tarihçisine “vakanüvis” denilmiştir. Vakanüvisler, kendilerinden önce yazılanları tedvine ve hizmette bulundukları zamanın hadiselerini de tahrire memur edilerek Osmanlı tarihinin telifine çalışmışlardır. Vakanüvislik ilim telakkisi ve tekniği itibariyle şüphesiz dana önce teşekkül ve tekâmül edip, muayyen kalıplara bağlı numunelerini vermiş olan İslamî tarih yazıcılığı ananesine bağlı ve tabiatıyla da iki farklı tarihçiliğin tesirinde (edebî ve ilmî) kalmıştır.57 Vakanüvislik müessesesi, Divan-ı Hümayun kalemleri arasında teşekkül etmiştir. İnşa ve şiir sanatında mahir ve umumiyetle hacegânlık rütbesine ulaşmış

55 H. G. Yurdaydın, age, s. 11. 56 Abdülkadin Özcan, agm, s. 35. 57 Bekir Kütükoğlu, “Vakanüvis”, İA, İstanbul 1986, C. XIII, s. 271.

23

olan kâtipler arasından seçilmiştir. Vakanüvislerin olayları kaydederken edebî vasıflarının ağır bastığı görüyoruz. Vakanüvislerin, devlet merkezine intikal eden devlet vekayilerini işaret edilen imkânlar dairesinde ve beğenilecek tarzda yazması yanında, dış dünyaya ve özellikle devletin münasebetlerde bulunduğu Avrupa devletlerine dair haberlere de yer vermesinin faydalı olacağı düşüncesiyle, her ay Avrupa haberlerinin devletçe vakanüvislere verilmesi arz olunmuştur. Vakanüvisliğin Abdurrahman Abdi Paşa ile başladığı söylense de merkez teşkilatına bağlı bir görev olarak Naima Mustafa Efendi ile başladığı kesindir.

1. Bazı Vakanüvisler ve Eserleri;

a. Naima Mustafa Efendi (ö. 1128/1716): Osmanlıda ilk devlet tarihçisi olarak bilinir. Naima 18. yüzyılda kendi dönemini değil, önceki döneleri kaleme almıştır. En büyük özelliği tenkitçi özelliğe sahip olması ve olayların sebep-sonuç ilişkisi içerisinde değerlendirmesidir. Naima’nın bu hususta en önemli eseri Naima Tarihi’dir.58 b. Masrafzâde Mustafa Şefik Efendi (ö. 1127/1715): Bunun vakanüvisliği hakkında kesin bir bilgi sahibi değiliz. Fakat 18. yüzyılda telif edilen Şefiknâme adlı eserde 1703 tarihinde Osmanlı topraklarında meydana gelen “Edirne Vakası” anlatılır. Mustafa Şefik Efendi dönemin siyasi olaylarından korktuğu için Edirne Vakası’nda yer alan kişileri ve geçen hadiseleri üstü kapalı olarak anlatmıştır. c. Mustafa Şefik Efendi’nin yerine Hadım Hasan Paşa medresesinde müderris bulunan Raşid Mehmet Efendi (ö. 1148/1735) vakanüvis olarak tayin edilmiş ve kendisine bir arpalık verilmiştir. Bunun da Raşid Tarihi adlı eseri vardır. d. Küçük Çelebizâde Asım İsmail Efendi (ö. 1173/1760): 1729-1772 yılları arasındaki vakayileri kaleme almıştır. Çelebizâde Tarihi’ni yazmıştır. e. Ahmed Cevdet Paşa (ö. 1312/1895): Nail Beyin vefatı üzerine vakanüvisliğe müderris payelerinden Meclis-i Maarif ve Encümen-i Daniş azası olan Ahmed Cevdet Paşa getirilmiştir. Ahmed Cevdet Paşa Osmanlı tarihinin hem ilim sahasında hem de devlet idaresi alanında büyük başarılar sağlayan şahsiyetlerden birisidir. Kendisine tevdi edilen devlet işlerinin hiç birinde en küçük bir kusuru ve haksızlığı görülmemiştir. Zekâsı ve ilmî dirayeti ile herkesi kendisine hayran bırakmıştır. Tanzimat hareketinin memlekete faydalı olabilmesi için bütün gücüyle çalışmıştır. Mecelle gibi muazzam bir hukuk abidesinin meydana getirilmesinden tutunuz “ipek böceği nizamnâmesi”ni hazırlamaya varıncaya kadar birçok hususta büyük bir emek sarf etmiştir.59 Ahmed Cevdet Paşa tarihçilik alanında da büyük şahsiyettir. Osmanlı hatta Türk tarihinde belki de eşi bulunmayan büyük bir tarihçidir. İbn Haldun’un tesirinde kaldığından tarihçiliğinde tenkiti ön planda tuttuğunu görüyoruz. Olayları zikrettikten sonra akla ve mantığa göre kendi görüşlerini de beyan ediyor. Tarihinde olayları genelde belgelere dayandırmaktadır. Bunda vakanüvis olmasının çok büyük katkısı olmuştur. Olayları önce kaydedip sonra da tarihinde malzeme olarak kullanmıştır.

58Bekir Kütükoğlu, agm, s. 275. 59 Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, İstanbul 1976, C. I, s. 12.

24

2. Ahmed Cevdet Paşa’nın Eserleri:

a.Tarih-i Cevdet, Tarih-i Vekayi-i Devleti Aliyye: On iki cilt olup Osmanlı Devleti’nin 1774-1825 seneleri arasındaki tarihinden bahseder. Tenkidî ve tahlilî bir tarih anlayışı ile hadiselerin gerçek sebep ve illetlerini araştırmıştır. İbn Haldun, Montesqieu ve Taine gibi Avrupalı tarihçilerin de tesiri altında kalmıştır. b. Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Hulefa: Didaktik mahiyette olup on iki cüzden oluşmaktadır. Fevkalade sade ve o derecede de yüksek ve edebî bir üslupla kaleme alınmıştır. c. Tezakir-i Cevdet: Ahmed Cevdet Paşa, vakanüvisliği zamanındaki hadiseleri, gördüğü vesikaları muntazam bir şekilde bu eserinde yazmıştır. Devrin siyasi, içtimaî ve ahlakî cephesini aksettirmektedir. d. Maruzât: 1839-1876 yılları arasında müşahede ettiği ve kendisine ulaşan tarihî ve siyasî olaylardan bahseder.60 e. Mukaddime-i İbn Haldun: Bu eserde tesirinde kaldığı İbn Haldun’un Mukaddime adlı kitabını kısaca değerlendiriyor. Ahmed Cevdet Paşa’nın bunlardan başka tarihe ait basılmış ve basılmamış çok sayıda makaleleri de vardır.

3. 19. Yüzyıl Tarih Tarihçiliği:

19. yüzyılda tarihçiliğimize yeni görüşler girerek hâkim olmaya başlamıştır. Tenkitçi görüş daha esaslı bir şekilde yerleşmiştir. Bu dönemde tarihî olaylar yorumlanarak, elde edilen belgeler tahlil, tenkit ve değerlendirmeden geçirilmiştir. Genellikle kaynağı “Takvim-i Vekayi” olan Ahmed Lütfi Efendi olaylara değişik açıdan bakmış. Tarihe farklı yorumlar ve anlayışlar getirerek ilmî ve tenkidî tarihçiliğin örneklerini vermiş. Keza bu dönemde yaşamış bir sadrazam olan Ahmed Cevad Paşa, Tarih-i Askeri-i Osmanî’yi yazarken yine arşivi kullanmıştır. Ahmed Vefik Paşa, Fezleke-i Tarih-i Osmaniye adlı eseri ile Osmanlı tarihçiliğinde bir dönüm noktasını oluşturur. Ahmed Mithat Efendi ve Abdurrahman Şeref Bey gibi kişiler bunları izlemiştir. 19. yüzyıl tarihçiliğinin çoğu Prusyalı tarihçi Hammer’den etkilenmiştir. Bu yüzyıl tarihçilerinden Mustafa Nuri Paşa, Netaciyu’l-Vukuât adlı tarih ilminin usulüne uygun olarak yazılış ilk eser derilebilir. Çünkü Mustafa Nuri Paşa, metot yönünden olsun, olayları siyasi ve kurumsal olarak ele alışı bakımından olsun daha sonraki tarihçilere örnek olmuştur.61 Bu dönemde yeni görüşler doğrultusunda ilmî tarihler yazılmıştır. Batıya açılma sonucunda ilmî tarihin kuralları öğrenilerek yazarlar eserlerinde kullanmaya başlamıştır. Tarihçi için kaynak olan Vekayinâmeler, Tevarih-i Âl-i Osman’lar, Tarih-i Takvimler, Selimnâme ve Süleymannâmeler daha düzenli şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlılarda, 19. yüzyılın sonuna gelinceye kadar, tarih yazıcılığı hep ferdî kalmıştır. Bir tarihçi eserini tek başına yazarak padişaha takdim etmiş ya da vakanüvis olan birisi topladığı ve yazdığı vekayi-nâmeleri bir araya getirerek eserini oluşturmuştur.

60 Ahmed Cevdet Paşa, age, C. I, s. 13. 61 Abdülkadir Özcan, agm, s. 36.

25

Toplu tarih yazma girişimi ilk defa Tarih-i Osmanî Encümeni’nin kurulmasından sonra XX. yüzyılın başlarında görülmektedir. Bu Encümenin kuruluş gayesi de zaten bir Osmanlı Tarihi yazmaktır. Necip Asım ile Mehmed Arif Beyler ortaklaşa bir Osmanlı Tarihi yazmaya başladılar. Çok tenkitlere uğradığı için bunun ancak sadece birinci cildi yayınlanabildi. Eserler beğenilmeyerek Encümenin çalışmalarına son verildi. Tarihçiliğin, tarihî silsile içerisinde gelişimini ve değerlendirilmesini yaptıktan sonra tezimizin konusunu teşkil eden Ahmed Hilmi’nin hayatı, eserleri, eserlerinin tanıtım ve değerlendirilmesi ile basın yayın hayatındaki çalışmaları ve görüşlerini ortaya koymaya çalışacağız.

BİRİNCİ BÖLÜM

26

FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN HAYATI

I. AHMED HİLMİ’NİN YAŞADIĞI DÖNEMDE OSMANLI DEVLETİNİN GENEL

DURUMU

A. Ahmed Hilmi’nin Yaşadığı Dönemde Osmanlı:

Osmanlı Devleti, daha önce de yapılmasına rağmen, Üçüncü Selim’den (1789-

1807) itibaren sistemli şekilde yenilik arayışlarına girmiştir. Devletin Avrupa’nın askerî

ve teknoloji alanlarındaki gelişmesine ayak uydurması gerekiyordu. Bunun farkına

varan devlet adamları, Batı tarzında yenilikler yapmaya çalışmışlar. Fakat dört kıtaya

yayılmış dil, din, ırk ve renk farklılıkları ile dolu olan Osmanlı Devleti yaptığı ya da

yapmaya çalıştığı yenilik çalışmalarında başarılı olamamıştır. Bunun yanında

savaşların devam etmesi, dâhili problemlerin artması dikkatlerin yenilik

hareketlerinde toplanmasına engel olmuştur. Ayrıca Büyük Fransız İnkılâbı’ndan

sonra milletlerde uyanan “hürriyet, eşitlik ve bağımsızlık” anlayışıyla azınlıkların

harekete geçmesi, devletin gerilemesini ve hatta yıkılmaya doğru gidişini

hızlandırmıştır.

Devlet eski gücünü yitirerek çeşitli savaşlar sonunda toprak kaybetmiş. Bunun

neticesinde büyük devletlerarasında prestijini kaybetmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısına

gelindiğinde siyasî, iktisadî, askerî, eğitim ve kültür alanlarında büyük sıkıntılar

çekmekteydi. Yapılan sunî ameliyatlar artık fayda vermiyordu. Tabi ki devlet bu

duruma hemen gelmemiştir. Yıllarca üst üste yığılan problemler neticede büyük bir

yıkıntıyı getirmiştir.

B. Ahmed Hilmi’nin Yaşadığı Dönemde Osmanlı Devletinin Eğitim, Siyasî,

Ekonomik ve Askerî Durumu:

Osmanlı Devletinin uzun yıllar örnek olarak yeryüzünde adaleti tesis ederek

varlığını sürdürmesinden sonra Batılı devletlerin karşısında aciz duruma gelmesinin

sebeplerini şöyle sıralayabiliriz:

a. Özellikle yükselme devrinden itibaren ilim, sanat, eğitim ve kültür

alanlarında zirvede olmasına rağmen, mezkur alanlardaki yeni gelişmelere ayak

uyduramamış olması.

b. Doğal sınırlara dayanmış, güçlü devletlere komşu olarak gidebileceği son

noktalara ulaşmıştı.

c. Devletin büyümesi ve genişlemesi sonucunda yönetmek güçleşmişti.

d. Milletlerde uyanan bağımsızlık anlayışı, farklı dil, din ve ırklardan oluşan

Osmanlıyı, zor durumda bırakmıştı.

e. İlmiye sınıfı bozulmuş ve yeni meselelere ilmî cevaplar veremediği gibi

kendi konumu problemin kaynağı olmuştu.

f. Dirayetli iyi devlet adamları yetişmemiş, ehliyetsiz kişiler makam ve mevki

sahibi olmuştu.

27

g. Geçmişte büyük zaferler kazanan Yeniçeri ocağına rüşvet, iltimas ve adam

kayırma ile ehliyetsiz kişiler asker olarak alınmaya başlanmıştı.62

Kanaatimize göre bunların dışında devletin gerilemesinde en önemli etken,

İslamî değerlerin sosyal hayattan uzaklaşmasıdır. İslam’ın ilim, fen ve sanata verdiği

önemi anlamayan din ve devlet adamları, gerçekte İslam’ın malı olan terakkiye sırt

çevirmişlerdir. Bundan dolayı askerî, siyasi, içtimaî, eğitim ve kültürel alanlarda

İslam’ın temel esaslarından uzaklaşmak gerilemenin en büyük sebebidir.

Yukarıda sıralanan bütün bu sebeplerin bir araya geldiği 19. yüzyılda da

Ahmed Hilmi dünyaya gelmişti. Devletin her yönden kıskaca alındığı bu dönemde

çeşitli fikir akımları ortalığı sarmıştı. 1876 yılında Birinci Meşrutiyet’in ilanı ile

azınlıklar, Avrupalı dostlarının da yardımıyla Osmanlı Devleti’ne daha fazla

yüklenmeye başladılar. Diğer yandan Avrupa’ya tahsile gönderilen gençler hürriyet

havasına girerek, mevcut yönetime karşı çıkıyorlardı. Nihayet II. Meşrutiyet’in ilanıyla

istediklerine kavuştular. Fakat devleti de yıkılmaktan kurtaramadılar. Ahmed Hilmi

bütün bu olayları takip ve müşahede ederek büyüdü. Olayları değerlendirmede

referansı hep İslamî değerler olmuştur.

1. İlmî ve Fikrî Hayat ile Eğitim ve Öğretim:

Devletin birtakım iç ve dış meselelerle karşı karşıya kaldığı bu dönemde eğitim

ve öğretim de iç açıcı değildi. Eskiden olduğu gibi dünyaya ışık tutan Avrupa’nın

örnek aldığı ilim adamları yetişmiyordu. Dolayısıyla “İlmiye Sınıfı”nın bozulması

eğitim ve öğretimin gerilemesine sebep olmuştur. Ahmed Hilmi’nin yetiştiği

dönemde eğitimde geleneksel ile Avrupaî tarzda iki tür anlayış vardı. Bir taraftan

medrese eğitimi klasik şekliyle devam ediyor, diğer taraftan modern eğitim denilen

Avrupaî tarzda eğitim uygulanıyordu. 1 Eylül 1869 yılında yayımlanan “Maarif-i

Umumiye Nizamnâmesi” ile bu düalist eğitim tescil edildi.63 Bunun bir yansıması

olarak Ahmed Hilmi de önce klasik olarak “Mebadi-i Ulûm”u Filibe müftüsünden

okumuş, sonra da Galatasaray mektebinde modern eğitim görmüştür.

İlmiye sınıfının bozulması daha önceki dönemlerde başlamıştı. Bunun

başlangıcı, ıslahat hareketlerinin ilk dönemine kadar gitmektedir. Bu dönemde artık

yetenekli devlet adamı yetişmiyordu. Medreselere müderris tayini, ehliyet, liyakat ve

dirayet sırasına göre değil de adam kayırma yoluyla yapılıyordu. Tayin edilen kimse

ilim adamı olmayı değil, makam sahibi olmayı istiyordu. Bu durum devletin teknoloji

alanında gelişmesinin temeli olan sanayi ve endüstriyi de etkilemişti.64

İlmiye sınıfından hoş olmayan bu miras, 19. yüzyıla kalmış ve yozlaşmış olan

durum bu yüzyılda da devam etti. Durumun düzeltilmesi için çok çabalar harcandı.

62 A. Cevat Eren, “III. Selim”, İA, İstanbul 1967, C. X, s. 145. 63 Bayram Kodaman, “II. Abdülhamit Döneminde Eğitim ve Öğretim”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1993, C. XII, s. 137. 64A. Cevat Eren, “III. Selim”, İA, C. X, s. 445.

28

Çok sayıda ıslahatlar yapılıp, nizamnâmeler düzenlendi. Bunların içerisinde şüphesiz

en önemlisi “Tanzimat Fermanı” olmuştur.

Tanzimat Fermanı ile Osmanlıya Batının eğitim ve öğretim anlayışı girmeye

başladı. Fakat bunlar kendi özümüze göre ayarlanmadığı için hedefi iyi tayin

edilemedi. Bundan dolayı da devlet ve toplumdaki gerilemeyi durduramadı, bilakis

artırdı diyebiliriz. Bu dönemde Avrupa’dan eğitim sistemi alınmış, fakat laik bir eğitim

alınmamıştır. Bazı yazarların bunun özellikle laik eğitim olduğunu vurgulamaları tarihî

gerçeklere ters düşmektedir.65 Öyle olsaydı eğitim ve öğretim nizamını da içine alan

“Mecelle” Batıya göre hazırlanırdı. Ama Mecelle İslam’ın temel kaynakları referans

alınarak ve her konuyu çağın şartlarına göre güncelleyerek düzenlemişti.66

Ahmed Hilmi, Tanzimat’ın ilanından sonra yapılan eğitim ve öğretim

düzenlemelerinin uygulandığı bir dönemde yetişmiştir. Bu dönemde yeni arayışlar

devam ediyordu. Bunun için devamlı yeni yeni nizamnâmeler çıkarılıyordu. Yeni

sisteme göre okullar açılıyor ve oralarda günün çağdaş metotlarıyla öğrenciler

yetirilmeye çalışılıyordu. Fakat devam eden savaşlar ve iç problemler bu çalışmaların

başarılı olmasını engelliyordu.

Filibelinin yaşadığı dönem II. Abdülhamid’in padişahlığına tekabül ediyordu. II.

Abdülhamid, “Maarif Teşkilatı”nda yeni düzenlemeler yaparak ilköğretimden

üniversiteye kadar yeni müfredat geliştirdi. İlköğretimde “Sıbyan Mektepleri” ıslah

edilmeye çalışılmış, ortaöğretimde Rüşdiyeler, İdadiler ve Sultaniler ile eğitim-

öğretim devam etmişti. Bunlardan bazısı yeni açılmış, bazılarının ise ıslahı yoluna

gidilmişti. Yüksek Öğretim için birçok fakülte ve yüksek okulu bünyesinde bulunduran

ve Ahmed Hilmi’nin de “Felsefe ve Psikoloji” dersleri verdiği “Dâru’l-Fünûn

Üniversitesi” açılmıştı.67

Bu dönemde bunların yanında askerî yüksek okullar, öğretmen okulları

(Dâru’l-Muallimîn) ve bunlara bağlı hukuk, tıp, sanayi, mühendis, mülkiye, baytar ve

harbiye mektepleri açılmıştır.

Kısaca diyebiliriz ki, maarif alanında Tanzimat devrini kanunlaştırma ve ilk

örnek mekteplerin ve eğitim-öğretim kurumlarının açıldığı bir devir kabul edersek, II.

Abdülhamid (dolayısıyla Ahmed Hilmi’nin yaşadığı o süreç) devri de bu sürecin tatbik

edildiği dönem olmuştur diyebiliriz. Daha sonra bu planlamalar yaygınlaştırılarak,

merkezde ve taşrada mektep binası yapıldığı, öğretmen yetiştirildiği, yeni yüksek

mektepler ve Dâru’l-Fünûn açıldığı devir olarak nitelendirmek mümkündür.

Yine bu dönemde maarif konularında özellikle ilköğretim, ortaöğretim,

mesleki öğretim ve teknik öğretim gibi pek çok alanda ileri düzeyde teşebbüsler

olmuştur. Avrupa’ya kapalı kalınmamış, mümkün mertebe oradan da yararlanmanın

yolları aranmıştır. Dolayısıyla modern eğitimin temelleri de bu dönmede atılmıştır.68

65İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 1987, s. 133. 66 Bkz; Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, Metni ve açıklamaları kontrol eden Ali Himmet Berki, İstanbul 1982. 67 Bayram Kodaman, agm, C. XII, s. 161-171. 68 Bayram Kodaman, agm, C. XII, s. 189.

29

2. Siyasi ve Ekonomik Durum:

Bu dönemde Osmanlıyı en fazla meşgul edip yıpratan siyasi olaylar olmuştur.

Daha önce belirttiğimiz gibi devletin iyice büyüyüp üç kıtaya yayılması idare etmeyi

zorlaştırmıştır. Ayrıca devletin bünyesinde bulunan değişik etnik kökenli milletler

özellikle de azınlık olarak bulunan gayri Müslimler, devamlı fitne çıkarıyorlardı.

Batılıların desteklediği bu fitne ve ayaklanmalar sonucunda Sırplar ve Rumlar gibi bazı

milletler Osmanlı’dan kopmuştu. Bu arada Müslüman olan bazı milletlerin de

ayaklanmaya başlamaları Devlet-i Aliyye’yi zor durumda bırakmıştı. XIX. yüzyılın

başlarında bir taraftan Sırplar, bir taraftan Rumlar, diğer taraftan da Vahhabîler

Arabistan’da devlete karşı harekete geçmişlerdi. Buna Mısır valisi Mehmet Ali Paşa’yı

da eklersek devletin karşı karşıya kaldığı durumu vahametini tahmin etmek zor

değildi.69

Hal böyle olmasına rağmen bir taraftan da Avrupa devletleri, Osmanlıyı bazı

ıslahatları yapması için zorluyorlardı. Bu doğrultuda Batının tesiriyle, bir ıslahat

hareketi olan Tanzimat Fermanı imzalandı.70 Fakat bu ıslahat askeri alandan ziyade,

toplum düzeni açısından yenilik arayışları olarak devam ediyordu. 71 Bu durum

devletin bünyesinde ciddi değişikliklerin olacağını haber veriyordu. Osmanlı,

tarihinde ilk defa böyle bir fermanla, tarihe bakarak geleceği planlayan yöneticilerin

görüşlerini yansıtıyordu. Bu ferman, klasik ıslahatçıların tersine bir restorasyon değil,

yeni ve modern bir düzenlemeyi öngörüyordu.72

Tanzimat’la yapılan ıslahat hareketlerinin ilan edilip, hayata geçirilmesinde

büyüyen ve güçlenen Batı devletlerinin karşısında kaybedilen topraklar ve siyasi

itibarın tekrar kazanılması düşüncesi vardı. Tanzimat’ı ilan edenlerde bu devletlerin

hoşgörüsünü kazanma düşüncesi olduğu, azınlıklara verilen haklardan belli oluyordu.

Fakat bu azınlık haklarını bahane eden Rusya, Fransa ve diğer Batı ülkeleri devletin

içişlerine karışarak Osmanlı’nın yıkılmasını çabuklaştırmaya çalışıyorlardı.73 Nihayet

XIX. yüzyılın ortalarından itibaren çökmeye başlayan Osmanlı Devleti arka arkaya

kaybettiği topraklar sonucunda Batının gözünde hasta adam durumuna düşmüştü.74

Diğer yandan Anayasa ve Parlamento hareketleri ile siyasî tarihe yeni isimler

girmeye başlamıştı. 1876 yılında Birinci Meşrutiyet’in ilanıyla “Kanun-i Esasî” kabul

edildi. Tanzimat’ta olduğu gibi Meşrutiyet hareketinin meydana gelmesini, birkaç

kişinin teşebbüsüne yahut da yabancı devletlerin baskısına bağlamak gibi yorumlar

yerine, o güne kadar meydana gelen hadiselerin tabii sonucu ve tarihi gelişimin

ürünü olduğu görüşü kabul görmektedir. Nitekim büyük devletlerden bazıları

69 Bkz; Y. Yücel ve A. Sevim, Türkiye Tarihi, Ankara 1992, IV, s. 228-237. 70Bkz; İlber Ortaylı, age, s. 79. 71 Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, Ankara 1972, C. I, s. 130. 72 Bkz; İlber Ortaylı, age, s. 80. 73 Zekeriya Uludağ, Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi ve Spiritüalizm, Erzurum 1991 (dok. tezi), s. 33. 74 Oral Sander, Siyasi Tarih, Ankara 1993, III. Baskı, C. I, s. 219.

30

Osmanlı Devleti’nin anayasal bir monarşi olmasına kayıtsız kalırken, kimileri de karşı

tavır takınmışlardır.75

Tanzimat Fermanı, Birinci Meşrutiyet ve 1876 Kanun-ı Esasî ile başlayan

dönemdeki Osmanlı toplumunda, XIX. yüzyıl dünyasının siyasi ideolojilerinin muhtelif

sentezlerinden ibaret programlar etrafında oluşan siyasi grupların istediği bir

değişiklik ve hareket ortaya çıkmıştı.76

Araya tarihimizde 93 harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşının

girmesiyle hedefine ulaşamayan bu hareketler, yeni değişikliklerin oluşmasını zorunlu

kıldı. O dönemde “Yeni Osmanlılar” denilen grubun da etkisiyle yeri arayışlara girildi.

Bunun üzerine 23 Temmuz 1908 tarihinde Meşrutiyet, ikinci kez tekrar ilan edilerek

hayata geçirilmeye çalışıldı. Bunun üzerine “Yeni Osmanlılar”ın devamı mahiyetinde

olan yeni aydın kesim, devletin ve toplumun yapısını değiştirmek istiyordu. İstibdadı

ortadan kaldırma hususunda bir araya gelen bu aydın grubu “İttihad ve Terakki

Cemiyeti”ni kurdular.77 Daha sonra iktidarı da ele geçiren bu cemiyet, dönemin siyasi

havası içerisinde oldukça büyük rol oynamıştır. Batının pozitivist ve materyalist

görüşlerinden beslenen bu siyasi ve fikri hareket, Yeni Osmanlılar zamanında siyasi

alanda “Osmanlıcılık”78 şeklinde başlamışken yüzyılın ortalarına doğru aydın kesim

tarafından Türk unsuruna ağırlık veren bir şekil almaya başlamıştır.79

Her gün biraz daha bulanık hale gelen siyasi ve fikri ortam, İttihad ve Terakki

Cemiyetinin faaliyetleri, dış meseleler ve kaybedilen toprakların verdiği acılar

arasında ilan edilen İkinci Meşrutiyet de bir fayda sağlayamadı. Böylece Osmanlı

Devleti, amacını iyi belirleyemediği bir Batılılaşma uğruna yaptığı iki asırlık bir

mücadeleden parçalanmış, yorgun bitkin ve hayal kırıklığıyla çıkar. Ne umduğunu

elde edebilmiş ne de beklenilen hazin sonuca düşmekten kurtulabilmiştir.80

Beylik döneminden itibaren sistemli bir malî teşkilata sahip olan Osmanlı

Devleti’nin bu döneminde ekonomik durum da iyi bozulmuştu. Devletin güçlü olduğu

dönemde ekonomiyi ayakta tutuna vergiler toplanıyor ve ganimetlerle hazine

güçlendiriliyordu.81 Zamanla devletin otoritesinin zayıflaması, devam eden savaşların

masrafları ve aşırı israftan dolayı, hazine açık vermeye başladı. Devletin ileri gelenleri

arasında Koçi Bey ve Köprülüler gibi kişiler bunu düzeltmek istemişlerdir. Fakat

bunların çabaları yetersiz kalıp pek sonuç vermemiştir.

Böylece kontrolü pek mümkün olmayan bir mali sistem ile XIX. yüzyıla

gelinmiştir. Malî durumun bozulması, taşrada merkezî otoritenin kaybolması sonucu

devlet ile halk arasında “ayan” adı verilen bir sınıf oluştu.82 Bu sınıf, tarıma bağlı olan

75 Bayram Kodaman, “Abdülhamid Döneminde Siyasi Hayat”, age, C. XII, s. 31. 76 Bayram Kodaman, “Abdülhamid Döneminde Siyasi Hayat”, age, C. XII, s. 31. 77 Şerif Mardin, Jön-Türklerin Siyasi Fikirleri, İstanbul 1989, s. 30. 78 Şükrü Hanioğlu, İttihad-Terakki Cemiyeti ve Jön-Türklük, İstanbul 1985, s. 627 vd. 79 Şükrü Hanioğlu, age, s. 630. 80 M. Turhan, Garplılaşmanın Neresindeyiz? İstanbul 1972, s. 99. 81 Yusuf Halaçoğlu, “Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, XII, 351-358. 82M. Doğan, Tarih ve Toplum, Ankara 1990, s. 151.

31

Osmanlı Devleti’nin ziraatı üzerinde olumsuz etki yaptı. Taşrada toprağa bağlı

otoritenin sağlanması ve düzenin korunması için II. Mahmud zamanında Ayan ile

yapılan “Sened-i İttifak”la Ayanların kaldırılması yönündeki çalışmaların yanında,

tımar sisteminin de kaldırılması ile ortaya çıkan topraklar belli para karşılığı, bir

noktada Ayan ile eş değende kullanılan “Mültezim” adı verilen kişilere verildi.83 Son

zamanlarda ziraat alanındaki verimli toprakların işletilememesi ve bunlarla ilgili

teknolojiden istifade edilememesinin dışında diğer sebepler, bu alanda ister istemez

gerilemeyi getirdi.

Ticaret ve sanayi de, bu dönemde ziraatın durumundan pek farklı değildi.

Özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa malları ile rekabet edemeyen yerli

malların yanında, dış ticaretin de gayri Müslimlerin elinde olması ve Batılılar

tarafından desteklenmesi her gün biraz daha kötüye giden ticaretimizi menfi yönde

etkileyen sebepler arasındaydı.84 Ticaretimize menfi yönden çok büyük etkisi olan

kapitülasyonları da unutmamak gerekir.

Osmanlı sanayisi XVIII. yüzyıla kadar iyiydi. Fakat sanayide hep askeri alan

düşünülmesinden dolayı, diğer sahalardaki gelişmelere önem verilmemiş, Batının

sanayi inkılâbına da bigâne kalan devlet, bu alanda da Avrupa’nın gerisinde kalmıştır.

Bundan dolayı başta Tanzimat Fermanı olmak üzere ıslahat hareketleri yeni endüstri

kolları vücuda getirememiştir. Bütün olumsuz şartlara rağmen kurulan sanayi kolları

da, sanayi birikiminin olmayışı, malî buhranlar, kapitülasyonlar, teknolojik gerilik,

ulaşım vasıtalarının yetersizliği ve madenlerin işletilememesi gibi sebeplerle çökmeye

devam etmiştir.85

Ekonomik alanında geri kalışın temelinde iktisadî ruhun yok olduğunu

söyleyen Z. F. Fındıkoğlu bu görüşünü şöyle ifade ediyor: “Esasen imparatorluğun dinî

ve ahlakî cihan görüşü yüzünden iktisadî faaliyet hırsına ve bu yaşanan dünyada

tekniğin ve maddenin zaferini elde etmek telakkisine sahip olmayan Müslüman

nihayet, anlattığımız bu hal karşında iktisadî inhitata daha ziyade istidat gösterdi.

Devletin lakaydisi yahut kapitülasyon dolayısıyla elinin ve kolunun bağlı olması

inhitatı çabuklaştırdı.”86

3. Askerî Durum:

16. yüzyılda Osmanlı Devleti zamanın en güçlü ordusuna sahipti. Büyük

zaferlere imzasını atan Osmanlı ordusunun gayesi, “Allah yolunda cihad etmek ve

Allah’ın ismini daha uzaklara ulaştırmaktı.” Fakat zamanla bu ruhtan uzaklaşan

askerler, artık savaş değil, devletin ileri gelenlerinin başını kesmeye başlamıştır.

83 Zekeriya Uludağ, age, s. 38. 84 Mert Özcan, “II. Mahmud Devrinde Anadolu ve Rumeli 1808-1839”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul Haziran 1982, s. 57-62; Zekeriya Uludağ, age, s. 38. 85Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Ankara 1954, C. VI, s. 236-237. 86 Z. F. Fındıkoğlu, Tanzimat ve İçtimaî Hayat (Tanzimat’ın 100. Yılı Münasebetiyle), Ankara 1940, s. 163.

32

Osmanlı’da ilk bozulmalar orduda başladığı için, ıslahatlar da Tanzimat’a kadar hep

askerî alanda yapılmıştır.

Askerî ıslahat alanında en sistemli yeniliği III. Selim yapmıştır. Mevcut askeri

ocakları ve savaş sanayini yeni baştan düzenledi. Nizam-ı Cedid adında yaptığı ıslahat

hareketleri sistemi içerisinde en önemlisini askeri alan teşkil ediyordu. Gerçi o

dönemde yapılan ıslahat hareketlerinin hepsine “Nizam-ı Cedid” denmiştir.87 Yeniçeri

ve diğer çevrelerden gelen tepkiler sonucunda kapatılmıştır. Osmanlı Devleti’nde

bilhassa son dönemler için en önemli olaylardan biri 1826 yılında II. Mahmud

tarafından Yeniçeri ocağının kaldırılması olmuştur.

II. FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN HAYATI:

Türk ilim hayatında büyük yeri olan Filibeli Ahmed Hilmi, hala bütün yönleriyle

tanınmış değildir. 19. yüzyılın son yarısı ve 20. yüzyılın başlarında yaşamasına

rağmen, biz onun meslek, meşrep ve çalışmaları ile hedeflerini tam olarak

bilemiyoruz. Hâlbuki o, dönemin parmakla sayılacak kadar az olan geniş kültürlü ve

ilmî ve felsefî birikimi çok olan ender kişilerden birisidir. Böyle bir şahsiyetin

fikirlerinden azami ölçüde istifade etmemiz gerekir. Döneminde muasırlarını devamlı

yanlış hareketlerinden dolayı ikaz etmiştir. Fakat Osmanlı’nın çöküş döneminde

yaşadığı için hem sesini tam duyuramamış hem de Batının Osmanlı üzerinde bitmek

bilmeyen oyun ve senaryolarından dolayı tesirli olamamıştır.

Osmanlı Devleti yıkılınca yerine Türkiye Cumhuriyeti kuruldu. Yeni devletin

yaptığı dil inkılâbı ile Osmanlı’ya ait tarihi kültür mirası bir süre anlaşılamamıştır.

Sonra üniversitelerde bunlar için çeşitli bölüm, kürsü ve araştırma enstitüleri açılarak,

selefimiz olan Osmanlı kültür ve medeniyetini tekrar öğrenme ve tanıma imkânına

kavuşuldu. Bu ilmî merkezlerde Osmanlı çeşitli yönleri ile incelenip, siyasi, askerî ve

ekonomik durumlarıyla sosyal müesseseleri ortaya çıkarıldı. Temennimiz buralarda

yapılan çalışmaların, hiçbir kişi ya da kurumun etkisi altında kalınmadan gerçek

tarihçilik anlayışına göre devam etmesidir.

Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılı İlber Ortaylı’nın dediği gibi en uzun yüzyılıdır.

Çünkü bu yüzyılda büyük inkılâplar, yıkılışlar, savaşlar ve değişik yeni fikirler ortaya

çıkmıştır. Tanzimat ve Islahat fermanları, Meclis-i Mebusan’ın kurulması,

Meşrutiyet’in ilanları, tarihimize 93 harbi diye geçen Osmanlı-Rus savaşı, çok farklı

siyasî, fikrî ve edebî akımların ortaya çıkması ve devletin yıkılışını hazırlayan İttihad ve

Terakki mensuplarının yetişmesi hep bu asında olmuştur. Bundan dolayı günümüzde

bu asrın ve asra damgasını vuran ilim ve siyaset adamlarının iyice araştırılması

gereklidir. Çünkü Ahmed Cevdet Paşa tanınmadan Mecelleyi iyi anlayamadığımız gibi

Mustafa Reşid Paşa da bilinmeden, Tanzimat’ın hedef ve gayelerini iyi tespit

edemeyiz.

87 Rıfat Uçaral, “Nizam-ı Cedid Hareketi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1993, XI, 330.

33

Bunlar gibi dönemin nazara çarpan ve incelenmesi gereken önemli

şahıslarından birisi de Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’dir. Osmanlının bu uzun

asrında devletin bekası ve kurtuluşu için kafa yormuş, her türlü sürgün ve

yasaklamalara rağmen doğru bildiği fikirlerinden ayrılmayarak, devletin idaresinde

söz sahibi olanları ikaz etmekten geri durmamıştır. Filibeli Ahmed Hilmi’yi iyi anlamak

için yetiştiği ortamın genel durumunu da iyi çizmek gerekiyor.

A. Ahmed Hilmi’nin Yetiştiği Ortam:

Ahmed Hilmi, 1789 Büyük Fransız İnkılâbı’ndan sonra milletlerde uyanan

milliyetçilik, eşitlik ve bağımsızlık fikirlerinin Osmanlı’da en yoğun olduğu bir

dönemde dünyaya gelmiş ve asrın büyük değişikliklerinin çoğuna şahit olmuştur.

Doğmadan bir müddet önce siyasî, kültürel ve sosyal sahalarda yapılan değişiklikler,

onun yaşadığı dönemde etkilerini göstermeye başlamıştı.

3 Kasım 1839 yılında ilan edilen Tanzimat-ı Hayriye Fermanı, Osmanlı

Devleti’ni Avrupalılaştırma hareketinin başlangıcı sayılabilir. Çünkü bu ferman,

Avrupa’dan fikrî yönden etkilenerek, programlı bir ıslahat hareketi olup, Batılı tarzda

bir idare şekli ve eğitimi sistemi verme gayretidir.88 Tamamen dış baskıların büyük

ölçüde hissedilmesiyle yapılan bu ıslahat sonucunda Batı müesseseleri aynen

Osmanlı Devleti’ne monte edilmiştir. Yönetimde ve askerî alanda Fransız modeli esas

alınmıştır.89 Hâlbuki alınan bu sistemleri asimile ederek bünyemize uygun bir şekilde

uyarlamamız gerekirdi.

Daha sonra 28 Şubat 1856 yılında “Islahat Fermanı” ilan edildi. Bir bakıma

Tanzimat’ın parafı mahiyetinde olan bu ferman azınlıklara daha fazla haklar verip,

devletin problemlerinin daha da artmasına sebep olmuştur. Osmanlı Devleti’nde

Meclis-i Mebusan’ın kurulması, Birinci Meşrutiyet’in ilan edilmesi, bu arada siyasî

olarak Avrupa’nın büyük devletlerinin Devlet-i Aliyye’nin karşısında ittifakı ve devleti

yıkmaya yönelik savaşların devam etmesi, Ahmed Hilmi’nin yetişmesini etkileyen

olaylardandı. Dinin temel esaslarından uzaklaşan idarecilerin, kurtuluşu Batı’da

aramaları, Filibelinin fikrî gelişmesinde büyük tesiri olmuştur. Bu durum onun,

İslam’ın temeline dönmesine sebep olmuştur.

Siyaset ve ilim adamları, devletin kurtuluşu için çok çeşitli reçeteler

sunmalarına rağmen, hepsi neticesiz kalmıştır. Çünkü uzun yıllar fen ve teknolojide

Batıya ayak uyduramayan Osmanlılar, kendilerini ayakta tutan en önemli unsur olan

dinî değerlerden de uzaklaşınca tamamen boşlukta kalmıştır. Bunu fırsat bilen içteki

azınlıklar ile Rusya ve Avrupa’nın büyük devletleri Devlet-i Aliyyeyi yıkmaya

çalışıyorlardı.

Diğer yandan fikrî sahada, o zamana kadar Osmanlı’da olmayan yeni yeni

fikirler ortaya çıkmaya başlamıştı. Bu fikirler çeşitle gazete ve dergiler yoluyla halka

88 A. İ. Gencer, “Tanzimat Fermanı”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, XI, 431. 89 Tanzimat hakkında daha fazla bilgi için bkz; İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 1987.

34

yaymaya çalışılıyordu. Bu arada şuursuz ve ölçüsüz Batı taklitçiliği etkisini İttihad ve

Terakki Cemiyeti’nin yönetimiyle kendini iyice göstermeye başlamıştır. Jön-Türkler

hareketinin içinde olan bazı kişiler katı görüşlü ve gerçekçi olmayan bir hürriyet

taraftarı idiler. Çünkü bunlar hürriyet isteyip, Meşrutiyet ilan edilince iktidarı ele

geçirmişler ve kısa zamanda devletin yıkılışını sağlamışlardır.90 Bu arada ilk zamanlar

gençlik heyecanıyla Ahmed Hilmi’nin de bu cereyana kendini kaptırdığını görüyoruz.

Fakat daha sonra bunların menfi tavırlarını görmüş ve onlara karşı çıkmıştır.

Ahmed Hilmi, Osmanlının iç ve dış sarsıntılarla çökmek üzere olduğu, çok

farklı fikir akımlarının görüldüğü, amacı tam olarak belirlenemeyen ıslahatların

yapıldığı dönemde yetişmiş ve yaşamıştır. Baha Tevfik, Abdullah Cevdet ve Celal Nuri

gibi kişiler İslamî düşünceye insafsızca hücum etmişlerdir. Mesela bunlardan Celal

Nuri, devletin geri kalmasının sebebi olarak İslam’ı göstermiş ve bunun materyalizm

ile takviye edilmesini savunmuştur.91

Neticede Mümtaz Turhan’ın dediği gibi Osmanlı Devleti amacını iyi

belirleyemediği bir Batılılaşma uğruna yaptığı iki asırlık bir mücadeleden, bitkin, hayal

kırıklığı ve parçalanarak çıkmıştır. Ne umduğunu elde edebilmiş ne de beklenilen

akıbetten kurtulabilmiştir.92

Devletin kurtuluşu için ortaya çıkan ideolojilerden birisi olan İslamcılık

akımının içinde olan Ahmed Hilmi, dine yönelen cereyanlara karşı önce kendisini

yetiştirmiş, sonra da bütün ömrünü bunlara karşı fikri mücadele ile geçirmiştir.

Devletin kurtuluşu için hiçbir fedakârlıktan çekinmeyen Filibeli gibi mücadele

edenlerin sayısı belki de parmakla sayılacak kadar azdır.93

Filibelinin yetiştiği ve yaşadığı dönem, fikri, siyasî ve sosyal alanlarda yapılan

değişiklikler ve yıkılışlardan dolayı, Osmanlı Devleti’nin en uzun yüzyılı olduğunu

belirtmiştik. Bu değişiklikler arasında yetişen Ahmed Hilmi, devleti yıkmaya çalışan

fikir akımlarıyla yılmadan ve yorulmadan mücadele etmiştir. Bu fikir akımlarını iyi

teşhis eden Ahmed Hilmi, bunlardan etkilenmeyip din, vatan ve millet için faydalı

olana destek vermiş, zararlı olana ise şiddetle karşı çıkarak onunla mücadele etmiştir.

Dolayısıyla çok karışık ve olumsuz olan bu ortam, Filibelinin düşüncesini

etkilememiştir. Bundan dolayı o da, İslam’ın ve devletin menfaatlerine uygun iyi ve

doğru olan fikirleri almıştır.

B. Ahmed Hilmi’nin Hayatı ve Ailesi:

1. Doğumu, Ailesi ve İlköğrenimi:

90 Bkz; Ş. F. Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, Sad. M. Rahmi’nin Sunuşu, İstanbul 1987. 91 Bkz; Celal Nuri, Tarih-i Terakkiyâtı Osmaniye Mukadderat-ı Tarihiye, İstanbul 1330. 92 Mümtaz Turhan, Garblılaşmanın Neresindeyiz? İstanbul 1972, s. 99. 93Bkz; Kılıçzâde Hakkı, İtikadât-ı Batılaya İlan-ı Harb, İstanbul 1332.

35

Ahmed Hilmi, 1281/1865 yılında bugün Bulgaristan’ın sınırları içinde kalan

Filibe’de94 dünyaya gelmiştir. Babası, Babapaşa-zâde Şehbender Süleyman Bey’dir.

Rivayetlere göre babası Hazar kıyısında bulunan Akşit Türkmenlerindendir. Annesi

Şevkiye Hanım ise Kafkasyalıdır.95 Kendisine babasının mesleği olan konsolosluktan

dolayı “Şehbenderzâde”, Filibe’de doğduğu için de, doğduğu yere izafetle “Filibeli”

denmiştir.

Ailenin en büyük çocuğu olan Ahmed Hilmi, ilk eğitimini Filibe’de yapmış ve

“Mebadi-i Ulûm” denilen ilk bilgileri de Filibe müftüsünden almıştır. Daha sonra

İstanbul’a gelerek Galatasaray mektebine intisap etmiş ve orayı da başarıyla

bitirmiştir. Burada öğrendiği iyi Fransızcası ile Batı kültürünü ve felsefesini derinliğine

ve genişliğine inceleme imkânı bulmuştur. Diğer yandan tasavvufa yönelerek İslamî

ilimlerin künhünü ve iç dünyamızın ebedî hakikatlerini tahsil etmiştir.

2. Almış Olduğu Eğitim-Öğrenim Seviyesi:

Ahmed Hilmi’nin Filibe müftüsünden aldığı Mebadi-i Ulûm ile Galatasaray

mektebinde okuması dışında düzenli (formel) bir eğitimi görüp-görmediğini

bilmiyoruz. Çünkü elimizdeki mevcut kaynaklardan ancak bu kadarını

öğrenebiliyoruz. Diğer yandan Ahmed Hilmi’nin hayatı ile ilgili çok az kaynak

bulunmaktadır. Hatta bu kaynaklardaki bilgiler, küçük çapta olup birbiriyle

ilişkilidirler. Dolayısıyla bu bilgiler birbirinden alınmış olabilirler. Ayrıca yaşadığı

dönemin çok karmaşık ve değişken olması da yazar ve öğrenimi hakkında yeterli ve

güvenilir bilgi edinmemizi zorlaştırmıştır.

Hal böyle olmasına rağmen, hayatına, eserlerine ve gazeteleri ile

gazeteciliğine bakarak öğrenimi hakkında şu kanaate varıyoruz. Ahmed Hilmi okula

gitmediği için esaslı bir formel eğitimi almamış, ancak almış olduğu temel bilgiler

üzerine okuyarak ve araştırarak kendisini yetiştirmiştir. Hatta Trablusgarb’ta

sürgünde olduğu zaman, derin bir düşünce ve geniş bir araştırma imkânı bularak,

vaktini okuyarak geçirmiş olabilir. Çünkü eserlerinde bunların izlerini görüyoruz.

Diğer yandan çok sayıda gazete ile dergi çıkarması ve kitap yazması da zamanının

büyük kısmını okuyarak ve araştırarak geçirdiğine delil olmaktadır. Okumayan,

kendini iyi yetiştirmeyen bir kimse bize göre böyle orijinal ve değerli görüşlere sahip

94 Filibe, bugün Bulgaristan’da kalan tarihî bir Türk şehridir. Sofya’dan sonra Bulgaristan’ın ikinci büyük şehridir. Filibe, 5591 km ve 740 000 nüfuslu bin ilin merkezidir. Meriç’in güney kıyısında, Rodop Dağları’nın kuzey yamacında denizden 180 metre yükseklikte kurulmuştur. Edirne ile Sofya’nın ortasında ve iki nehri bağlayan demiryolu arasındadır. 1363 yılında Osmanlılar döneminde fethedilen Filibe, önce Rumeli eyaletine, Tanzimat devrinde ise Edirne eyaletine bağlı bir il iken, 1878 tarihinde Bulgaristan otonom eyaleti ile birleştirilmiştir. 1908 tarihinde Bulgaristan’ın bağımsızlığı üzerine tamamen Türkiye’den kopmuştur. Günümüzde eski bir Türk şehri olma hüviyetini kaybetmiştir. 17. asında 8060 hane olup, 23 Türk, 6 Hıristiyan ve 1 Musevi mahallesinden oluşurken, şehirde 10 cami, 43 mescid, 70 mektep, 9 medrese, 11 tekke, 165 konak, 880 ve 300 dükkânlı iki çarşı, saat kulesi, Büyük Meriç köprüsü, kervansaraylar ve hanlar ihtiva eden büyük bir şehirdi. Ancak özellikle komünist sistemden sonra Türk eserlerinin tamamı Bulgarlar tarafından yok edilmiştir. (Komisyon, “Filibe”, Yeni Türk Ans. İstanbul 1985, C. III, s. 931-935. 95Zekeriya Uludağ, age, s. 21.

36

olamaz. Arapça, Farsça ve Fransızcayı iyi bilmesi, söz konusu dillerde yazılan eserlere

ulaşması ve okuyup onları daha iyi anlamasını sağlayabilir. Arapçasıyla Arap dünyasını

ve eserlerini, Fransızcası ile de Batının kültür ve medeniyetini tanımış olabilir.

3. Ahmed Hilmi’nin Daha Sonraki Hayatı:

Ahmed Hilmi, Galatasaray mektebini bitirdikten sonra, ailesinin hicreti

sebebiyle İzmir’e gitmiş ve orada bir müddet kalmıştır. 1890 yılında “Duyûn-ı

Umûmiye” idaresine girmiştir. Sonra bu idarede görevli olarak memuriyet için

Beyrut’a gitmiştir. Burada bir süre kalan Filibeli, gençliğin verdiği heyecanla o günün

modası olan Jön-Türk hareketinin neşriyatından etkilenerek onlara sempati duymaya

başlamıştır. Bunun üzerine memuriyeti bırakarak Mısır’a kaçmıştır. Kahire’de Jön-

Türklerin kurduğu “Terakki-i Osmaniye Cemiyeti”ne girmiştir.96

Jön-Türk hareketinin o zaman Ahmed Hilmi üzerinde etkili olduğu

görülmüştür. Çünkü o, kanaatimize göre onların fikirlerine destek vermek amacıyla

henüz çıraklık dönemi sayılabilecek bir zamanda “Çaylak” adlı bir gazete çıkarmıştır.

Ancak bu gazetenin ne kadar devam ettiği, muhteva ve faaliyetlerinin neler olduğu

hakkında elimizde herhangi bir bilgi yoktur. Onunla ilgili kaynaklarda gazetenin

sadece ismi geçmektedir.

1901 yılında İstanbul’a dönen Filibelinin, bir süre burada kaldıktan sonra

Fizan’a sürgün edilmiştir.97 Sürgün edilmesine neyin sebep olduğunu da bilemiyoruz.

O devre göre, Fizan’a sürgün edilmek çok ağır bir cezaydı. Bir rivayette Mısır’daki

arkadaşlarından Sâdık Vicdanî’nin ihbarı ile sürüldüğü belirtilmektedir. Bu duruma

göre Filibeli o cezayı gerektirecek ve bizim bilemediğimiz bir faaliyette

bulunduğundan dolayı sürgün edilmiş olabilir.

Ahmed Hilmi, 1908 yılında İkinci Meşrutiyet ilan edilinceye kadar

Trablusgarb’ta kalmıştır. Orada kaldığı sürede çevreyi tanıdığını ve tasavvufî

hareketler hakkında bilgi edindiğini bir eserinden anlıyoruz. 98 Hatta Kadiriyye

tarikatının şubelerinden Abdüsselam Esmer el-Arûsî’ye tarikatına girerek, İslamî

ilimler ve tasavvufla uğraştığını aynı eserlerinden anlıyoruz. Mihrüddîn-i Arûsî

mahlasıyla yazdığı “İki Gavsî Enamî Abdülhamid ve Sünûsîler” ismindeki eserinde bu

tarikat mensuplarının Kuzey Afrika’daki Müslümanların bölgenin en fakir tabakasını

oluşturduğunu ve Türkleri sevmemeyi tarikatın şartlarından saydıklarını

bildirmektedir.99 Ahmed Hilmi’nin onların yanlış fikirde olduklarını, yine bu eserinde

anlattığını görüyoruz. Yanlış fikrin izalesi için, tarikat mensuplarına Türklerin uzun

süreden beri İslam’ın hizmetkârı olduğunu anlatmıştır. Ancak Filibeli, bu tarikata

96Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, İlavelerle yayınlayan Ziya Nur, Müellif ve Eser, s. 20; Zekeriya Uludağ, age, s. 25. 97 H. Z. Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1979, s. 278; S. H. Bolay, Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi, İstanbul 1979, s. 136-137. 98 Bkz; Filibeli Ahmed Hilmi, Senûsîler ve Sultan Abdülhamid; Asr-ı Hamîdî’de Âlem-i İslâm ve Senûsîler, Kitabevi Yay. İstanbul 1992. 99Filibeli Ahmed Hilmi, age, s. 20.

37

mensup olmaktan da kendini alamamıştır. Belki de onları yanlış fikirlerinden

çevirmek için bu tarikata girmiştir. Fakat bunu ispatlayan bir delil elimizde yoktur.

1908 yılında İkinci Meşrutiyet’in ilanıyla tekrar İstanbul’a dönen Ahmed Hilmi,

yazı hayatına hemen başlar. 5-6 yıl süren sürgün hayatında bol bol okuma ve

düşünme fırsatı bulan Filibeli, herhalde zihninde oluşturduğu yeni fikirlerini cemiyete

anlatmak için hemen yazmaya başlamıştır. O sırada cemiyet, görülmemiş bir hürriyet

havasına bürümüştü. Doğru-yanlış ve faydalı-zararlı her türlü fikir etrafa yayılmıştı.

İstanbul matbaaları bu fikirleri yayan gazete, mecmua ve kitapları basmakla

meşguldü. Bu arada Ahmed Hilmi de İstanbul’da 1 Aralık 1908’de “İttihad-ı İslam”

isimli haftalık bir gazete çıkarmaya başlamıştır. Bunun kapanması üzerine Sırat-ı

Müstakim, İkdam, Tasvir-i Efkâr, Şehbal, Sancak ve Necat gibi gazete ve dergilerde

günlük yazılar yazmıştır.100

1911 yılı ortalarından itibaren kendi çıkardığı gazete ve dergileriyle basın-

yayın hayatını devam ettiren Ahmed Hilmi, “Millet ile Muhasebe” adını taşıyan

günlük bir gazete çıkarmaya başlar. Sekiz gün yayın hayatına devam eden bu gazete

kapanınca, sekiz günlük bir aradan sonra “Hikmet” isimli günlük gazeteyi çıkarır. 14

sayı devam eden bu gazetenin yerine “Coşkun Kalender” adıyla aynı muhtevaya

sahip, bu seriden üçüncü gazeteyi çıkarır. Dört sayı çıkan bu gazete de kapanır.

Önceleri İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin “hürriyet, kardeşlik ve eşitlik”

fikirlerine taraftar olan Ahmed Hilmi, daha sonraları arkadaşlarının din, vatan ve

ittihad düşüncelerine ters düşen icraatlarını görünce, onları tenkit etmeye

başlamıştır. Onlar da yapılan eleştirilere tahammül edemeyerek, onun gazetelerini

kapatıyorlardı. Ama o, bunların yasakçı tutumlarında yılmayarak, gazetesi kapatılınca

her defasında değişik bir isimle yayın hayatına devam ederek, doğruları söylemekten

geri kalmıyordu.

Gazetesinin tekrar kapatılması üzerine atıl kalmayı ve sessiz durmayı içine

sindiremeyen Ahmed Hilmi, yayın hayatını “Münakaşa”, “Kanad” ve “Nimet” gibi

değişik isimler altında çıkardığı gazeteler ile devam ettirir. Bu üç gazete de basın

hayatını ancak iki ile beş gün gibi kısa sürelerle devam edebilmiştir. Nihayet “Nimet”

gazetesi ve matbaası kapatılmış ve Ahmed Hilmi Bursa’ya sürülür.

Ahmed Hilmi, İttihatçıların muhaliflerini şiddet ve sindirme siyasetine rağmen

“Hikmet” gazetesini on aylık bur aradan sonra tekrar çıkarır. Ancak 81 sayı çıkan

gazete kendiliğinden kapanır. Bu arada ilmî, dinî ve felsefî ağırlıklı haftalık bir

mecmua olan “Hikmet”i çıkarır. Bu dergi uzun bir süre yayın hayatında kalmıştır.

Fikirlerini, yayınladığı eserleri dışında burada kaleme almıştır. Filibeli bu dergide

“Ahmed Hilmi”, “Ş. F. Ahmed Hilmi”, “Şeyh Mihr-i Din Arîsî”, “Özdemir” ve “Şeyh

Hüsnü” gibi isim ve mahlasları kullanmıştır.101 Bunun yanında Hikmet’lerden ayrı

olarak “Coşkun Kalender” isimli haftalık bin mizah gazetesi de çıkarmıştır.

100Zekeriya Uludağ, age. s. 26. 101 Zekeriya Uludağ, age, s. 28-31.

38

Filibeli Ahmed Hilmi, açık ifadesi ve üslubu ile her sahada kalem oynatması,

çeşitli ilim dallarındaki bilgisi ile Meşrutiyet döneminin çok kıymetli düşünürlerinden

birisi olmuştur. Meşrutiyet’in ilanından vefatına kadar süren altı sene gibi kısa bir

süre içinde 40’ın üzerinde eser ve yüzlerce makale yazdığı görülmektedir. Bu da bir

yazar veya ilim adamı için kolay kolay ulaşılamayacak rakamdır.

Diğer yandan Filibeli, felsefî meselelerdeki derin vukufiyeti ve bu konularda

kalem oynatmasından dolayı, Daru’l-Fünûn’da Felsefe hocalığı da yapmıştır. Hatta bu

konularda materyalist düşünceyi savunan Celal Nuri, Baha Tevfik ve Abdullah Cevdet

gibi kişilerle fikrî münakaşalarda bulunmuştur. Louis Büchner’in “Madde ve Kuvvet”

adlı eseri Baha Tevfik tarafından Türkçeye tercüme edilip, Celal Nuri tarafından

müdafaa edilmesi Ahmed Hilmi’yi harekete geçirmiştir. Bu eseri iyice inceleyerek,

tahlil ve tenkidini yapmış ve “Allah’ı İnkâr Mümkün müdür?” adlı eserini buna karşı

yazmıştır. “Maddiyyûn Meslek-i Dalâleti” isimli eserinde, Celal Nuri’nin “Tarih-i

İstikbal”indeki fikirleri tenkid ederek çürütmüştür. Ahmed Hilmi, Celal Nuri’nin

fikirlerinin dogmatik ve Avrupa’daki basit birkaç yazara mutlak olarak inandığını

belirterek, hem İslam’a hem de materyalizme bağlı olduğunu, ancak bu iki fikrin bir

arada olamayacağını belirtmiştir.

“Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi” adlı eserinde Hilmi Ziya Ülken, Ahmed

Hilmi’yi “Modernist İslamcılar” sınıfına dâhil etmiştir. Gerçekten de Ahmed Hilmi,

“Batıcılık, Türkçülük ve İslamcılık” üçgeninde İslamcılık safında yerini almış ve

devletin kurutuluşu ve bekasının ancak İslam’ın temel esaslarına dönmekle olacağını

eserlerinde açık olarak geniş bir şekilde ortaya koymuştur.

Ahmed Hilmi, 17 Ekim 1914 yılında 50 yaşında iken zehirlenerek vefat

etmiştir. Zehirlenmesinin sebebiyle ilgili çok farklı rivayetlerden birisi şudur, eti çok

seven ve iştahlı bir kişi olan Ahmed Hilmi, kalaysız tencerede kalan pilavdan biraz

fazla yiyerek bakırdan zehirlenerek ahirete irtihal etmiştir. Başka bir rivayette ise

onun, masonlar tarafından zehirletilerek öldürüldüğü söylenmektedir. 102 Çünkü

Meşrutiyet döneminde İttihad ve Terakki içinde bu gizli cemiyetin oynadığı rolü çok

iyi bilen Ahmed Hilmi, kamuoyunu aydınlatmak için Leo Taxıl’ın “Farmasonlar,

Maksat ve Meslekleri” adlı eserini tercüme ettirerek yayınlatmıştır. Bu eseri tercüme

ettirmesi, masonlar tarafından öldürülmesine sebep olabilir. Fakat bu konu elimizde

kesin deliller olmadığı için haberin doğruluğunu bilemiyoruz.

Ahmed Hilmi, orta boylu, iştahlı ve şişman fakat dinç, geniş yapılı, pos bıyıklı

bir kişiydi. Arapça, Farsça ve Fransızca bilen, sağlam itikadı, tasavvufa meyilli

olduğundan derviş-meşrep ve İslamî gayreti çok fazla olan bir düşünürdü. Hiç

evlenmemiş, hizmetini kendisine çok sadık olan emektarı yapmıştır. Zamanının büyük

kısmını araştırma ve yayınla geçirmiş, sohbete meraklı ve ilim meclislerinden

hoşlanan bir kişiydi.

102 S. H. Bolay, age, s. 138.

39

C. Ahmed Hilmi’nin Gazeteciliği:

Ahmed Hilmi’nin ömrünün en verimli dönemi gazetecilikle geçmiştir. O,

gazetelerini kendisinin kurduğu Hikmet matbaasında basmıştır. Gazeteciliğe bütün

engelleme ve kapatmalara rağmen, hiç usanmadan ve yılmadan devam etmiştir.

Gazetesi kapatıldığında hemen onun yerine değişik isimle başka bir gazete

çıkarmıştır. Bundan dolayı kısa zaman diliminde çok farklı adlar altında gazeteler

yayınlamıştır. Kendisinin gazetesi olmadığı dönemlerde de, diğer gazetelerde yazılar

yazmıştır.

Gazetelerinde sürekli doğruları dile getirmiştir. Devrindeki siyasî, içtimaî ve

kültürel problemleri dile getirmiş ve bunlarla ilgili çözümler üretmiştir. Bu arada

hükümetin yanlışlarını da söylemekten geri durmamıştır.

1. Çaylak Adlı Gazeteyi Çıkarması:

Filibeli Ahmed Hilmi Kahire’de bulunduğu yıllarda Çaylak adlı gazeteyi

yayınlamıştır. Bu gazeteyi Jön-Türklerin yaptığı neşriyatın etkisiyle çıkarmıştır.

Gazete, daha sonraki yıllarda devam edecek olan yazı, basın ve yayın hayatının bir

denemesi mahiyetinde olmuştur. Gazetenin yayın politikası, muhtevası, hedefi ve

metodu hakkında elimizde herhangi bir bilgi yoktur. Sadece gazetenin Mısır’da

Ahmed Hilmi tarafından çıkarıldığını biliyoruz.103

2. İttihad-ı İslam Gazetesini Çıkarması:

1908 yılında İkinci Meşrutiyet’in ilanı üzerine, ülkede bir hürriyet havası

esmeye başlar. Sürgünde olanlar döner, bu arada Ahmed Hilmi sürgün hayatının

bitmesi üzerine İstanbul’a gelir. Hürriyet havasından yararlanmak isteyen kişiler

doğru-yanlış ve faydalı-zararlı durumuna bakmaksızın dergi ve gazeteler yayınlamaya

başlarlar. Ahmed Hilmi bu serbestlik ortamından istifade ederek, İstanbul’da 1 Aralık

1908 yılında “İttihad-ı İslam” isimli gazeteyi yayınlamaya başlar. Filibeli, bu gazetenin

başlığının altında Arapça “el-İttihadü’l-İslamiyye” ve onun altında da Fransızca “Union

Sociale Musulmane” ibaresine yer verir. Bu ibarelerden gazetenin bütün İslam

âlemine hitap ettiği anlaşılmaktadır. Gazetenin birinci sayfasında “Ceridemizin

Neşrindeki Emel-i muazzez” başlığı altında Hey’et-i Tahririye imzasıyla yayınlanan

yazıda kısaca şöyle deniliyor. Terakkiye davetin ancak dinimizi iyi anlamakla mümkün

olunacağını, birlik olmayınca bunun imkânsız olduğunu, meşrutiyet ve meşvereti

korumamız gerektiğini, insanî ve sosyal haklara faydalı olunacağını, İslam’ın ortak

103 Bu gazeteyi İstanbul’da Mehmet Tevfik tarafından çıkarılan dergi ile karıştırmamak gerekir. Bu dergi önceleri Salı ve Cumartesi günleri olmak üzere haftada iki defa, sonraları Pazartesi, Perşembe ve Cumartesi günleri olmak üzere haftada üç gün çıkmaya başlamıştır. Derginin matbaa ve idare yeri Bâb-ı Âli caddesindeki Basiret matbaasıdır. İlan alan ve resimli mizah dergisidir. Derginin bazı nüshaları Beyazid Devlet Kütüphanesinin O 2819 numaralı bölümünde, İstanbul Belediye Kütüphanesinin B 181 numaralı Mecmualar Bölümünde, yine İstanbul’daki Hakkı Tarık Us Kütüphanesinin 58 numarasında bulunurken, ayrıca bir nüshada İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi ile Millet Kütüphanesinde bulunmaktadır. Bunlardan Beyazid Devlet Kütüphanesinde bulunanlardan üçüncü sayının fotokopisini tezin sonundaki ekte veriyoruz.

40

vatanında dil ve ırk ayrımına bakılmadan sırf ulvi gaye için kader birliği yapılması

hususunda gayret sarf edileceği ve cemiyetin ilerlemesi için çalışılacağı belirtiliyor.104

Bu gazetedeki yazıların büyük kısmını yazar Ahmed Hilmi, ayrıca “Şeyh Mihri Din”,

“Mihri Din Arûsî” ve “Kalender” mahlaslarını da kullanarak yazmıştır.105

Şehbenderzâde bu gazetedeki yazıları ile Müslümanları İslam’ı iyi anlamaya

davet etmiştir. Cemiyetin ilerlemesini, dinin iyi anlaşılmasına bağlayan müellif,

böylece İslam’a ve millete daha iyi hizmet edileceğini vurguluyor. Ayrıca gazetede

ismine de uygun olarak devamlı İslam birliğinin devam etmesinin önemini

anlatmıştır.

3. Hikmet Gazetesini Çıkarması:

İttihad-ı İslam gazetesinin kapanması üzerine, bir müddet değişik gazete ve

dergilerde makale ve tefrika yazan Şehbenderzade, 1911 yılı ortalarında tekrar kendi

gazete ve dergilerini çıkarmaya başlar. Önce “Millet ile Musahabe” adını taşıyan

gazeteyi çıkarmaya başlar.106

Hakkı Tarık Us Kütüphanesinde bulunan bir nüshada 1 Ağustos

1911/1Ramazan 1329 yılında yayın hayatına başladığı anlaşılmaktadır. Gazetenin

idare yerinin Cağaloğlu’ndaki Hikmet idarehanesi ve başmuharriri Ş. Ahmed Hilmi

olduğu belirtiliyor. Başlık altında “Hakka hadim yevmî gazete” sonra “Hakka makrûn,

a’razdan salim, efkâr ve makalâta sahifelerimiz açıktır” ifadeleriyle gazetenin yayın

politikası belirtiliyor. Yazı ve makale vermek isteyenlere gazetenin müsait olduğunu

bildiriliyor. 4 sayfa çıkan gazetede daha sonra yayın hayatına başlayan Hikmet ile

muhteva yönünden aynıdır. Gazetenin birinci sayısında “Mesleğimiz” başlığı altında;

“Aklımızın estiği, dilimizin döndüğü kadar doğru söylemek, hakikati hiçbir fikir ve

maksada feda etmemek, elimizden geldiği kadar din, vatan ve millete hizmet

eylemektir” ifadesi yer almaktadır.

Bu gazetenin kapanmasından sonra Hikmet isimli günlük gazete yayına başlar.

Ahmed Hilmi bu gazeteyi, İttihad ve Terakki hükümetinin icraatlarını

beğenmediğinden, onlara doğruları göstermek için yayınlamıştır. O sırada haftalık

Hikmet dergisi de yayınını sürdürüyordu. 1 Ağustos 1911 yılında günlük yayınlanan

104 Zekeriya Uludağ, age, s. 25-26. 105Bu gazete “menafi-i İslamiyeye ve Osmaniyeye hizmet eder” sloganıyla başlar. “İmtiyaz sahibi ve başyazarı Filibeli Ahmed Hilmi, Müdür-i Umûr; Mehmed Nuri ve haftalıktır” diye baş tarafında belirtilir. Gazetenin 1, 2, 4, 7, 9, 18. sayıları İstanbul Belediye Kütüphanesinin B. 182/9 gazeteler bölümünde bulunmaktadır. 1-16 arasında sayıları da yine İstanbul’daki Hakkı Tarık Us Kütüphanesi 6 numarada bulunmaktadır. Ziya Nûr, Ahmed Hilmi’nin İslam Tarihi adlı eserinin başında bu gazetenin sadece 18 adet çıktığını belirtiyor. Fakat üzülerek belirtelim ki, bu sayılar kütüphanelerde bakımsızlıktan dolayı ele alınamayacak ve okunamayacak duruma gelmiş, sayfalarının bazıları da yırtılmıştır. Bundan dolayı fotokopi çekme imkânı bulamadık. 106 “Millet ile Musahebe” gazetesinin çıkan sekiz adet sayısı İstanbul Belediye Kütüphanesinin B. 113 Gazeteler bölümünde bulunmaktadır. Ayrıca Hakkı Tarık Us Kütüphanesinde 1-15’e kadar olan sayıları 165. B. C. 52 numarada bulunmaktadır. Bu sayılardan hareket ederek gazetenin sadece sekiz sayı çıkmadığı anlaşılıyor.

41

Hikmet 107 gazetesinin ilk sayısı çıkmıştır. Diğer yandan bu gazete Millet ile

Musahabe’nin devamıdır. Filibeli, Hikmet gazetesindeki bir yazısında İttihad ve

Terakki’yi şiddetle tenkit ettiği için kapatılmıştır. Hikmet’in kapatılmasıyla “Coşkun

Kalender” adıyla üçüncü bir gazete çıkarır.108 Ancak sadece 4 sayı yayınlanan bu

gazete de kapanır

İttihad ve Terakki hükümetinin baskılarından yılmayan Ahmed Hilmi, kapatılan

her gazeteden sonra, farklı isimlerle yayın hayatına devam etmeye çalışır. Yeni

yayınında gazetenin ismini değiştirerek, kendisi de mahlas kullanarak yazılarını

devam ettirir. Coşkun Kalender gazetesi kapatılınca yayın hayatına sırasıyla

“Münakaşa”,109 “Kanad”,110 ve “Nimet”111 gibi farklı isimlerle devam eder. Ancak bu

gazeteler yayın hayatını 2 ile 5 gün arasıyla sürdürebilirler. Son çıkan Nimet gazetesi

de 9 Ekim 1911 tarihinde süresiz olarak kapatılır ve Ahmed Hilmi de Bursa’ya sürgüne

gönderilir. O günkü gazetelerde Ahmed Hilmi için “Tahrikâne neşriyatından dolayı

Hüdavendigar vilayetine teb’îd edildiği” yazılmıştır. O sırada İttihad ve Terakki

Cemiyeti ve hükümeti halk nazarında iyice itibarını kaybetmişti. Bundan dolayı

muhaliflerine karşı baskı ve şiddeti iyice artırmışlardı. Filibeli Ahmed Hilmi’nin gazete

ve matbaasının süresiz olarak kapatılması ve sürgüne gönderilmesi, bu dönemin

siyasetinin bir sonucudur.

Daha sonra İttihad ve Terakki hükümetinin iktidardan çekilmesiyle, muhalifler

tekrar İstanbul’a dönmüştür. Ahmed Hilmi de Bursa’dan dönerek, tekrar Hikmet

gazetesini yayınlamaya başlar. Gazetenin ilk sayısında Ahmed Hilmi, “Kâriîn-i

107 Hikmet gazetesinin İstanbul Belediye Kütüphanesinde 1-14 arası sayıları B. 70’de 1-78-80, 83-84 sayıları B. 113 bölümündedir. İlk 14 sayı gazetenin ilk çıktığı tarihe aittir. Daha sonraki sayıları ise Hikmet’in ikinci kez çıktığı döneme aittir. Ayrıca yine ilk 14 sayısı Hakkı Tarık Us Kütüphanesinin 165. B. C. 52 de bulunmaktadır. 108Coşkun Kalender muhteva olarak Hikmet gazetesinin bir fotokopisi gibidir. Aynı tertip üzerine isim değişikliğiyle yayına çıkarılır. Bu gazetenin iki sayısı Hakkı Tarık Us Kütüphanesinin 165. B. C. 52 numaralı bölümünde bulunmaktadır. İstanbul Belediye Kütüphanesinin B.70’de gazeteler bölümündeki sayıları ele alınamayacak kadar kötü olduğu için inceleme imkânı bulamadık. Dolayısıyla orada kaç sayı olduğunu bilemiyoruz. Bu gazetede yine “Hakka hadim günlük gazete” ile “Sermuharrir: Ş. F. Ahmed Hilmi” ibareleri yer almaktadır. 109Münakaşa gazetesi üç nüsha çıkmıştır. Yine bu gazetede başlığın altında “Hakka hâdim yevmî gazete” ibaresi mevcuttur. Ser muharriri Ş. F. Ahmed Hilmi, idare yeri Hikmet idarehanesidir. Perşembe. Cuma ve Cumartesi günleri (5 Şevval 1329/23 Eylül 1911/15 Eylül 1327) yayınlanmıştır. Gazetenin 1 ve 2. Sayıları İstanbul Belediye Kütüphanesinin B. 70 gazeteler bölümünde, 1. 2. ve 3. Sayıları Hakkı Tarık Us Kütüphanesinin 165. B. C. 52 nolu İstanbul gazeteleri bölümünde bulunmaktadır. 110Kanad gazetesi de beş sayı çıkmıştır. Muhtevası münakaşa gazetesiyle aynıdır. Aynı tertip ve mizanpajda düzenlenmiştir. 19 Eylül 1327/9 Şevval 1329- 24 Eylül 1327/14 Şevval 1329 tarihleri arasında yayınlanmıştır. Yine bu gazete de İstanbul Belediye Kütüphanesinin B. 70 gazeteler bölümü ile Hakkı Tarık Us Kütüphanesi 165. B. C. 52 numaralı İstanbul Gazeteleri bölümünde bulunmaktadır. 111Nimet gazetesi, gazetenin çıkış sebebi hakkında; “Yevmî ve haftalık Hikmet’in ân-ı garib neşrine müsaade olunacağı me’muldür. Şimdilik, “Hikmet”, “Kalender”, “Münakaşa” ve “Kanad”’a halef olarak “Nimet”i neşrediyoruz. Eğer “Hikmet”in müddet-i ta’tîli gelecek hafta da kâfi görülmezse haftalık Hikmet yerine “Nimet” neşredilecektir” denilmektedir. Ancak Heyet-i Hikmet imzasıyla çıkan bu yazıdan sonra Nimet gazetesi de kapatılır. Bu gazetenin Hakkı Tarım Us Kütüphanesinde 165. B. C. 52 numaralı İstanbul gazeteleri bölümünde 1-26 arası sayıları mevcuttur. İstanbul Belediye Kütüphanesinde ise 1/20-5/24 sayıları B. 70’deki gazeteler bölümündedir.

42

Kiramımıza” isimli başmakalesiyle sürgün olayını ele almıştır. Bu yazısında;

“Ezileceğimizi, süründürüleceğimizi, artık herkesin malumu olan usul ve

propagandalar yapılarak manen ve maddeten mahva çalışılacağımızı, hem de

hakkıyla ve etrafıyla bildiğiniz halde yine 20 senelik mücahede neticesinde yorgun

düştüğümüzü ve bizim de bu âlemde bir ân istirahata hakkımız bulunduğunu

unutarak, İttihad ve Terakki erkânına, yürüdükleri yolun, hem milleti hem cemiyeti

hem de kendilerini uçuruma götürdüğünü söyledik. Mukabeleten tabi bir insaf

beklemiyorduk” demiştir.

Devletin içinde bulunduğu çeşitli problemler, Arnavutluk olayları ve İtalya ile

devam eden Trablusgarp harbi, İttihatçıların muhalifleri tarafından iktidardan

uzaklaştırılmalarına sebep olmuştur. Bunun üzerin sürgüne gönderilmiş İttihad ve

Terakki muhalifleri tekrar İstanbul’a dönüyor. Bundan istifade eden Ahmed Hilmi de

Bursa’dan İstanbul’a geliyor ve hemen 1 Ağustos 1912 yılında büyük önem verdiği

Hikmet gazetesini tekrar yayın hayatına sokuyor ve neşretmeye başlıyor.112 Filibeli bu

gazetenin muhtelif sayılarında çok karışık olan o günkü siyasi atmosferi tahlil ediyor.

Dünyanın çok ciddi bir çatışma arifesinde olduğunu belirterek, bir dünya savaşının

çıkacağını olayların gelişmesinden hissetmiş ve bu görüşlerini de gazetesinde ısrarla

ve defalarca dile getirmiştir. Gerçekten de bundan iki yıl sonra Birinci Dünya Savaşı

çıkmıştır. On aylık bir süreden sonra ikinci kez çıkardığı Hikmet gazetesi de 84. sayının

yayınlanmasıyla kendiliğinden kapanmıştır.

Ahmed Hilmi, günlük gazeteleri ile yaptığı yayınında daha çok günlük olaylara

ağırlık vermiş, bunun yanında sosyal, siyasî ve felsefî meseleler ile ilgili Melekzâde

Ailesi ve Amâk-ı Hayal gibi roman ve tefrikalar da yayınlamıştır.113

4. Ahmed Hilmi’nin Çıkardığı Diğer Dergiler:

Ahmed Hilmi gazeteler dışında bazı isimler altında dergiler de yayınlamıştır.

Dergilerinde genellikle ilmî, dinî ve felsefî ağırlıklı yazılar kaleme almıştır. Bu

dergilerden birisi haftalık olarak çıkardığı ve uzun bir süre yayın hayatında kalan

“Hikmet”tir. 114 Filibeli yazdığı kitaplar dışında önemli fikirlerini bu dergide

yayınlamıştır. Hikmet dergisi ilmî, dinî ve felsefî içerikli olduğu için, gazeteleri gibi

kapatılmamıştır.

Hikmet dergisi icmâl-i siyasî, hikemiyyât, içtimaiyyât, ahval-i Âlem-i İslam ve

çeşitli makalelerden teşekkül etmiştir. Ayrıca Girid için ayrı bir nüsha yayınlanarak

112 Sonradan tekrar yayın hayatına giren Hikmet gazetesinin 5’den 24’e kadar olan sayıları Hakkı Tarık Us Kütüphanesinin yine İstanbul gazeteleri bölümünde mevcuttur. İstanbul Belediye Kütüphanesinde ise, 1-78, 80, 83 ve 84. sayıları mevcuttur. 113 Zekeriya Uludağ, age, s. 28.l 114 Hikmet, Perşembe günleri yayınlanan haftalık bir dergi idi. İmtiyaz sahibi Ş. F. Ahmed Hilmi, idare ve tahrir mahalli için; “Cağaloğlu caddesinde Daire-i Mahsusada Muhaberat sahibi imtiyazı ile cereyan etmelidir” deniliyor. Bu mecmua Beyazid devlet kütüphanesi B. 50 Mecmualar bölümünde,1-77 sayıları, Belediye kütüphanesinde ise, B. 30 dergiler bölümünde yine 1-77 arası sayıları mevcuttur.

43

gönderilmiştir. Bu nüshada “haftalık vukuât, kitap tanıtımı, muhaberât, mebahis-i

tarihiye, felsefe-i asr, ilm-i içtima ve teracim-i ahval” gibi konular yer almıştır.

Şehbenderzâde Ahmed Hilmi, Hikmet dergisi dışında bir de “Coşkun

Kalender”115 adlı haftalık bir mizah gazetesi çıkarmıştır. İlk sayısı 27 Kânunuevvel

1327/1912 tarihinde çıkmıştır. Haftalık olan bu gazete “tenkidî, musavver mizah

gazetesi” yazısının altında “güleriz, kahkahamız çünkü nasihat gibidir. Sözümüz

saçma değil, mebhas-ı hikmet gibidir” cümleleri yer almaktadır. Ahmed Hilmi’nin bu

gazetede halkın sevdiği seci’li nesri kullandığını, çok açık ve sade bir ifadeye sahip

olduğunu görüyoruz. Çünkü bu secili üslup, nizam ve intizama çok değer veren milli

bir ruhun sonucudur.

5. Ahmed Hilmi’nin Makale Yazdığı Diğer Gazete ve Dergiler:

Ahmed Hilmi, sürgünden döndükten sonra hürriyet rüzgârlarının estiği

İstanbul’da İttihad-ı İslam gazetesini çıkarmıştı. Bu gazete 18 Aralık 1908 yılında

kapatılınca “Sırat-ı Müstakim”,116 “İkdam”,117 “Tasvir-i Efkâr”,118 “Şehbal”,119 “Sancak

ve Necat”120 isimli gazete ve dergilerde günlük yazılar yazmıştır.121

115 Coşkun Kalender, günlük Hikmet gazetesinin kapatılmasıyla yayınlanan gazete değildir. Filibeli bu gazeteyi haftalık olarak Kalender Gede mahlasıyla yayına sürmüştür. Perşembe günleri çıkan bu gazetenin idarehanesi; Sirkeci’de Vatan-ı Teshil-i Umûr idarehanesinde daire-i mahsusadır, 4 sayfa çıkan hakikate hadim gazetedir. Hakkı Tarık Us Kütüphanesinde 165. B. C. 52 numarada İstanbul gazeteleri bölümündedir. 116 Sırat-ı Müstakim Ahmed Hilmi’nin yaşadığı dönemde yayın hayatına başlayıp, neşriyatını uzun süre devam ettiren dergilerden biridir. Ahmed Hilmi bu derginin 31, 32, 62, 64, 80 ve 82 sayılarında siyasî makaleler yazmıştır. 117 İkdam, gece postası, siyasî, ilmî ve ticarî bir Türk gazetesidir. Sahibi Ahmed Cevdet Edhem, sorumlu müdürü Burhaneddin Ali’dir. İkdam matbaasında resimli ve günlük olarak basılıp yayınlanmıştır. Ahmed Hilmi, Ekim 1909 tarihinden itibaren “Sünûsîler ve 13. Asrın En Büyük Mütefekkiri” adlı eserini İkdam gazetesinde tefrika etmiştir. Ayrıca 27 Kasım 1909 tarihinde “Makale-i Mahsusa” köşesinde “Tasavvuf-i İslamî ve Fünûn-ı Cedide ve Felsefe” isimli makaleye başlamış fakat yazı iki makale sonra kesilmiştir. Bu gazetenin 568-577, 581-584, 584-684, 688-691, 693, 698. sayıları İstanbul’daki Atıf Efendi Kütüphanesi 154 (1896) numarada bulunmaktadır. 118 Tasvir-i Efkâr’ın imtiyaz sahibi ve sorumlu müdürü Ebuzziya Tevfik, sermuharriri Ebuzziya Velid idi. Resimli ve günlük olarak çıkan gazete, İstanbul Ebuzziya matbaasında basılmıştır. Gazetenin diğer ismi Tevhid-i Efkâr’dır. Gazetenin birçok sayısı Atıf Efendi Kütüphanesinin 401 numarasında, Beyazid Devlet Kütüphanesinin G/701 numarasında, Hakkı Tarık Us Kütüphanesi B. C. 16/1-21 (3051) noda, İstanbul Üniversitesi Merkez kütüphanesi ve Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi, Tercüman Gazetesi Kütüphanesi 27/1-2, 26/2-3, 43/1-7 numaralarda bulunmaktadır. Ahmed Hilmi 1909 yılının sonlarına doğru 164. Sayıdan itibaren 4 Şubat 1911 tarihine kadar bu gazetede aralıklarla yazı yazmıştır. 119 Şehbal on beş günde bir yayınlanan, resimli bir mecmua idi. Sahibi ve sorumlu müdürü İzmirli Ali Rıza, İstanbul Agop Matteosyan matbaasında basılmıştır. Mecmuanın çeşitli nüshalarının bulunduğu yerler; Atıf Efendi Kütüphanesi 317 numarada, Beyazid Devlet Kütüphanesi B. 5’de, Belediye Kütüphanesi B. 163 Mecmualara bölümünde, Hakkı Tarık Us Kütüphanesi Hp. S. 283/1-4’de, İÜ. Merkez Kütüphanesi, Edebiyat Fakültesi, Tercüman Gazetesi Kütüphanesi ve Millet Kütüphanesinde bulunmaktadır. 120 Sancak; idare-i meşruta ve ıslahat-ı ciddiye taraftarı gazetedir. Yayınlayan Sancak Heyet-i tahziriyesi, imtiyaz sahibi ve sorumlu müdürü, Ahmed Saib, İstanbul’da ikbal-i millet matbaasında günlük olarak basılıp yayınlanmıştır. Bu gazetenin çeşitli nüshaları Belediye Kütüphanesi 96 numara gazeteler bölümünde ve Hakkı Tarık Us Kütüphanesi D. 51/1 İstanbul gazeteleri bölümünde mevcuttur.

44

Ahmed Hilmi bu gazetelerde dinî, içtimaî ve felsefî makaleler yanında

“Sünusîler”, “Tasavvuf- İslam ve Fünûn-ı Cedide ve Felsefe” ile “Eski Fikirler ve Yeni

Şekiller” adlı tefrikaları da yazmıştır.122

D. Ahmed Hilmi’nin Siyasi Faaliyetleri ve Memuriyeti:

Siyasi hareketliliğin yoğun olduğu bir dönemde yaşamasına rağmen Ahmed

Hilmi, siyasi faaliyetlere pek girmemiştir. O daha çok basın ve yayın yoluyla hizmet

etmeyi gaye edinmiştir. Doğruları yazarak kamuoyunu aydınlatmayı düşünmüştür.

Önceleri İttihad ve Terakki taraftarı idi, ancak yaptıkları icraatları sonucunda onlara

ters düşmüştür. Çıkardığı gazete ve dergilerde onların yanlış olan icraatlarını devamlı

tenkit etmiştir.

1. Terakki-i Osmaniye Cemiyetine Girmesi:

Ahmed Hilmi, ilk memuriyete başladığı sırada Jön-Türklerin yayınlarının etkisi

altında kalmıştı. Bunun sonucunda Beyrut’tan Mısır’a kaçarak Jön-Türk hareketinin

içine girmişti. Hatta bu heyecanla “Çaylak” isimli gazeteyi de bu meyanda

yayınlamaya başlamıştı. Hâlbuki bu gurup Paris, Londra ve Kahire gibi merkezlerde

bulunarak yönetime karşı yayın yaparak, çeşitli fikirlere kendilerini kaptırmış

kozmopolit takımını oluşturuyordu. Ciddi bir vatan, millet ve devlet şuurundan

yoksun olan bu gurubun başlıca sloganı “hürriyet ve kanun-i esasi” idi. Nitekim

gençlik heyecanıyla olsa gerek Ahmed Hilmi de ucu görünmeyen ve gayesi tam olarak

bilinmeyen “hürriyet” sloganına kendini kaptırmıştır. Bu heyecanla hemen Mısır’a

giderek, “Terakki-i Osmaniye Cemiyeti”ne girmiştir.123 Fakat Filibelinin bu cemiyette

ne kadar kaldığı, ne yaptığı, hangi çalışmalarda bulunduğu ve neden ayrıldığı

hakkında herhangi bir bilgiye sahip değiliz.

2. Ahmed Hilmi’nin Memuriyeti:

Ahmed Hilmi, ilk ve en önemli memuriyetini Duyûn-ı Umûmiye İdaresi’ne

bağlı olarak Beyrut’ta yapmıştır. Orada Posta ve Telgraf Nezareti’nde çalışmıştır.124

Fakat bu görevi ne kadar süre devam ettirdiğini de bilemiyoruz. Sadece bu görevde

iken Jön-Türklerin hürriyet taraftarı yayınlarından etkilenerek Mısır’a kaçtığını

görüyoruz.

Şehbenderzâde, İstanbul’da bulunduğu sırada Dâru’l-Fünûn’da müderrislik

yapmıştır. Bu üniversitede felsefe ve psikoloji dersleri okutmuştur. Ayrıca Dozy’nin

Necat; hadim-i vatan ve millet olup yevmî Türk gazetesidir. İmtiyaz sahibi Nebil Ziya, sermuharriri, Filibeli Ahmed Hilmi, günlük yayınlanan bu gazete, İstanbul Nebil Ziya matbaasında basılmıştır. İstanbul Belediye Kütüphanesinde 96 nolu gazeteler bölümünde 1, 4, 5 ve 8. Sayıları mevcuttur. Ahmed Hilmi bu gazetelerde de çeşitli konulara ilişkin yazılar yazmıştır. 121Zekeriya Uludağ, age, s. 26. 122Filibeli Ahmed Hilmi, Tarih-i İslam, s. 21. 123 Zekeriya Uludağ, age, s. 24. 124 Zekeriya Uludağ, age, s. 24.

45

kitabına cevap yazmak için Maarif Vekâleti tarafından kurulan “Tarih-i İslam

Encümeni”ne başkan olarak atanmış, ancak encümenin dağılması üzerine o görev de

neticesiz kalmıştır.

E. Ahmed Hilmi’nin Eserleri ve Değerlendirilmesi:

Ahmed Hilmi kısa sayılacak bir hayat yaşamasına rağmen, bu kadar kısa

zamanda pek çok eser vücuda getirmiştir. O kadar ki, yaşadığı 50 yıl süresince hemen

hemen her seneye bir eser tekabül edecek kadar velud olmuştur. Devamlı okuyup,

araştıran ve tetkikte bulunan Ahmed Hilmi, Osmanlı’nın içine düştüğü kötü durumu

yaşayarak eserlerini veriyordu. Eserlerinde daha çok, halkın şuurlanmasını

hedefleyen Filibeli, onları yönlendirmek ve İslam’ın temel esaslarına bağlamak için

yazılar yazıyordu. Bu anlayışını kitaplarında, gazete ve dergilerinde açık olarak

görmekteyiz.

Eserlerinin sayısını Bursalı Mehmet Tahir 41 olduğunu, 125 İslam Tarihi

kitabının başında bir değerlendirme yapan Ziya Nur ise 37 adet 126 olduğunu

söylemektedir. Bunlar arasında bazı kitapları tamamlanmamıştır. Hatta bazı eser

birkaç yerde geçmektedir. Şu da bir gerçek ki, Ahmed Hilmi’nin yapacağı çok işlerin

olduğunu hayatının akışından ve eserlerinden anlıyoruz. Bu da bize gösteriyor ki,

yapacağı çok işler olduğunu ve ömrünün en verimli döneminde vefat etmiştir.

Bundan dolayı birçok eseri tamamlayamadan gitmiştir. Şimdi ulaşabildiğimiz eserleri

ve bunların farklı yazarlara tarafından değerlendirilmesi üzerinde duracağız.

1.Ahmed Hilmi’nin Yazdığı Büyük Eserleri:

Ahmed Hilmi’nin bu yayınları özellikle kitap haline getirilen, hepsi olmasa da

büyük kısmı kütüphanelerde mevcut olan eserleridir.

a.Tarih-i İslam: Ahmed Hilmi’nin en büyük ve en önemli eseri şüphesiz Tarih-i

İslam’dır. İki cilt halinde yayınlanmış ve birinci cilt 1326, ikinci cilt ise 1327’de Hikmet

matbaasında basılmıştır. Bu eser çalışmamızın ana konusu olduğu için müstakil olarak

değerlendireceğimizden dolayı burada bu kadarla iktifa ediyoruz.

b. Allah’ı İnkar Mümkün mü?: Ahmed Hilmi bu eserini, Baha Tevfik’in

tercüme ettiği “Madde ve Kuvvet” isimli Büchner’in fikirlerine cevap vermek için

yazmıştır.127 Bu eserde küfrün mümkün olup olmadığını araştırarak, çeşitli küfür

mesleklerinin felsefî tenkidini yapmıştır.

Filibeli bu eseri İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra en olgun döneminde

yazmıştır. Bu eserinde milletin kurtuluşunun körü körüne Avrupa’yı taklitle

olamayacağını belirterek şöyle diyor; “Bu milleti Avrupa’dan körü körüne ve iğreti

alınan beş-on felsefî düsturla başka bir kalıba dökmeye kalkışmak son derece gülünç

haldir… Kuru bir taklitle ciddi ilerleyemeyiz Sahte bilgi yolu ile yalnız kıyafetimizi ve 125Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul, C. II, s. 164. 126Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, İlavelerle Yayınlayan Ziya Nur, İstanbul 1982, s. 28. 127 S. H. Bolay, age, s. 139.

46

şekilleri medenileştirebiliriz ki, bu bir tekâmül olmadıktan başka, zaten züğürt olan

bizleri pahalı bir geçim tarzına sürükleyerek tam iflasa götürür. İlerlemek istiyorsak,

bir yandan çöküntümüzün sebeplerini, öte yandan içtimaî bünyemizin unsurlarının ne

olduğunu tetkik etmeliyiz. Biz, milletimizi meydana getiren temelleri düzeltecek ve

kuvvetlendirecek yerde, bu temelleri harap halde bırakıp, yeni temeller yapmaya

kalkışırsak, intihara kalkışmış oluruz. Fakat ilerleme ve yenileşme anlamına yabancı

kalır da geri görüşler içine saplanırsak, içtimaî varlığımız kansızlıktan mahvolur.”128

Ahmed Hilmi, milletin nasıl kurtulacağı ve gelişeceği hususunda da bu

eserinde orijinal fikirler ortaya koymuştur. Körü körüne taklidin gelişme için bir fayda

sağlayamayacağını söylerken, milleti ilerlemekten geri koyan sebepleri de

belirtmiştir. Bu konuda şöyle diyor; “Benim düşünceme göre bu milleti ilerlemekten

geri koyacak sebepler iki önemli kısma ayrılır:

ba. Durgunluk, ilerlemeye düşmanlık, gelişme fikrine karşı cahilane taassup ve

zamana göre gerekli ihtiyaçları anlamamak.

bb. Basit bilgilerle yetinmek, sığ bir taklit ile bir topluma kukla giydirir gibi irsî

ve fıtrî hallerinden sıyrılarak hemen başka hallere girilebileceğini sanmak.”

Filibeli bu eserinde körü körüne taklidi, medeni dünyanın iyilikleri ile

kötülüklerini ayıramamak ki, bunun hepsi, “sahte tababetle iyileştireyim derken

öldürmek cümlesiyle özetlenebilir” diyerek tarif etmiştir. Bunun içindir ki, bu milletin

kavgasındaki söz “ne taassup ne de kötü taklit feryadı olmalıdır”129 demiştir.

Filibeli bu eserinde milletimizin kurtuluşunun, öğretmenler, düşünürler ve

teknik elemanlar ile din adamlarına bağlı olduğunu belirtiyor. Bunların azami gayret

içerisinde olması gerektiğini söylüyor. Fakat milli terbiye ile mükellef olduğu için en

aziz ve en kıymetli sosyal zümrelerin kendilerine düşen görevleri hakkıyla yerine

getirmediklerini de söylüyor.130

Yazar bu eserin gayesini ve tasnifini de şöyle açıklıyor; “Bu eseri öyle bir

tarzda yazdım ve tasnif ettim ki, üç amaca birden yardımcı olsun! Eser esas itibariyle

“Vacibu’l-Vücud”u yani nâmütenahiyi ispat gayesiyle yazılmıştır. Sonra da felsefeye

başlangıç görevi yapabilir. Bundan başka materyalizme ve ateizme katılanların

göstermek istedikleri delil ve sebeplerin ilmî ve felsefî kıymet ve niteliğini açık bir

surette muhakeme ve eleştirme imkânını verir.”131

c. Amâk-ı Hayal: “Hayalin Derinlikleri” anlamındaki bu felsefî roman,

Şehbenderzâde’nin felsefî görüşlerini yansıttığı bir eseridir. Bu eser İstanbul’da 1326

senesinde Giridî Ahmed Sâkî matbaasında basılmıştır. 80 sayfalık felsefî ve tasavvufi

bir roman olan bu kitapta, bir takım teşhisler, sözler ve ruhî haller ile tasavvufun,

peygamberlerin, evliyanın sırlarını ve hallerini hayaller içinde anlatmaya çalışır. Kitap,

128 F. A. Hilmi, Allah’ı İnkâr Mümkün mü? Sad. Necip Taylan-E. Onat, İstanbul 1979, s. 14. 129 F. A. Hilmi, Allah’ı İnkar Mümkün mü?, s. 14. 130 F. A. Hilmi, Allah’ı İnkar Mümkün mü?, s. 17. 131 F. A. Hilmi, Allah’ı İnkar Mümkün mü?, s. 21.

47

yazarın hayal gücünün genişliğini, tasavvuf ve felsefedeki vukufiyetini açıkça ortaya

koyar.132

Bu eseri Hilmi Ziya Ülken şöyle özetlemektedir; “Bu eser manevi bir seyahatin

hikâyesidir. Yolcu birçok şehirlerden geçerek, hiçbirinde aradığını bulamadan, daima

yeniden aramaya çıkmak üzere sonsuz varlık şehrine ulaşır. Gezgincinin adı Raci’dir.

Önce Aynalı Baba ile karşılaşır. Birinci gün hiçlik zirvesine (Nirvana’ya) ulaşır. İkinci

gün “Ey ateş! Zulmetleri aydınlat!” diyen Zerdüşt’ün diyarına ulaşır. Üçüncü gün devr-

i daim şehrine varır, her şey başladığı yere döner. Dördüncü gün, imtihan meydanı

(mecma-ı arifân) şehridir. Beşinci gün sahay-ı azimettir. Altıncı gün, Kaf ve Anka

şehridir. Yedinci gün, Umman-ı Azâmet günüdür. Sekizinci gün, Raci muammay-ı

ebediye (sonsuz bilmeceye) ulaşır. Dokuzuncu gün, Mahfil-i A’zâm’dır. Manevi

seyahatten dünyaya dönen için artık her şey yeni anlamlar almaya başlamıştır.”133

Baha Tevfik, “Bizde Felsefe” adlı makalesinde, yazarın bu eserini hayalcilikle

itham edip, gençlerin zihinlerini perilere mahsus masallarla doldurduğunu iddia

etmektedir.134

d. Maddiyyûn Mesleki Dalâleti:

1332 yılında Hikmet matbaasında basılan bu eserinde Ahmed Hilmi, Celal

Nuri’nin “Tarih-i İstikbal” adlı kitabını tenkit ederek, “Mesail-i Fikriyye” kısmındaki

görüşlerin yanlış olduğunu ispat etmektedir. Celal Nuri eserinde İslamiyet’in

terakkiye mani olmadığını, ancak esaslı bir ıslahata muhtaç olduğunu iddia ediyor.

Fakat o bu kitabında İslamiyet üzerinden, materyalizmin müdafaasını yapıyor. İslam

dini ile materyalizm arasında ilişki kurmaya çalışıyor. İslam dininin bünyesine

materyalizmin uyduğunu söyleyerek, İslamiyet’te yapılmasını istediği husus, manevi

olanları tasfiye ederek, yerine maddeci felsefeyi yerleştirmek istiyor.135

Ahmed Hilmi, Celal Nuri’nin bu tarzdaki fikirlerini ilmî bir üslupla tenkit ederek

reddetmektedir. Bu konuyla ilgili tenkidini de şöyle yapmaktadır:

da. Önce onu dogmatik olmakla nitelendiriyor ve dayandığı yazarlara mutlak

olarak taassup derecesinde inandığını belirtiyor.

db. Eserde çelişkili fikirler olduğunu söyleyerek, yazarın hem İslamiyet’e bağlı

hem de materyalist olduğunu ortaya koyuyor. Bu iki zıt fikrin, aynı zamanda bir yerde

bulunmasını mümkün görmeyen Ahmed Hilmi, yazarın böyle düşünmesine sebep,

materyalizmin, ilim ve tecrübeye dayanan bir meslek olmasını gösteriyor. Diğer

yandan hak din olan İslamiyet ile kutsalı ve ruhu dışlayarak sadece maddeyi gören

materyalizm nasıl uzlaşır.136

132 Bkz; F. A. Hilmi, Amâk-ı Hayal, İstanbul 1971. 133H. Z. Ülken, age, s. 280. 134F. A. Hilmi, İslam Tarihi, İlavelerle Yayınlayan Ziya Nur, Müellif ve Eser, s. 30. 135 S. H. Bolay, age, s. 117. 136 H. Z. Ülken, age, s. 284.

48

Ahmed Hilmi bu eserinde, Celal Nuri’nin diğer fikirleri üzerinde de durarak,

onların mesnetsiz, meseleleri bilmeden beyan edilen talihsiz yazılar olduğunu

ispatlayarak ortaya koyuyor.

e. Asr-ı Hamidî’de Alem-i İslam ve Sünûsîler:

Bu eser 1325 yılında İkdam matbaasında 124 sayfa olarak, Seyyid Ahmed es-

Sünûsî’nin İstanbul’u ziyareti sebebiyle basılmıştır. Yazar bu kitapta Afrika’daki

tarikatlar hakkında malumat vermekte ve Abdülhamid hakkında yapıcı tenkitlerde

bulunmaktadır. Bu tenkitler o günün modaya uygun yazılanları arasındadır.137

f. Üssü’l-İslam:

Ahmed Hilmi, bu eserin giriş kısmında Auguste Comte’un üç hal kanununu ele

alarak tenkit eder. Bunda felsefî açıdan bir katiyet bulunmadığını bildirir. İman,

metafizik ve ilmin ayrı sahalar olduğunu, bunlardan birinin varlığının, diğerlerini

ortadan kaldırmayacağını belirterek, hem tabiî ilimlerde hem de metafizik ilimlerde

âlim ve dindar pek çok mütefekkir bulunduğunu söyler. Sonra Auguste Comte’un icat

ettiği “İnsaniyet Dini”ni tenkit ederek, bu dinde Allah ve ruhun bekası bulunmadığını,

gerçeklikten uzak olduğunu ortaya koyar. Daha sonra “erkân-ı iman”ı izah ediyor. Bu

eser o günkü dimağlara tesir etmiş birtakım felsefî anlayışları tenkit ederek, İslamî

gerçekleri açıklamaya yönelik bir “ilm-i kelam” denemesi olarak görülebilir.138

g. İki Gavs-ı Enam; Abdülkadir ve Abdüsselam:

Müellif bu eserinde Gevz-ı Azâm Abdulkadir Geylanî, Kadiriye Tarikatı,

Abdüsselam el-Esmer ile Arûsîye-i Selamiye’den bahsetmektedir. Bu eserde

Mahruddîn-i Arûsî mahlasını kullanan yazar, menakib tarzında ismi geçen kişileri

anlatmaktadır. 139 Eserin ikinci sayfasında “Bir arz-ı hâl” adıyla aldığı parçada

“Tarikatlar ve Ricali” isimli eserinin de bulunduğu anlaşılıyor. Fakat eser,

neşredilmemiş ve müsveddesinin de nerede olduğu bilinmiyor.

h. Üniversiteli Gençlerle Bir Konuşma:

Küçük bir risale olan bu eserde yazar, yeni neslin kafasındaki birçok soruyu

cevaplıyor. Gençlere sağlam bir metotla ideal sahibi olmalarını tavsiye ediyor.

Bugünkü durumumuz nedir? sorusuna da “birçok iyi niyetleri olan, fakat idealden

mahrum olan bir topluluk” cevabını veriyor. O dönemdeki hükümeti ve milleti şöyle

değerlendiriyor: “Hükümetler de bu hastalıkla millete ortaktır. Milletin fertlerinde bir

arzu vardır. O da mutluluk! Hükümet ve mecliste bir temenni var: Vatanı imar etmek!

Fakat bu hedefler öyle umumî ve belirsiz fikirler ki, şu mübhem haliyle aklî birer ideal

137Bkz; F. A. Hilmi, İslam Tarihi, Ziya Nur’un Neşri, Müellif ve Eser. 138Bu kitap, “Hakaik-i İslamiye’ye Müstenid ve Zihniyet-i Fenniye İhtiyacını İşba’a Hadim Yeni Akaid” diye vasfedilmiştir. Bu eser 1332 senesinde Hikmet matbaasında basılmıştır. 139Bu eser 1331 tarihinde Hikmet Matbaasında basılmıştır.

49

olmaktan ziyade, şahsi içgüdü nevine sokulabilir. Bu davanın doğru şahidi, 1908

Meşrutiyet’inden beri bunca işleri boşa gitmesi ve istenen meyveleri verememesidir.

Bu işe nereden başlamak gerektiğini tayin edememek, her işi birden yapmaya

kalkmak, esasla teferruatı karıştırmak gibi haller, hep belirli bir idealin ve düzenli bir

metodun yokluğunu gösteriyor.

Ne olmak istiyoruz? Ahlakı düzeltmek, iktisatça yükselmek mi? Fakat her

şeyden önce gençlerin bir hayat görüşü, bir felsefesi olmak lazımdır ki, bu istedikleri

şeyi düzenleyebilsinler.”140

Yazar hangi felsefî mesleği kabul etmeliyiz derken, üç önemli felsefî ekol

üzerinde durmaktadır. Bunlar; tenkitçilik (critisisme), isbatiyecilik (positivisme) ve

tekâmül (evolutionisme)’dür.

2. Ahmed Hilmi’nin Diğer Eserleri:

a. İlm-i Ahvali’r-Ruh141

b. Tasavvuf-i İslam ve Fünûn-ı Cedide ve Felsefe142

c. Beşeriyetin Fahri Efendisi Nebimizi Bilelim143

d. Yirminci Asırda Alem-i İslam ve Avrupa144

e. Öksüz Turgut145

f. Akvam-ı Cihan:146 Beşerî coğrafya kitabı olan bu eserde yazar, dünyadaki

milletleri çeşitli yönleriyle tanıtmaya çalışıyor. Bu milletlerin dinleri, mezhepleri,

adetleri, coğrafî durumları ve ekonomik gelişimleri hakkında bilgi veriyor. Daha çok

Akvam-ı Osmaniye (Osmanlılara bağlı milletler) üzerinde durmasına rağmen

Afrika’daki ismi duyulmamış bazı kabileleri de anlatıyor.

g. İstibdadın Vahşetleri Yahut Bir Fedalasın Ölümü147

h. Vay Kız Beyciği Seviyor148

ı. Muhalefetin İflası149

j. Türk Ruhu Nasıl Yayılıyor150

140 H. Z. Ülken, age, s. 284. 141 Bu eser felsefeye ait olup, 1326 yılında Dâru’l-Fünûn’da okutulmuştur. 1327 yılında da Hikmet matbaasında basılmıştır. 142 Bu çalışma da Hikmet dergisinde 60 sayı tefrika edilmiş, ancak yarım kalmıştır. 143 Küçük bir risale olan bu eser, 1331 senesinde Hikmet matbaasında basılmıştır. 144 Müslümanlara siyaset rehberi olan bu eser, Şeyh Mihriddîn Arûsî mahlasıyla, 1327 yılında Hikmet matbaasında basılarak yayınlanmıştır. 145 Millî ve tarihî bir roman olan bu eser, 1326 yılında yine kendi matbaası olan Hikmet’te basılmıştır. 146Bu eser 1329 yılında Hikmet matbaasında basılıp yayınlanmıştır. Bkz; F. A. Hilmi, Akvam-ı Cihan, İstanbul 1329. 147 Üç perdelik bir facia olan bu eser, 1326 yılında Müşterekü’l-Menfaa Osmanlı şirketi matbaasında basılmıştır. 148 Bu eser körü körüne Avrupa taklitçiliğinin acı sonuçlarından biri olup, hem tenkidi hem de gerçek hayatı işleyen bir hikâyedir. Roman Kalender Geda mahlasıyla 1326 yılında Ebu’z-Ziya matbaasında basılmıştır. 149 Bu eser Meşrutiyet’le meydana gelen olaylarla, İtilaf Fırkası’nın bazı hareket ve fikirlerini tenkit etmektedir.

50

k. Türk Armağanı151

l. Müslümanlar Dinleyiniz152

Bunların dışında Bursalı Mehmet Tahir’in, Osmanlı müellifleri eserinde Filibeli

Ahmed Hilmi’ye ait ancak tamamlanmamış olduğunu belirttiği eserleri:

a. Aşk-ı Bâla153

b. Bektaşiler ve Hey’et-i İçtimaiye-i Osmaniye154

c. İmam Gazali’nin Mühim Bir Eseri: Kitab-ı Maznun Bihi Alâ Gayri Ehlihi155

d. Üç Filozof

e. Yeni Mantık

f. Tarih-i İslam ve Osmanî

g. İlm-i Tevhid

h. Yaşasın Bad-ı Saba

ı. Murad Orta

j. Divançe

k. Tabakât

l. Tortu

m. Yer, Gök, İnsan

n. Gazal-i Bedeviyye

o. Şeyh Bedreddin156

3. Ahmed Hilmi’nin Hikmet Gazetesinde Yayınlanan Tefrikaları:

a. Tasavvuf ve Yeni İlimlerde Felsefe

b. Kadınların Hukuku ve İslam’da Bunun Manası

c. Çöküntü Asırlarının Yıkamadığı Milli Bir Kurum: İmece

d. Körü Körüne Taklit

e. Zavallı Farenin Başına Gelenler

f. Din, Felsefe ve İlim Karşısında Feminizm

g. İslam ve Kadınlar

h. İslamî Cemaatler

ı. İttihad-ı İslam’a Sözle mi Hizmet Edeceğiz?

j. İslam Güçleri; Yeni Oyunlar

k. İthamlar ve Savunma

l. Fedakarlık Ne Demektir?

m. Genç Türkiye

150 Dâru’l-Hilafe’de (İstanbul) Özdemir mahlasıyla yazılmış ve 1329 yılında Hikmet matbaasında basılmıştır. 151 Bu da Özdemir mahlasıyla yazılmış ve Hikmet matbaasında basılmıştır. 152 Şeyh Mihriddîn mahlasıyla kaleme alınmıştır. Bkz; Zekeriya Uludağ, age, ve F. A. Hilmi, Tarih-i İslam, Açıklama ve İlavelerle Yayınlayan Ziya Nur’un “Müellif ve Eser”. 153 Hikmet dergisinde on sayı çıkan ve noksan olup tamamlanmamış bir eserdir. 154 Bu eser de tamamlanmamış ve Hikmet Dergisinde 4 sayı çıkmıştır. 155 Tamamlanmamış olan bu eser de Hikmet Dergisinde 15 sayı yayınlanmıştır. 156 Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, C. II, s. 164.

51

n. Hakimiyet ve Mahkumluk

o. Çağımızın Felsefesi ve Sosyoloji

ö. Hakiki Gerici Var mı?157

Ahmed Hilmi, bunun gibi birçok eser yazmış ve bazılarını yayınlamış bazısı da

gazetelerde tefrika etmiştir. Fakat eserlerin bazılarının Ahmed Hilmi’ye ait olup-

olmadığı belli değildir. Bunun da çeşitli sebepleri vardır. Ahmed Hilmi’ye aittir diyerek

bazı eserlerin ismini veren Mehmet Tahir, Filibeli Ahmed Hilmi’yi, Hocazâde Ahmed

Hilmi ile karıştırmış olabilir. Diğer yandan baktığımızda belki de Ahmed Hilmi o

eserleri yazmış, ancak ömrü yetişmediğinden yayınlatamayıp, sonradan bir yakını ya

da arkadaşı tarafından bastırılmış olabilir. Bir diğer sebep de yazarın yaşadığı

dönemin çok değişken ve hareketli olması ve Birinci dünya Savaşının başlamasından

dolayı eserlerini yayınlayamayıp, eserlerin ve basılmamış müsveddelerin muhafaza

etmenin güçlüğünden dolayı, kaybolma ihtimalidir. Bundan dolayı bibliyografi ile

uğraşanlar tarafından Filibeli Ahmed Hilmi’ye ait birçok eserden bahsediliyor, ancak

eserin kendisi mevcut değildir.

157 H. Z. Ülken, age, s. 287.

52

İKİNCİ BÖLÜM

FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN TARİHÇİLİĞİ

Filibeli Ahmed Hilmi, aslında tarihçi değil, felsefî yanı ağır basan bir

mütefekkirdir. Fakat onu, Tarih-i İslam adlı eseriyle, tarihî olayların tahlil, tenkit ve

değerlendirmesini yaparak, bu alanda da başarılı olmasından dolayı tarihçi olarak

nitelendirebiliriz. Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihinde Bîrûnî, Zehebî ve İbn

Haldun’un uğraştığı tenkidî tarih anlayışını, ismi geçen bu eserinde başarıyla

uygulamıştır. Çünkü o, bu eserinde olayları tahlil ve tenkit ederek almıştır. Tarihin bir

kronoloji ve kıssalar yığını olmadığını belirterek, tarihçinin olayların arkasındaki gizli

hakikatleri ortaya çıkarması gerektiğini söylemiştir.

I. TARİH-İ İSLAM ADLI ESERİNİN TANITILMASI:

Filibeli Ahmed Hilmi’nin İslam tarihi açısından en önemli ve en kapsamlı eseri

şüphesiz “Tarih-i İslam”dır.158 Filibelinin bu eseri, tarihi olayları kronolojik bir sırayla

anlatan, basit ve kuru ifadelerle dolu bir tarih kitabı değildir. Bu eser tahlilî ve tenkidî

yani bilimsel tarihçiliğin bütün yönlerinin uygulandığı bir tarih kitabıdır. Bundan

dolayı tarihî olayların temel sebeplerini açıklayan, dünün, bugünün ve yarının

meselelerine çözüm getirmeyi hedefleyen bir eserdir. Eser, bugün İslam’ı ve İslam

topluluklarını yeniden ve doğru bir surette anlamak isteyen Müslüman-Türk

gençliğine birçok önemli gerçekleri bildirip dersler vermektedir.

Ahmed Hilmi bu eserinde önceki tarihçilerin yaptığı gibi menkibevî rivayetler,

şahıslar ve bunların yiyecekleri, içecekleri, elbiseleri ve hil’at giyinme törenlerini

anlatan olaylar üzerinde durmamıştır. O, ele aldığı olayları tahlil, tenkit ve

değerlendirmeye tabi tutarak, gerçek olan ve bugüne bakan yönleriyle gelecek

nesillere yön göstermeye çalışmıştır. Hatalı olan haberleri tenkit ederek, doğru şeklini

göstermeye çalışmıştır. Aslında Filibeli Ahmed Hilmi’nin bütün eserleri ve

makalelerinin Tarih-i İslam adlı eserinde olduğu gibi yönlendirici bir özelliği vardır.

Ahmed Hilmi bu eserinde, derinliğine değil de ansiklopedik bilgi vermektedir.

Konusu İslam Tarihi olan bu eserde yazar, tarihin konularıyla ilgili mezheplerden,

tarikatlardan, kelamî ve felsefî konulardan da bahsetmektedir. Ele aldığı olayları ve

haberleri değerlendirmesinde mütefekkir olmasının büyük etkisi görülmektedir.

Eserinde “Tarih Felsefesi”ni çok iyi kullanan Şehbenderzâde, materyalistlerin birçok

konudaki fikirlerini de ilmî olarak cevaplandırmayı ihmal etmemiştir. Bundan dolayı

158 Filibeli Ahmed Hilmi’nin en önemli ve en kapsamlı eseri olan bu kitap, iki cilt halinde Hikmet matbaasında basılmıştır. Birinci cilt 1326, İkinci cilt ise 1327 yılında yayınlanmıştır. Birinci baskıyı basan ve yayınlayan Daru’ş-Şafaka Kütüphanesi sahibi Hüseyin Hüsnü’dür. Eser Latin harfleriyle 1974 yılında müellif ve eser hakkında bilgi verilerek Ziya Nur tarafından Ötüken Neşriyatça yayınlanmıştır. 1989 yılında M. Rahmi tarafından tekrar sadeleştirilmiş, yazar ve eserleri hakkında Hilmi Ziya Ülken’in değerlendirmeleri ile beraber Akpınar Yayınevi tarafından tekrar yayınlanmıştır.

53

eser, mezhepler tarihi, tasavvuf, dinler tarihi, kelam, fıkıh ve felsefe gibi alanlardan

da bahsetmesiyle çok maksatlı bir tarih hüviyetindedir. Ayrıca eserde çağının ve

geleceğin insanlarına mesaj vermeyi de ihmal etmemiştir. Bu mesajı Müslümanlar

tarafından dikkate alınsaydı, belki de İslam âlemi bugünkü duruma düşmeyecekti.

A.Tarih-i İslam’ın Yazılış Sebebi:

Osmanlı Devleti’nde Meşrutiyet’in getirdiği hürriyet ortamında siyasî, fikrî,

felsefî ve hatta dinî alanlarda yeni yeni görüşler ortaya çıkmaya başlamıştı. Daha

önce Avrupa’ya öğrenci olarak gönderilen kişiler, Batının siyasî, fikrî ve felsefî

akımlarından çok etkilenmişlerdi. Türkiye’ye döndüklerinde mevcut nizamı

beğenmeyerek, yönetime karşı “Jön-Türkler” adıyla harekete geçmişlerdi. Sonuçta

hedeflerine ulaştılar ve istedikleri hürriyet havasını Osmanlı’da da uygulayama

başladılar. Bunun ürerine halkı kendi düşünceleri doğrultusunda yönlendirmek için

Batı’dan tercümeler yapmaya başladılar. Bu tercümeler özellikle felsefe ve İslamiyet

hakkında yazılan eserlerdi. Bunlar arasında materyalizmi anlatanlar çoğunluktaydı.

Osmanlının son döneminde yapılan tercüme faaliyetlerinde en çok dikkat

çekenler ve göze batanlar Baha Tevfik, Celal Nuri, Abdullah Cevdet ve arkadaşları idi.

Bunlar Batı’dan yaptıkları tercümeler ile milletin safi düşüncelerini ve fikirlerini

bulandırmak istiyorlardı. Baha Tevfik’in Büchner’den tercüme ettiği “Madde ve

Kuvvet”, Celal Nuri’nin “Tarih-i İstikbal” ve Abdullah Cevdet’in Dozy’den çevirdiği

“Tarih-i İslamiyet”i Müslüman halktan çok büyük tepki almıştı. Baha Tevfik ve Celal

Nuri gerilemenin sebebinin İslamiyet olduğunu iddia ederek, yerine materyalizmin

ikame edilmesini istiyorlardı. Abdullah Cevdet’in tercüme ettiği “Tarih-i İslamiyet” ise

başta Hz. Peygamber (sav) olmak üzere Kur’an’ı ve Müslümanları tezyif ediyordu.

Abdullah Cevdet’in bunu çevirmesindeki gayesi, doğrudan dinin gereksiz ve

bilim dışı olduğunu ispata çalışmak ve onun yerine biyolojik materyalizmi önermek

düşüncesi idi.159 Bu kitapta Abdullah Cevdet, Dozy’nin İslamiyet’i Katolik derecesinde

katı gören düşüncesine katılmıştır. Fakat her konuda İslam’ı tenkit eden Abdullah

Cevdet, toplumun belli kesimleri tarafından belki de kendisinin beklemediği oranda

bir tepkiyle karşılaştı. Özellikle de söz konusu “Tarih-i İslamiyet”i tercüme etmesi

bardağı taşıran son damla olmuştur. Hatta bu esere gösterilen tepki, Osmanlı

kamuoyunda her hangi bir esere karşı gösterilen tepkilerle kıyaslanamayacak

ölçülerde olmuştur.160

159 Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul 1986, s. 325. 160Bu tercümeye yapılan tenkitlerle ilgili olarak bkz; Filibeli Ahmed Hilmi, Tarih-i İslam; Manastırlı İsmail Hakkı, “Tarih-i İslamiyet”, Sıratü’l-Müstakim, Aded 72, 7 Kanunu’s-sâni 1325/8 Muharrem 1328, s. 35-307; Sıratü’l-Müstakim, Aded 103, 12 Ağustos 1326/19 Şaban 1328, s. 421-424 arasında 27 bölüm olarak tefrika edilmiştir. “Tarih-i İslamiyet: Eser-i Ma’hudum Ebuzziya Tevfik Efendi’nin Yazdıkları Ta’riz Hakkında Tahkikat”, Sıratü’l-Müstakim, Aded 79, 25 Şubat 1325/28 Safer 1328, s. 10-18; “Ma’hud Tarih-i İslamiyet Hakkında”, Sıratü’l-Müstakim, Aded 80, 4 Mart 1325/5 Rebiyyü’l-Evvel 1327, s. 40; M. Refik, “Ma’hud Tarih-i İslamiyet’e Dair Ulema ve Müverrihîn-i İslamiyye”, Sıratü’l-Müstakim, Aded 73, 14 Kanunu’s-Sânî 1325/15 Muharrem 1328, s. 328; Ferid, “Tarih-i İslamiyet’e Dair”, Sıratü’l-Müstakim, Aded 75, 28 Kanunu’s-Sâni 1325/30 Muharrem 1328, s. 357-361; Dâru’l-

54

Bu tepkiler sonucunda Abdullah Cevdet belli bir oranda geri çekilmek zorunda

kalmıştır. Önce kendi önsözünü yırtarak, birtakım nüshaları piyasaya sürmüş ve daha

sonra da gayesinin yalnızca âlimlere bu çeşit kitapları göstererek, onları harekete

geçirmek olduğunu iddia etmiştir. Tepkilerin daha da artması üzerine İbrahim Hakkı

Paşa kabinesi 15-17 Şubat 1910 tarihleri arasında yaptığı özel bir toplantıda, İslam

Dinine aykırı bilgiler ihtiva eden bu kitabı yasaklamaya karar verdi. Bu karar

doğrultusunda kitabın birçok nüshası yakılarak denize atılmıştır. Abdullah Cevdet

tepkileri belki bu boyutta beklemiyordu. Fakat kendisi de durumun bu boyutlara

ulaşmasını istemiyor değildi. Çünkü bu olay Abdullah Cevdet’in, içinde yetiştiği

biyolojik materyalist çevrelerde popüler hale gelmesini sağladı. Diğer yandan

gördüğü bu ilgi sonucunda ve İslam Dinini açıkça tenkit eden “İçtihad” dergisinin

sahibi olmasında dolayı Abdullah Cevdet, kendisiyle paralel düşünen birçok önemli

kişileri yazı kadrosuna dâhil etmiştir.161

Abdullah Cevdet ve arkadaşlarının din konusundaki yaklaşımı incelendiğinde

ortaya çıkan ilk özellik, onun ilmî gelişmelere ayak uyduramadığı gerekçesiyle, artık

İslam’dan bir araç olarak dahi, sınırlı bir biçimde yararlanılamayacağı, buna karşın

gerekli olanın biyolojik materyalizmin dinin toplumdaki yerini alması gerektiği

şeklindeki düşüncesi olmaktadır.162

Materyalizmi müdafaa ederek, Batıda bu konuda çıkan eserleri tercüme eden

Abdullah Cevdet ve diğer biyolojik materyalistlere karşı verilen fikrî mücadelede bir

düşünür olan Ahmed Hilmi de geri kalmamıştır. Onun mücadelesi, bu doğrultuda

birçok eser yayınlayarak, ilmî yollarla onların sapık fikirlerini çürütmek olmuştur.

Baha Tevfik’in Louis Buchner’den tercüme ettiği “Madde ve Kuvvet” adlı eserine

“Allah’ı İnkâr Mümkün Müdür?” kitabıyla, Celal Nuri’nin “Tarih-i İstikbal”ine

“Maddiyyûn Mesleki Dalâleti” ve Abdullah Cevdet’in Dozy’den tercüme ettiği “Tarih-i

İslamiyet”ine karşı da “Tarih-i İslam”ı yazmıştır.163

Görüldüğü gibi Ahmed Hilmi kişilerle değil de, ortaya atılan fikirlere karşı

mücadele vermiştir. Onların fikirlerine ilmî cevaplar vererek, etkisiz hale getirme

yolunu seçmiştir. Mesela Abdullah Cevdet söz konusu kitabı tercüme ettiğinde,

bütün tepkiler onun şahsına yapılmıştı. Fakat Ahmed Hilmi tenkidini Abdullah

Fünûn Talebesi, “Edebi Cinayetler”, Sıratü’l-Müstakim, Aded 89, 6 Mayıs 1326/1 Cemaziyelevvel 1328, s. 198; Mithat Cemal, “Rezil Bir Eserin Müellif-i Meçhul ve Mel’ununa”, Sıratü’l-Müstakim, Aded 89, s. 198-199; Ferid, “Ma’hud Tarih-i İslamiyet’in En Mühim Noktası Hakkında Bir-İki Söz”, Sıratü’l-Müstakim, Aded 78, 18 Şubat 1325/21 Safer 1328, s. 411-412; Mekteb-i Âliye Namına (32 imzalı), Sıratü’l-Müstakim, Aded 78, s. 416-417; Manastırlı İsmail Hakkı, “Hak ve Hakikat ve Tarih-i İslamiyet’e Dair Dr. Dozy’nin Eseri Garazkârına Karşı Reddiye”, Sebilü’r-Reşad, Aded 1-183, 24 Şubat 1327/19 Rebiülevvel 1330, s. 10-11; Aded 26-208, 16 Ağustos 1328/16 Ramazan 1330, s. 3, 294-295 arasında tefrika edilmiştir. Mehmet Rüştü, “Sanihat Münasebetiyle Bir Münakaşa-i Felsefiye”, Hikmet, No 33, 20 Eylül 1912/20 Ramazan 1330, s. 3; İsmail Fennî Ertuğrul, Kitab-ı İzale-i Şükûk; Dozy’nin Tarih-i İslamiyet’i Üzerine Reddiyedir, Orhan Matbaası, İstanbul 1928. 161 Şükrü Hanioğlu, age, s. 326-327. 162Abdullah Cevdet’in çeşitli konulara ilişkin görüşleri için bkz; Şükrü Hanioğlu, age. 163S. H.Bolay, age, s. 139.

55

Cevdet’e değil, doğrudan Dozy ve onun fikirlerine karşı yapmıştır. Eserini iyice

incelediğimizde bunu açık olarak görmekteyiz.

Avrupalılar ilmî dedikleri tenkid usullerini kendi dinleri olan Hıristiyanlığa göre

ortaya koymuşlardır. Fakat Hıristiyanlık tahrifata uğramış ve misyonunu kaybetmiş

bir dindir. Dolayısıyla değişikliğe uğramış bu dinin kurallarından güvenilir metotlar

çıkarılamaz. Ama Batılı aydınlar bu dinden çıkardıkları metotlarla İslam’ı incelemeye

yoluna girmişler. Fakat inceleme sonucundaki değerlendirmelerde büyük hatalara

düşüyorlar. Ahmed Hilmi, bu durumu şöyle izah ediyor: “Biz, şimdiye kadar milli

hazinelerimizin mevcudiyetinden bile habersiz kalacak derecede cahil ve gaflet içinde

vakit geçirdiğimizden, İslamiyet’i dahi kendi dairesinde ve Musevilik ile Hıristiyanlığa

tatbik ettikleri usullerle tetkike başlamışlar. Bu yolda birçok eser meydana

getirmişlerdir.”164

Filibeli Ahmed Hilmi Batılı aydınların bu tutumuna Hollandalı müsteşrik

Dozy”nin yazdığı ve Abdullah Cevdet’in Türkçeye tercüme ettiği “Tarih-i İslamiyet”i

örnek göstermektedir. Eserin Türkçeye tercüme edilmesiyle yapılan tepkileri şöyle

değerlendiriyor:

“Bu eserin Müslümanlar arasında intişarı, hayretle karışık bir hiddet, nefretle

karışık bir hayreti mucip oldu. Hatta bu esere birçok reddiye yazdık. Lakin itiraf

etmeliyiz ki, iman mahsulü olan bu reddiyelerin hiçbir ilmî kıymeti yoktu. Yalnız bir

tanesinin bir dereceye kadar tarihi kıymeti var ise de, gayri ilmî olduğundan “Dozy”

ilmen cerh ve reddedilmiş olmadı. Zaten müsteşrikler arasında ilk mevkilerden birini

işgal etmemiş olan Dozy’nin tarihi, artık kocamış sayılıp, ondan sonra İslamiyet

hakkında birçok eserler yazılmıştır.”165

Ahmed Hilmi, Batıda yazılan bu tip eserlerin büyük kısmının Türkçeye tercüme

edilmeğini söylemekle beraber, yine de bazı gençlerimizin bir kısmının yabancı dil

bilmesinde dolayı, bu eserlerin gizli kalması ve onları etkilememesi mümkün değildir

diyor. Diğer yandan bu tür eserlerin hepsine ayrı ayrı reddiye yazmanın mümkün

olmadığını söyleyen Ahmed Hilmi, bunların temel argümanı olan felsefî usul

reddedildiğinde, onların bu tarz görüşlerinin de reddedilmiş olacağını savunuyor.

Ahmed Hilmi bu durumu da şöyle açıklıyor; “Bu kadar çok ve çeşitli eserlerin

her birine reddiye yazmak muvafık ve mümkün olamaz. Bundan dolayı bu eserlerde

esas olan felsefî usul reddedildiği ve bu usule uyularak tahrif edilen veya değiştirilen

vakalar, hakiki haline irca olunduğu takdirde, Dozy’nin tarihi de dâhil olmak üzere,

İslamiyet hakkında yazılmış eserler de reddedilmiş olur”.166

Şehbenderzâde Ahmed Hilmi, Dozy’ye cevap vermek için devletin harekete

geçtiğini belirtmektedir. Bunun için yapılanları özellikle de Tarih-i İslam adlı eserinin

yazılmasını şöyle anlatıyor: “Maarif Vekâleti’nde Dozy’nin yazdığı tarihe reddiye

yazılması için bir komisyon teşkil edilmesi ve buradaki muhterem arkadaşlarım

164 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 4 165 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 4 166 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 4

56

tarafından reis seçilmem üzerine bu fikrimi kendilerine ve Vekile açmış idim.

Maruzatım kabul edilerek komisyonun ismi “Tarih-i İslam Encümeni” suretine tahvil

olundu. Maatteessüf bu encümen payidar olmadı. Muhterem refiklerimin muavenet

ve iktidarlarından mahrum kalmak sebebiyle bir müddet tereddüt ettikten sonra

vicdanımızın tazyikine mukavemet edemeyerek şu eseri yazmaya başladım.”167

Ahmed Hilmi’nin de ifadelerinden anlaşıldığı üzere Hz. Peygamber (sav),

İslamiyet ve Müslümanları tahkir eden bu esere reddiye yazılması için Maarif Vekâleti

bünyesinde “Tarih-i İslam Encümeni” adında bir komisyon oluşturulmuş. Bu

komisyona başkan alarak da Filibeli Ahmed Hilmi seçilmiştir. Fakat komisyon kendine

tevdi edilen görevi ikame etmeden dağılmış. Bu durum üzerine ümitsizliğe kapılan

Ahmed Hilmi, bir müddet beklemiş. Sonra manevi bir sorumluluk hissetmesi üzerine

“Tarih-i İslam” adlı eseri yazmaya başlamış ve buna da muvaffak olmuştur.

Filibeli bu eseri yazarken her türlü tenkide ve itiraza açık olduğunu da

belirtiyor. Çünkü “adi bir görenekte bile yenilik ve değişiklik itirazı gerektirici

olagelmişken en samimi ve en ciddi bahisleri ihtiva eden bu eser mevzuundaki usul ve

düşüncelerimiz, tenkit ve tahlillerimizin bir itiraz selini çekeceğini biliyoruz”

demektedir. Fakat yapılan tenkitlerin insaflı ve faydalı olmadığını görüyoruz diyen

yazar, bu münekkitlerin tefekkürden uzaklaşmış, ilerlemeye sırt çevirmiş ve hakikate

küsmüş bir gurup olduğunu söylüyor.

B. Tarih-i İslam’ın Muhtevası

Ahmed Hilmi, bu tarihi kitabını Dozy’nin Abdullah Cevdet tarafından Türkçeye

tercüme edilen “Tarih-i İslamiyet” adlı eserindeki gerçek dışı iddialara reddiye

gayesiyle yazmıştır. Fakat yazar, “Dozy şöyle diyor biz böyle diyoruz” tarzında bir

tenkit yaparak, reddiye yazmamış. İslam tarihinin seyrini ortaya koyarak, yeri

geldikçe gerçeği açıklamaya çalışmıştır. Bundan dolayı kitabın muhtelif yerlerinde

Dozy’nin görüşlerine de atıfta bulunarak cevaplar vermiştir.

Eser sekiz bölüme ayrılıyor ve bir girişle (medhal) başlıyor. İki cilt halinde olan

bu esirin, İkinci cildi İslam Tarihi’nin devamındaki olaylar ürerinde duruyor. Eser çok

yönlü olduğu için, sadece tarihin konusunu içine almayıp, ansiklopedik tarzda İslam

Tarihi’nin konuları ile ilgili olan, diğer ilimlerin konuları üzerinde de duruyor. Eserin

muhteviyatına göre her ilim, kendi alanına ait bilgiler çıkararak istifade edebilir.

Mesela bir Dinler Tarihçisi dinler, Tasavvuf Tarihçisi tarikatlar, Fıkıhçı ameli

mezhepler, Kelamcı itikadî mezhepler, Felsefeci felsefî ekoller ve meseleler hakkında

bilgi alabilir. Bu yönden eserin, çok zengin bir ilimler literatürüne sahip olduğunu

söyleyebiliriz.

Kitapta Dinler Tarihi’nden din, dinlerin tasnifi, dinlerin manevi kıymetlerine

göre tasnifi, Hıristiyanlık, dinlerin münekkitleri ve mukayesesi konuları ele alınmıştır.

Felsefenin konuları; din, felsefe ve fen, dinsizlik ve neticeleri, felsefe ve sosyoloji, ruh

167 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 10-13.

57

ve garibeleridir. Kelam ilmine ait konular ise; mühim meseleler dediği hilkat-i âlem,

hudus, kıdem, Hâlık, vücud, melaike, cin, kitap ve resul ile bazı kelamî ekollerdir.

Mezhepler tarihi’nin konuları; ilk mezhepler, diğer mezhepler, batınıye,

hurufiye ve Vahhabiler ile onların bazı teşebbüsleridir. Tasavvuf Tarihi’nin konuları

da; tasavvufun safhaları, müfrit meslekler ve tarikatlar hakkındadır. Fıkıh alanında da

sadece ilk İslam Hukukçuları hakkında bilgi vermiştir.

Yazarın eserdeki aslî konusu olan İslam Tarihi’nde ise; tarih, İslam, gayri

Müslim münekkit ile müverrihler, kitabın birinci kısmında; Arab Yarımadası ve Arab

kavmini ele almıştır. Daha sonra İslam’dan evvel Araplar, İslam’ın zuhurundan önce

dünya ahvali, veladetten bi’sete kadar Hz. Muhammed’in (sav) hayatı, bi’setten

hicrete kadar olan hayatı, Hz. Peygamber’in (sav) miracı, hicretten irtihaline kadar Hz.

Peygamber’in (sav) hayatı üzeride durmaktadır. Hz. Peygamber’in (sav) kısaca da olsa

hayat hikâyesini anlattıktan sonra, O’nun vefatı, şemaili, ahlakı ve özellikleri, vefatı

esnasında Müslümanlığın durumu, hükümet şekli, şurâ erkânı ve ashabın mertebeleri

ile faziletleri meselesi üzerinde duruyor.

İkinci kısım olan II. ciltte, İslam’da ilk ihtilaf, hulefa-i raşidîn, Emeviler Devri,

Abbasiler Devri, Aleviler, Endülüs Müslümanları, Afrika’daki İslamiyet’in durumu,

Türkler ve İslam hakkında bilgi vermektedir. Bunların ardından Ehl-i Salib

(Hıristiyanlar), Moğollar ve İslam, Osmanlı Türkleri, Osmanlının inhitat ve sebepleri,

İslam’ın inhitatı, mevcut durumda İslamî ıslahat ve istikbal konuları incelenmiştir.

Kitabın bütün konularında Ahmed Hilmi’nin, felsefî düşünce ve anlayışının ağır

bastığını görüyoruz. Çeşitli ilim dallarına tarihî açıdan bakarken, “Tarih Felsefesi”

yaptığı görülmektedir Herhalde bunda bir mütefekkir olarak, felsefî konulara

vukufiyetinin tesiri olsa gerektir.

Yazarın bu çeşitli ilim dalları ile ilgili konularda tarih perspektifi içerisinde bilgi

vermesi ve söz konusu alanlarda isabetli yorumlar yapması onun, ilmî derinliğini

gösteriyor. Onun dikkate şayan diğer bir yönü de, hangi konu olursa olsun,

değerlendirmelerinde İslamî ölçüyü ana prensip edinmesidir. Bundan dolayı son

dönemde yazılan İslam tarihleri arasında farklı bir özellik taşıyarak, kendisini kabul

ettirmiştir.

C. Tarih-i İslam’da Üzerinde Durduğu Önemli Konular ve Olaylar

1. Din, Felsefe ve Fen

Ahmed Hilmi bu eserinde, dinler hakkındaki araştırmaların, felsefî ekollere

göre birbiriden farklı olduğunu söylüyor. Bundan dolayı dinler hakkında yazılan

eserleri incelemeden önce, yazarlarının bağlı olduğu felsefî ekolün bilinmesinin

önemine değinir. Bunlar bilinmediği zaman, elinde ölçü ve tetkik terazisi bulunmaz

diyen Filibeli, kişi bunu sonucunda zıt fikirlerin oyuncağı olur ve yazılan her şeyi ya

sebepsiz reddeder ya da düşünmeden kabul edeceğini belirtiyor.

Diğer yandan Filibeli Ahmed Hilmi, bu kitabında fen denilen ilmin, sınırlarını

çiziyor. Ona göre ilim, bir şeyin “nasıl” olduğunu araştırır. İlmin çalışma alanının

58

yalnız olaylar ve görüşler sahası olduğunu belirterek, ilmin hiçbir zaman bu tecrübî

araştırma sahasından çıkamayacağını, eğer çıkarsa ilim olma özelliğini kaybedeceğini

söylüyor.

Bir ilmin kendi sahası dışına çıkmaması gerektiğini söyleyen Ahmed Hilmi,

sahası dışına çıkan ilmin yetkisini aşarak özelliğini kaybettiğini belirtiyor. Bu durum

ilmî ilerlemelere de engel oluyor der ve bugün Avrupa’da çıkan eserlerin büyük

kısmında ilim, felsefe ve dinin birbirine karıştırıldığını ortaya koyuyor.

Şehbenderzâde, ilmin bir şeyin nasıl olduğunu araştırırken felsefe “niçin” öyle

olduğunu araştırmasının gerekliliğine inanıyor. Filibeli, ilim, din ve felsefenin birbirine

karıştırılmasının yanlış anlaşılmalara sebep olduğunu belirerek, bu hususlarda dikkatli

olunmasını tavsiye ediyor.168

2. Felsefe ve Sosyoloji:

Ahmed Hilmi felsefe ve sosyoloji başlığı altında Âl-i İmran suresinin 103’ten

109’a kadar olan ayetlerinin169 ihtiva ettiği hikmet ve sosyal prensipleri tefsir ve izah

etmektedir. Özellikle bu ayetlerin üzerinde durmasını şöyle izah ediyor; “Resul-i

Ekrem’in hayatı, bu ayetlerin tatbiki ve izahıyla geçmiştir. Denilebilir ki, O’nun bütün

hadisleri, bu ayetlerin çeşitli derecede izahlarından ibarettir. Biz bu söylediklerimizi

“iman ve itikat” saikasıyla değil, sırf felsefî ve ilmî bir hakikat olmak suretiyle ileri

sürmüş iddiasındayız.”170

Yazar daha sonra kelamın konusu olan bazı meseleler üzerinde duruyor.

Burada iman ve İslam metodu, Allah’a iman, Peygambere iman, ahiret, ifham ve

efkârın mertebeleri, tenzihi fikir, tevhidî fikir, şer’i mertebeler ve hakiki mertebeler

üzerinde duruyor. Yine Filibelinin bu konularda yaptığı izahlarda felsefî fikirlerin

baskın olduğunu görüyoruz. Bu meyanda psikolojinin konusu olan ruh ve halleri

hakkında da bilgi vermektedir.

3. Din ve Dinlerin Tasnifi:

İlim ve felsefenin çalışma alanlarını belirleyip sınırlarını çizen Ahmed Hilmi,

daha sonra uzunca bir şekilde dinlerin çeşitli şekillerde tasnifini ele alıyor. Ayrıca bu

168 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 14. 169 Yüce Allah bu ayetlerde şöyle diyor; “Hep birlikte Allah’ın ipine (İslam’a ve Kur’an’a) sımsıkı yapışın, parçalanmayın. Allah’ın size olan nimetlerini hatırlayın: Hani siz birbirinize düşman kişiler idiniz de O, gönüllerinizi birleştirmiş ve O’nun nimeti sayesinde kardeş kimseler olmuştunuz. Yine siz, bir ateş çukurunun tam kenarında iken oradan da sizi O kurtarmıştı. İşte Allah size ayetlerin böyle açıklar ki doğru yolu bulasınız. Sizden, hayra çağıran, iyiliği emredip kötülüğü meneden bir topluluk bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir. Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın. İşte onlar için pek büyük bir azap vardır. Nice yüzlerin ağardığı, nice yüzlerin de karardığı günü (düşün). İmdi yüzleri kararanlara, “İnanmanızdan sonra kâfir mi oldunuz? Öyle ise inkâr etmiş olmanız yüzünden tadın azabı!” (denilir). Yüzleri ağaranlara gelince, Allah’ın rahmeti içindedirler: onlar orada ebedi kalacaklar. İşte bunlar, Allah’ın sana hak olarak okuya geldiğiniz ayetleridir. Allah, âlemlere hiçbir haksızlık etmek istemez. Göklerde ve yerde ne varsa Allah’ındır; işler dönüp dolaşıp O’na varır.” Âl-i İmran, 3/103-109. 170 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 165.

59

arada dinsizlik ve doğurduğu kötü sonuçlar üzerinde de durmayı ihmal etmiyor. Yazar

eserinde bu konularla ilgili görüşlerini şöyle sıralıyor:

“Bugün dinin tarifi basit kabul edilir. Fakat dini, efradını cami ve ağyarını mani

bir surette tarif etmeye ilim adamları hala muvaffak olamamışlardır. Bu itibarla din

nedir? sorusunu cevaplayanlar esastan çok, kendi anlayışlarını nazarı itibara almışlar.

Biz bunlardan farklı olarak şöyle deriz: Din, iki haddin birleştirilip toplanmasından

hâsıl olan bir fikirdir. Bu iki hadden biri, “insan veya toplum”, diğeri insanlıktan

ayrılmaz bir surette ve zaruri olarak mülhem olan “tabiatüstü gerçek”tir.171 Bu tarifi

biraz daha şöyle açabiliriz: din bir insanın kendi üstünde muhtaç olduğu ve

düşündüğü bir kudreti anlaması ve itiraf etmesidir.”172

Dinsizliğin sonuçlarını da felsefî açıdan ele alan Filibeli, bunu üç tehlikeli

sonuca bağlıyor;

a. Ahlak fikri kaybolur. Bir sosyal düzen birtakım kanunlar ile kurulmuş bir

makineye benzer. Bu kanunların sonuçlarının özü, hukuk fikri olup bu fikrin de

kaynağı ahlak bilgisidir. Aradan bu kaynak çıkarılırsa, ne hukukun ne de kanunların

manası kalır. Bir yerde kutsiyet fikri temel olmadıkça, bir ahlak sistemi kurulması

mümkün değildir. Kutsilik ise ancak, Allah’a inanmak ve O’nu sevmekle, yani dinine

bağlanmakla olabilir. Bundan dolayı dinden yoksun toplumlarda ve fertlerde ahlakı

göremeyiz. Çünkü insan, yaratılış itibariyle bencildir. Böyle olan bir kimse de

başkalarını düşünemez. Ahlakın gereği olan başkalarını düşünme hissi kaybolunca,

din hissinden de uzak olan o kişiden ahlakî fikir bekleyemeyiz.

Bu durumda ahlakın kaynağını dine ve onun üstünde Allah’a iman ve sevgiye

bağlayan Ahmed Hilmi, bunları kabul etmeyen bir kişinin dinsiz olacağını ve ondan

güzel ahlakın gereklerini beklemenin mümkün olamayacağını belirtiyor. Filibeli

burada iyinin, kutsiyet esas alınarak ortaya çıkması fikriyle, onun Allah tarafından

tayin edildiğini ortaya çıkarıyor. Yoksa bazılarının dediği gibi iyi bizatihi iyi olduğu için

kabul edilmemiştir. Ahlak dinlerdeki mukaddes değerler üzerine kurulmuştur.

b. Cemiyet ve hürriyet fikri kaybolur. İnsan topluluklarının homojen bir şekli

olmadığı için, insanların da hiçbir hususta tam manasıyla eşit olması mümkün

değildir. İnsanlar sadece hukukta eşit olurlar. Bunun en doğru adı da hayat hakkıdır.

Hakları korunmuş olmayan fertler, sistemli bir sosyal düzen meydana getiremezler.

Sosyal düzendeki dengeyi devam ettirecek maddi ve manevi bir kuvvet bulunmadığı

dakikada anarşi ortaya çıkar. Bu kuvvet de ancak ahlak ve onun dayandığı dinle

sağlanabilir. Din ve ahlak ile bunları vaz edeni kabul etmeyen bir kişi dinsiz olur.

Sonuçta da toplum ve hürriyet fikrinin kaybolmasına sebep olur.

c. Mutluluk kaybolur. İnsanların ağır hayat yükünü sürükleyip durması, hep

mutluluğa ulaşma ümidinden kaynaklanmaktadır. Bazıları kısmen de olsa mutlu olup,

bunu da maddi değerlere bağlıyorsa fazlasıyla aldanmış demektir. Çünkü mutluluğu

171 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 21-26. 172 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 21-26.

60

kazandıran vicdanî kanaat ve maneviyattır. Başka bir tabirle ahlakın mahsulüdür.

Dinsizlikte mutluluk imkânı yoktur. Çünkü bir dinsizin, dinî fikirlerle esasları

belirlenmiş ve ancak din fikriyle bir mana ve ehemmiyeti olan, ahlakî kurallardan

yardım istemeye hakkı yoktur. Bir dinsizin, din ve imandan doğmuş olan insanî

faziletlerden hiçbir pay beklemeye de hakkı yoktur.173

Bir dinsiz nazarında; insanlık, fazilet, cömertlik ve yardımseverlik, şefkat ve

insaf gibi yüce kelimelerin hiçbir anlamı yoktur. Tamamen tefessüh etmiş bir

kimsenin kemalâta medar hiçbir yanı kalmaz. Topluma zarar veren bir muzır

durumuna düşer.

Bundan dolayı dinsizin, toplumda yeri olmadığı gibi, gerçek mutluluktan ve

yüce zevklerden de nasibi yoktur. Bu durumda Ahmed Hilmi’yi göre, inkârın en büyük

zararını, en küçük dairede dinsizin kendisinin çekeceği ortaya çıkıyor.

İnanmadığından dolayı hayat zehir, her olay korkutucu ve mutluluktan mahrum olur.

Dünyayı devamlı karanlık, vahşet yeri ve ölümü bir darağacı olarak gördüğü için,

bütün zevkleri alt üst oluyor. Demek ki, hakiki mutluluk imanda ve iman ile

olabilmektedir.

Ahmed Hilmi, dinlerin tasnifi bölümünde önce materyalist filozofların dinleri

sınıflandırmalarını ele alıyor. Bu meyanda örnek olarak Hegel, Hartman, Tiyel ve

Siyebek’in dinleri tasniflerini aktarıyor. Bunların yaptığı tasnifi de şöyle

değerlendiriyor:

“ İşte görülüyor ki, bu tasniflerde pek az gerçek, çok az derecede fen, çok

idare-i maslahat, biraz taassup ve biraz da şahsi temayüller bulunuyor. Bir hadiseyi,

fikri bir hadiseyi açıklamak için, ona birçok vasıflar ve alışılmamış tabirler ilave etmek

hiçbir maksadı sağlamaya yetmez. Bununla beraber sınıfları sınıflandırmak emeliyle

birbirinden farklı dinleri aralarında birer benzerlik bulunması sebebiyle aynı sınıfa

sokmak da doğru değildir. Örnek olarak sunduğumuz şu dört tasnifin hiçbiri maksadı

sağlamıyor. Zaten bu tasnif biçimi, dışı görünüşün tahlili üzerine dayanmış olup,

dinler hakkında pek de manevi, vicdanî ve ahlakî bir hükmü kapsayıcı değildir. Başka

bir deyişle tahlilî tenkit, ahlakî ve ruhî tenkide galebe ediyor. Dinleri beşer aklının

türlü türlü ihtirasları diye kabul edip, ahlakî ve vicdanî yönlerini kapsayan değerlere

önem vermeyen bir nazarla bakmak –tenkit felsefesine- mahsus bir tarzdır. Birçok

dini şekiller hakkında geniş bilgi sahibi olmak, tetkik fikrine kapılmış ve yahut da

şüphe ve tereddüde düşmüş bir insana hiçbir fayda vermez. Sonuç olarak zihinde

“Acaba hangi din haktır?” suali, böyle yüz bin tasnif okunsa yine baki kalır.”174

Dinler doğrudan manevî, vicdanî ve ahlakî değerlerle ilgilidir. Bundan dolayı

bir dini tasnif ederken veya sınıflandırırken, bunları bir kenara itemeyiz. Çünkü

Ahmed Hilmi’nin de belirttiği gibi, hak dini bulmak çok zor olur. Yukarıda tasnif edilen

kişiler, tamamen bulundukları meslek ve şahsi temayüllerine göre yapmışlardır. Tabi

173 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 30-31. 174 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 34-42; Ayrıca eseri ilavelerle yayınlayan Ziya Nur’un, bu konunun sonuna istirdat olarak “Bahaîlik” ilavesine bakılabilir.

61

olarak değerleri nazara almayınca büyük yanlışlık ve noksanlıklar ortaya çıkıyor.

Bunları yazar, kitabında maddeler halinde belirtmiştir. Özellikle Hegel’in tasnifinin

yanlış ve noksan olduğunu belirtmiştir.

Dinleri değişik açılardan tasnif edenler de vardır. Bunlardan biri de, dinlerin

bilimsel olmayan tasnifleri ve dinlerin olgularına dayanan tasniftir. Dinlerin bilimsel

olmayan tasnifleri arasında önce batıl ve hak dinler ayırımı bulunmamaktadır. İslam

bilgilerinden bazılarının da katıldığı bu ayırım, hiçbir objektif ölçüye

dayanmamaktadır. Dinlerin bilimsel açıdan bir başka ayırımı da tabiî ve vahyî dinler

ayırımıdır.175

Dinleri batıl ve makul, diğer tabirle tabiî din diye ikiye ayırıyor. Tabiî dini,

Batılıların “insanları din hissinden tecrit etmek mümkün olmadığından” dolayı ortaya

attıklarını söylüyor. Tabiî din hakkında bilgi sahibi olmak için, bir takım hususların göz

önünde bulundurulması gerektiğini belirten Ahmed Hilmi, tabiî dinin planını da şöyle

yapıyor:

a.Uluhiyyetin tasdiki,

b. Ahlak,

c. Külfetten arınmış ve kalbî ibadet,

d. Akıl ve fenne aykırı fikirlerden uzak durma.

Bu planın her mezhebin kendilerine göre tefsirini yaptığını söyleyen Ahmed

Hilmi, tabiî din olmak iddiasında bulunan bu dinî şekiller, yalnız bir noktada

birleşebiliyorlar. O da “harikaları, mucizeleri ve sırları” kabul etmemektir. Bu

durumda tabiî din denilen, dinî şekiller din değil felsefedir. Bu değerlendirmeden

sonra yazar, insanlık için ahlak ve hikmet bakımından en faydalı ayırımın hak ve batıl

tasnifi olduğu vurguluyor.

Kant, Spinoza, Straus, Baur ve Renan gibi Hıristiyanlığı ve dinleri tenkit eden

kişilerin görüşlerini de gözden geçiren müellif, bunların yanlış ve eksik yönlerini

ortaya koyuyor. Müteakiben Müslüman olmayan tenkitçi ve tarihçilerin görüşlerine

yer veriyor. Özellikle “Tarih-i İslam” adlı eseri yazmasına sebep olan Dozy’nin

görüşlerini yer veriyor. Önemine binaen bu görüşleri aynen naklediyoruz:

“Dozy eserinde, Straos, Baur ve Pavles vs. gibi akılcıların Hıristiyanlık hakkında

tatbik ettikleri tenkit usulünü İslam hakkında da tatbik etmek istemiştir. Hâlbuki

tarihi bir gerçekten gelmiş olan başka bir şeyi açıklamak ve tenkit etmek için, efsane

ve hurafeler hakkında kullanılan düsturu, aynı şekilde kullanmak haklı ve ilmî değildir.

Bir tenkitçi, gerçeği meçhul ve hurafeler şekline gelmiş bir fikir topluluğundan bir

gerçek kokusu çıkarabilmek için, o fikir topluluğundaki şekillere önem vermeyebilir,

şekilleri gerçek bir duruma sokmaya çalışır. Bu, tahrif demek değildir. Çünkü orada

tarihî ve gerçek olan bir şey yoktur. Fakat tarihî bir gerçeğe karşı, aynı şekilde hareket

etmek, doğru ve haklı olamaz.

İşte Dozy’nin İslamiyet hakkındaki tenkitleri hep bu şekildedir. Dozy’nin

kullandığı müfrit usul, ilim ve felsefe usulüne o derece aykırı ki, fikirlerinin pek çok 175H. G. Yurdaydın-Mehmet Dağ, Dinler Tarihi, Ankara 1978, s. 21.

62

kısımlarını, yine İslamiyet hakkında ve hem de tarafsızca eserler yazmış olan ünlü

âlimler ve bu cümleden olarak Renan, Şantpi ve Dela Susey, red ve cerh ediyorlar.

Dozy’nin muhakeme tarzında en ziyade göze çarpan ciheti, birbirine zıt olan

birçok fikirlerin bir araya toplanması, fennî hakikatleri yanlış bir surette tatbiki ve

özellikle tarihî gerçekleri, kendi fikrini okşayacak şekle sokması suretiyle tahrif

etmesidir. Bu tahrifler, eksik ve yanlış tatbikler eserin metninde muhakeme

edilecektir. Dozy’nin çok defa fikirlerine müracaat ettiği ”Siprniger”in eserinde dahi

bugün ilmî ve tarihî bir kıymet görülmemektedir.”176

4. Dinlerin Mukayesesi:

Filibeli bu konuda önce ilahî kökenli üç büyük dinin peygamberlerini ele alıyor.

Onların özelliklerini belirttikten sonra, üç semavî dini bugünkü durumlarıyla tetkik

ediyor. Yaptığı tetkik ve tahlil sonucunda şu kanaate ulaşıyor: “Araştırılırsa maddiyat

ve cismaniyata, maneviyatı feda edecek derecede meyilli olan Musevîlik ifrat,

maneviyata maddiyatı feda edecek İsevîlik tefrit demektir. Birisi gaye olarak teşbih

fikrini ve diğeri de gaye olarak tenzih fikrini ele almışlar.”

İslamiyet bu iki fikrin birleşme (orta yol) çizgisi olan ”Tevhid Fikrini” ele

almıştır. Gerçi İslamiyet’te tenzih ve teşbih fikrini tercih eden mezhep ve meşrepler

var ise de İslam’da temel esas tevhid fikridir.177 Daha sonra tevhid fikrini ayet ve

hadislerle izah edip, tenzih ve teşbihin götürdüğü sonuçları belirttikten sonra şu

neticeye varıyor; “Şimdi bu üç fikir ile ilmin birbirine uygunluğunun mümkün olup

olmadığını muhakeme edeceğiz. Önce felsefe ve ilmin kendilerine mahsus sahalarını

fikrimizden çıkarmayalım. Eğer bir felsefe ekolü, ilmî kaide ve düsturlara aykırı

düşmemek emelinde olursa ilme ait şu genel fikirleri unutmaması gerekir:

a.Hadiseler silsilesinden çıkarılan zaruret ve kanun fikirleri,

b. Hadiselerin açıklanmasından meydana gelen genel irtibat ve denge fikirleri,

c.Varlıkların araştırılmasından anlaşılan maddenin ve kuvvetin birliği (vahdeti)

fikirleri,

d. Madde ve kuvvetin araştırılmasından anlaşılan maddenin ve kuvvetin birliği

(vahdeti) fikirleri,

e. İlmî araştırmaların gayesinde zaruri olarak hasıl olan varlık fikri yolunun ve

hatta bu fikirlere aykırı sanılanlarının bile hakkıyla açıklanmasından meydana çıkar.

Bu fikirler ancak tevhid fikrinin kabulü halinde maneviyat ve vahdaniyetle (Allah’ın

birliği) çatışmaz. Teşbih fikrinde tabiî ve mantikî sınır maddiyûn ve hissiyûn yoludur.

Tenzih fikrinde tabiî ve mantikî sınır müfrit zihniyyûn yahut ademiyyûn (yokluğu

kabul eden) yoludur. Gerçi tenzih fikrini kabul edenler bu sınırdan kaçınmak için,

ruhaniyyûn mesleğini seçmişlerse de bu mesleğin ilimler ile uzlaştırılması ve

bağdaştırılması çok zordur.

176 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 34-42. 177 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 194.

63

Her iki fikir ve üç meslek (maddiyûn, hissiyûn, zihniyûn) birçok ilmî esasların

inkârını ve bazılarının ifrat veya tefritleriyle değişmesini gerektirici oluyor. Fakat

tevhid fikri, vicdanî bilgilerin olduğu gibi, ilmî bilgilerin dahi gerçek yüzüyle

cereyanına engel olmaz. Bu sebepten dolayıdır ki, en büyük mütefekkirler, selameti

tevhid fikrinde bulmuşlardır. De Hartman, geleceğin dininin ancak tevhid fikrine

dayanan bir din olabileceğini söylüyor. Fakat Hartman’ın bilemediği için

söyleyemediği birşey var ki, o da tevhid fikrine dayanan yegâne dinin İslam

olduğudur.178

Görülüyor ki, yazar dinleri mukayese ederken onların felsefî temellerini ortaya

koyuyor. Üç dinin dayandığı temel değerleri –ki bunlar maneviyat, cismaniyat ve

maddiyattır- ele alıyor. Bunların doğrultusunda ortaya çıkan teşbih, tenzih ve tevhid

fikirlerini inceliyor. Bu fikirlerin iyi anlaşılması için ilim ve felsefeye ait bazı prensipleri

belirtiyor. Bu prensiplere göre bu üç dinin dayandığı esasları değerlendiriyor ve

bunların hangi sonuca götürdüğünü söylüyor. Sonra da tevhid fikrinin ilmî ve felsefî

düsturlara ters düşmediğini belirtiyor. İslam’ın da bu esaslara bağlı olduğunu

bildirerek, tevhid dinine dayanan dinin, İslam olduğunu ortaya koyuyor.

Yazarın dikkate şayan bir yönü de, diğer iki ilahî dini bugünkü durumlarıyla

tahlil etmesidir. Zaten değişikliğe uğrayan bu dinlerin gerçek durumlarını da tespit

etmek mümkün değildir. Bu doğrultuda onlar yanlışta olduklarından, ilim ve felsefeye

ters düşmelerinden dolayı tevhid dini olamayacaklarını belirtiyor. Çünkü tevhid

dinine uygun olsalardı, bu prensiplere ters düşmezlerdi. Bu arada ilme, akla ve felsefî

prensiplere ters düşmeyen İslam’ın tevhid dini olduğunu açık olarak ortaya koyuyor.

Ahmed Hilmi, üç ilahî dini mukayese ederken, diğer yazarların özellikle de

dinler tarihçilerinin yaptığı gibi itikat, ibadet ve ahlak kurallarını karşılaştırmıyor. O

sadece dayandıkları felsefî prensiplerle mukayese ederek gerçekleri ortaya çıkarıyor.

II. İSLAM TARİHİ ESERİNDE HZ. PEYGAMBER’İN (SAV) HAYATININ

DÖNEMLERİ VE BAZI MESELELER:

Ahmed Hilmi İslam Tarihi’ne başlamadan önce, İslam’ı tenkit edenleri ve

bunların argümanları üzerinde duruyor. Zaten eseri İslam’a yapılan asılsız tenkitlere

cevap vermek gayesiyle yazdığından, konuya başlamadan önce iddiacıların fikirlerini

ele alıyor. Böylece onların gerçek gayeleri ve bu tenkidi ne için yaptıkları ortaya

çıksın. Filibeli İslam’ı inkâr edenleri iki sınıfa ayırıyor; Bunlar:

1.Mevcut dinlerden birine mensup olanlardır. Onların fikirleri konusunda şu

açıklamalarda bulunuyor; “Bunlar İslam’ı kabul etmemek zaruretindedirler. Çünkü bu

kişiler itiraz ve tahriften kurtulup yükselebilmiş eserler yazamazlar. Onlara göre,

İslam’a dair eser yazmak, İslam’ı aklen ve ilmen muhakeme etmek anlamına gelemez.

Tam aksine her ne yapıp İslam’ı çürütmek ve küçük düşürmek anlamına gelir. Bu

zarureti onların mensubu oldukları dinin kaide ve akidelerinde aramak lazım gelir. 178 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s.196.

64

Mesela bir Hıristiyan âlimi, İslam’a dair bir eser yazacağı vakit, inceleme ve

araştırmadan sonra vermesi gereken hükmü, inceleme ve araştırmadan yapmadan

önce verir. O, kesin bir kaide olarak “İslam’ın doğru olmadığını” daha başlangıçta

kabul etmiştir. Zaruri olarak her yazdığını, bu kaideyi ispat maksadıyla yazar ve her

şeyi bu maksada yararlı olacak şekle sokar.

Tecrübe ve araştırmadan önce peşin verilen bir hüküm üzerine yazılan böyle

bir eserin hiçbir ilmi kıymeti olamaz. Teslis akidesini kabul eden bir kimsenin, İslam’ı

tarafsızca muhakeme edemeyeceği ve ister istemez uygun olmayan bir hüküm

vereceği apaçık ortadadır.179

Bu anlayışta olan müsteşriklerin büyük kısmı, yaptıkları araştırmalarda

gerçekleri ortaya çıkarmak için değil, bilakis onları tahrif etmeye çalışmışlardır.

Hıristiyanlık inancına bağlı olan bu kişilerin, tarafsız olması gerektiğini bildiği halde o,

dinin ortamına ve ilmî metotlara bağlı kalarak gerçek bir araştırmacı olmaktan

uzaktır. Geçen süre içerisinde dünyamızda yaşanan olaylar ve ilmî araştırmaların

durumu, yazarın fikirlerinin ne kadar isabetli olduğunu ortaya koyuyor. Sanki Ahmed

Hilmi olayları görmüş gibi tahlil ederek ortaya koymuştur.

2. Aşırı inkârcılar; Hangisi olursa olsun bütün dinlerin düşmanları olup, onlara

göre hangi din olursa olsun hepsi, ilerlemeye engeldir, insanlığa ait aptallığı devam

ettirmeye yarar, hayali ve mevhum şeylere hakikat ve kutsiyet rengi verir. Onlara

göre din, akla ve ilme aykırıdır. İnsanlığa çocukluk asırlarının bir hediyesidir. Ahmed

Hilmi’nin tarifini yaptığı kişiler ateistlerdir. Çünkü bunlar hiçbir dini kabul etmemenin

yanında, ilahî dinlerin kurucusu Allah’ı da inkâr ediyorlar. Bundan dolayı bu anlayışta

olanlar, her şeyi madde ile açıklamaya çalıştıklarından maneviyatı kabul etmiyorlar.

Tabi bu doğrultuda vahyi, ilhamı, ruhu ve kutsalları reddediyorlar. Çünkü onların

maddi anlayışla yaptıkları izah gurubuna manevi olanlar giremez. Dolayısıyla dinler

hakkında hiçbir araştırmaya dayanmadan ileri geri sözler sarf ederler. Özellikle de

bugün insanlığın büyük kısmının bağlandığı İslamiyet’e şiddetle hücum ederler.

İşte bunlardan birisi de Tarih-i İslamiyet adlı eseri yazmış olan Dozy’dir.

Ahmed Hilmi bu kısımda onun ve onun gibi düşünenlerin fikirlerini şöyle özetliyor:

a.İlmî kanunlardan başka kanun, hadiseler silsilesinin üstünde incelenmesi

mümkün olan bir şey yoktur.

b. Aksi iddiada bulunanlar ya aldanıyorlar ya da aldatıyorlar.

c. Harikalar ve tabiatüstü şeyler bir zan ve hayalden ibarettir.

d. Bundan dolayı dinler, insan yapısı olan basit bir bilgiler manzumesidir.

e. O halde bir din ile bir tarihi olay arasında sebep ve gaye bakımından bir fark

yoktur.

f. Bunun için de dinde işaret ve kutsiyet atfı ile ifade olunan şeyler, ilim diline

tercüme edilerek, ilmin kanun ve kuralları ile ifade edilmelidir.

g. İslam dini hakkında da aynı şekilde muamele olunması lazımdır.

179 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 71.

65

Filibeli Ahmed Hilmi bu görüşlere sahip olanları şöyle değerlendiriyor: “Bu

iddiaların hiçbirisi herkesçe kabul edilebilecek hususlar değildir. Bununla beraber

İslam’da akıl ve ilim dışında hiçbir şey bulunmadığından, bu kaidelerle de

incelenmesine razı olabiliriz. Fakat bir şartla; tarihi imkânsız bırakacak yarım hükümlü

zanlardan, olayları tahrif ve tağyirden veyahut meslek hallerine ve belirli bir maksada

yararlı kılmak sevdasından kaçınmakla. Bu şartlara riayet edilmezse, değil İslam

Tarihi, hiçbir tarih yazmak mümkün değildir. Bu şartları kendisinde bulundurmayan

bir eserin ilmî bir kıymeti olmaz.”180

İslam Tarihine yukarıdaki temel bilgileri vererek başlayan Ahmed Hilmi, bazı

yanlış anlaşılmaları, tahrif, tağyir ve ithamları da ilk bakışta halletmiş oluyor. Çünkü

eserinde Dozy’ye karşı yapacağı savunmalarda, o kişinin nasıl bir şahsiyet olduğunu

nazara alarak, okuyucunun da anlamasını sağlamış oluyor. Yani Dozy o ithamları

yaparken ne kadar önyargılı, araştırma ve incelemeden uzak olduğu ortaya çıkıyor.

Bu doğrultuda eserinin ilmî değerini de ortaya koymuş oluyor.

Arap Yarımadasının coğrafyası hakkında bilgiler vererek başladığı İslam

Tarihi’ne, İslam’dan önceki Arapları tanıtarak devam ediyor. Bu konunun sonunda

İslam gelmeden önce dünyanın bir panoramasını çiziyor ve insanlığın içinde

bulunduğu cehalet, ahlaksızlık, sosyal durumun geriliği, kısaca insanlığın inleyişini

ortaya koyuyor. Aslında Ahmed Hilmi’nin bunlardan bahsetmesinin sebebi, gelecek

olan Peygambere insanlığın ne kadar olduğunu bildirmek için olsa gerektir. Ayrıca

İslam’ın getirdiği kurtuluş reçetesi mukayese edilerek üstünlüğü belirtilmek isteniyor.

Ahmed Hilmi Hz. Peygamber’in (sav) hayatını dört bölümde ele alıyor.

Buradaki incelemesinde onun ilginç yönü, diğer İslam Tarihi kitapları gibi olayları

kronolojik olarak uzun uzun anlatmamasıdır. O olayları sadece özetleyip, ihtilafa ve

yanlış anlaşılmalara sebep olmuş konular üzerinde duruyor. Biz de yazarın planına

göre bu konulara bir göz atıyoruz.

A.Hz. Peygamber’in (sav) Hayatının Ele Alındığı Dönemler:

1.Hz. Peygamber’in (sav) Doğumundan Peygamberliğine Kadar Olan Dönem:

Bu bölümde önce Mekke’deki reislik sistemi, Kâbe ile ilgili görevler ve Fil

Vakası’ndan bahsettikten sonra Dozy’nin Hz. Peygamber’in (sav) babasının bıraktığı

miras meselesini ele alıyor. Dozy eserinde yaptığı iddiada “Abdullah’tan kalan

mirasın iki bin frangı geçtiğini” söylüyor.181 Bu iddianın yalan ve mesnetsiz olduğunu

söyleyen yazar, annesinin de vefatı üzerine Hz. Peygamber’in (sav) çok yoksul bir

şekilde yaşadığını anlatıyor.

2. Hz. Muhammed’in (sav) Peygamberliği:

Ahmed Hilmi bu bölümde felsefî bir yaklaşımla, ilmî açıklamaları

kolaylaştırarak, bilgi sahibi olmak için, her kelimenin ifade ettiği anlamlara dikkat

180 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 73. 181 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 98 vd.

66

etmenin önemi üzerinde duruyor. İslamiyet’te ne kadar kelime ve ıstılah varsa,

hepsinin araştırma sahasına alınarak açıklanmasını istiyor. Hatta nebiliğin dahi,

keyfiyetinin açıklanarak bilinmesi gereğine inanıyor.

3. Peygamberliğin Başlangıcından Hicrete Kadar Olan Dönem:

Ahmed Hilmi bu bölümde ilginç bir yorum yaparak, Batılıların Hz. Peygamber

(sav) hakkındaki görüşlerinin ve yorumlarının ilmî değeri olmadığını şöyle belirtiyor:

“Avrupa’da araştırma ve tenkitler düzenli bir şekilde başladığından beri, akılcılar ve

tenkitçiler bütün dinlerin aleyhinde olan felsefe meseleleri erbabı ile dinleri sosyal bir

olay ve basit bir tarihî hadise olarak gördüler. Bunlar Kur’an’ı müstesna kılarak, Hz.

Peygamber’i (sav) tıpkı Kureyşliler gibi muhakemeye başladılar. Kureyşliler Hz.

Peygamber’in (sav) şahsına, soyuna ve getirdiği kitaba itiraz edemiyorlardı. Ancak

birtakım ekonomik, sosyal ve kültürel sebeplerden dolayı davetine karşı çıkıyorlardı.

Gerçekten Kureyşliler, her şeyi inkâr edebiliyorlardı, ancak Kur’an’ın fevkalade

belagat ve fesahatini inkâra muktedir olamıyorlardı. Fakat başka bir muhitte yetişmiş,

değişik bir zevk ve düşünceye irsiyet yoluyla sahip olmuş, Arap lisan ve kavmiyetinin

zevken ve hissen yabancısı kalmış olan Avrupa münekkitlerinin bir kısmı, Kur’an’da

edebî bir zevk ve meziyet bile görmediler.”182

Gerçekten de Kureyş müşriklerinin hücumları hep Hz. Peygamber (sav) ve

Müslümanlara idi. Kur’an aleyhinde bir şey diyemiyorlar, hatta kendi saflarındaki

kişilerin duymaması için gayret sarf ediyorlardı. Çünkü belagatte ileri giden

Kureyşliler, Kur’an’ın belagatine ses çıkaramıyorlardı, hatta hayran kalıyorlardı.

Diğer yandan Filibeli bu bölümde vahiy ve nübüvvetin keyfiyeti üzerinde

durarak, Batılı münekkitlerin özellikle de Dozy’nin ilmî olmayan iddialarını

cevaplandırıyor. Avrupalıların vahyi kabul etmeyişlerini, önce tahrif edilmiş bir kitaba

inanmalarına, sonra da her şeyi akılla izah etmeye kalkışmalarına bağlıyor.

Ahmed Hilmi’nin bu eserdeki önemli ve dikkat çekici görüşlerinden birisi de

miraç hakkındadır. O, miracın manevi (ruhî) bir olay olduğunu söylüyor. Hatta Hz.

Peygamber’in (sav) ashabının hepsi, miracın cismanî ve maddî olduğuna kail

olmadıklarını belirterek, Hz. Aişe ile beraber bazı sahabelerin, “miracın keyfiyetinin

manevi bir şey olduğuna kaildir” dediklerini haber veriyor.183 Yazar miracın cismanî

şekille anlaşılmasının İslam’ın hakiki akidelerine aykırı olduğunu belirterek şöyle

diyor; “Eğer İslam’ın esası müşebbehe ve mücesseme fikirlerini kabul etseydi, öyle bir

anlayış bir dereceye kadar müsamahaya mazhar edilirdi.” Bu konuda Ahmed Hilmi ile

Muhammed Hamidullah’ın fikirlerinde paralellik görülmektedir.184

182 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 112. 183 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 124. 184 Bu konuda bkz; Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, Çev. Salih Tuğ, İstanbul 1991, I, Miraç bahsi.

67

Fakat Hadis, Fıkıh ve Kelam âlimlerinin çoğu, İsra ile Miraç olayının bir gecede,

rüyada değil, uyanık bir halde Hz. Muhammed’in (sav) Peygamberliğinden sonra ruh

ve bedeniyle bir defada meydana geldiği merkezindedir.185

4. Hicretten Vefatına Kadar Olan Dönem (Medine Dönemi):

Filibeli bu başlık altında Medine’deki önemli olayları kısaca anlatıyor. Bu

meyanda Bedir Savaşını da şöyle yorumluyor: “Bedir Gazası Müslümanlar açısından

tam bir muvaffakiyetle neticelendi. Bu muvaffakiyet, İslam’ın bir idare, içtimaî düzen

ve hükümet suretiyle kurulmasının bir sonucu oldu. Artık tereddüt perdesi yırtılmış

ve muhacirlerde görülen gayret ve cesaret bütün Müslümanlara sirayet etmişti.

Bundan sonra Arap Yarımadasına bir hükümet, bir medeniyet ve bir din sahibi

nazarıyla bakılabilirdi.”

Arapların, İslam cemiyetine giriş şekilleriyle de sabit olduğu üzere Muhacirler,

Ensar ve öteden beri dinî hususlara karşı daha ilgili olan bazı Yemenliler istisna

edilirse, Arapların İslamiyet’e girişleri dinî his ve ihtiyaçlarının şevkiyle olmayıp,

menfaat şevki ve sosyal sebeplerden ileri geldiğini görüyoruz.

Yazar daha sonra Hz. Peygamber’in (sav) hayatından ayrıca bahsederek, yine

İfk gibi toplum düzenini bozucu önemli hadiseler üzerinde durmuştur. Böyle bir

olayın araştırılıp, aklen incelendiğinde dahi mümkün olamayacağını, Hz. Aişe’nin de

bu işi irtikâp etmesinin muhal olduğunu belirtiyor. Özellikle onun akıl, kemalat ve

üstünlük derecesi düşünülürse imkânsızlığın daha da arttığını söylüyor.

B. Hz. Peygamber’in (sav) Yaşadığı Dönemde ve Vefatından Sonra Ortaya

Çıkan Bazı Olaylar:

Filibeli Hz. Peygamber’in (sav) hayatındaki ve daha sonraki Dört Halife yani

Asr-ı saadette oluşan hükümet ve şura erkânı üzerinde duruyor. Hz. Peygamber (sav)

zamanındaki hükümetin meşrutî bir hükümet olduğunu belirtiyor. Onun burada

kastettiği meşrutiyet hükümeti, Osmanlı’da Meşrutiyet Döneminde kurulan

hükümetler değildir. Yaptığı tarife iyice bakıldığında İslamî hükümetin cumhurî bir

hükümet şekli olduğu açıkça anlaşılır. Nitekim “idarenin başında Peygamberin (sav)

yüce zatının bulunması itibarı bir kenara bırakılırsa” diyerek meşrutî hükümetteki

devlet reisliği makamını bu tarifin dışında tutmaktadır. Tarifin içine aldığı unsurlar iki

tanedir:

a.Esasları muntazam kanunlara (anayasa) tabi olmaktır.

b.Tafsilatı, meşverete (yani hür iradesiyle herkesin fikrini serbestçe

söyleyebildiği ve müzakere edebildiği bir meclise, dolayısıyla serbest seçim usulüne)

tabi olmaktır.

1. Ahmed Hilmi’ye Göre İslamî Hükümet Şekli ve Temel Özellikleri:

185 Komisyon, “İsra ve Miraç”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. I, s. 243.

68

Bu tarife göre Ahmed Hilmi’nin kastettiği hükümet şekli ise, ancak İslamî

Cumhuriyet Hükümeti olabilir. Filibelinin ortaya koyduğu esaslara göre, oluşacak

hükümetin özelliklerini de şöyle sıralayabiliriz.

a.Bu hükümet meşverete tabi olmalıdır. Bu meşveret de şurada bulunan

kişilerin hür olarak fikirlerini açık olarak söylemelidir.

b. İnsan haklarının temel maddeleri, ayetlerce güvence altına alınmış ve

şekilleri belirlenmiş olup, içtihat ve kıyasa muhtaç olan ayrıntıya ait hususular ise,

meşveret usulüyle belirlenmelidir.

c. Meşveret meclisine dâhil olan kişinin her şeyden önce, hakka riayet etmesi

ve kendisinden emin olunması gerekir.

d. Bütün Müslümanlar arasında kardeşliği esas almalıdır. Buna göre zengin ile

fakirin ve farklı milliyetlerden olanların hukukça hiçbir farkı olmamalıdır.

e. Adalet, Kur’an’ın emirleri gereğince, herkes hakkında aynı seviyede geçerli

olmalıdır. İnsanlar arasındaki hak ve görevlerin tespitinde seçkin sınıf ayırımı

yapılmamalıdır.

Maddeler haline getirerek belirtmeye çalıştığımız İslam hükümetinin durumu

hakkında Filibeli şöyle bir değerlendirme yapmıştır: “Netice olarak daha Peygamber

Efendimizin (sav) hayatında dini olduğu gibi, İslam sosyolojisinin de temel esasları

kurulmuş idi ki, Emevilerin zorbalığı ve tahrifleriyle bu sosyal esaslar nice asır

unutulmuş ve terk edilmiş olarak kalmıştır. İslam’a Allah’ın lütuf ve ihsanı olan bu

esaslar, uzun zaman devam eden, tabiî bir gelişme sonucunda insan hakları ve

meşrutî bir hükümet adı ve şekliyle Avrupa’da ortaya çıkmıştır.

Din namına düşünce ve hareket iddiasında bulunan, fakat İslam sosyolojisine

ve tarih felsefesine vâkıf olmayan ve âlimlik taslayan bazı Emevi artıklarının meşveret

ve meşrutiyeti yabancılardan alınmış bir şey gibi telakki etmeye ve ettirmeye

çalışmaları, onların ruhundan ne kadar uzak kaldıklarına delildir.”186

2. Hilafetle İlgili Görüşleri:

Ahmed Hilmi, eserin ikinci cildine İslam’da ilk ihtilaf olan hilafet meselesiyle

başlıyor ve olayları önce objektif olarak naklediyor. Her iki tarafın da durumunu

ortaya koyarak, olayları hiçbir şeyin etkisinde kalmadan naklederek, orta yolu

bulmaya çalışıyor. Bu husustaki görüşlerini aynen naklediyoruz:

“Son günlerde Hz. Peygamber (sav) bir vasiyetname yazdırmak arzu etmiş ise

de, ashab arasında münakaşa ortaya çıktığından bu fikrinden vazgeçmişti. Ashab

hakkında rivayet edilen hadislerin tam dikkatle açıklanmasından anlaşılmış oluyor ki,

Peygamberimiz (sav), İmam Ali’nin kendinden sonra İslam kafilesinin başı olmasını

arzu ediyordu. Çünkü Ali’yi bizzat ve özel bir ihtimamla yetiştirip, bütün sırlarına ve

işlerine mahrem etmişti. Şu kadar ki, İmam Ali hakkındaki bu tercihine damat ve

amcaoğlunu kayırmak ve nebiliğe irsî bir saltanat süsü verilmemiş olmak üzere,

186 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 199.

69

ashab tarafından iştirakî bir derece şart kılınmıştı. Cenab-ı Nebi arzu ediyordu ki,

İmam Ali’yi o makama ashab çıkarsın.

Son günlerde vasiyet meselesi ashabın böyle bir tercihe kail olmadığını

göstermişti. Bu ruh haletine rağmen Cenab-ı Nebi yine İmam Ali’nin hilafetini açıkça

emretmiş olsaydı, İslam’ın ruhu olan meşveret ve çoğunluk, rey ve fikir hürriyeti

kaidelerini bozmuş ve geleceğin sorumluluğunu cemiyetin üzerinden kaldırıp,

nebiliğin uhdesine almış olacaktı. Bu durumda yazılmasında feragat edilen

vasiyetname itibariyle hilafet makamına açıkça kimse tayin olunmamıştır.”

Ehl-i Sünnet’in de iddialarına uygun olan bu rivayetleri nakleden yazar, daha

sonra Gadir Hum hadisesini de ilave ederek, kendi görüşlerini şöyle beyan ediyor:

“Vasiyetnameden itibaren bakacak olursak, İmam Ali’nin hakkındaki Peygamber

Efendimizin (sav) tercihi, inkâr edilemeyecek bir surette ortaya çıkmış olur. Veda

Haccından dönüşünde Gadir Hûm mevkiinde verdiği bir hutbede “ben kimin mevlası

isem, Ali de onun mevlasıdır” cümlesini dinleyicilere işittirmiştir.”

Daha sonra yazar değerlendirmelerine hadisin sıhhati üzerinden devam

etmekte ve ashabın Hz. Peygamber’in (sav) tercihini niçin kabul etmemelerinin

gerekçelerini açıklamaktadır. “Bu hadis sahih isnatlarla rivayet edilmiştir. Bu hadisin

manasının araştırılması göz önüne alınır ve kesinliği düşünülürse, tercih keyfiyeti

sabit olur. Bununla beraber bu tercihin ashabın çoğunluğunca teslim edilmiş olmadığı

pek çok suretlerle sabittir. Muhtemelen bazıları bu tercihte beşeri bir özellik, akraba

severlik yahut manası hilafete kadar varmayan bir nevi yüceltme ve saygı ifadesi

görmüşlerdir.

Diğer bir kısım da, vefatından hemen sonra Ali’nin halifeliği ile yine bir Haşimi-

Emevi ihtilafının baş göstermesinden korkmuşlardır. Hâkim his ne olursa olsun, bu

hadisin “hilafete nasb manasını ifade eden bir nass” şeklinde telakki edilmediği pek

çok delille sabittir.” Bu hadisin bu şekilde anlaşılmasının başlıca delilerini de şöyle

sıralamaktadır:

a. Daha sonra bu hadisin söylenmesi sırasında itiraz edenler olmuştur.187

187 Siyer-i Halebî sahibi Ali b. Abdurrahman bu itirazı şöyle naklediyor: “Ben kimin mevlası isem Ali de onun mevlasıdır. Allahım, ona dost olana dost ol, ona düşman olana düşman ol, onu seveni sev, ona buğzedene buğzet, onu destekleyeni destekle, ona yardım edene yardım et, onu görmek isteyene yardım et, onu hor görmek isteyeni hor et, ona iyi davranana sen de iyi davran” ibaresiyle hadis-i şerifini verdikten sonra otuz kadar doğru sözlü ashabın sahih rivayet ve sarih isnatlarıyla Ebu Hatem Razî ve Ebu Davud gibi bazı muhaddislerden nakletmiştir. Halebî nakline şöyle devam ediyor; “Hadis-i Şerif’in sadır olması, şerefi yayılıp herkesçe bilinmesini müteakip Haris b. Numan el-Fehrî Medine’ye Resulullah’ın huzuruna gelip, Allah’ın birliğine, senin risaletine iman etmemizi emrettin, kabul ettik. Beş vakit namaz kılmayı, Ramazan’da oruç tutmayı, zekât ile mallarımızın temizlenmesini ve haccı emrettin itaat ve kabul eyledik. Bunlara razı olmayıp da şimdi amcan oğlunu dahi üstün tutarak bize Mevla kıldın. Bu emir Allah’tan mı yoksa senden mi? diye sorduğunda Hz. Peygamber’in (sav) Allah’ı gören iki gözü kızararak; kendisinden başka ilah bulunmayan Allah üzerine yemin ederim ki, elbet o, Allah’tandır, benden değildir, diye üç kere tekrar buyurmuş olması üzerine Harisü’l-Fehrî: Eğer Muhammed doğru söylüyorsa, gökten bize bir taş gönder yahut bize acı bir azap ver, diyerek huzurdan çıkmış ve Allah hakkı için bu adam mescit kapısından çıkmadan başına isabet eden bir taşın darbesiyle helak olmuştur.”Bunun için bkz; Ali b. Abdurrahman el-Halebî, Siyer-i Halebî, Kahire 1251/1835, Bulak Matbaası, C. III, s. 274.

70

b. Vasiyetin terk edilmesi meselesi başta Hz. Ömer olmak üzere, ashabın

çoğunluğunca hilafet meselesinin rey ve meşveretle halledilmesinin uygun

görüldüğünü göstermektedir.

c. Vasiyet istenilmesi zarureti bile, İmam Ali hakkındaki hadisin hilafete

geçmesi için Peygamber’in (sav) bir nassı şeklinde telakki edilmediğini yahut edilmek

istenilmediğini gösterir.

d. Ensar’ın kendi reisleri Sa’d b. Ubade’yi hilafet makamına nasba

kalkışmaları, zikredilen hadisin ya bilinmediğine ya da hilafet için açık bir nass

suretinde telakki edilmediğine kesin bir delildir.

e. Hilafet ihtilafının devam ettiği müddetçe İmam Ali’nin olgunluk, üstünlük ve

akrabalık cihetiyle halifeliğe tercih edilmesi gerektiğini öne süren olmuşsa da

zikredilen nassa dayanarak iddiada bulunan olmamıştır.

Ahmed Hilmi araştırmalarının değerlendirmesini maddeler halinde yaptığı

sonra, neticede şu hususları da vurgulamayı ihmal etmiyor: “Bu kadar üstünlüğüne,

olgunluğuna ve kemaline rağmen İmam Ali, ilk Müslümanların çoğunluğu ve ashabın

büyüklerince başkanlığa seçilmemiştir. İmam Ali’nin, Peygamberimizin (sav)

vefatından hemen sonra hilafete nasbı şu neticeleri içine alırdı:

a. Hilafetin irsî bir şekle, yani zamanın geçmesiyle saltanata dönüşmesi,

b. Şahsiyetinin sebebiyle diğerlerinin parlaklığının gölgede kalması ve

görünmez hale gelmesi,

c. Ashabın büyükleri arasına ihtilaf düşmesi.188

Bir düşünür olan Filibeli Ahmed Hilmi, gerçekten haberlere vâkıf olarak tarihî

tenkitle beraber tarih felsefesini de kullanarak, olayların arkasında gerçekleri ortaya

koymaya çalışıyor. Bu konular üzerin isabetli olarak ortaya koyduğu değerlendirmeler

genellikle Ehl-i Sünnet’in argümanları doğrultusunda olduğu görülmektedir. Çünkü

ortaya çıkardığı sonuçlar aynı zamanda akla, mantığa ve ilmî usuller ile İslam akaidine

uygundur. Bazıları bir ihtilafı anlatırken, o konuyla ilgili mevcudun üzerine kendisi de

bir ihtilaf çıkarmaktadır. Ahmed Hilmi ise, bu ihtilafı gerçekten tarafsız olarak ele alıp,

hiç kimseyi incitmeden açık olarak ortaya koymaktadır.

C. Türkler ve İslam:

Yazar bu bölümde Türklerin Müslüman olma durumlarını tarihî seyri içerisinde

ele alarak, onların İslam’a hizmetlerini şöyle sıralıyor:

1.Türkler vasıtasıyla İslam, yeni bir güç kazanmasından dolayı nice beldeler

İslam topraklarına katılmıştır.

2. Abbasi halifelerinin vakitlerini zevk ve sefahatle geçirdiği sıralarda, sayısı

milyona yakın bir ordu ile Batıdan Doğuya doğru akan, fanatik Haçlı sürüsünü

Türklerin kılıcı durdurmuştur.

188 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 208-209.

71

3. Türkler, Araplarla Acemlerin yalnız siyasi kudretlerine değil, ilmî

meziyetlerine daha parlak bir şekilde mirasçı oldular. Bu sahada da büyük âlimler

yetiştirdiler.

Yazar bu kısımda Osmanlı Türklerine ayrı bir bölüm ayırmış ve dört sayfada

özetlemeye çalışmıştır. Haliyle İslam Tarihi’nin altı asırlık bir süresini temsil eden

Osmanlılar için çok yetersizdir. Biraz daha geniş olarak ele almış olsaydı, Türklerin

özellikle de Osmanlıların İslam’a, ilme, kültür ve medeniyete yaptıkları hizmetler

daha iyi anlaşılabilirdi.

Bazı yazarlar özellikle de Arap ve Batılılar, İslam Tarihi yazarken Türklerin

İslam dünyasının liderliğini yaptığı dönemler üzerinde kısaca durmuşlardır.189 Tabi ki

verilen bilgilerin yetersiz olmasından dolayı maksat hâsıl olamamaktadır. Bilhassa o

eserlerin yazıldığı bölgelerde (Arap ve Batı âlemi) Türkler hakkındaki olumsuz

düşünceler izale olmuyor. Bunlardan birisi olan Arap asıllı Hıristiyan bir müellif olan

Philippe Hitti, belki Arap milliyetçiliğinden belki de kıskançlıktan ya da Batılıların

etkisinden dolayı İslam Tarihi’nde Türklerin etkin olduğu dönemi kısaca vermesiyle

Türklerin İslam’a hizmetleri tam olarak anlaşılamamaktadır.190

Bugün elimizde bulunan birçok İslam Tarihi kitapları bu şekilde yazılmıştır.

Hâlbuki ilmî, özellikle de tarihî araştırma tarafsızlık istediğinden ırkî, hissî ve kıskançlık

olmaması gerekiyor. Batılılar ise Türk tarihine önyargı ile baktıklarından, doğruyu

yazmaları mümkün görünmüyor. Yıllarca Osmanlı egemenliği altında kalmalarından

dolayı Türklere karşı önyargılı olmaktadırlar. Tabi bu durumda onlardan gerçekleri

tam olarak yansıtmaları beklenemez. Hâlbuki Osmanlı Türkleri, ahlaksızlık kirleri

içinde yoğrulan, zulüm, yolsuzluk ve sapıklık içinde kavrulan Müslüman ve gayri

Müslim birçok kavmin kurtarıcısı olmuştur.

Osmanlılar hakkında isabetli görüşler belirtmesine rağmen, Filibeli Ahmed

Hilmi de bu dönemi birkaç sayfa ile kısaca geçtiğini görüyoruz. Bunun sebebini

bilemediğimiz için hakkında değerlendirme yapamıyoruz. Belki de elindeki kaynaklar

yetersiz veya İslam’ın temel meseleleriyle ilgili ihtilafların olmamasından dolayı

bahsetmemiş olabilir. Çünkü müellif mezhepler kısmında, genellikle hep bid’a

mezhepleri ele almış, devri icabı herkesçe bilinen doğru ve hak mezheplerden

bahsetmemiştir. Bunun gibi Osmanlı Türkleri döneminde İslam’ın temel meseleleriyle

ilgili pek problem olmadığı için bahsetmemiş olabilir diyoruz.

Ahmed Hilmi, Osmanlı Türklerinin kurduğu hükümetin gerçek bir İslam

hükümeti, padişahın da bir İslam emiri olduğunu belirtiyor. İslamiyet’in insanlığa

bahşettiği iyilik ve güzellikler, tam anlamıyla tatbik olunduğu, adalet ve refahın

herkesi içine aldığını söylüyor. Yazar hükümeti şöyle vasıflandırıyor; “Osmanlı

Türklerinin dinî mezheplere karşı özel bir durumu vardır ki, tarihçilerin çoğunluğu

189 Bkz; Hasan İbrahim Hasan, Tarih-i İslam, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1411/1991. 190 Bkz; Phlippe Hitti, Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, Çev. Salih Tuğ, İstanbul, 1980.

72

bundaki büyük dinî önemi takdir edememişler ve bu hususu çok defa sükût ile

geçiştirmişlerdir.

Osmanlı İslam hükümeti tam manasıyla sünnî idi. Fakat aynı zamanda Ehl-i

Beyt muhibbi, tasavvuf ve hakikate meyilli bir hükümet olduğunu belirtmiştir. İlk

Osmanlılar, sağlam Müslüman olup, ikiyüzlü ve mutaassıp olmadıkları için, İslam’ın

özünün terakkiye engel olmadığını, tam aksine ilerleme ve yükselmeyi emredici

olduğunu pek güzel fark etmişlerdi. Asla duraklamayı seven insanlar değillerdi. Bu

kadar meziyetler, Osmanlılara az zamanda pek büyük muvaffakiyetler sağlamıştır.”191

D. Vahhabîler ve Bazı Teşebbüsleri:

Vahhabîlik yaklaşık iki asır önce Arap Yarımadasının Necid dolaylarında

Muhammed b. Abdilvehhab (1115-1205) tarafından kurulmuştur. Bu akım İslam’a

yeni anlayışla katı kaidelere bağlayan bir hareket olarak ortaya çıktıktan bir müddet

sonra siyasî bir mahiyete bürünmüştür.192 Vahhabîliğin bugün Arabistan, Mısır,

Hindistan, Afrika ve çok az da olsa diğer bazı İslam ülkelerinde taraftarları vardır.

Fakat Vahhabîlik günümüzde eskisi kadar etkili değildir. Onların bazı konularda çok

sert olmaları, Müslümanları kendilerinden uzaklaştırmıştır. Suûdi Arabistan’da

günümüzden otuz-kırk yıl önce çok sistemli faaliyetleri olan Vahhabîler, günümüzde

daha çok üniversite çevrelerinde etkilerini devam ettirmektedirler. Hatta resmi

olmasa da Medine’deki İslam Üniversitesi Vahhabîliğin eğitim merkezi kabul

edilebilir. Ortaokul, lise ve yüksek eğitimi bünyesinde bulunduran, bu üniversitede en

kuvvetli, bilgili ve hitabeti mükemmel olan Vahhabî anlayışını özümsemiş aydınlar

ders vermektedir. Bu üniversitenin kontenjanının yüzde sekseni yabancılar için

olduğundan, buraya çeşitli İslam ülkelerinden Müslüman gençleri, kendi

memleketlerinde Vahhabî fikirlerini yaymaları için yetiştirmektedirler.

Osmanlı-Türk tarihinde, İslam Tarihinin ilk dönemindeki Haricilik hareketi gibi

görülen Vahhabîlik, zamanın Osmanlı idarecilerini çok meşgul etmiştir. İdarenin ve

insanların dalalete düştüklerini, mezar ve türbe ziyaretleri, tarikatlara girme ve

benzeri anlayışlar yüzünden tevhidin bozulduğunu, dolayısıyla onların şirke batmış

müşrikler olduğunu ileri sürerek, kan ve mallarının kendilerine inanan muvahhitlere

helal olduğunu ilan ettiler ve devlete kıyam etmeye başladılar.193

Osmanlı’da devlet önceleri bunlara önem vermedi, basit bir ayaklanma olarak

baktı. Fakat daha sonra işin ciddiyetini anlayarak, bunlara karşı koymak ihtiyacını

hissetti. Bu meselenin çözümünü Mısır valisi Mehmet Ali Paşa’ya havale edildi. Paşa

Arabistan’a birkaç ordu göndererek meseleyi halletti ve Mekke ile Medine’yi tekrar

Osmanlı devletine bağladı.194

191 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 568-569. 192 Neşet Çağatay, “Vehhabîlik”, İA, İstanbul 1986, C. XIII, s. 262. 193 Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri, Ankara 1983, s. 98. 194 A. Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, İstanbul 1993, C. V, s. 2518.

73

Vahhabîliğin kökeni Ahmed b. Hanbel’in mezhebî anlayışına dayanır. Fakat

onun mezhebinde ortaya esaslardan daha serttir. Daha sonra Hz. Peygamber’in (sav)

mezarları ile kutsal yerlerin ziyaretinin, İslamî inanca aykırı olduğunu ileri süren İbn

Teymiye’nin (1263-1328) İslam anlayışı, Vahhabî hareketinin ana ilkeleri olmuştur.195

Bu hareket İslam’ı Asr-ı Saadet’teki gibi sağ ve sade şekline döndürmeyi gaye

edinmiştir. Bunlar hemen hemen sadece kitap ve sünnete dayanıyorlar. İcma ve

kıyasa pek önem vermiyorlar. Ayrıca Hz. Peygamber’in (sav) ve ashabının yolundan

gidenler anlamına “Selefiyeci” olduklarını söylerler. Diğer yandan bu düşünce gurubu

kendilerine “Muvahhidûn” da derler.196 Zamanımızdaki araştırmacılar ise, onları

İslam’da reformcular, modernistler veya yenilikçiler diye vasıflandırıyor. Bunların

temel ilkelerini belirleyen bazı görüşleri:

a. Bütün bid’atları ve hurafeleri küfür sayarlar ve onları yıkmak için girişilen

mücadeleyi cihad olarak niteledirirler.

b. Ne amaçla olura olsun muska yazmak, büyü yapmak, ağaçlara, türbelere

çaput bağlamak, tekkelere adak adamak, mum yakmak, fal bakmak, birçok şeyleri

uğursuz saymak (bunlar Ehl-i sünnetin de uygun görmeyip yasakladığı fiillerdir),

evliya mezarlarını ziyaret etmek ve tespih çekmek şirktir.

c. Bu mezhebin özü tevhiddir. Tevhid yani Allah’ın zât, sıfat ve fiilleri

bakımından birliğini oluşturur. Allah’ın birliğine inanma, kalple, dille ve amelle

olmalıdır. Bunlardan biri eksik olursa, o kişi Müslüman sayılmaz. İman söz ve ameldir,

artar veya eksilir. Dil ile söyleyip, kalp ile tasdik yeterli değildir.

d. Bazılarına göre amel, imandan bir cüzdür (parçadır). Müteşabih ayetlerin

yorumunu yapmazlar. Akla pek önem vermeyip, genelde nakli kabul ederler.

Vahhabîlere göre, tasavvuf İslamî olmayan bir bid’attir.197

Ahmed Hilmi, Vahhabîlik hususunda daha çok Avrupalı eleştirmenlere karşı

çıkıyor. Avrupalı müsteşrikler Vahhabîliği, Protestanlığa benzetmeye ve bu ikisi

arasında benzerlikler kurmaya çalışıyorlar. Yazar bunların fikirlerinin İslam’a ve

Türklere karşı Avrupa’da hala mevcut olan düşmanlıktan bazen de hayalci ve bu

kadar ciddi bir mesele ile bağdaşmayacak derecede hafif muhakemelerden ileri

geldiğini belirtiyor. Hâlbuki Vahhabîlik ile Protestanlık arasında hiçbir ilişki yoktur.

Böyle olmasına rağmen Dozy, İslam’a ve Türklere düşmanlığından eserinde

Vahhabîler ilgili bölümde “Luther, dinlerden biri aleyhine kıyam etmişti. Abdülvehhab

da bir diğeri aleyhine ayaklandı” diyor. Bununla beraber bu satırlarıyla İslamiyet ve

dolayısıyla Türklere karşı duyduğu düşmanlığı gizleyemediği gibi düşüncelerindeki

basitliği ve hafifliği de gizleyemiyor.

Filibeli, Abdülvehhab’ın hayatı hakkında Doğulu yazarların pek bilgileri

olmadığını, daha çok Avrupalı seyyahların hikâyeleri aracılığı ile tanındığını belirtiyor.

195 Neşet Çağatay, agm, s. 262-269. 196 Neşet Çağatay, agm, s. 262-269. 197 Neşet Çağatay, agm, C. XIII, s. 262-269; N. Çağatay-İ. A. Çubukçu, age, s. 226.

74

Yazar Vahhabîler hakkında en garip fikirlerin Avrupa’da çıktığını belirterek, bugün

Karamıta dininin varisi sıfatıyla Vahhabîleri tavsif etmeleri nadir değildir demektedir.

Hâlbuki Vahhabîliğin Karamıta ile hiçbir ilişkisi yoktur. En basitinden

Vahhabîler, Karamıta gibi haccı tasdik ve kabul etmiyor değillerdi. Tam aksine hacca

bir fariza nazarıyla bakıyorlardı. Fakat kendi mezheplerine mensup olmadıkları için,

nazarlarında mü’min olmayan ve haccın yapılması sırasında edepsizce hareketleri

sebebiyle kendilerini utandıran mezhebin yabancıları tarafından hac farizasının ifa

olunabilmesini istemiyorlardı.198

Bu duruma göre Ahmed Hilmi eserinde, diğer tarihlerin uzun uzun üzerinde

durduğu Vahhabîliğin, doğuşu, Abdülvehhab’ın hayatı, fikirleri ve faaliyetleri üzerinde

durmuyor. Ancak Batılı yazarların sırf İslam’ı hafifleştirmek ve kutsiyetini yok etmek

için ortaya attıkları fikirleri cevaplandırıyor. Daha doğrusu bir eksikliği tamamlıyor.

Diğer konularda herkes bilgi vermiş ama bu konular üzerinde kimse durmamıştır.

Vahhabîliğin, Protestanlık ve Karamıta ile ilişkisinin olmadığını ispat ederken, onun

tercih edilen bir mezhep olduğunu da söylemiyor. Filibelinin bu izahlarının

Vahhabîliği temize çıkarmak için değil, onun arkasında İslam’a leke sürmek

isteyenlerin fikirlerini çürüterek, İslam’ı temize çıkarmak için olduğu anlaşılıyor. Öte

yandan Vahhabîlik hakkındaki bilgilerin hep Batılı seyyahların hikâyesi olduğunu

belirtmesi de ilginçtir. Çünkü o zamanda Bağdat, Mısır ve Hicaz bölgesi ile Osmanlı

vakanüvisleri, onlar hakkında gerekli notları alarak günümüze kadar gelmişlerdir.

E. Müslümanların Gerilemesinin Sebepleri:

Ahmed Hilmi, bugün bütün Müslümanları ilgilendiren ve kronik bir hastalık

halini alan gerileme sebepleri özerinde de durmayı ihmal etmiyor. Bu hastalık

üzerinde de orijinal fikirlerini, felsefî temellere bağlayarak ortaya koyuyor. Önce

İslam’ın akıl ve ilim hakkındaki görüşlerini belirterek şu vurgulamayı yapıyor. “Ne

yazık ki, akıl ve ilim hakkındaki İslam’ın dini kaideleri bir taraftan mezheplerin

ihtiyaçları sebebiyle diğer taraftan ise, âlimlerin bir kısmının aldığı telakki tarzı

yüzünden zedelenmiştir.”199

1. Ahmed Hilmi’ye Göre Zühd ve Ruhbanlık Meselesi:

İslam Peygamberi (sav), Müslümanları diğer dinlerin erbabının uğradığı

ifratlardan kurtarmak için her türlü tedbiri tamamıyla almasına rağmen, yine de

beşeri temayüllere set çekmek imkânı bulunamamıştır. Yazar dinlere musallat olan iki

belanın zühd ile ruhbaniyet olduğunu belirtiyor. Hz. Peygamber (sav) aşırı zühden

men etmesine rağmen, yakın zamanda hatta tabiîn döneminde aşırı zühdün ortaya

çıktığını söylüyor. Ruhbanlık hakkında şöyle diyor; “İslamiyet’te hiç ruhbanlık yoktur,

hiçbir vakit de görülmemiştir. Fakat âlimler, şeyhler ve din görevlilerinin seçkin bir

sosyal sınıf şeklini alması ve sonrada bu sınıfın mensuplarına pek çok imtiyazlar

verilmiş. Bu imtiyazdan dolayı maaşlar verilmesi, ilim erbabı arasına, geçim sağlama

198 Filibeli Ahmed Hilmi, age, s. 571-580. 199 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 612.

75

fikrine hizmet eden adamların karışmasını, bu sınıfın lüzumundan fazla fertleri ihtiva

etmesini ve üstünlüğüne sebep olmuş ve ruhban sınıfından ortaya çıkan bazı

durumlarını yapmalarını sağlamıştır.”

Filibeli zühdün kötüye kullanılması ile ilgili de şöyle bir değerlendirme yapıyor.

“İslam toplumunda zühdün saf ve sadık mertebesi, sosyal topluluk için faydalı olması

bile zararlı da değildir. Fakat topluma iyi olmayan bazı uyuşukluk, tembellik ve

ümitsizlik gibi haller karışmıştır. İslam tarihinde ilerlemeyi gerektiren ilimleri, fenleri,

sanayi ve zanaatları hükümdarlar teşvik etmiştir. Ancak müttaki ve zahid

hükümdarların zamanlarında seçkin dini sınıflar üstün olduğu vakitlerde, ilimler ve

fenlerden uzaklaşılmıştır. Din ile tabiat ilimleri arasında yok yere bir rekabet

uyandırılmıştır.” Bu da iki sonucu doğurmuştur:

a. Din hissinin zayıflamasıyla ilim ve sanayide ilerleme olmuştur.

b. Din hissinin kuvvetlenmesiyle ilim ve sanayide gerileme olmuştur.

Hâlbuki bu iki hissin hangisi üstün gelse, bir toplumu çöküntüye götürür. Zira

din hissinin zayıflaması, güzel ahlakı ve fedakârlık duygusunu berbat eder. İlim ve

sanatların zayıflaması ise, ilerlemeye ve gelişmenin sonucu olan sosyal denge, servet

ve saadeti yok eder. Bundan dolayı geçmişte olduğu gibi, bunları sentez ederek, İslam

toplumunu dinamikleştirmek gerekir.

İslam’da tahribata sebebiyet veren, yanlış anlayışlardan birisi de kader

meselesi olduğunu söyleyen Ahmed Hilmi, tembellik, cinayetler, sefaletler, yanlış bir

kanaat olan zillet gibi acınacak durumlar, hep bu kader meselesinin yanlış

anlaşılmasından kaynaklandığını ortaya koyuyor.

Sonuç olarak bu gibi yanlış anlamaları, dini, hikmet ve inceliklerin az zamanda

gözden kaybolup gizlenmesini ve meydanın suretperestliğe, duraklamaya, terakki

düşmanlığı fikirlerine, riya ve gösterişe kalmasını gerektirmiştir diyor.

2. Ahmed Hilmi’ye Göre Gerilemenin Sebepleri:

Dinin yanlış anlaşılması, zühdün kötüye kullanılması ve fikri olarak Ruhbanlığın

olmamasına rağmen âlimlerin, din görevlilerin ve şeyhlerin kendilerini toplumdan

farklı imtiyazlı bir sınıf gibi görmeleri Müslümanlar arasındaki ataleti artırmıştır. Bu

ise ahlak ve din bakımından tam gerileme ve çöküntü demektir. Tabiidir ki, dinen ve

ahlaken gerilemeye, siyasi ve içtimaî çöküntüye de sebep olur. Yazarın ortaya

koyduğu argümanlara göre Müslümanların geri kalmalarının sebeplerini şöyle

sıralayabiliriz:

a. Müslüman, akıl ve ilmin önemini Kur’an’ın tarif ettiği şekilde anlamamıştır.

b. Zühd hayatı Müslümanları, tembellik, uyuşukluk ve ümitsizlik gibi kötü

huyları edinmelerine sebep olmuştur. Bu anlayışta olan hükümdarlar ilim ve fenlere

önem vermemişlerdir.

c. İslam’da ruhbanlık olmamasına rağmen, kendilerini üstün gören âlimler ve

şeyhler ortaya çıkarak, ruhbanların yaptığı bazı halleri yapmışlardır.

76

d. Kader meselesinin yanlış anlaşılması sonucunda tembellik, cinayetler,

sefalete rıza ve zillet gibi durumlar ortaya çıkarmıştır.

İşte bu durumlar Müslümanların gerilmemesine sebep olmuştur. Hâlbuki din,

sanat, fen ve ilmi emrediyorken biz onlardan bigâne kaldık. Bütün bunların sonucu

olarak da dinin ilerlemeye mani olduğunu zannettik. Ama din ilerleme için gerekli

olan her şeyi teşvik ederken biz, tembel ve atalet içinde kaldık ve gelişen devletlere

ayak uyduramadık.

III. FİLİBELİ AHMED HİLMİ’NİN TARİH ANLAYIŞI

A. Ahmed Hilmi’nin Tarih Anlayışı:

1. Ahmed Hilmi’nin Genel Tarih Anlayışı:

Ahmed Hilmi’nin genel tarih hakkında da dikkate değer görüşleri vardır. Daha

çok felsefî konular ile iştigal etmesinden dolayı genel tarih anlayışında da tarih

felsefesinin etkili olduğunu görüyoruz. Filibeli tenkidî tarih anlayışını, eserlerinde

anlatmamış fakat uygulamıştır. Bu anlayışını yazmış olduğu İslam Tarihi eserinde açık

olarak göstermiştir. O, tarihin sadece bir kıssalar yığını, savaşlar ve kronolojiden

ibaret olmadığını belirterek, olayların arkasındaki hakikatleri bilerek onlardan ders

alınmasını ön plana çıkarmıştır.

Tarihi tarif ederken; “insanlığın hayat hikâyesi olduğunu söyleyerek, insanın

ortaya çıkışından itibaren nasıl yaşadıklarını, ne yaptıklarını, ne düşündüklerini

bildiren bilgiler topluluğu olduğunu” belirtiyor. Tarihin önceleri tek başına bir ilim

olmadığını, sonradan tarih felsefesinin ortaya çıkmasıyla ahlakî, siyasî ve sosyal

ilimler ile tarihin konuları birleşmiş olduğundan bugün tarihin önemli bir ilim dalı

sayıldığını söylüyor. Ancak burada yazarın, tarihin ancak tarih felsefesi yoluyla ilim

olduğunu belirtip, tek başına ilim olmadığı fikrini unutmamak gerekir.

Ahmed Hilmi tarihî kavramlar üzerinde dururken tarihin, huraf-ı esatirden

ayrılması gerektiğini söylüyor. Esatirin ortaya çıkışı, insanlığın ilimler ile kâinatın

olaylarını anlamaya ve yorumlamaya gücü yetmediği zamanlarda, bu olayları

anlamak ve sebeplerine ulaşmak arzusuyla sırf hayallerden ve kuruntulardan bir

takım masalların icadına bağlıyor. Fakat bunların tarih bakımından hiçbir kıymet

yoktur. Ama tarih ve felsefede yeri vardır. Çünkü insanların hayal kuvvetlerinin ve

icat kabiliyetlerinin bir misalidir. İnsanın bir meçhul önünde kalmaya razı olmadığını

ve yaratılıştan her şeyi bilmek arzusuna sahip olmasından dolayı ortaya çıktığını

söylüyor. Çünkü insan bir şey için bilemiyorum demesini sevmiyor, o şeyi bilmeye

çalışıyor. Bundan dolayı bilmek arzusuna kavuşmak için tecrübe ve ilimlerden

mahrum olduğu zamanlar, sonsuz olan hayal ve icat kuvvetiyle esatiri meydana

getirmiş.

Ahmed Hilmi’ye göre hurafeler, “hayal ile karıştırılmış ve bozulmuş gerçek

olaylardır”. Esatirden farkı, gerçek olaylarla karıştırılmış ve tahrif edilmiş olmasıdır.

77

Esatir tamamen hakikati olmayan hayal ürünleridir. Hurafelerden hayal ve tahrifler

çıkarılırsa, bir tarihi vaka olabilir. Bundan dolayı hurafelerin tarih bakımından önemi

esatirden büyüktür. Diğer yandan esatir tarih öncesi, hurafeler ise daha sonradır.

Ahmed Hilmi tarihle uğraşanlara esatir ve hurafe konusunda şu ikazda

bulunuyor; “Tarihle uğraşacak kişiler için, tarihi gerçek olayları, esatir ve hurafeleri

birbirinden ayırması son derece önemlidir. Her ne kadar esatirin tarihi gerçekler ile

hiçbir ilgisi olmadığı kolayca bilinse de hurafeler ile tarihi gerçekleri ve hele

hurafelerin tarihi kısımları ile hayali kısımlarını birbirinden ayırmak kolay değildir.

Özellikle hayali kısımlar, vicdanî hususlara ait olursa, zorluk bir kat daha artar.”200

Filibeli tarih ve kavimlerin rivayetleri hususunda an’ane, rivayet ve nakil

üzerinde de durmaktadır. Bunların kavimlerin nesilden nesile rivayet ettikleri

gerçekler ve olaylardan ibaret olduğunu belirtiyor. Yazar bunların tarih bakımından

önemlerinin büyük olduğunu söylerken de rivayetlerin hurafelerden ayrılması

gerektiğini vurguluyor. An’anenin genel anlamıyla esatiri ve hurafeleri içine aldığını

söylüyor. Fakat Ahmed Hilmi rivayetleri şöyle tarif ediyor; “İlmî olmayan, sağlamca

toplanmış ve yazılmamış bir şekilde nesilden nesile aktarılarak gelmiş tarihî

gerçeklerdir.”201

Filibeli tarihin, araştırma konusu olan birçok meselelerinde ve kısımlarında

an’anelere büyük önem vermeye mecbur olduğunu söylüyor. Tarihin onlara muhtaç

olduğunu belirterek, an’anenin hurafelerden ayrılıp ayıklanması şartıyla en meşru

tarih kaynaklarında birisi olabileceğini belirtiyor.

Tarihin ve olayların bize tecrübe kazandırdığını belirten Ahmed Hilmi, genel

tarih hakkında bu kısa bilgileri vermekle yetinmiştir. Onun genel tarih hakkındaki

düşüncelerini şöyle maddeleştirebiliriz:

a. Tarih insanlığın bir hayat hikâyesidir. Bundan dolayı gerekli dersleri alarak

tecrübemizi artırmalıyız.

b. Tarihte tahlilî ve tenkidî anlayış, hiçbir zaman ihmal edilmemelidir.

c. Tarih ancak, tarih felsefesi sayesinde ahlakî, siyasî ve sosyal ilimler ile

birleştiği zaman bir ilim olabilmektedir.

d. Tarihî araştırmalarda esatir, hurafe ve gerçek olayların ayıklanması gerekir.

Esatirin tarih açısından hiçbir kıymeti yoktur. Ayıklanmamış hurafeler tarihe malzeme

olamaz.

e. Rivayetlerin tarih açısından önemi büyüktür.

f. Tarihî olayları incelerken, mutlaka niçin ve nasıl sorularını sormalıyız.

g. Tarihî olayları incelerken, tahrif ve tağyirden uzak durmalıyız.

ı. Tarihçi, olayları değerlendirirken bulunduğu ortamın, dinin, kültürünün ve

değerlerinin etkisinde kalmamalıdır.

2. Ahmed Hilmi’nin İslam Tarihi Anlayışı:

200 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 8. 201 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 8.

78

İslam Tarihi; “Hz. Peygamber (sav) ile başlar ve İslamiyet’i din olarak seçmiş

olan milletlerin tamamının tarihini içine alır.” Bir diğer ifadeyle bu disiplin 1400

seneyi aşan uzun bir zaman periyodu içerisinde ve coğrafya olarak da Asya, Avrupa

ve Afrika’nın önemli bir bölümüne yayımlaş olan Müslüman milletlerin geçmişlerini

içerir.202

Daha geniş ifade ile İslam Tarihi denince, İslam’ın doğuşundan günümüze

kadar yayıldığı ve yerleştiği bütün bölgelerde yaşayan milletlerin ve devletlerin

tarihini anlarız. Bu tarifte de ifade edildiği üzere, geride on dört asır gibi uzun bir

zaman dilimi bırakarak Doğuda Pasifik’ten, Batıda Atlas Okyanusu’na uzanan ülkeleri

içine alan İslam Tarihi, geçen yüzyıllar boyunca yaşayan Müslümanların sarsılmaz

iman ve hayatlarını sağlam belgelerle anlatan bir dizi tarihî olaylar manzumesidir.203

Ahmed Hilmi’nin yaşadığı dönemde gerçekten de büyük bir kısmı Osmanlı

Devleti’nin bünyesinde olan Müslümanlar yukarıda sayılan bölgelere dağılmıştı.

Filibeli bu eserini böyle bir coğrafyaya dayanarak yazmıştır. O, İslam Tarihi’nin sadece

olaylar zinciri, savaşlar, barışlar olduğunu kabul etmiyor. Eğer etseydi bu konuları

eserinde uzun uzun ele alırdı. İslam tarihinde daha çok tartışma konusu olan ve

bilinmeyen yönleri ele almıştır. O, İslam Tarihini diğer ilim dallarının verileri ile

zenginleştirmiştir. Tarihteki olaylar tek yönlü olamayacağından, onların

değerlendirilmesi için diğer ilimlere ihtiyaç vardır. Örneğin, Araplardaki kabile

anlayışının sosyal yönleri bilinmeden, Arapların yaşadığı dönemin tarihini

anlayamayız. Filibeli bunları eserinde kusursuz olarak ele alıp işlemiştir. Binaenaleyh

felsefe ve sosyoloji hakkında bilgi vermiştir.

Ahmed Hilmi, tarihi beşeriyetin hayat hikâyesi olarak değerlendiriyor. Bunun

beşere ders olan yönlerini tarih felsefesini anlamadan bilmeyeceğimizi belirtiyor.

Tarih felsefesi ile İslam tarihçiliğine araştırma, açıklama, karşılaştırma, sentez ve

tenkidî getirmiştir. Yine bu eserinde tarihî kıymeti olan ve Müslümanları fikir

ayrılıklarından dolayı uğraştıran mezhep ve ekolleri incelemiştir. Yani herkesçe

bilinen konuları ele almıştır.

Ahmed Hilmi’nin İslam Tarihi’nde işlenmesi gerektiğine inandığı husus;

olayların ve rivayetlerin tahlil ve tenkid süzgecinden geçirmeden alınmamasıdır. O,

bundan dolayı Tarih Felsefesi’nin çok gerekli olduğuna inanıyor. Ayrıca İslam

Tarihçilerine “olayları ve gerçekleri gizlemenin veya tevil etmenin uygun olmadığını”

söylüyor. Çünkü gerçekler gizlenerek tevil yoluna gidilirse, faydalı ve bilimsel bir tarih

yazmanın mümkün olamayacağını belirtiyor. Akıl, mantık ve ilmî anlayışa ters düşen

her hususun tenkit edilmesini istiyor.

Filibeli, eserinde sebep-sonuç ilişkilerini ve ispat metodu gibi politik,

ekonomik ve sosyal ekolleri, çağdaş mezhepleri ve sistemleri İslam Tarihinin konuları

arasına alarak, bu ilmi muhteva ve metot bakımından genişleterek yenilemiştir.

202 Nesimi Yazıcı, “İlahiyat Fakültelerinde Tarih Öğretimi Konusunda Bazı Düşünceler”, Yükseköğretimde Din Bilimleri Öğretimi Sempozyumu, İstanbul Ekim 1987, s. 324. 203 Komisyon, “Tarih Notları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul 1992, s. 21.

79

Ahmed Hilmi’nin diğer yazarlardan ayrılan bir yönü belki de eksikliği, eserinde

sosyal müessese ve kurumlar üzerinde durmayışıdır. Hâlbuki bir tarihçi için, incelediği

zamanın medeni seviyesini bildiren sosyal kurumlar hakkında bilgi vermesi çok

önemlidir. Fakat müellif eserini, bu yönde değil de, insanı merkez yaparak onun fikrî

yönlerini ele alarak yazdığı anlaşılıyor. Bundan dolayı fikir akımları olan kelamî ekoller

ve mezhepler gibi konuları inceleyerek değerlendirmiştir. Şehbenderzâde, insanı

dinamik hale getiren, durgunluktan kurtaran fikirdir diyerek, geleceği kurmada insan

düşüncesinin salim olmasının önemine değiniyor.

3. Klasik Dönem İslam Tarihçilerine Bakışı:

İslam Tarihi’nde tarihçilik, Siyer ve Megazi türleriyle başlamıştır. Bu eserler

“Hz. Peygamber’in (sav) hayatını, şahsiyetini, muhitini, ailesini, Peygamberlikle

gönderilişini, İslamiyet’i tebliği ile hicretten sonra kurmaya muvaffak olduğu İslam

Devleti başkanlığının tabi sonucu olan faaliyetlerini ele almaktadır.” 204 Bunlar

bulundukları çevrede seleflerinden duydukları rivayetleri toplayarak, eserlerini

meydana getirmişlerdir. Bazıları istek üzerine eser yazmışlar, bazıları dar bir

çerçevedeki rivayetlere bağlı kalarak yazmıştır. Bazıları ise, İslam topraklarında

yaşayan ve tarihe yardımcı olan herkesten bilgi alarak yazmıştır. Bu doğrultuda Siyer

ve Megazi ile başlayan tarihçilik, Tabakât, Teracim, Fütuhât, Ensap, ve Dünya

Tarihleri ile devam etmiştir.

Ahmed Hilmi, İslam tarihçileri hakkındaki görüşlerini Tarih-i İslam adlı ve

üzerinde durduğumuz eserinin başında kısa ve veciz olarak belirtmiştir. Eserinde

Müslümanlar arasında tarih ilminin ihmal edilmediğini, aksine diğer milletlerden

daha fazla tarih yazıldığını belirtiyor. Fakat yukarıda bahsedilen eksikliklere Ahmed

Hilmi de katılarak, İslam tarihçilerinin eserlerini tahlil ve tenkide tabi tutmadıklarını

söyleyerek şöyle devam ediyor; “Ayrıca dinlenip işitilen şeyler üzerine olayları

kaydetmişler. Bundan dolayı eserler birbirlerinin aynısı mahiyetindedirler. Çünkü aynı

manada tekrarlardan hatta kısmen İsrailiyyât205 kitaplarından alınarak aktarılan

hurafemsi hikâyeler ve hurafelerden ibarettir.”206

204 Mustafa Fayda, “Siyer Dersi Öğretimi Üzerine Bazı Düşünceler”, Din Öğretimi ve Din Hizmetleri

Semineri, Ankara 1991, s. 255. 205 İsrailiyyât: Kelime, her ne kadar tefsire girmiş Yahudi kültürünü ifade ediyorsa da bunda bir inhisar düşünülemez. İslam’a, tarihe ve özellikle de tefsire girmiş olan Yahudi, Hıristiyan ve diğer dinlere ait kültür kalıntılarıyla, dini gerek lehine gerekse aleyhine uydurulup Hz. Peygamber’e (sav) ve O’nun muasırları olan sahabe ile müteakip nesillere izafe edilen her türlü haber, İsrailiyyat kelimesinin manası içine girer. Bir kelime ile İslam’a yabancı olan her şey bu kelimenin bünyesinde mütalaa edilmelidir. İslam’a yabancı olan her şeyi ifadeden bu kelimenin seçilmesi ise, ilmî ifadesiyle tağlibten dolayıdır. Yani, Yahudilere ait haberlerin Hıristiyanlar ve diğer milletlerin kültürüne tercihinden ötürüdür. Bu ifadeyi kullanmak bir manada mecburiyet ifade ediliyor. Çünkü Yahudilerden yapılan nakiller, diğerlerine nispetle daha çoktur. Ayrıca Yahudi menşeli haberler daha yaygın ve meşhurdur. Yahudilerin Müslümanlara geniş ölçüde karışmaları, ticaret ve kültür alış-verişi yapmalarının da bunda müessir olduğu muhakkaktır. Yahudi ve Hıristiyan kültürünün daha doğrusu bu ise din erbabına ait hurafe ve safsataların tefsirde müessir oluşunun diğer bir nedeni de, mukaddes kitabımız Kur’an’ın bu

80

Ahmed Hilmi’nin İslam tarihçilerini tenkit ettiği bir yönü de onların, şahsi

müşahedeler üzerine dayanarak yazdıkları kitaplarda yalanların ve hayallerin

karıştırılmış olmasıdır. Diğer yandan istediği ölçülerde, eserlerin de varlığını kabul

etmektedir. Hz. Peygamber’in (sav) hayatını konu alan eserlerin mazbut ve iyi bir

kaynak olduğunu kabul ediyor. Ayrıca Birûnî, İbn Haldun ve benzeri münekkitlerin

tahlil ve tetkikle, tenkidî tarih yazdıklarını belirtiyor. Fakat bunların az olmasından,

tesirlerinin yetersiz kaldığını söylüyor.

Ahmed Hilmi, ilk dönem İslam tarihçilerinin yazdıkları eserlerin tahlil ve

tenkitten mahrum olmasını zamanlarının tabi bir hali olarak görüyor. Filibeli, tarih

felsefesini kullanarak tahlil ve tenkitle tarih yazma usulünün henüz genç olduğunu,

bundan dolayı da İbn Batuta’nın niçin Nahtegal gibi bir seyahatname yazmadı

demenin, Harunurreşid döneminde niçin tren yapılmadı demek kadar abes olduğunu

belirtiyor.207

Ahmed Hilmi’nin eserinde verdiği bilgiler doğrultusunda ilk dönem İslam

tarihçilerini değerlendirmesini şöyle özetleyebiliriz:

a. İlk Müslümanlar kendi dönemlerinde tarih yazıcılığını ve ilmini ihmal

etmemişlerdir.

b. Yazdıkları tarihler, zamanlarının geçerli metotlarıyla yazılmıştır.

c. Bu eserler, Hz. Peygamber’in (sav) hayatını konu olarak almış daha sonraki

dönemler içir mazbut iyi birer kaynaktır.

d. Klasik dönemdeki yazarlar arasında az da olsa Birûnî ve İbn Haldun gibi

tahlilî ve tenkidî tarih yazanlar olmuştur.

e. Klasik dönemin yazarlarının büyük kısmı, olduğu gibi naklederek inceleme,

araştırma, tahlil ve tenkit yoluna gitmemişlerdir.

f. Bu yazarlar, tarihlerini nesilden nesile aktarılan, dinlenip ve işitilen

rivayetlere dayanarak yazmışlardır.

g. Bu yazarlar, İsrailî haberler ile hurafeleri eserlerinde tahkik etmeden

kullanmışlardır.

ı. Şahsi müşahedelere dayanarak yazdıkları eserlere bile yalan ve hayali

karıştırmışlardır.

B. Ahmed Hilmi’nin Bilimsel Tarihçiliğe Bakışı

1. Bilimsel Tarihçilik Anlayışı:

Bilimsel tarihçilik daha çok son dönemlerde ilmî kurallar çerçevesinde akıl ve

mantığı kullanarak yapılan tarihçiliktir. İlmî kuralların özü de tetkik, tahlil ve tenkittir.

Yani ele alınan bir rivayet, bir haber veya bir tarihî olayın önce araştırılması sonra

açıklanması ve nihayet tenkide tabi tutulmasıdır. Bunları yaparken tarihçi, hem

milletlere ve mensup oldukları dinin kitaplarına sık sık atıfta bulunmasıdır. “ İsrailiyât hakkında ayrıntılı bilgi için bkz; Abdullah Aydemir, Tefsirde İsrailiyât, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay. Ankara tarihsiz. 206 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 3. 207 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 3.

81

olaylar hem de kendisine bazı soruları sorarak, cevaplarını bulması gerekmektedir.

a.Tarihî olaylar için sorulması gereken sorular;

aa. İncelenen tarihî olay akla ve mantığa uygun mudur?

ab. Esatir ve hurafe karışmış mıdır?

ac. Nakil yolları nasıldır?

ad. Daha önce tenkit edilmiş midir?

ae. Güvenilir tarihçiler nakletmiş midir?

b. Tarihçi için sorulması gereken sorular;

ba. Tarihçi sağlam bir tarihî usul ve tekniğine sahip midir?

bb. Sosyal gerçeğin çeşitli yönlerini anlamaya yarayacak kuralları biliyor mu?

bc. Kendisini, olayları değerlendirirken bağımsız hissedebiliyor mu?

bd. Tarih tenkidini bilimsel açıdan mı yoksa bağlı olduğu fikirlerin etkisiyle mi

yapıyor?

be. Gerek olayları ayırmak hususundaki tahlilî hazırlıkta gerekse onların izah

ve terkibiyle tarihi inşa etmede tarihçinin anlayış ve görüşleri yeterli midir?

bf. Elindeki belgelere dayanarak sebep-sonuç ilişkisini sağlıklı kurabiliyor

mu?208

Bilimsel tarihçilikte bu kuralların bilinmesinin faydaları şüphesiz inkâr

edilemez. Tarihi araştırma yapan bir tarihçinin bu kuralları çok iyi bilmesi gerekir. Aksi

halde eseri bir kronolojik ve doğruluğu tartışılar kıssalar yığını olmaktan öteye

geçemez.

Ahmed Hilmi bu kuralları tamamıyla kabul ettiğinden eserinde de

uygulamıştır. O bilimsel tarihçilik üzerinde titizlikle durmuş, hatta klasik dönem İslam

Tarihi yazarlarını bu kuralları uymadıkları için tenkit etmiştir. Diğer yandan ilmî

tarihçiliğe ışık tutacak, tarihî olayları ayıklama, esatir, hurafe, an’ane ve rivayetler

hakkında bilgiler vererek, bunların tarihçilik açısından güvenirlilik durumlarını ortaya

koymuştur. Ayrıca bir tarihçinin bunları nasıl kullanması gerektiğini de belirtmiştir. Bu

arada yazarın neden-nasılcı tarih anlayışı ürerinde de durmak gerekiyor. Onun bu

konudaki görüşlerini şöyle belirtebiliriz:

İlimler arasında bir olayın, vakanın ya da olgunun neden olduğunu araştıran

bilim felsefesidir. Olayların daha çok akla ve muhakemeye hitap eden yönlerini

araştırır. İlmi ise daha çok müşahede edilen yönleri çeşitli metotlarla inceler.209

Tarih için felsefenin bu koluna Tarih Felsefesi denilir. Tarih Felsefesi, tarih

ilmine, kendi konusunu incelemesi için bazı metotlar öğrettiği gibi, tarihî olayların

günümüzle bağı kurularak nelere dikkat edilmesi gerektiğini ve olayların niçin çıktığını

bildirir. Bir Tarih Felsefecisi tarihi, üstünde çalıştığı düşüncenin, tarihçinin zihninde

yeniden oluşması olarak nitelendirmektedir.210 Diğer yandan tarih felsefesi, tarih

208 W. Borthold, İslam Medeniyeti Tarihi, Çev. Fuad Köprülü, Ankara tarihsiz, s. 15. 209 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 1013. 210 E. H. Carr, age, s. 13.

82

ilminin ve tarihçinin elde etme etkinliğini sorgulayan, tarihi ilminin dayandığı ilke ve

metotları tenkit eden ve giderek tarihî bilginin nitelik hatta olabilirliğini çözümleyen

tarihî bilgi eleştirmenidir.211

Yukarıda üstünde durduğumuz esaslar neden-nasılcı tarih anlayışının özünü

oluşturmaktadır. Bu tarih anlayışı ve metodu, hadiselere karşı her zaman neden ve

nasıl böyle oldu? sorusunu sorarak araştırıcı, genetik ve tekenürü (meydana gelişine

göre) bir anlayıştır. Tarihî olayların beşer hayatındaki gelişme devrelerini ve özellikle

onları doğuran sebepleri araştırarak vasıflandırmayı gaye edinir.212

Bu tarih anlayışında bilimsel ve felsefî metotlar ile tenkit ön plandadır. Çünkü

neden sorusu ile tarihi olayların illetlerini, nasıl sorusuyla oluşum ve gelişimini

öğrenebiliriz. Tarihçi bu sorularla önce incelediği insanların zihniyetlerini ve en

sonunda olayların gerisindeki düşünceleri belirler.213

Tarihe bu esaslar doğrultusunda bakan Ahmed Hilmi, önceki tarihçilerin

nakilci ve rivayetçi olup, tarihlerini yalan-yanlış ve asılsız haberlerle doldurduklarını

söylemiştir. Onların çoğunun tenkit ve tahlilden uzak olarak, dinleyip işitilen şeylerin

üzerine tarih yazmalarının büyük hata olduğunu belirtiyor.

Ahmed Hilmi mütefekkir olduğu için tarih felsefesini iyi bilerek, eserinde

olayları değerlendirmede neden ve nasıl sorularının cevabını vermiştir. Önce bir

olayın neden olduğunu, sonra da nasıl geliştiğini anlatmıştır. Mesela; Hz.

Peygamber’in (sav) vefatından sonra ortaya çıkan hilafet meselesinde, önce ihtilafın

neden çıktığının cevaplarını arıyor, sonra da nasıl çıktığını ve seyrini anlatıyor.

Nihayet meseleyi tahlil ve tenkit süzgecinden geçirerek, kendi görüşünü ortaya

koyuyor. Yine aynı şekilde Garanik meselesinde de neden ve nasıl sorularının

cevabını bulduktan sonra, olayın aklî ve mantıkî boyutlarını ortaya koyuyor ve olayın

müşriklerin istediği şekilde olmasının mümkün olmayacağını belirtiyor. Ahmed Hilmi

mezheplerin ortaya çıkışında da aynı metodu kullanarak, gerçeklerin ortaya

çıkmasına katkı sağlıyor.

Filibeli İslam Tarihi’nde bu metodu kullanan tarihçilerin azlığından da şikâyetçi

olmaktadır. Bu metodu kullananlar içerisinde Birûnî ve İbn Haldun’un isimlerini

zikretmektedir. Bu bilgilerden sonra onun tarihçilikte önemsediği hususları genel

hatlarını çizmeye çalışalım:

İnsan ve onun düşüncelerine büyük önem veren Ahmed Hilmi, tarihçiliğini

bunun üzerine koymuştur. Her şeyi insan unsuru ve düşüncesi üzerinde

şekillendirerek, tarihi olaylardaki hareket noktasını bunlar üzerinde şekillendirmiştir.

Bu durumuyla tarihin konusu insandır diyen yazarlara da katılmaktadır. 214

Şehbenderzâde’nin hareket noktasının bu şekilde olmasında, yine felsefî ilimlerdeki

derinliğinin rolü açıkça görülmektedir.

211 Doğan Özlem, Tarih Felsefesi, s. 1. 212 Z. V. Togan, age, s. 4. 213 E. H. Carr, age, s. 33. 214 Mübahat Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usul, İstanbul 1991, s. 3.

83

Tarih, insanlığın sosyal ve siyasi bünyelerini teşkil ederek, terakki ve tekâmül

etmesinde fertler ve cemaatler tarafından işlenen fiil ile ortaya atılan fikirleri ve

bunların neticesi olarak çıkmış olan olayları inceler. Bu olaylar arasındaki

münasebetleri bulmaya çalışır.215 Bu tarif Ahmed Hilmi’nin tarih anlayışını bütün

hatlarıyla belirtmektedir. Felsefe, Sosyoloji, Psikoloji, Tarih ve Din Bilimlerini muhtevi

olan bu tarif, yazarın eserinde belirttiği ve uyguladığı görüşleriyle tamamen

örtüşmektedir. Filibelinin bu metotlarla yaptığını tarihçiliğinin ana hatlarını şöyle

belirleyebiliriz:

a.Tarih, insanlığın hayat hikayesidir. İnsanların ortaya çıkışından itibaren nasıl

yaşadıklarını, ne yaptıklarını ve ne düşündüklerini bildiren bilgiler topluluğudur.

b. Tarih bize tecrübe kazandırır. Bu tecrübe ile ânı düzenlerken, istikbale de

hazırlanmalıyız.

c. Tarih, tarih felsefesi sayesinde ahlakî, siyasi ve sosyal ilimler ile birleştiği

zaman ilmî bir disiplin olabilir.

d. Tarihi değerlendirirken insanı ve düşüncelerini ön planda tutmalıyız.

e. Tarih salt olarak kendini açıklayamaz. Genellikle felsefe, sosyoloji ve din

bilimleri başta olmaz üzere birçok ilmî disiplinle hareket etmesi gerekir.

f. Tarihî araştırmalarda tetkik, tahlil ve tenkit ihmali kabul edilemeyecek kadar

önemli unsurlardır.

g. Tarihî olayları incelerken öncelikle neden ve nasıl sorularının cevapları

bulunmalıdır.

h. Tarihçi, tarih kaynaklarından olan esatir, hurafe, an’ane ve rivayetlerin iyi

ayıklanması gereklidir.

ı. Tarihî malzemenin titizlikle incelenerek, akla ve mantığa uygun

olmayanların elenmesi şarttır.

i. Tarihçi, olayları tahrif, tağyir ve tevil yoluna gitmemelidir. Çünkü tarihçi

tarafsız olmalı ve haberlerin hiçbir yönünü gizlememelidir.

2. İbn Haldun’la Ortak Olan Yönleri:

İbn Haldun, İslam tarihinde Müslümanlar arasında yetişen, dünya çapında bir

tarihçidir. O, dünya tarihçiliğine, bugün dahi orijinalliğini koruyan, metodolojik

tenkidi tarih anlayışına getirmiştir. Bundan dolayı yaşadığı çağdan itibaren hem

Müslüman hem de Batılı tarihçileri etkilemiştir. Mukaddime adlı eserinde tarihin

tenkit usulleriyle yapılması gerektiğini söyleyerek, bu usullerin neler olduğunu da

ortaya koymuştur.

İbn Haldun, tarih felsefesi, genel kanun, ekonomi politikası, sosyal, ekonomik

ve benzeri konularda, tarih ilmini alakadar eden birçok yeni prensipler getirmiştir.

Tarihî olayları sosyal kanunlara kaynak yapmış ve hükümetlere birçok tavsiyede

bulunmuştur. Tarih ile sosyolojiyi iç içe koyan ve “tarihin amacı sosyal hayatı

215 Hüseyin Algül, “İlahiyat Fakültelerinde İslam Tarihi Öğretiminde Tartışılması Gereken Hususlar”, Yükseköğretimde Din Bilimleri Sempozyumu, Samsun Ekim 1987, s. 335.

84

öğrenmektir” diyen İbn Haldun, bu alanlarda birçok Batılı düşünürün fikir babası

olmuştur.216

İbn Haldun, tarihçiliğin başında sağlam düşünce ve doğru anlama gelir

diyerek, tarihçinin, olayları sağlıklı bir mukayeseye tabi tutmasını, öncelikle yapması

gereken işlerden birisi ve en önemlisi olduğunu belirtiyor. Böylece nakilcilikten ve bu

yolla yapılan fahiş hatalardan uzak olunabilir. Çünkü olayların ortaya çıktığı coğrafî ve

tarihi çevre, fizikî ve ruhî durum bilinirse, haberlerle ilgili yanlışlıklar düzeltilir.217

İbn Haldun’un tarih telakkisinin en önemli unsurları, insan ve cemiyettir.

Cemiyet halinde yaşayan insanın ortaya koyduğu olaylar, hem tarihi hem de

sosyolojiyi ilgilendirir. Bundan dolayı o, tarihi olayları sosyoloji ile beraber ele alıp

incelemiştir.

İbn Haldun Müslüman tarihçilerin eserlerinde çürük ve yalan haber

bulundurduklarını belirterek, bunlara Mesûdî ve Vakîdî’yi örnek olarak verir. Ayrıca

Taberî, İbn Kelbî, Seyf b. Ömer ve Vakîdî’yi nakilcilikle itham eder. Bunların eserlerini,

seleflerinin kitaplarındaki bilgileri aynen naklederek doldurduklarını söyler. Bunların,

haberleri aldıkları kişilerin usul ve sebeplerini araştırmadan, doğru-yanlış olduğunu

tespit etmeden, kınından çıkarılmış kılıç gibi çırılçıplak bir şekilde nakletmelerini

doğru bulmamaktadır.218

İbn Haldun tarihteki olayları, akıl ve tabiat kanunlarına göre incelemenin

zaruretine inanmaktadır. Bundan dolayı olayları herkesin akıl ve mantık süzgecinden

geçirmeden almasını uygun görmüyor. İbn Haldun, belli bir fikre ve mezhebe taraftar

olmak, haberleri nakil ve rivayet edenlere şartsız inanmak, gayeleri unutmak,

haberleri araştırmadan doğru vehmine kapılmak, halleri olaylarla karşılaştırma

tekniğini ve sosyal hayatın tabii akışını bilmemek, haberlere yalanın karışmasına

sebep olmaktadır diyor.219

Tarihçiliğini bu esaslar üzerine kuran İbn Haldun, şüphesiz Ahmed Hilmi

üzerinde de etkili olmuştur. Öncelikle şunu bilmemiz gerekir ki, ikisinin de felsefî

ilimlerle iştigal etmesi, fikri açıdan birbirlerine yakınlaştırmıştır. Haliyle ikisinin de

tarih anlayışında “Tarih Felsefesi” ön plana çıkıyor. Bundan dolayı tarihi olayları

değerlendirmede Tarih Felsefesi ve bunun özü olan tenkitçilik ile akıl ve mantık

süzgecinden geçirmenin büyük önemi vardır. Dolayısıyla ikisi de olayları tenkit

etmeden almamışlardır.

İkisinin de tarihî olayların değerlendirmede, düşünce dünyalarına

baktığımızda, İbn Haldun’da akıl ve tabiat kanunlarının, Ahmed Hilmi’de ise akıl,

mantık ve bilimselliğin esas olduğunu görüyoruz. Genel olarak batkımızda bunlar

arasında pek fark olmadığı ortaya çıkmaktadır. Çünkü her ikisinin de görüşü

bunlardan hareketle tenkide gitmektedir.

216 İbn Haldun, Mukaddime, Trc. Zahir Kadiri Ugan, İstanbul 1990, C. I, s. 18. 217 Sabri Hizmetli, İslam Tarihçiliği Üzerine, Ankara 1991, s. 87-88. 218 İbn Haldun, age, I, s. 6. 219 İbn Haldun, age, I, s. 83-84.

85

Ahmed Hilmi, önceki Müslüman tarihçilerin tahlil ve tenkitten uzak,

duyduklarını aynen yazarak, seleflerinin kitaplarından nakletmişler diyerek İbn

Haldun’u doğrulamaktadır. Çünkü İbn Haldun, öncekilerin yalan-yanlış demeden

seleflerinin eserlerinden aynen naklettiklerini öne sürmüştü. Bununla ilgili olarak

Mesûdî’nin ve birçok tarihçinin, İsrail ordusu hakkındaki sözlerini, Yemen ve Arap

Yarımadası hükümdarlarından Tababia’nın Afrika seferi ve Harunurreşid ile ilgili

haberleri yalan-yanlış hiçbir incelemeye tabi tutmadan nakletmesini örnek veriyor.220

İbn Haldun tarihçinin belli bir fikre ve mezhebe taraftar olmasının doğru tarih

yazmasına engel olacağını söylemektedir. Çünkü fikrini ve mezhebini üstün

göstermek için yalan-yanlış haberler aktarabileceğini belirtiyor. Ahmed Hilmi’nin

onun bu düşüncesine her yönüyle katıldığını ve eserinde yalan-yanlış haberler

nakletmekten şiddetle kaçınmıştır. Bundan dolayı da söz konusu fikrin önemine

binaen eserinde yanlış, yalan, mezhebî ve indî fikirler göremiyoruz. Buna örnek

olarak da Hollandalı müsteşrik Dozy’nin “Tarih-i İslamiyet” adlı eserini örnek

göstermektedir. Onun bu eserde, Hıristiyan olan Dozy’nin gayesi, tarih yazmak değil,

bağlı olduğu dinini ve ideolojisini üstün göstermek için Hz. Peygamber’i (sav), İslam’ı

ve Müslümanları karalamak olduğunu belirtiyor.

İbn Haldun’un tarih telakkisinde insan ve cemiyet kavramları, Ahmed Hilmi’de

ise, insan ve düşünceleri etkili olmuştur. Cemiyetleri ve düşünceleri oluşturan da

insan olması hasebiyle ikisinin de tarih telakkisine etki eden unsurların aynı olduğu

ortaya çıkmaktadır.

220 İbn Haldun, age, C. I, s. 18-31.

86

SONUÇ

XIX. yüzyılın büyük fikir adamı ve tarihçilerinden biri olan Filibeli Ahmed Hilmi,

Tarih-i İslam adlı eserinde Osmanlı’nın ıslahat ve istikbali hakkında bugün dahi

önemini koruyan önemli bilgiler vermiştir. Müslümanların içinde bulunduğu ikilemi

en güzel şekilde ifade ederek, bunların sentezini yapmış ve orta noktada

buluşturmaya çalışmıştır. Müslümanların gerçekte İslam’ın (yitik) malı olan yeni

medeni ve teknik gelişmelere karşı çıkmamalarını tavsiye ederken, fen ilimleriyle

uğraşanların da temel değerlerimizden uzaklaşmamalarını vurguluyor. Filibeli mektep

ile din adamları arasındaki bu ikilemin nasıl çatışma haline geldiğini şu misal ile

açıklıyor.

“Bir mektep efendisi tasavvur ediniz ki, gök dediğimiz şeyin “nazarî olarak”

esir ile dolu bir sonsuzluk sahası olduğunu, havanın bazı gezegenler etrafında sınırlı

bir gaz küresinden ibaret bulunduğunu “fennî bir hakikat, tetkik ve tecrübenin

mahsulü” olarak okuyor. Sonra vaaz dinlemek arzu ettiği vakit, vaizin altın ve

gümüşten yapılmış gök tabakalarını dinliyor. Şaşkınlık içinde kalan bu dimağ, birbirine

zıt bu iki fikirden acaba hangisini kabul, hangisini reddedecek? Aynı zorlukları fenne

ve hikmete ait bütün hususlara teşmil edersek, meselenin bütün dehşeti açıkça

ortaya çıkar.”221

Ahmed Hilmi, Kur’anî hakikatlerin seleflerin sözleriyle anlamanın artık zor

olduğunu belirtmiş ve onların sözlerini ve fikirlerini değişmesi mümkün olmayan ve

hatasız esaslar gibi kullanmaya devam etmenin, telafisi mümkün olmayan kötü

sonuçlar doğuracağını söylüyor. Bu konuda inat edilmesi, sefil ve mahkûm bir sosyal

toplum veya bir aralık ismen Müslüman kaldıktan sonra fırsat bulduğu zaman, dine

düşmanlık gösterecek bir aydın türünü ortaya çıkaracağını belirtiyor.

Görülmektedir ki, henüz değişik fikirlerin yeni yeni ortaya çıkmaya başladığı

bir dönemde, büyük bir yazar ve muharrir olan Ahmed Hilmi, ne kadar isabetli

görüşler ortaya koymuştur. Sanki istikbaldeki olayları ve gelişmeleri kendisine

öğretmişler, sonra da bu konularda açıklamalarda bulunmuştur.

Ahmed Hilmi, İslam dünyasında Cemaleddin Efgani ve Muhammed Abduh gibi

kişilerin başlattığı yenilik hareketlerine müspet bakmıştır. Bunların yenilik taraftarı

olarak verdikleri fetvaları da kabul etmiştir. Hatta bu kişilerin faaliyetlerini cesurane

bir hareket olarak nitelendiren Filibeli, onların ilerleme, fen ve gayri Müslimlerle

ilişkileri hakkında dindaşlarının fikirlerini değiştirmek için ellerinden geleni

yaptıklarını bildiriyor.222

Ahmed Hilmi, yenileşmede yalnız ıslahat isteğinin yeterli olmadığını belirtiyor.

Bunun yanında yenileyici olmak, buna paralel olarak da yeni fikirleri kabul eden ve

bunları topluma aktaracak bir sosyal cemiyetin varlığının gerekli olduğunu bildiriyor.

Eğer bu gerçekleştirilemezse, yapılan bütün çalışmaların belli birkaç kişiden öteye

221 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 509. 222 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 510.

87

gitmeyeceğini söylemektedir. Bu arada yenilik çalışmalarının İslam’ın iki büyük

merkezi olan Türkiye ve İran’da olmamasından da üzüntü duyuyor.

Şehbenderzâde, günümüzde ilimlerin, fenlerin ve sanayinin fevkalade

büyümesiyle, eskiden olduğu gibi fitrî yiğitlik (hamaset), ahlakî sağlamlık gibi kaba ve

işlenmemiş kuvvetlerin hiçe indiğini ve bunların yerini zekâ ve deha kudretinin

aldığını bildiriyor. Artık kaba kuvvetin önemini kaybettiğini belirten Ahmed Hilmi

bugünkü anlamıyla, geri kalmış ve gelişmekte olan ülkelere, o zamandan şu tavsiyeyi

yapmıştır; “Bugün bütün kavimler, Avrupalıların fen ve marifetlerinin zebunu

(müşterisi) olup, aynı seviyeyi bulmadıkça esaretten kurtulmaları ve henüz mahkûm

olmayanların varlıklarını muhafaza etmeleri mümkün değildir.”223 Günümüzde ortaya

çıkan gelişmelerin, yazarın görüşlerinin ne kadar isabetli olduğunu göstermektedir.

Dünyanın gelişmiş ülkeleri ilim, fen ve teknoloji üstünlüğü ile diğer devletler üzerinde

tahakküm etmektedirler.

Ahmed Hilmi, bugün İslam’ın rakibinin, başka bir din değil, hiçbir prensibe

bağlı olmasızın, gönlünün dilediğince düşünmek ve hükmetmek meyli ile fen ve

felsefe olduğunu bildiriyor. Medeni Avrupa’ya sadece siyasetle değil, özellikle

ekonomik sahada rekabet edebilmek ve yaşayabilmek için Müslümanların Avrupa

zihniyetine sahip, Avrupaî ilme ulaşmasının zaruri olduğunu vurguluyor.

Diğer yandan körü körüne taklidin zararına da dikkat çeken Ahmed Hilmi, eğer

biz tarihi durumumuzu, milli fikirlerimizi dikkate almadan Avrupa’yı körü körüne

taklide kalkışırsak, kesin olarak sosyal kanunlara aykırı bir durum ortaya çıkar. Bunun

sonucunda da ilerlemede muvaffak olacağımız son derece şüphelidir. Gerçekten de

bugün millet olarak körü körüne taklidin içine düşmüş durumdayız. Avrupa’dan bizim

için lazım olan fen, ilim ve teknoloji alınmamış, milli ve manevi değerler ile örf ve

adetleri yok eden gayri ahlakî durumlar alınmıştır. Bu da cemiyetin çökmesine, aile

sisteminin sarsılmasına ve gençlerimizde gelişme fikrinin yok olmasına sebep

olmuştur. Yemek, içmek, eğlenmek kısacası bunlar için yaşamaktan başka bir şey

düşünmeyen gençten hiçbir şey beklenemez. Günümüzde ortaya çıkan gelişmeler

üzülerek görmekteyiz ki, Ahmed Hilmi’yi haklı çıkarmıştır.

Amed Hilmi’nin taklit cereyanlarına karşı bütün ömrünü vakfettiğini, derin bir

inceleme ve araştırmaların mahsulü olan eserlerinde anlıyoruz. Bir taraftan o günün

üniversitelerinde felsefe ve psikoloji dersleri vererek sağlam kültür temeline dayalı

gençlik yetiştirmeye çalışırken, diğer taraftan da çağına ve geleceğe ışık tutacak ilmi

eserler vermiştir. Hikmet gazetesiyle, karışık fikirler yüzünden kararan umumi efkârı

aydınlatmaya, İslam toplumuna hâkim olan cehaleti gidermeye, İslam’ın aydınlık

kurutuluş yolunu göstermeye çalışmıştır.

Ahmed Hilmi hem körü körüne Batıyı taklit edenlere, hem İslam cemiyetine

dâhil olup da yeniliğe karşı çıkanlara hitaben yazılar yazmıştır. O, bu yazılarında takip

edilen yanlış yollardan dönülmezse, başımıza gelecekleri basiret ve ferasetiyle

223 Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, s. 513.

88

önceden sezerek açık ihtarlarda bulunmuştur. Bu ihtarlar nazara alınmadığı için,

haber verdiği olumsuz gerçeklerin hepsinin birer birer ortaya çıktığı müşahede

edilmiştir. Bir keşif kıymetinde olan bu ileri görüşlerin hepsini incelediğimiz Tarih-i

İslam adlı eserinde yazıya geçirmiştir.

Yazarın elli yıllık hayatındaki bu büyük çabası, yılmaz mücadelesi ve bıraktığı

değerli eserler, tamamen sonuçsuz kaldığını söylemek ona haksızlık olacağı

kanaatindeyim. Çünkü bugün İslam dünyası içten ve dıştan birçok sarsıntılar

geçirmesine rağmen, hala kendi kültür temelleri üzerinde durabiliyorsa bunu, bazı

mütefekkir, düşünür ve âlimlerimize borçluyuz. İşte bunlardan birisi de Ahmed Hilmi

ve bıraktığı eserleridir. Onun, eserleri ve fikirleri bugün bile orijinalliğini korumakta,

geleceğe doğru giden insanımıza ve bütün Müslümanlara örnekliğini hala devam

ettirmektedir.

Ahmed Hilmi’nin Tarih-i İslam adlı eseri, tarihî vakaları kronolojik bir sırayla

anlatan, kıssalardan ibaret bir tarih kitabı değildir. Tarihi tahlili ve tenkidi bir tarzda

ele alarak, tarihî olayların temel sebeplerini açıklayan, dünün, bugünün ve yarının

meselelerine çözüm getiren bir kitap özelliğindedir. Eser, bugün İslam’ı ve İslam

topluluklarını yeniden doğru bir şekilde anlamak ihtiyacında olan inançlı Türk

gençliğine birçok temel gerçekleri bildirmektedir. Bilhassa dini olarak hiçbir esasa

dayanmadığı halde tamamen siyasî bir ihtilaftan kaynaklanan sünnî-alevî probleminin

gerçek veçhesini ve çözüm yollarını tahlili bir anlayışla açık olarak ortaya koymuştur.

Yazar bu önemli eserinde tarihî ihtilafların giderilerek İslam Birliği’nin nasıl

sağlanacağının yollarını gösterdiğini, insanlık için faydalı olan Doğunun ve Batının

değerlerinin nasıl birleştirileceğini açıklamıştır.

Bize düşen de bu değerli mütefekkir ve tarihçiyi günümüz gençliğine ve

gelecek nesillere her yönüyle tanıtmak ve günümüzü ilgilendiren görüşlerini ele

alarak değerlendirmektir. Eserlerinde vurguladığı görüşler bugün hala geçerliliğini

koruyorsa, ondan istifade etmemiz zaruridir. Temennimiz bu tarz çalışmaların artarak

yoğun bir şekilde devam etmesidir.

89

BİBLİYOGRAFYA

--Algül, Hüseyin, “İlahiyat Fakültelerinde İslam Tarihi Öğretiminde Tartışılması

Gereken Hususlar”, Yüksek Öğretimde Din Bilimleri Sempozyumu, Samsun Ekim 1987.

--Armaoğlu, Fahir, Siyasi Tarih, Ankara 1972.

--Aydemir, Abdullah, Tefsirde İsrâîliyât, Ankara tarihsiz.

--Barthold, W. İslam Medeniyeti Tarihi, ÇEV. Fuad Köprülü, Ankara tarihsiz.

--Berkî, A. Himmet, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye, İstanbul 1982.

--Bolay, Süleyman Hayri, Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi,

İstanbul 1979.

--Bouamrane, Chikh, “İslam Tarihçiliği ve Tarihçilerine Bir Bakış”, Çev. Nesimi

Yazıcı, AÜİFD, C. XXX, Ankara 1988.

--Canan, M. Zeki, İslam Tarihi, İstanbul 1972.

--Carr, E. H. Tarih Nedir?, Çev. Misket Gizem Güntürk, İstanbul 1980.

--Cenkçiler, Ali Yakup, “Abbasiler Döneminde Kültürel Faaliyetler”, Doğuştan

Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. III, İstanbul 1992.

--Çağatay, Neşet-Çubukçu, İ. Agâh, İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara 1985.

--Çağatay, Neşet, “Vehhabilik”, İA, C. XIII.

--Doğan, Mehmet, Tarih ve Toplum, Ankara 1990.

--Duman, Hasan, İstanbul Kütüphaneleri Arap Harfli Süreli Yayınlar Toplu

Kataloğu (1828-1928), İstanbul 1986.

--Dûrî, Abdülaziz, Bahsun fî Neş’ti İlmi’t-Tarih İnde’l-Arab, Beyrut 1983.

--Dûrî, Abdülaziz, İlk Dönem İslam Tarihi-Bir Önsöz, Çev. Hayreddin Yücesoy,

İstanbul 1991.

--Eren, A. Cevad, “III. Selim”, İA, C. X.

--Fayda, Mustafa, “Siyer Dersi Üzerine Bazı Düşünceler”, Din Öğretimi ve Din

Hizmetleri Semineri, Ankara 1991.

--Fığlalı, E. Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Ankara 1983.

--Fındıkoğlu, Z. F. Tanzimat ve İçtimai Hayat (Tanzimat’ın 100. Yılı

Münasebetiyle), İstanbul 1940.

--Filibeli Ahmed Hilmi, Tarihu’l-İslam, Konstantiniyye 1326.

--Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, İlavelerle Yayına Hazırlayan Ziya Nur,

İstanbul 1982.

--Filibeli Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, Sad. M. Rahmi, İstanbul 1987.

--Filibeli Ahmed Hilmi, Akvâm-ı Cihan, Konstantiniyye 1329.

--Filibeli Ahmed Hilmi, Allah’ı İnkar Mümkün mü?, Sad. Necip Taylan-E.

Onat, İstanbul 1979.

--Filibeli Ahmed Hilmi, Amâk-ı Hayal, İstanbul 1971.

--Filibeli Ahmed Hilmi, Huzur-ı Akl u Fende Madiyyûn Mesleki Dalaleti, Dâru’l-

Hliafe, 1332.

--Filibeli Ahmed Hilmi, Üssü’l-İslam, Dâru’l-Hilafe, 1332.

90

--Filibeli Ahmed Hilmi, Dâru’l-Fünûn Efendilerine Tahriri Bir Konferans,

Konstantiniyye 1329.

--Filibeli Ahmed Hilmi, İlmu Ahvali’r-Ruh, İstanbul 1341.

--Filibeli Ahmed Hilmi, Öksüz Turgut, Konstantiniyye 1326.

--Filibeli Ahmed Hilmi, Beşeriyetin Fahri Ebedisi Nebimizi Bilelim, İstanbul

1331.

-- Filibeli Ahmed Hilmi, Senûsîler ve Sultan Abdülhamid; Asr-ı Hamîdî’de Âlem-i İslâm ve Senûsîler, Kitabevi Yay. İstanbul 1992. --Gencer, A. İhsan, “Tanzimat Fermanı”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam

Tarihi, C. XI

--Gibb, H. A. R. “Tarih”, İA, C. XI.

--Günaltay, Şemseddin, İslam’da Tarih ve Tarihçiler, İstanbul 1991.

--Halaçoğlu, Yusuf, “Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Doğuştan Günümüze Büyük

İslam Tarihi, C. XII.

--Halebî, Ali b. Abdurrahman, Siyer-i Halebî, Kahire 1251/1835, Bulak

Matbaası, C. III.

--Hamidullah, Muhammed, Siretü İbn İshak’ın Başında Yazdığı el-Meb’as ve’l-Megazi, Çev. Sezai Özel, İstanbul 1988, Önsöz. --Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, Çev. Salih Tuğ, İstanbul 1991.

--Hanioğlu, Şükrü, İttihad-Terakki Cemiyeti ve Jön-Türklük, İstanbul 1985.

--Hasan İbrahim Hasan, Tarih-i İslam, Dâru’l-Cîl, Beyrut 1411/1991. --Hizmetli, Sabri, İslam Tarihçiliği Üzerine, Ankara 1991.

--Hitti, P. Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, Çev. Salih Tuğ, İstanbul 1989.

--İbn Haldun, Mukaddime, Çev. Zeki Kadiri Ugan, İstanbul 1990.

--Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. VI, Ankara 1954.

--Kılıçzâde, Hakkı, İtikadât-ı Batılaya İlan-ı Harb, İstanbul 1332.

--Koçyiğit, Talat, Hadis Tarihi, Ankara 1981.

--Kodaman, Bayram, “II. Abdülhamid Döneminde Eğitim ve Öğretim”,

Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. XIII, İstanbul 1992.

--Komisyon, “Tarih Notları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. I,

İstanbul 1992.

--Komisyon, “İsra ve Miraç”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. I,

İstanbul 1992.

--Komisyon, “Filibe”, Yeni Türk Ans. C. III, İstanbul 1985.

--Komisyon, “Abbasiler”, İslam Tarihi Ans. C. I, İstanbul tarihsiz.

--Kütükoğlu, Bekir, “Vakanüvis”, İA, C. XIII.

--Kütükoğlu, Mübahat, Tarih Araştırmalarında Usul, İstanbul 1991.

--Leon, E. Halkın, Tarih Tenkidinin Unsurları, Çev. Bahaeddin Yediyıldız, Ankara

1989.

--Mardin, Şerif, Jön-Türklerin Siyasi Fikirleri, İstanbul 1989.

91

--Menage, V. L. “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı”, İÜEF. Tarih Enstitüsü

Dergisi, S. IX, İstanbul 1978.

--Mert, Özcan, “II. Mahmud Devrinde Anadolu ve Rumeli”, Türk Dünyası

Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1982.

--Nuri, Celal, Tarih-i Tedenniyât-ı Osmaniyye Mukadderat-ı Tarihiye, Yeni

Osmanlı Matbaası, İstanbul 1330.

--Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 1987.

--Özcan, Abdülkadir, “Osmanlılarda tarih Yazıcılığı”, İlim ve Sanat Der. İstanbul

Ağustos 1992.

--Özcan, Mert, “II. Mahmud Devrinde Anadolu ve Rumeli 1808-1839”, Türk

Dünyası Araştırmaları, İstanbul Haziran 1982

--Özlem, Doğan, Tarih Felsefesi, İzmir 1984.

--Paşa, A. Cevdet, Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, İstanbul 1976.

--Paşa, A. Cevdet, Tarih-i Cevdet, İstanbul 1993.

--Sander, Oral, Siyasi Tarih, Ankara 1993.

--Tahir, M. Mehmed, Osmanlı Müellifleri, İstanbul 1972, C. II.

--Tayşi, M. Serhan, “İslamî Tarih Düşüncesi ve İlk Dönem Tarih Yazıcılığı”, İlim

ve Sanatç (Tarih ve Tarihçiliğimiz), İstanbul 1992.

--Tekirdağ, Şehabeddin, “Selimnâmeler”, İÜEF. Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 1,

İstanbul 1970.

--Togan, Z. Velidi, Tarihte Usul, İstanbul 1969.

--Turhan, Mümtaz, Garblılaşmanın Neresindeyiz, İstanbul 1972.

--Uçaral, Rıfat, “Nizam-ı Cedid Hareketi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam

Tarihi, C. XI, İstanbul 1992.

--Uğur, Ahmet, “ Hoca Sadeddin Efendi’nin Selimnâmesi ” , İslâm İlimleri

Enstitüsü Dergisi, Ankara 1980.

--Uğur, Ahmet, “Celal-zâde Mustafa ve Selimnamesi”, AÜİFD, C. XXVI,

Ankara1983.

--Uğur, Ahmet, İslam Tarihi Ders Notları, Ankara 1983.

--Uğur, Ahmet, “Selimnameler”, AÜİFD, C. XXII, Ankara 1978.

--Uğur, Ahmet, “Şükrü Bitlisî’nin Selimnamesi”, AÜİFD, C. XXV, Ankara 1981.

--Uludağ, Zekeriya, Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi ve Spiritüalizm,

Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 1991.

--Üçok, Bahriye, İslam Tarihi, Emeviler ve Abbasiler, Ankara 1983.

--Ülken, H. Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1979.

--Yazıcı, Nesimi, “İlahiyat Fakültelerinde Tarih Öğretimi Konusunda

Düşünceler”, Yükseköğretimde Din Bilimleri Öğretimi Sempozyumu, İstanbul Ekim

1987.

--Yurdaydın, H. Gazi, Matrakçı Nasuh, Ankara 1963.

--Yurdaydın, H. Gazi, İslam Tarihi Dersleri, Ankara 1982.

--Yücel, Y.-Sevim, A. Türkiye Tarihi, C. IV, Ankara 1992.

92